Wy ższej Szkoły Zarz ądzania i Marketingu w...

Zeszyty Naukowe

Wyższej Szkoły

Zarządzania i Marketingu

w Sochaczewie

Zeszyt 8/2009

4

Zeszyt ten jest kolejną pozycją z serii wydawnictw naukowych WSZiM w Sochaczewie Wydanie I ISSN 1643-1103 Wydawca: Wyższa Szkoła Zarządzania i Marketingu w Sochaczewie Projekt okładki i druk cyfrowy: Poligraphica, 95-050 Konstantynów Łódzki, ul. Dąbrowska 44 http://www.CentrumPoligrafii.pl Arkuszy wydawniczych 2,0 Arkuszy drukarskich 2,0

Zeszyty Naukowe WSZiM, 8 (2009) 3

SPIS TREŚCI

Rajmund K. Szulc, Dorota Łukawska

Unikalny proces dystrybucji żywności mrożonej realizowany w „łańcuchu zimna” przez JAGO S.A. 7

Informacja o autorach 54

Instrukcja dla autorów 55

Od Redakcji

Bieżący numer Zeszytów Naukowych Wyższej Szkoły Zarządzania i Marketingu w Sochaczewie zawiera unikalne w swojej treści i formie studium poświęcone procesowi dystrybucji żywności mrożonej realizowanemu w „łańcuchu zimna” przez Spółkę Akcyjną JAGO.

Praca jest rozwinięciem i kontynuacją pracy dyplomowej Doroty Łukawskiej pt. „Magazynowanie żywności mrożonej na przykładzie Spółki JAGO”, która została wykonana pod opieką dr inż. Rajmunda K. Szulca.

Sekretarz Naukowy

Janusz Górczyński


UNIKALNY PROCES DYSTRYBUCJI ŻYWNOŚCI

MROŻONEJ REALIZOWANY W „ŁAŃCUCHU ZIMNA”

PRZEZ JAGO S.A.

RAJMUND K. SZULC, DOROTA ŁUKAWSKA

WSTĘP ........................................................................................................................... 7

1. NAWYKI ŻYWIENIOWE ....................................................................................... 9

2. UTRWALANIE ŻYWNOŚCI METODĄ ZAMRAŻANIA................................. 10 2.1. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA DŁUGOŚĆ ŻYCIA PRODUKTU .................................... 14 2.2 ŁAŃCUCH ZIMNA .................................................................................................. 16

3. TRANSPORT I LOGISTYKA ŻYWNOŚCI MROŻONEJ ................................ 20 3.1. INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA I LOGISTYCZNA............................................ 21

4. MROŻONE ZDROWIE.......................................................................................... 23 4.1. TRENDY ............................................................................................................... 26

5. RYNEK ŻYWNOŚCI MROŻONEJ NA PRZYKŁADZIE MROŻONYCH OWOCÓW I WARZYW ....................................................................................... 27

6. PROCESY DYSTRYBUCYJNE I LOGISTYCZNE W ŁAŃCUCHU CHŁODNICZYM REALIZOWANE PRZEZ JAGO S.A. ................................. 33

6.1. SIEĆ DYSTRYBUCJI – POJĘCIE I RODZAJE DYSTRYBUCJI........................................ 33 6.2. KANAŁY DYSTRYBUCJI ........................................................................................ 35 6.3. HISTORIA SPÓŁKI JAGO S.A............................................................................... 38 6.4. PRZEDMIOT DZIAŁALNOŚCI JAGO S.A. ............................................................... 42 6.5. FUNKCJE KANAŁÓW DYSTRYBUCJI....................................................................... 49

6 R.K. Szulc, D. Łukawska

WNIOSKI..................................................................................................................... 50

LITERATURA............................................................................................................. 52

Unikalny proces dystrybucji żywności mrożonej realizowany w … 7

Wstęp

Wszystko zaczęło się w starożytnych Chinach, choć nie ma dowodów na to, że to

właśnie Chińczycy wymyślili lody. Prawdopodobnie jednak już 3000 lat temu władcy Chin

rozkoszowali się smakiem mrożonych przysmaków, które sporządzano ze śniegu i lodu z

dodatkiem owoców, wina i miodu. Najwcześniejsze źródła historyczne podają, że lody, a

raczej coś, co je przypominało - pojawiły się w Chinach w okresie panowania dynastii Tang

(618-907 n.e). Jeden z władców dynastii Tang miał 2271 służących, w tym 94 ludzi

zajmujących się wyłącznie przygotowywaniem lodów.1

Przekazy biblijne wskazują, że król Salomon (X w p.n.e.) korzystał z mrożonych

napojów podczas żniw, a Aleksander Wielki (356-323 p.n.e.) gustował w miodowo-

lodowych nektarach i podobno organizował specjalne wyprawy żołnierzy w góry po lód.

Podobne metody stosował w czasach cesarstwa rzymskiego Neron (37-68 n.e.), który

oddawał się rozkoszom stołu dzięki nektarowi i owocom dodawanym do śniegu i lodu

przywożonego na jego specjalne życzenie z gór.

Pierwsze metody zamrażania wymagają kilku słów wyjaśnienia. Żywność zamrażano

dzięki zmieszaniu soli z lodem. Mieszanka ta powodowała obniżenie tzw. punktu

zamrażania i w ten sposób bardzo łatwo można było osiągnąć temperaturę niższą niż –

140C. Nie wiadomo, kto wymyślił ten proces, ale znano go już w Chinach. Znajdziemy o

nim wzmianki w Indiach w IV wieku, a pierwszy techniczny opis wytwarzania lodu przy

użyciu soli opisany został przez arabskiego historyka Ibn Abu Usaybi (1230-1270).2

Początki przemysłowej produkcji mrożonej żywności wiążą się z postacią Clarence'a

Birdsey'a amerykańskiego biologa-ichtiologa, który w latach 1929-1930 uruchomił w

Springfield, USA sprzedaż detaliczną mrożonej żywności. Nosząca jego imię firma, już w

latach trzydziestych oferowała w niskotemperaturowych ladach, w wybranych sklepach

wschodniej części USA, pakowane mięso, ryby, ostrygi, warzywa i owoce. Z końcem lat

trzydziestych mechaniczne zamrażanie stało się prawie nieodłączną częścią systemu

dystrybucji żywności w USA.3

1 http://www.lody.nestle.pl/historia_lodow.html 2 tamże 3 dr inż. E. Polak, mgr inż. K. Ćwiertniewski, Żywność mrożona – wybrane zagadnienia,

„Chłodnictwo”, tom XL, 2005r., nr 8, s. 36.


Okres II wojny światowej wstrzymał produkcję mrożonej żywności w Wielkiej Bryta-

nii, podczas gdy w USA wskutek braku materiałów opakowaniowych do produkcji

konserw nastąpił jej rozwój, głównie z przeznaczeniem na zaopatrzenie wojska. Lata

czterdzieste przyniosły rozszerzenie oferty produktów mrożonych, m.in. o zupy, frytki,

dania główne, dania kuchni meksykańskiej, pizzę, owoce morza. W roku 1953 odnotowano

pierwszą udokumentowaną propozycję gotowego dania składającego się z porcji mięsnej i

dwóch składników warzywnych.

W latach 50-tych, w USA, 64% punktów sprzedaży detalicznej było wyposażonych w

urządzenia chłodnicze, umożliwiające sprzedaż żywności mrożonej. W latach 60-tych,

wraz z wprowadzeniem techniki mikrofalowej i coraz bardziej rozwiniętych metod

marketingowych, nastąpił wzrost sprzedaży żywności mrożonej, która trafiła także do sieci

McDonald`s (m.in. porcje ryby, paszteciki z mięsem). Spektakularne oddziaływanie na

wzrost popytu miała wyprawa na Księżyc, w czasie której astronauci korzystali z gotowych

mrożonych dań.4

Kolejna dekada przyniosła rozszerzenie oferty, dając możliwości konsumpcji w każdym

dniu tygodnia innej potrawy. Przebojem stały się wprowadzone przez firmę Findus

chrupiące naleśniki.5

Lata osiemdziesiąte to wzrost popularności dań etnicznych, wprowadzenie potraw

niskokalorycznych o niskiej cenie oraz zamrażanie przeznaczonych do sprzedaży

detalicznej produktów z grupy fast-food, takich jak: hamburgery, frytki, koktajle mleczne,

czy też śniadania. Wzrosła też w tym czasie popularność produktów przeznaczanych do

kuchenek mikrofalowych.6

Dzięki swym zaletom, dostosowaniu do zmieniających się warunków bytowych i

wymagań współczesnych społeczeństw oraz wyjątkowo innowacyjnej ofercie handlowej,

zamrażalnictwo systematycznie umacnia swą pozycję na globalnym rynku

żywnościowym.7 Przemysłowo zamrażane produkty są żywnością bezpieczną, o poziomie

zakażenia drobnoustrojami oraz zawartości substancji niepożądanych znacznie poniżej

4 www.bfff.co.uk/50 years.html 5 www.nfraweb.org/media/edit1.html 6 www.AFFI.com 7 inż. J. Postolski, Technologia chłodnicza żywności, Instytut Techniki Chłodniczej i

Klimatyzacji, 2007r., s. 1.


granic tolerancji. Przyjmuje się, że produkty zamrożone poniżej -12°C są w pełni

zabezpieczone przed mikrobiologicznymi formami psucia się.8

Pod pojęciem mrożonej żywności rozumie się produkty poddane zamrożeniu przy

zastosowaniu odpowiedniej metody, celem maksymalnego zabezpieczenia początkowych

cech organoleptycznych i wartości odżywczych. Na rozwój tej formy utrwalania żywności

duży wpływ ma wzrost zainteresowania konsumentów żywnością wygodną, ułatwiającą

szybkie przygotowanie posiłków oraz sezonowe wahania podaży niektórych surowców,

takich jak: owoce, warzywa.

1. Nawyki żywieniowe

Nasz aktualny model żywienia, mimo zauważalnego wzrostu poziomu wiedzy

żywieniowej, nadal bardzo związany jest z tradycyjnymi potrawami i zwyczajami

kulinarnymi. Choć nasz styl życia się zmienia, niezmiennie od lat na naszym stole króluje

to samo danie: kotlet schabowy z ziemniakami i surówką. Nasz jadłospis jest monotonny,

tłusty i pełny produktów o niskiej wartości odżywczej. Ten stan rzeczy odbija się, niestety,

na naszym zdrowiu. Blisko połowy z tysiąca przebadanych osób dotyczy problem

nadmiernej masy ciała - nadwagę ma 32% badanych, a 14% to osoby otyłe. A przecież

powszechnie wiadomo, że nadwaga i otyłość to nie tylko problem estetyczny. Powiązanie

otyłości z miażdżycą i chorobą wieńcową, a także cukrzycą, nadciśnieniem tętniczym, czy

niektórymi nowotworami sprawia, że problem nabiera szczególnego znaczenia.9

Tradycji smażenia w polskiej kuchni broni przede wszystkim starsze pokolenie.

Odsetek respondentów, którzy zdecydowanie twierdzili, że w ich domach ciepłe posiłki

zawsze smaży się na oleju był znacznie wyższy wśród osób po 50-tym roku życia, niż w

pozostałych grupach wiekowych (blisko 1/3). Tymczasem dla starszych ludzi, u których

często występuje cukrzyca i dolegliwości miażdżycowe, szczególnie niewskazane jest

obciążenie organizmu tłuszczem dodanym do produktów podczas przygotowywania

posiłków.10

8 http://www.klimatyzacja.pl/index.php?akt_cms=767&cms=103&a 9 D. Osóbka, Zwyczaje żywieniowe Polaków okiem dietetyka, www.twojadieta.pl 2008r. 10 tamże


Polacy najczęściej (63%) spożywają trzy posiłki dziennie. Tymczasem zalecenia

żywieniowe wskazują na konieczność zwiększenia tej liczby do 4-5 mniejszych posiłków o

regularnych porach dnia. Większa liczba posiłków ułatwia utratę masy ciała, gdyż spora

część energii jest wykorzystywana wtedy na procesy trawienne. Dlatego spożywając mniej

posiłków łatwiej jest zamienić tłuszcz z panierki na talerzu w tkankę tłuszczową

organizmu.

Właściwa dieta to taka, która w pełni zaspokaja potrzeby żywieniowe człowieka,

dostarczając odpowiedniej ilości energii oraz wszystkich składników pokar-

mowych, a więc wody, białek, tłuszczów, węglowodanów, witamin i minerałów.

