Współczesne determinanty rozwoju gospodarczego · − kapitał wiedzy naukowej (nauka + wiedza +...

Zeszyty NaukoweWyszej Szkoy Bankowej we Wrocawiu

Nr 2(40)/2014

Wspczesne determinanty rozwoju gospodarczego

The Wroclaw School of BankingResearch JournalNo. 2(40)/2014

Contemporary Determinants of Economic Development

volume editor

Marian Noga

The Poznan School of Banking Press

Wroclaw 2014

Wydawnictwo Wyszej Szkoy Bankowej w Poznaniu

Wrocaw 2014

Zeszyty NaukoweWyszej Szkoy Bankowej we Wrocawiu

Nr 2(40)/2014

Wspczesne determinanty rozwoju gospodarczego

redaktor naukowy

Marian Noga

Rada naukowa / Research CouncilPrzewodniczca / Chairwoman: prof. dr hab. Maria Cielak (Polska)Czonkowie / Members: dr hab. Barbara A. Despiney-ochowska (Francja),prof. nadzw. dr hab. Andrzej Bujak (Polska), prof. dr hab. Jens Laage-Hellman (Szwecja),prof. dr hab. Piotr Migo (Polska), prof. dr hab. Walentyna Pidlisnyuk (Sowacja),prof. dr hab. Aniela Sty (Polska), prof. dr hab. Wasilij Szwec (Ukraina),prof. dr hab. Jan Vachal (Czechy), prof. dr hab. Jutta Weber (Niemcy)

Komitet redakcyjny / Editorial BoardPrzewodniczcy / Chairman: prof. dr hab. Stefan ForliczCzonkowie / Members: prof. nadzw. dr hab. Maciej Jasiski, prof. nadzw. dr hab. Krzysztof obos, prof. dr hab. Stanisaw Sty, prof. nadzw. dr hab. Jacek Unold

Czasopismo recenzowane wedug standardw Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego.Lista recenzentw na stronie www.wsb.pl/wroclaw/lista-recenzentoworaz w ostatnim numerze czasopisma z danego roku.

Procedura recenzowania / Reviewing Procedure: www.wsb.pl/wroclaw/procedura-recenzowaniaThe journal reviewed in compliance with the Ministry of Science and Higher Education.The list of peer-reviewers is available at www.wsb.pl/wroclaw/lista-recenzentowand the most recent issue of the journal in the given year.

Zeszyty Naukowe WSB we Wrocawiu s umieszczone na licie czasopism punktowanychMinisterstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego z dnia 17.12.2013 r. (wykaz B, pozycja 2588, liczba punktw: 6).Czasopismo jest rwnie zarejestrowane w bazie IC Journal Master List (ICV 2012: 5.58).

Czasopismo jest indeksowane przez / This Journal is indexed by: The Central European Journal of Social Sciences and Humanities, http://cejsh.icm.edu.pl; BazEkon http://bazekon.icm.edu.pl

Dostp on-line do Zeszytw Naukowych Wyszej Szkoy Bankowej we Wrocawiu / Online access to The Wroclaw School of Banking Research Journal at: http://wsb.pl/bibliotekacyfrowa

Redaktor naczelny czasopisma / Editor-in-chiefprof. nadzw. dr hab. Johannes Platje, Wysza Szkoa Bankowa we Wrocawiu

Redaktor tematyczny tomu / Theme editor of volumeprof. dr hab. Marian Noga, Wysza Szkoa Bankowa we Wrocawiu

Redaktor statystyczny / Statistical editordr Anna Baczkowska

Sekretarz naukowy osoba do kontaktu / Scientific editor contact persondr Tomasz Rlczyski, phone:+48 71 376 23 43, mobile:+48 600 290 792, e-mail: [email protected]

Weryfikacja streszcze w jzyku angielskim / Summaries reviews in English byBeata Komiska

Redaktor prowadzcy / Text editorElbieta Turzyska

Redakcja i korekta / Editing and proofreadingPawe Dziurdzia

Skad i amanie / TypesettingTomasz Broczyk

Projekt okadki / Cover designJan lusarski

Wersja pierwotna publikacja drukowana / Source version printed publicationNakad: 150 egz. / Circulation: 150 copiesInstytucja finansujca / Financing Authority: Wysza Szkoa Bankowa we Wrocawiu

Copyright by Wysza Szkoa Bankowa w Poznaniu, 2014

ISSN 1643-7772

WYDAWNICTWO WYSZEJ SZKOY BANKOWEJal. Niepodlegoci 2, 61-874 Pozna, tel. 61 655 33 99, 61 655 32 48e-mail: [email protected], [email protected], www.wydawnictwo.wsb.poznan.plDruk i oprawa / Printing and binding: Zakad Poligraficzny Mo i uczak, Pozna

Spis treci

Wstp (Marian Noga) ................................................................................................ 9

Magorzata AdamskaWybrane uwarunkowania rynku jako czynniki determinujce rozwj przedsibiorczoci w kontekcie kapitau intelektualnego ......................................... 11

Iwona Chomiak-OrsaPomiar kapitau relacyjnego w organizacjach opartych na wiedzy ............................ 27

Daria HoodnikGra na impulsach silno- i niskosygnaowych w sieciach gospodarczych .................. 41

Joanna Kacaa, Anna KacaaZarzdzanie kompetencjami w urzdzie gminy dowiadczenia praktyczne ........... 49

Michalina KuleszaMetody ilociowe w ocenie efektywnoci pracownikw ........................................... 65

Katarzyna MizeraCSR ewolucja w kierunku efektywnoci ................................................................. 81

Kazimierz Mrozowicz, Piotr HalembaRekrutacja jako podstawa efektywnoci zespow ratowniczych (na przykadzie Pastwowej Stray Poarnej) ........................................................... 99

Kazimierz PerechudaModelowanie i uzgadnianie rzeczywistoci organizacyjnej. Konstrukcja, dekonstrukcja i anihilacja bytw przejawionych. Lejki w przestrzeni wirtualnej i materialnej ................................................................................................................ 115

Paula Pypacz, Lidia KowalNarzdzia e-administracji w aspekcie efektywnego funkcjonowania spoeczestwa informacyjnego ........................................................................................................... 123

Tomasz HeryszekZmiany rynku reklamowego ....................................................................................... 139

6 Spis treci

Elbieta Janczyk-StrzaaBenchmarking i controlling jako nowoczesne koncepcje zarzdzania ukierunkowane na wzrost efektywnoci funkcjonowania uczelni niepublicznej ....... 151

Dariusz KralewskiOptymalizowanie dokumentacji w dziaach IT .......................................................... 161

Zbigniew KuryekTeorie hierarchii rde finansowania w finansowaniu hybrydowym przedsibiorstw ........................................................................................................... 169

Krzysztof obos, Mirosawa SzewczykRyzyko operacyjne i finansowe przedsibiorstw wydobywajcych surowce skalne w wojewdztwach opolskim i dolnolskim .............................................................. 183

Krzysztof obos, Mirosawa SzewczykWykorzystanie dendrytu analizy ROE do okrelenia czynnikw ksztatujcych zyskowno przedsibiorstw zajmujcych si wydobyciem i przerbk granitu w okolicy Strzegomia (Dolny lsk) studium przypadku ....................................... 195

Agnieszka oKryteria podejmowania decyzji inwestycyjnych w warunkach niepewnoci i ryzyka ....................................................................................................................... 213

Daniel PuciatoEgzogeniczne uwarunkowania konkurencyjnoci wrocawskich hoteli .................... 223

Daniel Puciato, Tadeusz Grabiski, Piotr Mielec, Urszula KiragaStruktura ruchu turystycznego jako przesanka poprawy efektywnoci gospodarki turystycznej na pograniczu polsko-czeskim ............................................................... 239

Krzysztof SawiskiOrganizacja sub PR w strukturze polskich uczelni wyszych ................................. 265

Mirosawa SzewczykAnaliza rentownoci sprzeday podmiotw sektora redniowysokiej techniki w wojewdztwie opolskim w latach 2005-2010 ........................................................ 277

Bartosz TruszkiewiczEfektywna organizacja pracy linii produkcyjnych w koncepcji Lean Management .. 289

Magdalena WalczakAnaliza struktury kosztw i ich wpywu na wynik osignity z inwestycji w metale szlachetne w okresie 2007-2011 ................................................................................. 303