Potrzeby żywieniowe nie są takie same dla wszystkich ludzi, ponieważ różnią się

oni między sobą (płcią, wiekiem, masą ciała, aktywnością fizyczną, stanem

zdrowia). 11

Układając jadłospis, należy tak dobrać ilość zjadanych kalorii, aby dostosować je do

trybu życia. Zapotrzebowanie kaloryczne jest uzależnione od wieku, płci, trybu życia i

rodzaju aktywności fizycznej. Codzienne menu, przy niewielkiej ilości ruchu, powinno

zawierać tylko odpowiednią liczbę kalorii, przy zwiększeniu ich spożycia, trzeba wydłużyć

czas i intensywność ćwiczeń. Inaczej organizm zacznie magazynować nadmiar energii w

postaci tkanki tłuszczowej, co doprowadzi do zwiększenia masy ciała. 12

2. Utrwalanie żywności metodą zamrażania

W zależności od przeznaczenia chłodni wyróżnić można tzw. chłodnie dystrybucyjne o

stosunkowo niewielkich powierzchniach składowych, służące do krótkiego przecho-

wywania produktów spożywczych, lokalizowane w dużych ośrodkach konsumpcyjnych,

w których towary pochodzą z dużych chłodni składowych lub zakładów produkcyjnych.

Chłodnie przedsiębiorstw handlowych i usługowych, będące niewielkimi pomieszczeniami

chłodzonymi, budowanymi na zapleczach dużych punktów handlowych (centra handlowe,

supermarkety itp.) i usługowych (hotele, sanatoria, domy wypoczynkowe), które

11 D. Osóbka, Zwyczaje żywieniowe Polaków okiem dietetyka, www.twojadieta.pl 2008r. 12 A. Gowacz, Zwyczaje żywieniowe Polaków okiem dietetyka, www.twojadieta.pl 2008r.


umożliwiają kilkudniowe przechowywanie artykułów żywnościowych. Chłodnie

transportowe zabezpieczające przed zepsuciem towary będące w transporcie kolejowym,

samochodowym lub wodnym wyposażone w odpowiednie urządzenia do chłodzenia

przewożonych towarów. Chłodnie produkcyjne lokalizowane zwykle przy zakładach

przetwórczych rożnego rodzaju branż spożywczych, w których może odbywać się

chłodzenie, zamrażanie i przechowywanie surowca oraz gotowego produktu.13

Zamrażanie żywności ma na celu zachowanie w stanie niezmienionym możliwie

wszystkich jej naturalnych walorów sensorycznych i użytkowych przez okres uzasadniony

ich małą trwałością lub sezonowością występowania. Większość świeżych surowców

należy mrozić jak najszybciej po ich pozyskaniu, natomiast produkty przetworzone po

poddaniu ich zalecanej obróbce technologicznej. 14

Jakościowo słabych surowców nie opłaca się mrozić. Proces ten utrwala jedynie

wyjściową jakość wyrobów, nigdy nie jest w stanie jej poprawić. Zamrażanie przebiega

zwykle bez lub z małym udziałem przetwórstwa. Wynika z tego proste przełożenie jakości

użytych surowców na jakość zamrożonych produktów finalnych. Niestałość składu i

naturalna zmienność surowców powoduje, że ich przydatność technologiczna zależy

istotnie od warunków pozyskiwania oraz postępowania po zbiorze, uboju czy połowie.15

Wybór najkorzystniejszej technologii wydłużenia okresu przydatności do spożycia pro-

duktów, zależy od wielu czynników, wśród których wymienić należy:

� rodzaj produktu;

� zmiany jakościowe zachodzące podczas przetwarzania i przechowywania;

� rodzaj opakowania;

� sposób przygotowania do konsumpcji;

� koszty.

13 S. Rzeszewski, B. Białko, Z. Królicki, Wybrane systemy sterowania wydajnością

ziębniczą wielokomorowych chłodni składowych, Wrocław 2007r. 14 R. Wieczorkiewicz, Chłodna kalkulacja, Rynek Spożywczy, Listopad 2008 r, s. 70 15 http://klimatyzacja.pl/index.php?akt_cms=766&cms=103


W praktyce przemysłowej żywność jest poddawana działaniu niskich temperatur w

celu:

� zachowania początkowej jakości i późniejszej przydatności do konsumpcji;

� utworzenia specjalnej struktury i konsystencji produktu, która jest pożądana przy

konsumpcji, np.: lody, szerbety, mrożone jogurty;

� jako etap pośredni niektórych procesów technologicznych, np.: kriokoncentracja

(do zagęszczania soków owocowych przez wymrażanie wody). dehydrofreezing

(zamrażanie owoców uprzednio częściowo odwodnionych przez tradycyjne

suszenie).

Technologia utrwalania żywności z zastosowaniem niskich temperatur obejmuje:

chłodnictwo z zakresem temperatur od +20C do – 20C, ale nie poniżej tzw. punktu

krioskopowego oraz zamrażalnictwo, w którym temperatura żywności jest obniżana do

-180C lub niżej i w tej temperaturze jest przechowywana.

Chłodnictwo nie jest w zasadzie zaliczane do technik utrwalania żywności, w dosłow-

nym tego słowa znaczeniu. Stosuje się je jako działanie mające na celu przedłużenie jakości

i ograniczenie strat w przypadku nietrwałych produktów żywnościowych.

Zamrażanie żywności uważa się za najwłaściwszą metodę jej utrwalania. W wyniku

tego procesu następuje maksymalne wydłużenie jej trwałości. Charakterystyczną cechą

produktów zamrożonych jest występowanie zawartej w nich wody w przeważającym

procencie w stanie krystalicznym (powyżej 80% jej zawartości).

Pojęcie mrożonej żywności jest stosowane do ograniczonej grupy produktów

(zasadniczo mięsa i drobiu), które w czasie przechowywania i sprzedaży przetrzymywane

są w stałej temperaturze -l0°C i niższej. Produkty, których temperatura wynosi -18°C lub

niżej, z minimalnymi wahaniami, celem zachowania ich jakości podczas przechowywania,

transportu i sprzedaży, są określane jako produkty głęboko mrożone.


W światowej praktyce przemysłowej do najczęściej wykorzystywanych metod zamraża-

nia można zaliczyć16:

� zamrażanie owiewowe w tunelach, które jest wykorzystywane najpowszechniej

ze względu na łatwą eksploatację urządzeń, uniwersalne zastosowanie i możliwość

dostosowania do konkretnych warunków w zakładach. Metoda ta jest jednak

energochłonna, w przypadku produktów rozdrobnionych może podczas

zamrażania następować ich zbrylanie;

� metoda fluidyzacyjna polega na przedmuchiwaniu strumieniem zimnego

powietrza warstwy produktów sypkich transportowanych na taśmie. Proces

zamrażania trwa krótko oraz eliminowana jest możliwości zbrylania produktów.

Wysokie koszty inwestycyjne i eksploatacyjne stanowią wadę tej metody;

� zamrażanie kontaktowe należy do najstarszych technik zamrażania, w której

produkty układane są na metalowych tacach i dociskane do płyt chłodzonych

dawniej solanką, a obecnie innymi czynnikami. Mimo zalet tej metody, nie

znalazła ona szerszego zastosowania, za wyjątkiem mrożenia ryb na statkach

przetwórczych. Trudności w zamrażaniu tą metodą stanowią produkty o

nieregularnych i niejednolitych kształtach. Obsługa tych urządzeń jest uciążliwa i

trudna do mechanizacji;

� zamrażanie immersyjne (w cieczach nie wrzących) polega na mrożeniu

opakowanych produktów w roztworach soli lub innych mediach. Główną zaletą

jest krotki czas zamrażania przy temperaturze czynnika około 200C. Obecnie

metoda ta jest rzadko stosowana, głównie do powierzchniowego zamrażania

tuszek drobiu;

� zamrażanie z zastosowaniem skroplonych gazów, zwane kriogenicznym,

cieszy się w ostatnich latach coraz większym zainteresowaniem producentów

żywności technologia ta wykorzystuje ciekły azot, o temperaturze wrzenia

-195,80C lub dwutlenek węgla o temperaturze sublimacji rzędu -78.50C.

Współczesne techniki zamrażania zilustrowano na rysunku 1.

16 E. Polak, Chłodnictwo dla zakładów mięsnych i drobiarskich, tom XLII 2007 r. Nr 3, s.

42-43.


Rysunek 1. Współczesne techniki zamrażania. Źródło: http://www.mech.pg.gda.pl/ktc/wtargans/Tymski_zamrazanie.pdf

2.1. Czynniki wpływające na długość życia produktu

Kluczowym czynnikiem wpływającym na jakość produktów spożywczych jest korela-

cja temperatury, w jakiej produkt jest składowany, z czasem ekspozycji produktu w danej

temperaturze. Oznacza to, że im wyższa temperatura w jakiej przebywa produkt, tym

procesy fizyczne i biochemiczne obniżające jakość produktu zachodzą szybciej. W przy-

padku produktów mrożonych, podawany przez producenta termin przydatności do spożycia

określany jest najczęściej dla temperatury -18°C (w tej temperaturze aktywność mikro-

biologiczna jest praktycznie zawieszona). Termin ten znacznie się skraca w przypadku

przechowywania w temperaturach wyższych niż -180C. Przykładowo przechowywanie

produktu w temperaturze -12°C skraca czas przydatności do trzech tygodni a w

temperaturze -60C do czterech dni. Podobnie również całkowite rozmrożenie produktu

zależy od temperatury i czasu w jakiej przebywa produkt. O wiele szybciej dojdzie do

całkowitego rozmrożenia w temperaturze np. 200C niż w 50C. Dodatkowo należy pamiętać,

iż czas rozmrożenia zależy także od wielkości i kształtu zamrożonego produktu.17

17 http://www.invenview.pl/


Poglądowa zależność długości życia produktu od temperatury składowania została

przedstawiona na rys. 2.

Rysunek 2. Poglądowa zależność długości życia produktu od temperatury

składowania. Źródło: http://www.invenview.pl/

Podstawowymi warunkami dobrej jakości mrożonej żywności są: czyste, zdrowe i

wysokiej jakości surowce, właściwa obróbka wstępna, odpowiednie parametry zamrażania i

przechowywania oraz właściwe opakowania. Przy starannym przestrzeganiu zasad Dobrej

Praktyki Produkcyjnej mrożona żywność na ogół dobrze zachowuje jakość. Należy jednak

pamiętać, że w niskich temperaturach w czasie chłodniczego przechowywania przemiany

fizyczne, chemiczne i biochemiczne postępują nadal w zwolnionym tempie, powodując

stopniowe obniżanie jakości mrożonych produktów.

Zmiany chemiczne i biochemiczne powstają głównie na skutek działania enzymów,

które mogą być przyczyną złożonych reakcji. Pogorszeniu ulega też wartość odżywcza

produktów zamrożonych wskutek zmniejszania się zawartości witaminy C, witamin z

grupy B i innych. Utrzymanie odpowiedniej jakości mrożonek zależy od klimatycznych

warunków przechowywania tj. od temperatury i wilgotności powietrza. Wilgotność

powietrza w niskich temperaturach ustala się samorzutnie zgodnie z ogólnym bilansem

ciepła i wilgoci, w normalnych warunkach kształtuje się w zakresie 95 - 98%.

Parametrem decydującym jest temperatura, która charakteryzuje przebieg procesów

fizycznych, kinetykę reakcji chemicznych i biochemicznych oraz aktywność życiową

mikroorganizmów. Funkcją temperatury przechowywania jest trwałość produktów

zmrożonych, tj. czas, w którym zmiany jakościowe nie wykraczają poza założony zakres.