Marta Wincewicz-BosyWspczesne uwarunkowania organizacyjne i infrastrukturalne funkcjonowania stajni jako elementu biznesu koskiego .................................................................. 315

Table of Contents

Introduction (Marian Noga) ..................................................................................... 9

Magorzata AdamskaSelected market conditions as determinants of entrepreneurship development in the context of intellectual capital ........................................................................... 11

Iwona Chomiak-OrsaMeasurement of relational capital in knowledge-based organizations ...................... 27

Daria HoodnikThe game of strong and weak signals in the economic network ............................... 41

Joanna Kacaa, Anna KacaaCompetence management in the Municipal Office practical experience ................ 49

Michalina KuleszaQuantity methods used in efficiency evaluation ........................................................ 65

Katarzyna MizeraCSR evolution towards effectiveness ...................................................................... 81

Kazimierz Mrozowicz, Piotr HalembaRecruitment as the base of efficiency of human resources (example of the State Fire Service) ............................................................................................................... 99

Kazimierz PerechudaModeling and adjustment of the organizational reality. Construction, deconstruction and annihilation of the real entities. Virtual and material space .......................................................................................... 115

Paula Pypacz, Lidia KowalE-administration tools in the aspect of efficiency growth of information society functioning ................................................................................................................. 123

Tomasz HeryszekChanges in the Advertising Market ............................................................................ 139

8 Table of Contents

Elbieta Janczyk-StrzaaBenchmarking and controlling in non-public universities ......................................... 151

Dariusz KralewskiOptimizing the IT documentation .............................................................................. 161

Zbigniew KuryekHierarchy theories of capital sources in hybrid financing .......................................... 169

Krzysztof obos, Mirosawa SzewczykOperating and financial risk of stone quarrying companies in Opolskie and Dolnoslaskie Voivodships ................................................................................... 183

Krzysztof obos, Mirosawa SzewczykUse of dendrite ROE analysis to determine factors influencing profitability of enterprises involved in extraction and processing of granite in the Strzegom area (Dolnolskie Voivodship): A case study ............................................................ 195

Agnieszka oThe criteria for investment decisions under uncertainty and risk game theory ...... 213

Daniel PuciatoExogenous determinants of competitiveness of hotel enterprises ............................. 223

Daniel Puciato, Tadeusz Grabiski, Piotr Mielec, Urszula KiragaThe structure of tourist traffic as the premise of improving efficiency of the tourist economy on the Polish-Czech border area ........................................... 239

Krzysztof SawiskiOrganization of PR services in the structure of Polish universities ........................... 265

Mirosawa SzewczykProfitability analysis of high-technology sector in Opolskie Voivodship in 2005-2010 period ................................................................................................... 277

Bartosz TruszkiewiczEffective work organization on production lines according to Lean Management .... 289

Magdalena WalczakThe cost-effectiveness of investing in precious metals from the perspective of a Polish investor over the years 2007-2011 ............................................................ 303

Marta Wincewicz-BosyContemporary organizational and infrastructural determinants of functioning of a stable as an element of horse industry ................................................................. 315

Wstp

Analizujc rozwj gospodarczy na pocztku XXI wieku, widzimy wyranie, e decydujce znaczenie dla niego maj tzw. determinanty dugookresowe, do ktrych zaliczamy:

kapita wiedzy naukowej (nauka + wiedza + innowacyjno), kapita wiedzy spoecznej (edukacja + poziom wiedzy spoeczestwa), mentalno spoeczestwa (poziom cywilizacyjny + poziom kultury).Ostatnia z wymienionych determinant coraz czciej nazywana jest kapitaem

kulturowym, ale poniewa kapita ten jest trudno mierzalny, to pojcie to z trudem przebija si do literatury przedmiotu.

Synny uczony F.A. von Hayek zawsze twierdzi, e mimo tego, i cywili-zacj stworzy czowiek, nie oznacza to, e cywilizacja jest procesem ludzkiego planu. Hayek pisa tak: Byoby bdem wierzy, e aby podnie cywilizacj na wyszy poziom, musimy jedynie zrealizowa idee teraz nami kierujce. Jeeli mamy posuwa si naprzd, musimy pozostawi miejsce na nieustann rewizj naszych obecnych koncepcji i ideaw, ktra bdzie narzucaa przysze dowiad-czenie. Nie jestemy zdolni do wyobraenia sobie, jaka bdzie lub jaka moe by cywilizacja za piset czy choby pidziesit lat, podobnie jak nie byli w stanie przewidzie naszego dzisiejszego sposobu ycia nasi redniowieczni przodkowie lub nawet nasi dziadkowie1.

Dlatego te dzisiaj o rozwoju gospodarczym w duo mniejszym stopniu decy-duj determinanty krtkookresowe, jak np. nakady pracy i kapitau fizycznego, bd redniookresowe, jak np. jako polityki gospodarczej i spoecznej pastwa.

Tom, ktry oddajemy do rk czytelnikw powicony jest w caoci deter-minantom dugookresowym rozwoju gospodarczego. Mona tutaj wyrni dwa aspekty rezultatw naszych bada w tym zakresie:

1. Zestaw artykuw od 1 do 9, ktry powicony zosta kapitaowi spoeczne-mu, relacyjnemu, intelektualnemu i prbie pomiaru tego rodzaju kapitaw.

1 F.A. von Hayek, Konstytucja wolnoci, WN PWN, Warszawa 2006, s. 37.

10 Wstp

2. Zestaw artykuw od 10 do 23 powiconych efektywnoci gospodarowa-nia w rnych sektorach gospodarki z uwzgldnieniem roli czynnikw mik-kich w pomiarze efektywnoci gospodarowania.

Jak ju to zasygnalizowaem, w literaturze przedmiotu prowadzone s roz-waania o tym, czy mona uywa takich okrele, jak np. kapita relacyjny czy kapita kulturowy. W moich badaniach wielokrotnie podkrelaem, e kapita to zasb ekonomiczny w formie finansowej, materialnej i niematerialnej, pieninej itp., ktry zdolny jest do samoodtwarzania si i to w skali rozszerzajcej. Ka-pita nie musi odznacza si trwaoci ekonomiczn. Istot kapitau jest to, e w procesie przeksztacania si w strumie dbr i usug umoliwiajcych kolejne samoodtworzenie si, posiada zdolno do wytwarzania nadwyki, czyli dochodu jego waciciela2.

Jestem przekonany, e niniejszy tom pozwoli czytelnikom zrozumie istot kapitau i wspczesnego rozwoju gospodarczego.

prof. dr hab. Marian Noga

2 Por. M. Noga, Makroekonomia, Wyd. Akademii Ekonomicznej we Wrocawiu, Wrocaw 2000, s. 70.

Zeszyty Naukowe Wyszej Szkoy Bankowej we Wrocawiu

Nr 2(40)/2014

Magorzata AdamskaPolitechnika Opolska

Wybrane uwarunkowania rynku jako czynniki determinujce rozwj przedsibiorczoci

w kontekcie kapitau intelektualnego

Streszczenie. W artykule zaprezentowane zostay wybrane uwarunkowania nowoczesnego rynku w aspekcie zarzdzania kapitaem intelektualnym, ktre w sposb istotny wywieraj wpyw na ksztatowanie si i efektywny rozwj przedsibiorczoci. Nale do nich: konkurencyjno, glo-balizacja, konsumpcjonizm oraz przestrze wirtualna. Konkurencji naley przypisa rol kreatora zmian. Potrzeba zapewnienia sobie pozycji konkurencyjnej na rynku stanowi bodziec do rozwoju przedsibiorczoci i podejmowania nowych wyzwa rynkowych. Globalizacja stanowi zjawisko kreujce zarwno szanse, jak i zagroenia, uwiadamia potrzeb kooperacji i rozwoju przedsi-biorczoci dziki wsppracy ponad granicami, funkcjonujc czsto jako organizacje wirtualne. Przestrze wirtualna otworzya nowe moliwoci w zakresie rozwoju przedsibiorczoci w formie e-biznesu oraz funkcjonowania przedsibiorstw na rynkach tradycyjnych i elektronicznych. Kon-sumpcjonizm jest efektem skutecznych dziaa marketingowych w aspekcie zmian spoeczno-kul-turowych.