Za maksymalną temperaturę długookresowego przechowywania produktów żywnościo-

wych głęboko zamrożonych w odpowiednich urządzeniach przemysłowych uważa się

aktualnie w skali światowej temperaturę -18°C i niższą. W nowoczesnych obiektach

chłodniczych powszechnie stosuje się temperaturę –300C, a ostatnio jeszcze niższą dla

towarów szczególnie podatnych na zmiany jakościowe (np. niektóre gatunki ryb). Jako

optymalne należy traktować temperatury przechowywania zapewniające uzyskanie

wymaganego poziomu trwałości mrożonej żywności.18

2.2 Łańcuch zimna

Produkty mrożone powinny być transportowane i składowane w nieprzerwanym

łańcuchu zimna. Oznacza to, iż od momentu produkcji, poprzez transport i dystrybucje do

momentu spożycia przez konsumenta produkt mrożony powinien być składowany w

odpowiedniej temperaturze.19 Narażenie produktu na wyjście z zakresu zalecanych

temperatur w którymś z ogniw łańcucha zimna może skutkować obniżeniem jakości

produktu.20

Rysunek 3. Schemat „Łańcucha zimna” dla produktu od producenta do konsumenta. Źródło: http://www.invenview.pl/

W Polsce orientacyjne czasy przechowywania produktów mrożonych w różnych

zakresach temperatur określa norma PN-83/A-07005. Ze względu na postęp w technologii

przetwórstwa artykułów żywnościowych i metod utrwalania żywności do normy tej

wprowadzono aż 7 zmian. Najobszerniejsze zmiany wprowadzono w grudniu 1999 r. -

zmieniono klasyfikację towarów, dostosowując ją do obecnie stosowanej oraz ujednolicono 18 http://www.invenview.pl/ 19 http://www.invenview.pl/ 20 http://www.invenview.pl/


klasyfikację i nazewnictwo lodów, wyrobów kulinarnych oraz soków owocowych

zagęszczonych. Podkreślić należy fakt, że zawarta w normie klauzula, o treści „(...)

dopuszcza się inne okresy przechowywania niż określone w normie ustalone przez

producenta na podstawie wiarygodnych badań przechowalniczych dostępnych do wglądu

kompetentnym jednostkom resortu zdrowia”, umożliwia producentom wprowadzanie na

rynek nowych produktów nieobjętych normą. Podczas przechowania jakość mrożonych

produktów zależy nie tylko od odpowiednio niskiej temperatury ale także od jej stałości w

czasie. W normalnych warunkach wahania temperatury powietrza w pomieszczeniach

składowych są praktycznie nie do uniknięcia. Tolerancje dla towarów mrożonych to + 3o C.

W przypadku realizowania czynności przeładunkowych dopuszcza się do wzrostu

temperatury do –15o C.

W krajach Unii Europejskiej istnieje obowiązek monitorowania temperatur w środkach

transportu, magazynowania i składowania produktów głęboko zamrożonych. Żywność

głęboko zamrożona - to żywność, którą poddano procesowi zamrażania zwanym głębokim

zamrażaniem, w którym możliwie jak najszybciej przekracza się strefę maksymalnej

krystalizacji, a temperatura końcowa produktu po stabilizacji termicznej jest ciągle

utrzymywana na poziomie -18 °C lub niższym.21

W ramach Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ Grupa Robocza do spraw

Przewozu Szybko Psujących się Artykułów Żywnościowych opracowała w Genewie

umowę o międzynarodowych przewozach szybko psujących się artykułów żywnościowych

i o specjalnych środkach transportu przeznaczonych do tych przewozów, zwaną umową

ATP. Określono w niej warunki, których przestrzeganie pozwala zachować jakość,

zdrowotność i smakowość szybko psujących się artykułów spożywczych w czasie ich

przewozu, tzn. od chwili załadunku do czasu wyładunku.

Umowa ATP określa zarówno rodzaje artykułów żywnościowych podatnych na szybkie

psucie, temperatury wymagane podczas przewozu, jak i szczegółowe warunki, które

powinny spełniać pojazdy używane do przewozu tych artykułów. Ponadto Umowa ATP

określa warunki badań takich pojazdów oraz sposób ich oznaczania specjalnymi znakami

rozpoznawczymi.

21 http://www.invenview.pl/


Rozwój eksportu i importu żywności oraz zapotrzebowanie na zdrową i ekologiczną

żywność spowodowały, że niemal wszystkie kraje europejskie i wiele krajów spoza Europy

podpisało Umowę ATP (Austria. Belgia, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja,

Dania, Estonia, Federacja Rosyjska, Finlandia, Francja, Grecja, Gruzja, Hiszpania,

Holandia, Irlandia, Jugosławia, Kazachstan, Luksemburg, Maroko, Niemcy, Norwegia,

Polska, Portugalia, Republika Czeska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, USA,

Węgry, Wielka Brytania i Włochy).

Wymagania, dotyczące przechowywania mrożonych owoców, warzyw oraz ich

przetworów, które musiała spełnić Spółka JAGO przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Mrożone owoce, warzywa i ich przetwory

Nazwa towaru Temperatura [0C]

Obieg powietrza Okres

przechowywania [miesiące]

-22,1 do –30 Nie określa się 18 Owoce sypkie bez dodatków, z cukrem, z wyjątkiem wiśni

-18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 15

-22,1 do –30 Nie określa się 18 Wiśnie -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 12 -22,1 do –30 Nie określa się 18 Warzywa -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 15 -22,1 do –30 Nie określa się 12 Przeciery owocowe,

kremogeny -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 12 -22,1 do –30 Nie określa się 12 Koncentraty pomidorowe -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 12

-22,1 do –30 Nie określa się 12 Soki owocowy zagęszczone do 50% m/m oraz sok truskawkowy i malinowy niezależnie od ekstraktu


-22,1 do –30 Nie określa się 12 Soki owocowe zagęszczone cytrusowe -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 12

-22,1 do –30 Nie określa się 9 W tym grapefruitowy


Źródło: http://www.invenview.pl/

Wymagania dotyczące przechowywania mrożonego drobiu i mrożonych artykułów

drobiowych oraz dań gotowych przedstawiono w tabeli 3.


Tabela 2. Wymagania dotyczące warunków przechowywania mrożonego drobiu i dań gotowych.

Nazwa towaru Temperatura

[0C] Obieg powietrza

Okres prze-chowywania [miesiące]

Mrożony drób -22,1 do –30 Nie określa się 12 -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 12

Tuszki w opakowaniach jednostkowych (termokurczliwych bez odpowietrzenia) -14,1 do –18 Naturalny i wymuszony 5

-22,1 do –30 Nie określa się 8 -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 6

Tuszki w woreczkach polietylenowych zamkniętych

-14,1 do –18 Naturalny i wymuszony 3 -22,1 do –30 Nie określa się 5 -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 3 Tuszki bez opakowań jednostkowych -14,1 do –18 Naturalny i wymuszony 2 -22,1 do –30 Nie określa się 12 -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 12

Elementy tuszek w opakowaniach jednostkowych (termokurczliwych bez odpowietrzenia) -14,1 do –18 Naturalny i wymuszony 5

-22,1 do –30 Nie określa się 7 -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 4

Elementy tuszek w woreczkach polietylenowych zamkniętych

-14,1 do –18 Naturalny i wymuszony 2 -22,1 do –30 Nie określa się 3 Podroby i tłuszcz drobiowy surowy w

woreczkach poliet. zamkniętych -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 3 -22,1 do –30 Nie określa się 7 Łapy drobiowe w opakowaniu -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 4

Mrożone dania gotowe -22,1 do –30 Nie określa się 10 Produkty mięsne i drobiowe surowe -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 8 -22,1 do –30 Nie określa się 12 Potrawy gotowe -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 10 -22,1 do –30 Nie określa się 12 Wyroby ziemniaczane -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 10 -22,1 do –30 Nie określa się 12 Wyroby mączno-ziemniaczane bez

nadzienia -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 10 -22,1 do –30 Nie określa się 12 Wyroby mączno-ziemniaczane z

nadzieniem serowym, owocowym i podrobowym -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 10

-22,1 do –30 Nie określa się 8 Produkty mięsne mielone surowe -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 6 -22,1 do –30 Nie określa się 8 Ciastka półkruche i kruche z różnymi

nadzieniami -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 6

-22,1 do –30 Nie określa się 8 Sosy mrożone ( beszamelowy na słodko, boloński, pieczeniowy, porowy, pomidorowy pikantny, curry -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 6

-22,1 do –30 Nie określa się 6 Sosy mrożone (chrzanowy, pie-czarkowy, cebulowy, musztardowy -18,1 do -22 Naturalny, okresowo wymuszony 4

Źródło: http://www.invenview.pl


3. Transport i logistyka żywności mrożonej

Poprawa konkurencyjności na rynku żywności stała się możliwa dzięki rozwojowi

logistyki rozumianej jako „proces planowania, organizowania, realizacji i kontroli

sprawnych i efektywnych kosztowo przepływów i składowania surowców, produkcji w

toku, wyrobów gotowych oraz związanych z tym informacji od punktu początkowego do

punktu konsumpcji w celu zaspokojenia potrzeb i wymagań użytkowników”. Jednym z

podstawowych zadań logistyki jest optymalizacja i zarządzanie procesami transportu

wrażliwych produktów żywnościowych. Logistyka produktów żywnościowych obejmuje

zarządzanie przepływem tych produktów i informacją w całym łańcuchu żywnościowym

(zaopatrzenie w surowce i opakowania, produkcja przetwórcza, magazynowanie, transport,

dystrybucja).22

Działania logistyczne na rynku żywnościowym obejmują rozległy obszar, co wynika ze

specyfiki towaroznawczej produktów żywnościowych oraz charakteru produkcji i

konsumpcji żywności. Podczas fizycznego ruchu surowców i produktów żywnościowych

podstawowe znaczenie ma transport, którego zadaniem jest dystrybucja dóbr w warunkach

umożliwiających zachowanie ich wartości odżywczej i wykorzystanie wartości

użytkowej.23

W zintegrowanym najczęściej łańcuchu chłodniczym dostaw mrożonek, w opinii

ekspertów właśnie transport, z uwagi na dynamikę procesu i liczne narażenia, stanowi

najtrudniejszy etap. Zachowanie odpowiedniej temperatury i czystości zarówno podczas

transportu, jak i procesów rozładunku oraz załadunku, a także optymalizacja czasu tych

procesów to kanony logistyki mrożonek.

Mrożonki można podzielić na dwie podstawowe grupy24:

� produkty głęboko zamrożone, a więc takie, które zostały zamrożone do temp.

-18°C lub niższej oraz w tym stanie muszą być przewożone i magazynowane (np.

22 J. Kubicki, A. Kuriata, Problemy logistyczne w modelowaniu systemów transportowych,

WKŁ, Warszawa 2000r. 23 dr Karol Krajewski jest zatrudniony w Katedrze Handlu i Usług Akademii Morskiej w

Gdyni. 24 K. Krajewski, Transport i logistyka żywności mrożonej, „Przemysł spożywczy” nr

9/2005r., s. 5 i 6.


mięso, ryby); temperatura w ładowni w czasie przewozu nie powinna wykazywać

większych odchyleń niż ±3°C;

� produkty zamrożone do temp. od -7 do -12°C, które powinny być przewożone w

tej samej temperaturze, a temperatura w czasie transportu nie powinna wykazywać

większych odchyleń niż ± 4°C.

Najgroźniejsze dla prawidłowości transportu mrożonek są zmiany temperatury, dlatego

podczas przewozu i czynności manipulacyjnych oraz magazynowych konieczne jest

zapewnienie specjalistycznego taboru chłodniczego wielokomorowego o zróżnicowanych

warunkach temperaturowych25. Utrzymanie w czasie przewozu optymalnej temperatury

ujemnej zależy od:

� temperatury wewnętrznej ładunku i otoczenia, przy czym bardzo istotnym

elementem jest rodzaj i wydajność agregatu chłodniczego, jak i zastosowanej

zabudowy skrzyni ładunkowej;

� szybkości i sposobu przeprowadzenia robót ładunkowych;

� szybkości procesów przebiegających w ładunku (biochemicznych i chemicznych).

3.1. Infrastruktura transportowa i logistyczna

Charakter przewożonego produktu musi być też dostosowany do warunków

infrastruktury transportowej i logistycznej (rys. 4.). Na infrastrukturę procesów logisty-

cznych i transportowych na rynku produktów mrożonych składają się:

� infrastruktura transportowa;

� infrastruktura magazynowa;

� infrastruktura informatyczna;

� opakowania.

25 E. Gołembska, Kompendium wiedzy o logistyce, PWN, Warszawa, Poznań 1999r.


Rysunek 4. Infrastruktura procesów logistycznych i transportowych na rynku mrożonek.

Źródło: K. Krajewski, Transport i logistyka żywności mrożonej, „Przemysł spożywczy” nr 9/2005r., s. 9

Dobór odpowiednich warunków infrastrukturalnych może przyczynić się do

ograniczenia strat ilościowych i wartości ładunku w procesie transportu, wynikających

także ze zmian fizycznych, chemicznych i biochemicznych transportowanych produktów

jako naturalna konsekwencja wrażliwości produktów żywnościowych na czynniki

otoczenia oraz ich ograniczonej trwałości.

Transport i magazynowanie stanowią klucz do osiągnięcia sprawności procesów

logistycznych w przypadku mrożonek. Warunkiem efektywnego świadczenia usług

logistycznych dla produktów mrożonych jest połączenie ogniw produkcji, dystrybucji z

transportem i magazynowaniem w jeden zintegrowany łańcuch bezpieczeństwa i jakości

(rys. 5), który poza fizycznym przemieszczaniem produktów w warunkach stabilnej,

ujemnej temperatury zapewnia sprawny załadunek i rozładunek towarów, szybkie

przekazywanie informacji oraz realizację transakcji handlowych. Określa to czas przepływu

produktów mrożonych w kanałach logistycznych.


Rysunek 5. Łańcuch bezpieczeństwa i jakości w procesie transportu mrożonek na rynku

żywnościowym. Źródło: K. Krajewski, Transport i logistyka żywności

mrożonej, „Przemysł spożywczy” nr 9/2005r., s. 5

4. Mrożone zdrowie

Wzrost zamożności polskiego społeczeństwa przekłada się na tendencję do większej

dbałości o wysoką jakość spożywanych produktów i ich walory zdrowotne. Wszechobecny

trend zdrowego odżywiania wpływa pozytywnie na rozwój mrożonek, które są dużo

zdrowsze niż posiłki typu fast food czy dania gotowe z puszek lub słoików. Konsumenci

mają mniej czasu na gotowanie, ale jednocześnie coraz częściej dbają o zdrowe

odżywianie, tymczasem mrożone warzywa są często bogatsze w wartości odżywcze niż

warzywa świeżo kupione na targu.

Rośnie świadomość wśród konsumentów, iż mrożenie to najzdrowszy sposób

konserwowania żywności, a co się z tym wiąże, wzrasta liczba producentów tego typu

żywności. Wymusza to rozwój rynku usług chłodniczych. W ciągu ostatnich lat ogromnie

wzrosła liczba produktów spożywczych, których mrożenie jest głównym sposobem na

przedłużenie okresu przydatności do spożycia.

Rosnące tempo życia sprawia, że konsumenci coraz częściej sięgają przede wszystkim

po posiłki łatwe i szybkie w przygotowaniu, dlatego też coraz większym powodzeniem


cieszą się produkty mrożone, które umożliwiają przygotowanie pełnowartościowych

posiłków.

Polski rynek mrożonek, w tym gotowych dań warzywnych i warzywno - mięsnych jest

niewątpliwie rynkiem perspektywicznym; nieustannie się rozwija i wzrasta o kilka procent

rocznie. Spożycie mrożonych warzyw i owoców wynosi obecnie w naszym kraju ok. 2,5 kg

rocznie na osobę, podczas gdy w krajach Europy Zachodniej – ok. 8-15 kg. Mamy tu zatem

sporo do nadrobienia. Można przewidzieć, że struktura polskiego rynku mrożonek będzie

się coraz bardziej upodabniać do europejskiej, co jest związane m.in. z rosnącą zasobnością

portfela polskiego konsumenta oraz sukcesywnym upodabnianiem się stylu życia Polaków i

mieszkańców państw Europy Zachodniej.

Konsumenci, ze względu na rosnące tempo życia coraz częściej sięgają po posiłki

szybkie w przygotowaniu, ale też zdrowe, jakimi niewątpliwie są produkty na bazie

mrożonych warzyw. Rynek tych produktów rośnie z roku na rok i będzie następował jego

dalszy wzrost, choćby ze względu na to, że spożycie tego typu produktów za granicą jest

nadal o wiele wyższe niż w Polsce26

Jeszcze parę lat temu w ten sposób przechowane były tylko mięso, warzywa, owoce i

lody. Obecnie są to także dania gotowe, frytki, produkty typu fast food, pieczywo, pączki,

produkty mleczarskie, grzyby, koncentraty do produkcji soków i napojów oraz różnego

rodzaju wyroby kulinarne. Warto też wspomnieć, że jeżeli chodzi o wielkość spożycia

produktów mrożonych, dopiero gonimy kraje Europy Zachodniej. Potencjał tego rynku jest

zatem ogromny.

Można postawić tezę, że zmiana stylu życia i coraz mniej czasu na przygotowywanie

posiłków zaowocowała dynamicznym rozwojem mrożonych dań gotowych.

Ilustracją powyższej tezy jest rys. 6, na którym zaprezentowano średnie udziały

wartościowe gotowych potraw mrożonych.

Coraz więcej producentów zleca zarządzanie swoim asortymentem firmom

logistycznym, w tym chłodniczym. Kompleksowe zarządzanie dostawami produktów

mrożonych ma miejsce wówczas, kiedy firma chłodnicza pełni rolę ogniwa logistycznego,

26 A. Sylwiak, „Rynek mrożonek w Polsce”, Hurt i Detal Nr 3(25)/2008 r., s.1


które pośredniczy pomiędzy producentem żywności mrożonej a jego klientami - zarówno

hurtowymi, jak i sieciowymi.27

Rysunek 6. Gotowe potrawy mrożone – średnie udziały wartościowe w 2008 roku (w %.) . Źródło: Agros Nova na podstawie MEMRB i Nielsen

Najlepszym przykładem jest klient sieciowy, którego obsługa jest bardziej złożona niż

klienta hurtowego. Producent żywności mrożonej posiada odpowiednie umowy z

odbiorcami sieciowymi, które regulują warunki handlowe. Odrębną umowę zawiera z firmą

chłodniczą, która pełni rolę ogniwa w łańcuchu logistycznym. Rola producenta sprowadza

się do wyprodukowania odpowiednich ilości i asortymentów.28 Od tego momentu

rozpoczyna się kompleksowa obsługa dostaw, która polega na odbiorze towaru od

producenta, utrzymywaniu odpowiednich stanów magazynowych, zarówno od strony

ilościowej, jak i rodzajowej, co zapewnia płynną sprzedaż do danej sieci. Kolejnym etapem

jest przyjmowanie zamówień oraz wykonywanie awizacji dostaw w poszczególnych

punktach detalicznych sieci. Inne świadczone usługi to: kompletacja wysyłek, przeładunki,

realizowanie dostaw do poszczególnych punktów oraz obsługa reklamacji w porozumieniu

z producentem danego towaru.

27 http://finanse.wp.pl/kat,83474,pege,2,title,Chlodna-kalkulacja,wid,10755655,wiadomosc.html 28 http://www.handelnowoczesny.pl/mogazine_more.php/ed_id,52/aid,757/title,Produkty-mrozone-/


Jak z powyższego wynika, usługa na rynku żywności mrożonej ma być kompleksowa i

obejmować cały aspekt logistyki, tak aby wszystko było skupione w jednym ręku. Zmiana

lokalizacji sprzedaży będzie wymagała rozwoju systemu dystrybucji detalicznej, ponieważ

większość klientów nie dysponuje magazynami centralnymi oraz własnym taborem.

4.1. Trendy

Ewolucja upodobań konsumentów wiąże się z trzema podstawowymi czynnikami -

rosnącą popularnością zdrowego trybu życia, zwiększeniem zapotrzebowania na produkty

szybkie i łatwe w przygotowaniu, a także wzrostem otwartości i mobilności społeczeństwa,

rozwojem turystyki i popularnością produktów z różnych zakątków świata.29

Pierwsza z tendencji powoduje, że spodziewamy się rosnącej popularności mrożonek

odpowiadających szczególnym wymaganiom żywieniowym.

Druga z tendencji – rosnące zapotrzebowanie na produkty łatwe w przygotowaniu

przyczynia się do popularności mrożonych dań gotowych. Doskonale wpisują się one

w styl życia osób aktywnych zawodowo, czyli wszystkich tych, którzy mają niewiele czasu

na samodzielne przyrządzanie posiłków. Za wprowadzeniem tych produktów do codziennej

diety przemawia fakt, że dzięki nim można w ciągu 15 minut przygotować smaczny

zdrowy i bogaty w składniki odżywcze obiad. Wszystko to sprawia, że konsumenci są

coraz bardziej świadomi swoich potrzeb żywieniowych ,a zarazem są wymagający.

Trzecia tendencja - wzrost otwartości i mobilności społeczeństwa - wpływa na

popularność dań z różnych zakątków świata.

Wszystkie te tendencje wskazują na to, że mrożone warzywa, owoce i dania gotowe

powinny w najbliższym czasie sprzedawać się coraz lepiej.

Polski rynek mrożonek rośnie systematycznie z roku na rok, przy czym średni

wartościowy wzrost sprzedaży kształtuje się na poziomie kilkunastu procent rocznie. Mimo

rosnącego rynku, pod względem spożycia mrożonek, wciąż jesteśmy w tyle za krajami

29 http://www.hurtidetal.pl/magazine_more.php/ed_id,37/aid,725/title,Rynek-mrozonek-w-

Polsce/


Europy Zachodniej. Średnia spożycia mrożonych warzyw i owoców w naszym kraju jest

bowiem kilkakrotnie niższa niż za naszą zachodnią granicą. 30

5. Rynek żywności mrożonej na przykładzie mrożonych owoców i warzyw

Polska od dłuższego już czasu jest aktywnym uczestnikiem międzynarodowego rynku

owoców i warzyw. Początkowo przedmiotem polskich obrotów w handlu zagranicznym

były świeże owoce i warzywa, które były eksportowane i importowane w stanie

nieprzetworzonym. Później, w miarę rozwoju przetwórstwa owocowo-warzywnego, rósł

udział przetworów owocowo-warzywnych. Z biegiem czasu rozwój polskiego przemysłu

spożywczego pozwalał na stopniowe poszerzenie asortymentu eksportowanych produktów.

Rosły też ilość i wartość eksportowanych przetworów. Jednocześnie w strukturze

eksportowanych produktów rósł udział przetworów będących efektem zaawansowanych

technologii przetwórczych.31 Do najważniejszych grup przetworów owocowych i

warzywnych będących obecnie przedmiotem polskiego handlu zagranicznego należą

mrożonki. W zakresie eksportu od wielu już lat stanowią one polską specjalność

eksportową i w eksporcie przetworów owocowych oraz warzywnych zajmują pierwsze

miejsce pod względem ilości i wartości.32

Średnio w sezonach 2005/2006 – 2007/2008 produkcja mrożonych owoców była

wyższa w porównaniu z przeciętną z lat 2002/2003 – 2004/2005 o 5%, a w odniesieniu do

średniej z trzech poprzednich sezonów o 20%.

Produkcja mrożonych owoców ulega dużym wahaniom w poszczególnych latach,

zmienna jest bowiem podaż owoców przeznaczonych do mrożenia, zwłaszcza w ostatnich

latach. W 2006/2007 r. produkcja mrożonych owoców wzrosła – w odniesieniu do

produkcji z poprzedniego sezonu – o 30% do ponad 400 tyś. t., a w 2007/2008 obniżyła się

o ponad 30% i była nieznacznie wyższa od notowanej na początku obecnej dekady.33

30 A. Sylwiak, Produkty mrożone, Handel Nowoczesny Nr 6(6)/2008r., s.1. 31 S. Urban, K. Szlachta, Ekonomika i organizacja handlu żywnością, AE Wrocław 2000r.,

s. 53-54. 32 opinia prof. zw. dr hab. inż. Stanisława Urbana z Uniwersytetu Ekonomicznego we

Wrocławiu. 33 http://www.invenview.pl/


Polski przemysł chłodniczy należy do najbardziej nowoczesnych branż przemysłu

spożywczego. Jest to stosunkowo nowa branża przemysłu spożywczego, która w ostatnich

latach została wzmocniona dzięki nowym inwestycjom.

W tabeli 3 przedstawiono wielkość produkcji mrożonek owocowych i warzywnych w

latach 1992–2008, przy czym za ten ostatni rok podano wielkość prognozowaną.34

Tabela 3. Produkcja mrożonek owocowych i warzywnych (w tyś. ton)

Lata Owoce mrożone Warzywa mrożone Razem

1992 232,2 111,6 343,8 1993 188,9 123,9 313,8 1994 187,6 128,7 316,3 1995 180,5 137,7 318,2 1996 217,8 163,0 380,8 1997 239,7 176,2 415,9 1998 224,5 215,3 439,8 1999 280,4 247,0 527,4 2000 294,4 264,9 559,3 2001 292,2 309,7 601,9 2002 299,7 299,1 598,8 2003 309,6 371,1 680,7 2004 355,2 395,5 750,7 2005 328,7 445,3 774,0 2006 377,8 472,5 850,3 2007 330,0 495,0 825,0 2008 (prognoza) 365,0 510,0 875,0

Źródło: Rynek owoców i warzyw. Analizy rynkowe. 1996-2008, podajemy za S. Urban, Mrożonki owoców i warzyw jako polska specjalność eksportowa, „Chłodnictwo” XLIII 2008r., nr 10, s. 51.