Sowa kluczowe: konkurencyjno, globalizacja, konsumpcjonizm, przestrze wirtualna

Wprowadzenie

Obserwujc wspczesny rynek i gospodark, naley w peni zgodzi si z J-zefem Pencem, ktry przyszo gospodarcz zapowiada jako niestabilny ukad szans i zagroe oraz pojawiajcych si nagle moliwoci. W przyszoci nie tylko systemy, struktury i jedynie najnowsze metody i instrumenty, ale take jedyni w swoim rodzaju ludzie i zoone z kreatywnych pracownikw zespoy

Magorzata Adamska12

decydowa bd o sukcesie organizacji. Globalna gospodarka wkroczya w now jako i generacj zarzdzania, ktra zwraca szczegln uwag na kapita intelek-tualny jako kluczowy czynnik efektywnoci dziaania warunkujcej zdolno do budowania przewagi rynkowej i konkurencyjnoci przedsibiorstwa1. Niegdy decydujcym czynnikiem produkcji bya ziemia, a pniej kapita, rozumiany jako wyposaenie w maszyny i dobra suce jako narzdzie, dzi za czynnikiem decydujcym w coraz wikszym stopniu jest sam czowiek, to jest jego zdolnoci poznawcze, wyraajce si w przygotowaniu naukowym, zdolnoci do uczestni-czenia w solidarnej organizacji, umiejtno wyczuwania i zaspokajania potrzeb innych ludzi2.

Zmieniajce si w sposb cigy otoczenie gospodarcze powoduje, e wsp-czesne przedsibiorstwa staj organizacjami w cigym ruchu wobec nowych wy-zwa i elastycznie zmieniajcych si warunkw rynkowych. Organizacja stanowi system otwarty, zbir elementw i zachodzcych midzy nimi relacji. W aspekcie ekonomicznym stanowi grup spoeczn, powoan do ycia w celu osigania konkretnych efektw gospodarczych. Funkcjonuje wedug usystematyzowanych regu i zasad, za jej czonkowie wsppracuj ze sob w sposb dobrowolny by osign okrelone cele zarwno na poziomie indywidualnym, jak i zbiorowym. Istot organizacji jest wiadomo i przestrzeganie okrelonych: zasad, regu, mi-sji, celw oraz wypracowywanie efektu synergii. Zdaniem twrcy polskiej teorii organizacji, Tadeusza Kotarbiskiego, autora Traktatu o dobrej robocie, organi-zacj definiuje si jako: pewien rodzaj caoci ze wzgldu na stosunek do niej jej wasnych elementw, mianowicie taka cao, ktrej wszystkie skadniki wsp-przyczyniaj si do powodzenia caoci3.

Znany amerykaski ekonomista, specjalista w zakresie zarzdzania, Ricky W. Griffin w swojej definicji wskazuje, e organizacja to grupa ludzi, ktrzy wsppracuj ze sob w sposb uporzdkowany i skoordynowany, aby osign pewien zestaw celw4.

Dokonujc charakterystyki nowoczesnych organizacji w aspekcie ich funkcjo-nowania w zmiennym otoczeniu rynkowym opartym na wiedzy, najczciej m-wimy o organizacji uczcej si, inteligentnej lub samodoskonalcej si (LO ang. learning organization), bdcej jednym z pierwszych innowacyjnych modeli or-ganizacji wynikajcych m.in. z popularyzacji koncepcji kapitau intelektualnego.

1 J. Penc, Kreatywne Kierowanie. Organizacja i Kierownik Jutra. Rozwizywanie Problemw Kadrowych. Zachowania w Organizacji. Trudne sytuacje w kierowaniu, Agencja Wydawnicza Pla-cet, Warszawa 2000, s. 9. 2 Jan Pawe II, Centesimus annus, www.vatican.va/holy_father/john_paul_ii/encyclicals/docu-ments/hf_jp-ii_enc_01051991_centesimus-annus_pl.html [25.07.2012]. 3 T. Kotarbiski, Traktat o dobrej robocie, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw War-szawa 1958, s. 75. 4 R.W. Griffin, Podstawy Zarzdzania Organizacjami, WN PWN, Warszawa 2010, s. 34.

13Wybrane uwarunkowania rynku jako czynniki determinujce rozwj...