W latach 1992–2008 radykalnie zmieniła się struktura produkcji mrożonek owocowych

i warzywnych. W roku 1992 mrożonki owocowe stanowiły w niej 67,5%, zaś mrożonki

warzywne 32,5%. Natomiast w roku 2008 – według prognoz – udział w strukturze

produkcji ogółem wyniesie w przypadku mrożonek owocowych 41,7% a w przypadku

mrożonek warzywnych 58,3%.

Znaczną część produkowanych w Polsce mrożonek owocowych i warzywnych

przeznacza się na eksport. Ich konsumpcja krajowa nie jest wysoka, mimo że wykazuje

34 S. Urban, Mrożonki owoców i warzyw jako polska specjalność eksportowa,

„Chłodnictwo”, tom XLIII, 2008r., nr 10, s. 51.


tendencje rosnące, zwłaszcza w ostatnim okresie. Stąd już na etapie planowania ich

produkcji uwzględnia się potrzeby i wymagania potencjalnych ich odbiorców. W tabeli 4

podano ilość eksportowanych mrożonek owocowych i warzywnych.

Tabela 4. Eksport mrożonek owocowych i warzywnych* (w tyś. ton).

Lata Owoce mrożone Warzywa mrożone Razem

1992 163,2 85,3 248,5 1993 164,7 70,9 235,6 1994 165,9 99,8 265,7 1995 158,9 92,2 251,1 1996 208,0 96,4 304,4 1997 205,7 123,1 328,8 1998 194,4 129,9 324,3 1999 200,4 162,5 362,9 2000 228,7 167,3 396,0 2001 242,4 224,4 466,8 2002 252,5 216,0 468,5 2003 219,0 281,7 500,7 2004 242,6 317,2 559,8 2005 268,4 334,2 602,6 2006 287,6 314,8 602,4 2007 276,2 323,6 599,8 2008 (prognoza) 280,0 334,0 614,0

*mrożonki razem z przetworami mrożonymi gotowymi


Eksport mrożonych warzyw i owoców przedstawiono graficznie na wykresie 1. Udział

eksportu w łącznej produkcji mrożonych owoców zmienia się w poszczególnych latach (od

70% do 85%). Zmiany te, w zależności od oferowanych cen na zagranicznych rynkach

zbytu, dotyczą głównie truskawek i wiśni.

Eksport mrożonych warzyw w sezonie 2007/2008 r. wzrósł w stosunku do sezonu

poprzedniego o ponad 10% do rekordowego poziomu 335 tys. ton i stanowił ok. 65%

produkcji wszystkich mrożonek. Spadek eksportu mrożonek w dużym stopniu wynika z

rosnącego zapotrzebowania na te produkty na rynku krajowym. 35

35 Tamże, s.4 -5


Wykres 1. Eksport mrożonych owoców i warzyw. Źródło: Na podstawie danych CIHZ

Ministerstwa Finansów i CAAC.

Średnio w sezonach 2005/2006-2007/2008 przeciętne ceny w eksporcie mrożonych

warzyw z Polski wyniosły ok. 0,50 euro /kg, wobec 0,40 euro/kg w trzech poprzednich

sezonach. Najbardziej wzrosły w tych okresach ceny mrożonych warzyw strączkowych .36

Tabela 6. Wartość eksportu mrożonek owocowych i warzywnych (lata 1997-2001 w mln

USD, lata 2002-2008 w mln EUR)

Lata Owoce mrożone Warzywa mrożone Razem 1997 198,5 59,9 258,4 1998 251,6 67,7 319,3 1999 237,5 63,5 301,0 2000 215,0 62,0 277,0 2001 182,8 87,7 270,5 2002 243,5 102,1 345,6 2003 257,4 121,1 378,5 2004 216,5 130,1 346,6 2005 213,3 137,6 350,9 2006 276,3 151,5 427,8 2007 321,5 168,1 489,6 2008 (prognoza) 325,0 172,5 497,5


Warto też zwrócić uwagę na tendencje cenowe występujące w polskim eksporcie

mrożonek owocowych i warzywnych. W przypadku mrożonek owocowych

36 Tamże, s.6


eksportowanych z Polski w roku 1997 uzyskano średnią cenę 0,96 USD/kg, zaś w roku

2001 już tylko 0,75 USD/kg, a po przejściu na rozliczenia w handlu zagranicznym w euro

w roku 2002 średnia cena wyniosła 0,96 EUR/kg i 1,16 EUR/kg w 2008 r. (prognoza).

Czyli ceny mrożonek owocowych eksportowanych z Polski początkowo malały, zaś w

ostatnim okresie wystąpiły wyraźne tendencje wzrostowe.37

W wyniku dużych wahań cen detalicznych na rynku krajowym i cen w eksporcie,

produkcja mrożonek owocowych charakteryzuje się znacznie większą zmiennością

ekonomicznych warunków wytwarzania niż produkcja mrożonych warzyw. W 2007/2008 r.

wzrost średnich cen zbytu większości mrożonych owoców był mniejszy niż cen skupu

surowca, co oznaczało zmniejszenie marż w produkcji tych przetworów. Nie zmieniły się

natomiast znacznie marże przetwórcze w produkcji mrożonych warzyw. 38

W tabelach 7 i 8 przedstawiono strukturę wagową polskiego eksportu mrożonych

owoców i warzyw w latach 2002/03 – 2007/08 (szacunek), a także średnie ich ceny w euro.

Tabela 7. Eksport mrożonych owoców z Polski

2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08

szacunek Wyszczególnienie tyś.

ton €/kg

tyś. ton

€/kg tyś. ton

€/kg tyś. ton

€/kg tyś. ton

€/kg tyś. ton

€/kg

Mrożone owoce 241,5 1,06 228,1 1,14 281,1 0,75 255,1 0,90 307,6 1,00 245,0 1,40

Truskawki 108,0 1,16 75,3 1,48 121,8 0,71 105,2 0,72 128,6 1,01 85,0 1,45

Maliny 14,0 1,29 22,5 1,32 29,0 0,97 29,8 1,03 30,7 1,03 35,0 1,65

Porzeczki czarne 16,1 0,78 21,2 0,58 17,0 0,43 16,7 0,50 18,7 0,53 18,0 1,30

Porzeczki czerwone 9,3 0,99 10,2 1,29 8,9 0,68 10,8 0,59 11,4 0,67 11,5 0,97

Agrest 3,6 1,10 3,4 1,38 3,7 1,07 3,9 0,89 3,5 0,83 3,5 1,35

Jagody - - - - 10,4 1,55 11,8 2,30 9,8 3,49 9,0 3,45

Wiśnie 57,0 0,99 68,7 0,89 67,1 0,66 53,2 1,00 73,0 0,77 55,0 0,88

Pozostałe 33,5 0,93 26,8 1,03 23,2 0,77 23,7 1,05 31,9 1,05 28,0 1,35


37 S. Urban, Mrożonki …., op. cit. S. 52 38 Tamże, s.6-7


Tabela 8. Eksport mrożonych warzyw z Polski

2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08

szacunek Wyszczególnienie tyś.

ton €/kg tyś.

ton €/kg tyś.

ton €/kg tyś.

ton €/kg tyś.

ton €/kg tyś.

ton €/kg

Mrożone warzywa 244,9 0,44 309,1 0,41 327,6 0,40 316,9 0,43 297,2 0,51 335,0 0,48

Fasola 20,6 0,49 23,9 0,44 23,9 0,44 22,7 0,47 18,1 0,49 30,0 0,57

Groszek 7,4 0,52 11,0 0,47 11,1 0,45 7,6 0,54 9,3 0,56 11,0 0,59

Inne warzywa strączkowe

2,3 0,53 4,0 0,43 4,0 0,38 8,4 0,31 9,0 0,5 15,0 0,38

Pomidory 4,8 0,37 7,3 0,37 7,2 0,38 12,0 0,41 9,8 0,41 10,0 0,45

Inne warzywa jednogatu-nkowe

181,3 0,41 222,5 0,40 235,2 0,39 216,5 0,42 202,4 0,52 212,0 0,50

Mieszanki 28,5 0,57 40,4 0,41 46,2 0,47 49,7 0,48 48,6 0,46 57,0 0,43


Dynamicznie wzrasta import mrożonych owoców i warzyw po akcesji Polski do UE

(wykres 2). Średnio w latach 2005/2006-2007/2008 łączny przywóz mrożonek owocowych

i warzywnych przekroczył 60 tys. ton i był dwukrotnie wyższy od przeciętnego importu z

trzech poprzednich lat. W ostatnich dwóch sezonach importowane owoce i warzywa

mrożone stanowiły odpowiednio 9% i 6% produkcji krajowej. Importowane mrożonki

uzupełniają rynek wewnętrzny i nie stanowią konkurencji dla produkcji rodzimej.

Wykres 2. Import mrożonych owoców i warzyw. Źródło: Na podstawie danych Centrum

Informatyki Handlu Zagranicznego, Ministerstwa Finansów i Centrum Analitycznego Agencji Celnej


6. Procesy dystrybucyjne i logistyczne w łańcuchu chłodniczym realizowane przez JAGO S.A.

Na przykładzie JAGO S.A. przedstawiono istotę i znaczenie funkcjonowania procesów

dystrybucyjnych, których celem jest zapewnienie, aby właściwy produkt został dostarczony

we właściwym czasie, w odpowiedniej ilości i jakości oraz do odpowiedniego nabywcy.

Rozwój w obszarze dystrybucji żywności, szczególnie mrożonej wspiera wykorzystywanie

systemów informatycznych oraz innowacyjna technologia.

Działalność związana z przemieszczaniem produktów z miejsc ich wytwarzania do

miejsc zakupu stanowi istotę dystrybucji. Dystrybucja jest jednym z najważniejszych

elementów działalności JAGO S.A.. Stanowi ona o powodzeniu wielu przedsięwzięć a

nieraz nawet o dalszym przetrwaniu firmy. Sprawność działalności dystrybucyjnej jest

kluczowym i zarazem strategicznym czynnikiem sukcesu na ustawicznie zmieniającym się

rynku globalnym.

6.1. Sieć dystrybucji – pojęcie i rodzaje dystrybucji

Sieć dystrybucji to grupa współpracujących ze sobą przedsiębiorstw, realizujących

dostawy produktów żywnościowych od dostawców do odbiorców. Na rynku sieć

dystrybucji ma miejsce zarówno w przypadku realizacji dostaw od przedsiębiorstwa

handlowego do wielu producentów, jak i od przedsiębiorstwa produkcyjnego do wielu

przedsiębiorstw handlowych. Wybór odpowiedniej dla przedsiębiorstwa sieci dystrybucji

jest jednym z głównych problemów decyzyjnych logistyki.39

Pojęcie dystrybucja wywodzi się od łacińskiego słowa „distributio” oznaczającego

rozdział, podział. Z makroekonomicznego punktu widzenia dystrybucja oznacza proces i

strukturę przemieszczania produktów od wytwórców do finalnych odbiorców. Natomiast

mikroekonomicznie dystrybucja jest często utożsamiana z procesem sprzedaży i

dostarczaniem produktów danego przedsiębiorstwa do ostatecznych nabywców.

Dystrybucja określana jest również jako działalność związana z przemieszczaniem

39 J. Kubicki, A. Kuriata, Problemy logistyczne w modelowaniu systemów transportowych,

Wyd. Komunikacji i Łączności Sp. z o.o., Warszawa 2000r., s. 21-33.


produktów z miejsc ich wytwarzania do miejsc zakupu (przejęcia) przez finalnych

nabywców. 40

Dystrybucja to dziedzina, w której JAGO S.A. osiągnęła efekty menedżerskie na wielką

skalę, a którego terytorium jest ciągle nie rozpoznane.41 Jest tak, gdyż w JAGO S.A.

dystrybucja jest również postrzegana jako proces udostępniania produktów i usług

użytkownikom zlokalizowanym w miejscach innych niż punkty wytwarzania wyrobów.42

Ogólnie można stwierdzić, że dystrybucja w JAGO S.A. jest to zbiór działań i decyzji

związanych z udostępnieniem mrożonego produktu w miejscu i czasie odpowiadającym

potrzebom nabywców. Jej zadaniem jest dostarczanie konsumentom i użytkownikom

pożądanych przez nich produktów w odpowiadającym im czasie, miejscu, warunkach i po

możliwie najmniejszym koszcie dystrybucji.43

JAGO S.A. świadcząca usługi jest zmuszona do określenia sposobów dystrybucji.

Rozpatrując skalę dostępności towarów określonej firmy do rynku musiała wyróżnić i

rozważyć następujące rodzaje dystrybucji44:

� intensywna – polega na umieszczaniu produktów we wszystkich możliwych

(dostępnych) punktach sprzedaży na odpowiednich szczeblach kanału dystrybucji.

Wymaga ona zastosowania szerokich i długich kanałów ułatwiających głęboką

penetrację rynku. Strategia ta jest szeroko stosowana na rynku towarów ogólnego i

częstego zakupu, np. artykułów spożywczych. Zapewnia możliwość dotarcia do

dużej liczby odbiorców detalicznych;

� selektywna – polega na oferowaniu towarów przez ograniczoną liczbę wybranych

pośredników spośród wszystkich skłonnych do ich rozprowadzania. Umożliwia

producentom dotarcie do wystarczającej liczby odbiorców, zapewnia odpowiednią

kontrolę rynku oraz sprzyja obniżce kosztów dystrybucji. Dystrybucja ta występuje

głównie na rynku towarów wybieralnych lub okresowego zakupu;

40 S. Abt, Systemy logistyczne w gospodarowaniu. Teoria i praktyka logistyki. Wyd. AE,

Poznań 1997r., s.11 41 L. Dwiliński, Wstęp do logistyki. Wyd. PW, Warszawa 1998r., s. 20-24 42 S. Abt, Systemy … , op.cit. s. 122 43 E. Gołembska, Kompendium wiedzy o logistyce, Wyd. PWN, Warszawa 2006r., s. 33-36 44 podajemy za dr inż. K. Kozłowicz i prof. dr hab. inż. F. Kluzą z Uniwersytetu

Przyrodniczego w Lublinie, „Chłodnictwo” tom XLIV 2009r., nr 1-2


� ekskluzywna (wyłączna) – polega na sprzedawaniu produktów przez jednego

pośrednika. Zapewnia producentowi szeroki zakres kontroli nad zbytem towarów,

cenami, poziomem świadczonych usług oraz sprzyja kreowaniu i promocji marki.

Jest ona stosowana na rynku produktów luksusowych oraz unikalnych45.

Na proces dystrybucji składają się czynności związane z pokonywaniem przestrzeni

między produkcją a konsumpcją. Zalicza się tu takie czynności, jak: transport,

magazynowanie, konserwacja i uszlachetnianie produktów żywnościowych. 46

6.2. Kanały dystrybucji

Rozwój i wzrost znaczenia na rynku instytucji pośrednio uczestniczących w dystrybucji

mrożonek stał się przesłanką sformułowania koncepcji kanałów dystrybucji. Kanał

dystrybucji definiowany jest jako zbiór zależnych organizacji współuczestniczących w

procesie dostarczania mrożonek bądź usługi do konsumenta. Jako grupa wzajemnych

powiązanych przedsiębiorstw, instytucji i agencji kieruje i ułatwia przepływ mrożonek od

producentów do nabywców.

Kanał dystrybucji stanowią wszystkie ogniwa zbytu włączane między producenta i

ostatecznego odbiorcę towaru lub usługi. Kanał dystrybucji powinien sprostać

następującym wymaganiom:

� usługa transportowa powinna być dostępna dla maksymalnej liczby potencjalnych

klientów na rynku docelowym;

� uczestnicy kanału dystrybucji (pośrednicy) powinni być zdolni do realizacji

pożądanych przez firmę przewozową określonych działań dystrybucyjnych;

� zamierzone cele dystrybucyjne powinny być osiągnięte przy możliwie najniższym

koszcie.47

Wybór kanału dystrybucji należy do najważniejszych decyzji podejmowanych przez

JAGO S.A., mających znaczenie dla wysokości kosztów i jakości obsługi. Polega on przede

wszystkim na określeniu48:

45 K. Kozłowicz, F. Kluza, Uwarunkowania rozwoju procesów dystrybucyjnych żywności z

uwzględnieniem roli chłodnictwa, „Chłodnictwo” tom XLIV 2009r., nr 1-2, s. 49 46 tamże, cit. s. 49 47 A. Czubała, Dystrybucja produktów, PWE Warszawa 1996r., s. 39-40


� jaką drogą i w jaki sposób towary mają być nabywane i dostarczane odbiorcom;

� czy dostawy mają docierać bezpośrednio do końcowych klientów;

� czy w łańcuchu dostaw przewidziane są stacje pośrednie;

� gdzie dane stacje mają być zlokalizowane i jakie muszą spełniać funkcje.

Kanały dystrybucji pochłaniają zróżnicowaną ilość czasu i przedstawiają zróżnicowaną

efektywność usług a można podzielić je ze względu na:

•••• rodzaj uczestników:

� kanał bezpośredni – składa się tylko z dwóch szczebli: producenta i finalnych

nabywców jego produktów, nie występują w nim podmioty pośredniczące.

Producent sam na własny koszt i własne ryzyko dociera ze swoimi produktami do

nabywców finalnych. Nawiązuje z nimi kontakty handlowe bezpośrednio przez

pracowników lub pośrednio korzystając z mediów. Rozwój technicznych środków

komunikowania się znacznie ułatwia producentom gromadzenie bardzo ważnych

informacji o indywidualnych nabywcach;

� kanał pośredni – stanowią producent, pośrednik (-cy) i nabywcy finalni

(indywidualni lub instytucjonalni) a udział pośredników zależy od sumy korzyści,

jakich dostarczają swoim dostawcom i odbiorcom. Pośrednie kanały dystrybucji

dominują na rynkach produktów konsumpcyjnych zwłaszcza na rynku produktów

codziennego użytku, żywnościowych.

•••• stopień integracji uczestników kanału:

� kanał konwencjonalny – uczestnicy kanału, działający na różnych szczeblach, nie

są związani stałymi umowami. Zawieranie transakcji między uczestnikami

połączone jest z dokonywaniem za każdym razem nowych uzgodnień. Brak w tym

kanale koordynacji działań wszystkich uczestników kanału;

� kanał zintegrowany pionowo – jeden z uczestników koordynuje działalność

uczestników funkcjonujących na innych szczeblach kanału. Do kanałów

zintegrowanych pionowo zalicza się kanały: administrowane, kontraktowe i kanały

korporacyjne.

48 K. Kozłowicz, F. Kluza, Uwarunkowania rozwoju …, cit.s. 49


•••• liczbę szczebli pośrednich:

� kanały długie – np. producent - agent – hurtownik – detalista - nabywca,

� kanały krótkie – np. producent - nabywca, producent – detalista - nabywca.

•••• liczbę pośredników na tym samym szczeblu:

� kanały wąskie – na poszczególnych szczeblach kanału występuje niewielka liczba

pośredników,

� kanały szerokie – produkty są oferowane do sprzedaży przez dużą, niekiedy

możliwie największą liczbę pośredników działających na odpowiednim szczeblu

kanału.

Analizując misję JAGO S.A. można stwierdzić, że wybór kanału dystrybucji nigdy nie

może być ostateczny, dokonany raz na zawsze. W gruncie rzeczy powyższe działania czyni

się w celu polepszenia obsługi klienta.49 Przykład kanałów dystrybucji przedstawia rys. 7.

Rysunek 7. Przykład kanału dystrybucji. Źródło: Uczestnicy zróżnicowanych kanałów dystrybucji na podstawie: E. Gołembska, Kompendium wiedzy o logistyce, Wyd. PWN Warszawa 2006r

49 K. Kozłowicz, F. Kluza, Uwarunkowania rozwoju …, cit.s. 50


6.3. Historia Spółki JAGO S.A.

Historia JAGO S.A. rozpoczęła się w 1990 r., kiedy to firma powstała jako prywatne,

jednoosobowe przedsiębiorstwo. Dynamiczny rozwój pozwolił na przekształcenie

przedsiębiorstwa w spółkę akcyjną w 1999 r., a niedługo potem - w 2001 r. - otwarte

zostało pierwsze Centrum Dystrybucyjne Żywności Mrożonej w Krzeszowicach.

Kolejną ważną datą w historii JAGO S.A. był rok 2005. Wtedy JAGO S.A. przejęła

aktywa swojego głównego konkurenta w Polsce - firmy Tibbett & Britten Poland Sp. z o.o.

oraz nabyła bydgoskie przedsiębiorstwo Arkta S.A. W tym samym roku firma JAGO S.A.

zadebiutowała na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Przychody finansowe

JAGO S.A. przedstawiono na poniższym wykresie.

Wykres 3. Przychody JAGO S.A. w latach 2004 – 2008. Źródło: http://www.jago.com.pl/pl/raporty

JAGO SA to polski potentat logistyczno – dystrybucyjny w kanale chłodniczym. Spółka

jest ogniwem, pośredniczącym między producentami żywności mrożonej i ich klientami,

zapewniającym szybki, niezawodny transport oraz wszelkie pozostałe usługi logistyczne.

JAGO SA. jest również czołowym dystrybutorem żywności mrożonej i lodów,

współpracującym z klientami indywidualnymi, sieciami sprzedaży i punktami gastrono-

micznymi. 50

50 http://www.jago.com.pl/pl/profil-dzialalnosci


Wykres 4. Struktura własnościowa JAGO S.A. na dzień 06.02.2009 roku. Źródło:

http://www.jago.com.pl/pl/wladze-spolki

JAGO S.A. zdefiniowała swoją misję jak na fotografii poniżej.

Fotografia 1. Misja JAGO S.A.


Fotografia 2. Towary JAGO S.A. złożone w „Centrum Dystrybucji Towarów Mrożonych”. Zdjęcia są własnością JAGO S.A.

Grupę Kapitałową, wraz z JAGO S.A. aktualnie tworzą:

� Chłodnia Łódź S.A.

� Etka - Śnieżka Dystrybucja Sp. z o.o.

� Chłodnia Milagros Sp. z o.o.

Chłodnia Łódź S.A. została założona w 1964 roku jako przedsiębiorstwo państwowe.

Firma posiada dwie chłodnie - piętrową i parterową, Zakład Produkcji Lodów oraz Zakład

Produkcji Mrożonych Wyrobów Kulinarnych.

Produkcja Mrożonych Wyrobów Kulinarnych znajduje się w obrębie Chłodni

Parterowej. Hala produkcyjna wyposażona jest w tunel zamrażalniczy i dwie zamrażalnie,

pakowanie oraz komorę składową, stanowiącą nowoczesny, dostosowany do wymogów UE

kompleks. Firma posiada wdrożony system HACCP. Zdolności produkcyjne zakładu

wynoszą: 150 ton mrożonych wyrobów kulinarnych oraz 400 ton lodów w cyklu

miesięcznym.


Chłodnia Łódź, oprócz produkcji lodów i mrożonych wyrobów kulinarnych, prowadzi

działalność usługową, polegającą na sprzedaży usług przechowalniczych i wynajmu

powierzchni w swoich Chłodniach Składowych. W zależności od rodzaju towaru Chłodnia

Łódź jest zdolna przechować w swoich magazynach od 10 do 15 tyś. palet Euro.

Działalność ta doskonale wpisuje się w podstawowy profil działalności JAGO S.A.,

wzmacniając pozycje lidera, jakim jest Jago S.A. na rynku usług chłodniczych i

dystrybucji.51

Etka - Śnieżka Dystrybucja Sp. z o.o. w roku 2007 osiągnęła przychody ze sprzedaży w

wysokości 11.765 tyś. zł, natomiast w I półroczu 2008 roku wartość przychodów wyniosła

prawie 6 mln zł.

Firma dysponuje nowoczesną, spełniającą normy UE chłodniczą powierzchnią

składową. Jako spółka dystrybucyjna, firma posiada nowoczesną flotę samochodów

dostawczych, które realizują dostawy do punktów detalicznych. Punkty detaliczne są

serwisowane przez sieć wyszkolonych przedstawicieli handlowych. Etka - Śnieżka

Dystrybucja Sp. z o.o. prowadzi głównie sprzedaż w Częstochowie i okolicach,

dystrybuując produkty mrożone wiodących producentów.

Poprzez akwizycję firmy Etka - Śnieżka Dystrybucja Sp. z o.o. pozycja JAGO S.A.,

jako dystrybutora produktów mrożonych w obszarze Częstochowy i okolic, znacznie

wzrasta.