Twrc i popularyzatorem koncepcji organizacji uczcej si jest Peter M. Senge, ktrego ksika powicona zagadnieniom organizacji inteligentnej pt. Pita dys-cyplina, uznawana jest za jedno z najbardziej istotnych dzie z zakresu zarzdza-nia w XX w.5

Wedug Sengea organizacja uczca si to taka, ktrej pracownicy w sposb cigy rozwijaj swoje umiejtnoci i poszerzaj kompetencje w celu kreowania podanych przez nich celw, bdcych jednoczenie celami organizacji. Orga-nizacja uczca si zachca swoich pracownikw do poszukiwania nowych, in-nowacyjnych rozwiza poprzez swobod dziaania, pielgnuje twrcze techniki mylenia i dajc swobod w dziaaniu, ksztatuje spojrzenie na organizacj jako spjn cao.

W literaturze przedmiotu znale mona wiele komplementarnych definicji organizacji o wsplnym mianowniku: wspdziaanie dla celw caociowych. Obserwujc rzeczywisto gospodarcz, wane w charakterystyce organizacji jest wskazanie na jej wspzaleno z otoczeniem, z ktrym prowadzi cig wymian: przede wszystkim produktw i usug (aby osign cele ekonomicz-ne o charakterze skwantyfikowanym i wyraonym przez wielkoci ekonomiczne: sprzeda, koszty, zysk) oraz wiedzy, kapitau (aby osign cele spoeczne, ktre maj charakter jakociowy: wizerunek organizacji, relacje z klientami, rozpozna-walno marki, przywizanie do produktu).

Organizacja zwizana jest z otoczeniem m.in. z uwagi na konieczno czerpa-nia z niego zasobw, bd te ich przetwarzania. Kada organizacja funkcjonuje w pewnym otoczeniu rynkowym, ktrego uwarunkowania wywieraj wpyw na podejmowane przez ni decyzje. Chcc opisa sposb oddziaywania otoczenia na organizacj, naley uy trzech podstawowych charakterystyk: zmiennoci i zo-onoci otoczenia, zakce otoczenia (wynikajcych z si mikro- i makrootocze-nia) oraz si konkurencyjnych6. Aby zapewni sobie prawidowe funkcjonowanie i biznesowe poruszanie si w otoczeniu, organizacja musi zna i rozumie jego podstawowe elementy.

Organizacje tworz przede wszystkim ludzie, poniewa dostp do zasobw finansowych, technologicznych, surowcw i energii, ksztatuje si na podobnym poziomie. Co zatem decyduje o sukcesie rynkowym jednego przedsibiorstwa i porace drugiego? W artykule zaprezentowane i omwione zostan wybrane za-gadnienia zwizane z funkcjonowaniem wspczesnych przedsibiorstw. Nale do nich: konkurencyjno, globalizacja, konsumpcjonizm i konsumeryzm, prze-strze wirtualna oraz rola przedsibiorstwa na rynku. Lista tych zagadnie z ca pewnoci jest subiektywna, za wybrane z nich zaprezentowane i omwione zo-stan w kontekcie filozofii zarzdzania kapitaem intelektualnym.

5 Zob.: http://infed.org/thinkers/senge.htm [18.03.2012]. 6 R.W. Griffin, op. cit., s. 118-120.

Magorzata Adamska14

1. Konkurencyjno

Gary Hamel, uznawany jednego z najbardziej wpywowych mylicieli bizne-sowych, opisujc konkurencj, powiedzia: Gdzie tam jest pocisk z nazw Two-jego przedsibiorstwa. Gdzie tam jest Twj konkurent, nienarodzony i nieznany, ktry sprawi, i Twj model biznesu stanie si przestarzay. Nie unikniesz strzau bdziesz musia strzela pierwszy [przekad wasny autorki]7.