W dniu 27 sierpnia 2008 roku Zarząd JAGO S.A. podpisał umowę ze spółką Chłodnia

Milagros Sp. z o.o. z siedzibą w Skierniewicach, której przedmiotem jest sprzedaż

zorganizowanej części przedsiębiorstwa, której działalność obejmuje sprzedaż produktów

mrożonych do odbiorców hurtowych za kwotę 3.500.000,00 zł.

Przejęcie przedsiębiorstwa Milagros umacnia pozycję JAGO S.A. na obszarze

województwa mazowieckiego i łódzkiego, w sektorze hurtowym, co w połączeniu z

możliwościami oferowanymi przez nowo wybudowane magazyny w Bieniewo Parcela

pozwoli na dalszy dynamiczny rozwój Grupy JAGO.

51 http://www.jago. com. pl/pl/grupa-kapitalowa-jago


6.4. Przedmiot działalności JAGO S.A.

Firma JAGO S.A. zajmuje się szeroko pojętą działalnością w obszarze dystrybucji i

logistyki żywności mrożonej, należącej do gamy produktów konsumpcyjnych o szybkiej

rotacji (FMCG).

Przedmiot działalności zilustrowano na diagramie 1.

Diagram 1. Przedmiot działalności JAGO S.A. Źródło: http://www.jago.com.pl/pl/profil-

dzialalnosci.

Korzystna lokalizacja Centrów Dystrybucji w połączeniu z doskonałą organizacją

działań pozwala Spółce na skrócenie do absolutnego minimum czasu reakcji na wszelkie

życzenia Klientów.

Tak wysoki standard usług możliwy jest dzięki połączeniu w jedną, świetnie

funkcjonującą całość52:

� Centrów Dystrybucji Żywności Mrożonej (w Krzeszowicach, Bydgoszczy i Warsza-

wie oraz największego i najnowocześniejszego - w Bieniewie k. Warszawy);

� nowoczesnego taboru samochodowego;

� oraz systemu wykorzystującego harmonogram dostaw, oparty na systemie awizacji

w ciągu 24-48 godzin od otrzymania zamówienia.

52 http://www.jago.com.pl/pl/jakosc


Fotografia 3. Centrum Dystrybucji Żywności Mrożonej

Fotografia 4. Przykład nowoczesnego taboru samochodowego. Źródło: Zdjęcia są własnością JAGO S.A.


Właściwe warunki przechowywania oferują chłodnie wysokiego składu, uzupełnione o

magazyn kompletacyjny, magazyny przeładunkowe do żywności i magazyny suche.

Logistykę ułatwiają również składy celne.

Etapem decydującym o szybkości transportu jest przeładunek. Jego sprawny przebieg

zapewnia specjalistyczny tabor wózków, rampy elektrohydrauliczne pozwalające na

obsługę samochodów o różnych wysokościach oraz doki przeładunkowe z kurtynami

uszczelniającymi.

Całość zarządzana jest przy pomocy systemu komputerowego, gwarantującego

płynność operacji i informację o każdym ładunku na każdym etapie.53

Spółka rozwija się dynamicznie, oferując swoim Klientom oryginalne, kompleksowe

usługi, których zakres przewyższa wszystko, co mógłby zaproponować polski rynek. Nic

dziwnego - taki standard może zaoferować tylko największa na rynku spółka o zasięgu

ogólnopolskim!

Na wykresach od 3 do 9 przedstawiono najistotniejsze parametry decydujące o

optymalnym procesie dystrybucji żywności mrożonej w łańcuchu chłodniczym dla JAGO

S.A. Poniższe dane dotyczą tylko magazynów biorących udział w operacjach

logistycznych. Aktualnie JAGO S.A. dysponuje także własnymi oddziałami w: Łodzi,

Skierniewicach, Kobierzycach oraz w Opolu.

6700 67004300 4300

18000 24400

12200

25000

0

5000

10000

15000

20000

25000

Bydgoszcz Krzeszowice Warszawa Razem

Obecnie Po I etapie rozbudowy

Wykres 3. Liczba miejsc paletowych JAGO S.A. Źródło: http://www.jago.com.pl/pl/potencjal

53 http://www.jago.com.pl/pl/jakosc


12000

Wykres 4. Powierzchnia magazynów składowych (w m2).

Źródło: http://www.jago.com.pl/pl

Wykres 5. Liczba miejsc paletowych w magazynie składowym. Źródło: http://www.jago.com.pl/pl

Wykres 6. Powierzchnia magazynów kompletacyjnych. Źródło: http://www.jago.com.pl/pl

Wykres 7. Liczba ramp rozładunkowo-załadunkowych. Źródło: http://www.jago.com.pl/pl


Wykres 8. Średni dzienny obrót paletowy. Źródło: http://www.jago.com.pl/pl

Wykres 9. Poziom zatrudnienia w poszczególnych lokalizacjach firmy. Źródło: http://www.jago.com.pl/pl

JAGO S.A. proponuje swoim Klientom usługi:

� odbioru - czyli odbiór towaru od producenta wraz z załadunkiem na transportujący

pojazd;

� rozładunku - czyli rozładunek towaru z pojazdu i umieszczenie go w magazynie oraz

dostawy do wskazanego miejsca;

� przechowalniczą- czyli przechowanie towaru w chłodni;

� kompletacji i dowozu - czyli skompletowanie zamówionej ilości i rodzaju towaru

wraz z dowozem na wskazane miejsce.

JAGO S.A. oprócz kompleksowych usług logistyczno-transportowych świadczy pełen

serwis w zakresie dystrybucji i sprzedaży żywności mrożonej. Spółka współpracuje z

ponad 4000 Klientów, wśród których znajdują się zarówno sklepy detaliczne, jak i sklepy

wielkopowierzchniowe, sieci handlowe i gastronomia. Wszyscy Klienci korzystają z

dobrodziejstw partnerstwa - ogólnopolskiego zasięgu, profesjonalnych doradców i szybkiej

reakcji na stale zmieniające się warunki rynkowe.


W ramach obsługi serwisowej i marketingowej JAGO S.A. zapewnia stały kontakt

doradców z Klientami w zakresie doboru usług, produktów oraz wspólne konstruowanie

oferty i analizę dokonanej sprzedaży.

Dane uzyskane w ten sposób wykorzystywane są m.in. w działaniach marketingowych -

od prowadzonego wraz z producentami żywności merchandisingu po współpracę przy

organizacji eventów promocyjnych, animacji sprzedaży degustacji etc.

JAGO S.A. udziela wsparcia swoim partnerom również w zakresie wypożyczania i

serwisu sprzętu chłodniczego.

Firma oferuje swoim odbiorcom pełną ofertę wszystkich grup towarowych żywności

mrożonej. W ofercie znajduje się ponad 2000 pozycji asortymentowych, dostosowanych do

indywidualnych upodobań odbiorcy. W każdej grupie towarowej oferuje minimum 3

rodzaje produktów (premium, średnia półka, produkty private label) umożliwiające

różnicowanie oferty w zależności od preferencji i oczekiwań klientów oraz specyfiki

lokalnych rynków. Ponadto, oferta została zróżnicowana przy uwzględnieniu segmentacji

odbiorców i dostosowana do specyfiki kanałów dystrybucji: rynek sieciowy, rynek

odbiorców detalicznych.

Strukturę asortymentową oferowanych towarów przedstawia poniższy wykres.

21,20%

16,70%13,50%

16,30%

28,20% 2,10%1,60% 0,50%

Mrożonki warzywne Ryby i owoce morza Mrożonki kulinarne

Frytki i wyroby ziemniaczane Lody Produkty suche

Mrożonki owocowe Drób

Wykres 12. Struktura asortymentowa oferowanych przez JAGO S.A. towarów za 9

miesięcy 2007 roku. Źródło: Prospekt emisyjny akcji zwykłych na okaziciela serii C Firmy Handlowej JAGO S.A. z siedzibą w Krzeszowicach, 15 listopad 2007


JAGO S.A. w ciągu minionych lat zdobyła doświadczenie w obsłudze ponad czterech

tysięcy klientów, poczynając od skoncentrowanego w rejonie południowej Polski rynku

detalicznego i gastronomii, związków i stowarzyszeń kupców, poprzez sieci lokalne, aż po

rozwijające się z ogromnym dynamizmem, rozsiane po całym kraju hipermarkety,

supermarkety i sklepy dyskontowe, zagranicznych sieci handlowych.

Działalność handlowa to przede wszystkim sieci handlowe. Liczbę placówek

obsługiwanych przez firmę w ramach sieci handlowych przedstawia poniższe zestawienie.

Tabela 9. Liczba placówek obsługiwanych przez JAGO S.A.

Sieć handlowa Formuła Liczba placówek

Przybliżona liczba pozycji asortymentowych

SUPERMARKETY ALBERT

187 461

ALBERT EXPRES 7 35

HIPERMARKETY CARREFOUR

76 461 CARREFOUR

SUPERMARKETY CHAMPION/GLOBI

77 289

KAUFLAND HIPERMARKETY KAUFLAND

100 657

SUPERMARKETY SAVIA

28 290 TESCO

SUPERMARKETY TESCO – LEADER PRICE

134 125

CASH&CARRY SELGROS

11 79 REWE

SUPERMARKETY BILLA 26 92 CASH&CARRY MAKRO 25 75

METRO HIPERMARKETY REAL 50 135 HIPERMARKETY AUCHAN

11 232 AUCHAN

SUPERMARKETY ELEA 14 92

Źródło: Prospekt emisyjny akcji zwykłych na okaziciela serii C Firmy Handlowej „Jago”


6.5. Funkcje kanałów dystrybucji

Cechą charakterystyczną dystrybucji artykułów żywnościowych jest korzystanie przez

producentów żywności z pośrednictwa firm handlowych (hurtowych i detalicznych) w celu

dotarcia z produktami do ostatecznego nabywcy. Podejścia funkcjonalne zmierzają do

wyjaśnienia istoty kanałów dystrybucji przez określenie i analizę spełnianych funkcji.

Kanały dystrybucji pełnią następujące funkcje:

� informacyjną – zbieranie danych o produktach, istniejących klientach, konkurentach,

� promocyjną – opracowanie oraz upowszechnienie promocji produktów,

� negocjacyjną – w wyniku negocjacji cen oraz warunków następuje transfer

własności,

� ponawiania zamówień – powtórne zakupy od producenta,

� finansowania – nabycie oraz rozdział pieniędzy na finansowanie zapasów,

� podejmowania ryzyka – uczestniczenie w ryzyku producenta w przypadku

niesprzedania produktu,

� fizycznego obrotu – magazynowanie oraz obrót magazynowy,

� płatności – opłata w gotówce lub za pośrednictwem banków,

� transferu własności – z jednej organizacji lub osoby na inne.

O powszechności stosowania kanałów dystrybucji z udziałem pośredników handlowych

decydują cechy samych produktów, które wymagają dystrybucji zapewniającej klientom

dostępność, łatwość i wygodę zakupu artykułów przemysłu spożywczego.54

Okres trwałości produktu55 jest to czas, przez jaki jest on przydatny do spożycia od

chwili wytworzenia, podczas którego produkt spożywczy:

54 S. Abt, Systemy logistyczne w gospodarowaniu. Teoria i praktyka logistyki, Wyd. AE,

Poznań 1997r.; A. Czubała, Dystrybucja produktów, PWE Warszawa 1996r.; J.J. Coyle, E.J. Bardi, C.J. Langley Jr., Zarządzanie logistyczne, PWE Warszawa 2007r.

55 B. Imbs, Trwałość produktu a strategia dystrybucji żywności, „Przemysł Spożywczy” Rok 1995 nr 12; K. Kozłowicz, F. Kluza, Uwarunkowania rozwoju procesów

dystrybucyjnych żywności z uwzględnieniem roli chłodnictwa, „Chłodnictwo” tom XLIV 2009r., nr 1-2.


� pozostaje bezpieczny;

� zachowuje swe właściwości organoleptyczne, chemiczne, mikrobiologiczne i

fizyczne;

� odpowiada podanym na etykiecie informacjom żywieniowym, o ile jest on

przechowywany i transportowany w zalecanych warunkach56.

Dla każdego produktu i dla każdego zakresu temperatur zakłada się istnienie

określonego zakresu czasu, w obrębie którego cechy produktów praktycznie nie zmieniają

się.

Wnioski

Stosowanie procesu mrożenia jako metody utrwalania żywności jest jedną z najbardziej

optymalnych metod przechowywania produktów, ze względu na niewielką stratę cennych

żywieniowo składników odżywczych, w porównaniu z innymi metodami przetwarzania

żywności.