Zjawisko konkurencyjnoci stanowi kluczowy czynnik zmian w organizacji, ktre powinno suy jego rozwojowi, a jednoczenie stanowi stymulator wzrostu i innowacji na rynku. Analizujc funkcjonowanie organizacji, zauway trzeba fakt, e coraz mniejsz rol odgrywa sam produkt, poniewa jego cechy dzi-ki nowoczesnych technologiom s atwe do skopiowania i to w krtkim czasie. W aspekcie marketingowym mona take stwierdzi, e konkurencja przeniosa si z poziomu produktu na poziom tworzcych go procesw, poniewa to one kreuj cechy produktu istotne dla klienta. Zatem wartoci materialne w coraz mniejszym stopniu stanowi trwae rdo przewagi konkurencyjnej. Dlatego te w procesie budowania jej najistotniejszy staje si kapita intelektualny, ktrego zadaniem jest identyfikowanie oraz kreowanie moliwoci, szans rynkowych8. Osignicie przewagi konkurencyjnej jest moliwe, gdy przedsibiorstwo nie tyl-ko posiada si konkurowania, czyli jego zasoby s odpowiednie do wymaga stawianych przez otoczenie rynkowe, ale gdy dana sia konkurowania jest znacz-co wysza od siy konkurentw, bowiem jedynie wtedy organizacja jest w stanie zdoby pozycj lidera na rynku.

Konkurencyjno to zdolno do okrelonych zachowa rynkowych w sposb efektywniejszy ni inni uczestnicy otoczenia rynkowego. Wedug Stonera konku-rencyjno to pozycja danego konkurenta wzgldem pozostaych9.

Konkurencj nazywamy proces wspzawodnictwa pomidzy podmiotami rynkowymi, ktre w trakcie wymiany oferuj warto (dobro lub usug) na wa-runkach korzystniejszych ni pozostali oferenci, aby osign korzy z prowa-dzonej dziaalnoci gospodarczej. Konkurencja moe mie charakter cenowy lub jakociowy, odnosi si rwnie do liczby podmiotw gospodarczych na rynku, mwimy wtedy o rodzajach konkurencji, np. monopol, duopol, oligopol, konku-rencja doskonaa, hiperkonkurencja.

Przewaga konkurencyjna to wg definicji sownika innowacji i transferu tech-nologii, dystans dzielcy przedsibiorstwo od innych podmiotw rynkowych,

7 G. Hamel, www.triz-journal.com/content/c090119a.asp [2.06.2012]. 8 Ph. Kotler, Marketing. Analiza, planowanie, wdraanie i kontrola, Gebethner&Ska, Warsza-wa 2003, s. 73. 9 J.A.F. Stoner, R.E. Freeman, D.R. Gilbert, Kierowanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s. 14.


(konkurentw) powstay w wyniku rywalizacji, wspzawodnictwa przedsibior-stwa oraz oddziaywania rynkowych procesw konkurencji. [] W powszech-nym rozumieniu przewag konkurencyjn stanowi atuty przedsibiorstwa do-ceniane przez rynek (a w rozumieniu marketingowym rynek stanowi klienci), dziki ktrym przedsibiorstwo posiada zdolno utrzymania si na nim lub po-prawienia swojej efektywnoci i zapewnienia sobie harmonijnego rozwoju. [] Zdobycie trwaej przewagi konkurencyjnej przez firm moliwe jest wwczas, gdy w dziedzinie w ktrej dziaa, zdobdzie kluczowe kompetencje, czyli zestaw wiedzy i umiejtnoci w okrelonych dziedzinach techniki i technologii, ktre poziomem nowoczesnoci wyrniaj j w porwnaniu z konkurencj10.

Definicja ta wskazuje na zoono procesu budowania przewagi konkuren-cyjnej, i w tym wzgldzie warto rozway model budowania pozycji konkuren-cyjnej, tworzony przez cztery elementy, zaproponowany przez profesora Mar-ka Stankiewicza. Konkurencyjno przedsibiorstw jako system tworzona jest przez11:

1) potencja konkurencyjnoci, na ktry skadaj si materialne i niema-terialne zasoby przedsibiorstwa, bdce skadnikami kapitau intelektualnego: kluczowe kompetencje i umiejtnoci kapitau ludzkiego, wszystkie cechy przed-sibiorstwa wynikajce z jego otoczenia wewntrznego, jak i uwarunkowa oto-czenia zewntrznego, ktre przyczyniaj si do zdobywania przewagi konkuren-cyjnej,

2) przewaga konkurencyjna stanowica o waciwym, sprawnym i skutecz-nym wykorzystywaniu posiadanych skadnikw potencjau konkurencyjnoci, ktre przyczyniaj si do wypracowywania oferty trafiajcej w oczekiwania kon-sumentw, lepiej ni inne oferty rynkowe poprzez efektywnie dobrane instrumen-ty konkurowania,

3) instrumenty konkurowania bdce zbiorem wiadomie dobranych i celo-wo wykorzystywanych narzdzi i metod budowania kapitau rynkowego organi-zacji oraz kreowania jej wartoci rynkowej,

4) pozycja konkurencyjna bdca rezultatem stara w zakresie konkuro-wania na danym rynku w danym segmencie, moliwa do identyfikacji poprzez porwnanie poziomu osignicia celw ekonomicznych i spoecznych realizowa-nych przez wszystkich uczestnikw rynku.