Wartość odżywcza mrożonek, szczególnie owocowych, jest zbliżona do wartości

odżywczej świeżych owoców. Mrożenie warzyw i owoców pozwala w dużym stopniu na

zachowanie cech surowca świeżego, takich jak: smak, zapach, barwa. Nieocenioną zaletą

mrożonych warzyw i owoców jest to, iż są dostępne przez cały rok, niezależnie od pory

roku. Dla współczesnych ludzi, żyjących w ciągłym pośpiechu, niezwykłe ważnym

czynnikiem korzystania z mrożonek jest szybkość przygotowywania potraw oraz fakt, że

wykorzystując gotowe półprodukty mogą poczuć się kreatywnymi kucharzami.57

Zamrażanie to najlepsza forma przechowywania żywności, ponieważ owoce i warzywa

tracą kilkakrotnie mniej witamin A, C i witamin z grupy B niż podczas innych form

przechowywania. Straty witaminy C podczas zamrażania i przechowywania w niskich

temperaturach nie przekraczają 20%. Dodatkowo zamrażanie jest jedyną metodą utrwalania

żywności, która nie powoduje utraty walorów smakowych i odżywczych produktów, poza

56 M. Janiszewski, I. Fechner, Badanie trwałości produktów spożywczych, „Logistyka”,

2003r. nr 6; K. Kozłowicz, F. Kluza, Uwarunkowania rozwoju procesów dystrybucyjnych

żywności z uwzględnieniem roli chłodnictwa, „Chłodnictwo” tom XLIV 2009r., nr 1-2. 57 zwraca uwagę Pani dr hab. n. med. Małgorzata Kozłowska – Wojciechowska,

przewodnicząca Rady Promocji Zdrowego Żywienia Człowieka.


tym dużą zaletą mrożonek jest brak jakichkolwiek konserwantów. Dla zachowania wartości

odżywczych ważne jest prawidłowe przechowywanie mrożonek. 58

Charakterystyka produktów mrożonych automatycznie determinuje ostre wymagania,

jakie muszą zostać spełnione podczas ich magazynowania. Od kilku lat na polskim rynku

można zaobserwować tendencję związaną ze zlecaniem usług magazynowych

wyspecjalizowanym firmom mającym odpowiednią infrastrukturę techniczną oraz

specjalistyczną kadrę.

W logistyce produktów mrożonych istotnym elementem jest infrastruktura

magazynowa. Infrastruktura oparta na systemach regałów wysokiego składowania,

ruchomych rampach rozładunkowych umożliwiających sprawne prowadzenie rozładunków

i załadunków różnej wielkości samochodów, bezpyłowej posadzce, nowoczesnych

środkach transportu wewnętrznego powoduje, że magazynowane w takich warunkach

produkty mrożone są w krótkim czasie dostępne dla konsumentów. Produkty spożywcze są

szczególnie wrażliwe na warunki składowania. W przypadku mrożonych produktów

spożywczych, czynniki takie jak temperatura i czas mają istotny wpływ na zachowanie

wysokiej jakości i przydatności do spożycia, a co za tym idzie na bezpieczeństwo

konsumentów. Należy pamiętać, że data przydatności produktu do spożycia określa długość

życia produktu w przypadku zachowaniu idealnych warunków składowania. Natomiast

jakakolwiek ekspozycja poza określone warunki składowania wpływa negatywnie na

jakość produktu, którą ciężko jest określić na podstawie obserwacji wyglądu i zapachu.

Dlatego też stuprocentową pewność o bezpieczeństwie produktu może zapewnić ciągły

monitoring zmian temperatury i czasu od momentu wyprodukowania do momentu

spożycia, co może zagwarantować JAGO S.A.

W oparciu o doświadczenie zawodowe, studia literatury należy dodać, że:

� produkty mrożone powinny być transportowane i składowane w nieprzerwanym

łańcuchu zimna. Oznacza to, iż od momentu produkcji poprzez transport i

dystrybucje do momentu spożycia przez konsumenta produkt mrożony powinien być

składowany w odpowiedniej temperaturze. Narażenie produktu na wyjście z zakresu

58 M. Kozłowska-Wojciechowska, Mrożonki, Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-

Warzywny Nr 3/2007r., s. 34.;


zalecanych temperatur, w którymś z ogniw łańcucha zimna może skutkować

obniżeniem jakości produktu;

� w łańcuchu zimna występuje wiele punktów krytycznych, w których może dojść do

przerwania jego ciągłości. Dlatego w JAGO S.A. stosuje się elektroniczne systemy

monitoringu temperatury. Są one w stu procentach wiarygodne mimo, że rejestrują

temperaturę otoczenia w środku transportu lub w miejscu składowania;

� nawet najlepiej zamrożony produkt może szybko stracić odpowiednią jakość w

wyniku nawet niewielkich zaniedbań w procesie składowania, transportu czy

sprzedaży. Na te właśnie ogniwa łańcucha chłodniczego kładzie się w JAGO S.A.

główny nacisk, gdyż są to punkty o potencjalnie największym zagrożeniu obniżenia

jakości produktów mrożonych.

Zgodnie z misją i strategią JAGO S.A. jakość żywności, jako element konkurencji

spełnia szczególną rolę w zdobywaniu zaufania konsumenta. Warunkiem efektywnego

funkcjonowania łańcucha dystrybucyjnego produktów mrożonych jest połączenie

ogniw produkcji, dystrybucji z transportem i magazynowaniem w jeden zintegrowany

łańcuch jakości i bezpieczeństwa.

Literatura

1. Abt S., Systemy logistyczne w gospodarowaniu. Teoria i praktyka logistyki. Wyd. AE, Poznań 1997

2. Coyle J.J., E.J. Bardi, C.J. Langley Jr., Zarządzanie logistyczne, PWE, Warszawa 2007.

3. Czubała A., Dystrybucja produktów, PWE, Warszawa 1996

4. Dwiliński L., Wstęp do logistyki. Wyd. PW, Warszawa 1998.

5. Fechner I., Janiszewski M., Badanie trwałości produktów spożywczych, „Logistyka”, 2003r. nr 6

6. Gołembska E., Kompendium wiedzy o logistyce, PWN, Warszawa, Poznań 1999

7. Imbs B., Trwałość produktu a strategia dystrybucji żywności, „Przemysł Spożywczy” nr 12 Rok 1995

8. Krajewski K., Transport i logistyka żywności mrożonej, „Przemysł Spożywczy” nr 9/2005

9. Kozłowska-Wojciechowska M., Mrożonki, „Przemysł Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny” nr 3/2007


10. Kubicki J., Kuriata A., Problemy logistyczne w modelowaniu systemów

transportowych, Wyd. Komunikacji i Łączności Sp. z o.o., Warszawa 2000.

11. Osóbka D., Zwyczaje żywieniowe Polaków okiem dietetyka, www.twojadieta.pl 2008.

12. Polak E., Chłodnictwo dla zakładów mięsnych i drobiarskich, tom XLII, nr 3 2007

13. Polak E., Ćwiertniewski K., Żywność mrożona – wybrane zagadnienia, „Chłodnictwo”, tom XL, nr 8 2005

14. Postolski J., Technologia chłodnicza żywności, Instytut Techniki Chłodniczej i Klimatyzacji, 2007

15. Prospekt emisyjny akcji zwykłych na okaziciela serii C Firmy Handlowej JAGO Spółka Akcyjna z siedzibą w Krzeszowicach, 15 listopad 2007

16. Rzeszewski S., Białko B., Królicki Z., Wybrane systemy sterowania wydajnością ziębniczą wielokomorowych chłodni składowych, Wrocław 2007

17. Sylwiak A., Produkty mrożone, „Handel Nowoczesny” nr 6(6)/2008

18. Urban S., Szlachta K., Ekonomika i organizacja handlu żywnością, AE Wrocław 2000

19. Urban S., Mrożonki owoców i warzyw jako polska specjalność eksportowa, „Chłodnictwo”, tom XLIII, nr 10 2008

20. Wieczorkiewicz R., Chłodna kalkulacja, „Rynek Spożywczy”, Listopad 2008 rok,

21. Internet: http://www.jago.com.pl

22. Internet: http://www.bfff.co.uk/50 years.html

23. Internet: http://www.nfraweb.org/media/edit1.html

24. Internet: http://www.AFFI.com

25. Internet: http://klimatyzacja.pl/

26. Internet: http://www.lody.nestle.pl/historia_lodow.html

27. Internet: http://www.mech.pg.gda.pl/ktc/wtargans/Tymski_zamrazanie.pdf

28. Internet: http://www.invenview.pl/

29. Internet: http://finanse.wp.pl/kat,83474,pege,2,title,Chlodna-kalkulacja,

30. Internet: http://www.handelnowoczesny.pl/

31. Internet: http://www.hurtidetal.pl/magazine_more.php/ed_id,37/aid,725/title,Rynek-mrozonek-w-Polsce/

32. Wszystkie fotografie są własnością JAGO S.A.


THE UNIQUE PROCESS OF FROZEN FOOD

DISTRIBUTION CALLED 'COLD CHAIN' IN JAGO S.A.

Streszczenie. W niniejszym opracowaniu opisano sposób właściwego transportowania i składowania produktów mrożonych w nieprzerwanym „łańcuchu zimna”. Wyrażenie to oznacza, iż żywność mrożona powinna być składowana w odpowiedniej temperaturze od momentu produkcji, poprzez transport i dystrybucję, aż do chwili spożycia przez konsumenta. Narażenie produktu na wyjście z zakresu zalecanych temperatur w którymkolwiek z ogniw „łańcucha zimna” może skutkować obniżeniem jego jakości.

Warunkiem efektywnego świadczenia usług logistycznych dla żywności mrożonej jest połączenie ogniw produkcji i dystrybucji z transportem i magazynowaniem w jeden zintegrowany łańcuch bezpieczeństwa i jakości. Proces ten musi zapewnić nie tylko fizyczne przemieszczanie produktów w warunkach stabilnej, ujemnej temperatury, ale również sprawny załadunek i rozładunek towarów, szybkie przekazywanie informacji oraz sprawną realizację transakcji handlowych.

Przykładem efektywnego funkcjonowania zintegrowanego procesu dystrybucji żywności mrożonej w „łańcuchu zimna” w skali globalnej jest spółka JAGO.

Summary. This study describes a proper method of transporting and storing of frozen products in an unbroken “cold chain”. This expression means that frozen food should be kept in proper temperatures from the moment of production through the net of distributors up to the final consumers. The exposure of a product to the temperatures out of the recommended range in any of the chain cell may result in lowering the quality of the product.

In order to effectively deliver logistic services for frozen food it is necessary to combine production and distribution cells with transport and storage into integrated quality and safety chain. It should not only ensure physical movement of products in stable temperature below zero, but also efficient loading and discharge of cargo, fast information transfers, as well as fluent trade deals realization.

JAGO SA is a good example of a successful implementation of an efficiently functioning integrated frozen food distribution process in “cold chain”.


INFORMACJE O AUTORACH

DR RAJMUND K. SZULC

WSZiM w Sochaczewie

DOROTA ŁUKAWSKA

Absolwentka WSZiM w Sochaczewie, studia ukończone w lipcu 2009 roku, po

obronie pracy: „Magazynowanie żywności mrożonej na przykładzie spółki

„JAGO”, której promotorem był dr inż. Rajmund K. Szulc.

Zatrudniona w JAGO S.A. od sierpnia 2008 na stanowisku administrator logistyki.


INSTRUKCJA DLA AUTORÓW

Prace należy nadsyłać na adres:

Zeszyty Naukowe WSZiM

Wyższa Szkoła Zarządzania i Marketingu

ul. Stadionowa 4, 96-500 Sochaczew

e-mail: [email protected]

Nadesłana praca powinna być wydrukowana w dwóch egzemplarzach. Należy

dołączyć również wersję elektroniczną w postaci pliku na dyskietce lub w formie załącz-

nika poczty elektronicznej. Preferowanym procesorem tekstu jest MS Word.

Układ pracy powinien być wzorowany na układzie artykułów z bieżącego i wcześ-

niejszych numerów Zeszytów.

Na końcu pracy należy umieścić tytuł w języku angielskim oraz streszczenie w języku

polskim i angielskim.

Redakcja prosi również autorów o informacje dotyczące tytułów, stopni, afiliacji,

adresów. Informacje te będą zamieszczane na oddzielnej stronie Zeszytów.

Wy ższej Szkoły Zarz ądzania i Marketingu w...

Documents

Transcript of Wy ższej Szkoły Zarz ądzania i Marketingu w...