Model budowania pozycji konkurencyjnej wyranie wskazuje na znacze-nie potencjau konkurencyjnoci jako koa zamachowego do dalszych dziaa i kluczowego czynniki, niejako gwarantujcego osignicie oczekiwanej po-zycji konkurencyjnej. Naley jednak pamita, e rzeczywisto gospodarcza

10 M. Gobiowski, Innowacje i transfer technologii. Sownik poj, red. K.B. Matusiak, Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa 2005, s. 137. 11 W. Walczak, Analiza czynnikw wpywajcych na konkurencyjno przedsibiorstw, E-mentor 2010, nr 5(37); www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/37/id/784 [16.01.2011].

Magorzata Adamska16

i uwarunkowania rynkowe s niezwykle dynamicznym otoczeniem i zgodnie ze znanym powiedzeniem konkurencja nie pi.

Konkurencyjno naley zatem rozumie zarwno jako zdolno, jak i ch do podejmowania dziaa gwarantujcych przysze funkcjonowanie organizacji oraz jej zrwnowaony rozwj przyczyniajcy si do stabilnego i systematyczne-go budowania rzeczywistej wartoci rynkowej.

2. Globalizacja

Marshall McLuhan, znany amerykaski specjalista z zakresu komunikacji masowej i przekazw medialnych, w swojej ksice z roku 1961 The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man przewidywa nadchodzce lata rozwoju globalizacji w rnych sferach ycia. Nowo powstaa elektroniczna wspzale-no ksztatuje wiat na podobiestwo globalnej wioski12 pisa McLuhan w kon-tekcie rozwoju technologii informatycznych.

Zgodnie z definicj encyklopedyczn globalizacja to charakterystyczne i do-minujce w kocu XX i na pocztku XXI wieku tendencje w wiatowej ekonomii, polityce, demografii, yciu spoecznym i kulturze, polegajce na rozprzestrzenia-niu si analogicznych zjawisk, niezalenie od kontekstu geograficznego i stopnia gospodarczego zaawansowania danego regionu13.

12 M. Soules, Resonance and the Global Village, www.media-studies.ca/articles/echoland.htm [18.05.2012]. 13 Zob.: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3905881 [19.07.2012].

Rysunek 1. Model budowania pozycji konkurencyjnej organizacji r d o: opracowanie na podstawie W. Walczak, Analiza czynnikw wpywajcych na konkurencyjno

przedsibiorstw, E-mentor 2010, nr 5(37); www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/37/id/784 [16.01.2011].

Potencja konkurencyjnoci

Przewaga konkurencyjna

Instrumenty konkurowania

decyduje o wyborze

umoliwia zdobywanie

wpywaj na

Pozycja konkurencyjna


Globalizacja jako proces w gospodarce jest niezwykle zoony, trudno rw-nie wskaza jej realne pocztki. W literaturze przedmiotu mona spotka si z rozbienymi teoriami, e globalizacja postpowaa od zawsze od momentu powstania cywilizacji. Inna teoria wskazuje, i pocztek procesu globalizacji to dopiero wiek XIX i rozwj rodkw transportu, a jeszcze inna, e globaliza-cja to dopiero druga poowa XX wieku i rozwj technologii informatycznych. Wedug Stanisawa Flejterskiego globalizacja jest wykrystalizowan pod ko-niec XX wieku i cigle bdc w fazie transformacji jakociowo now struktur spoeczno-ekonomiczn, dominujc we wspczesnym wiecie, a wynikajc z kompleksu podobnych procesw zachodzcych jednoczenie w skali caego globu ziem skiego14.

Suszne jest z pewnoci twierdzenie, i globalizacja obejmuje wszystkich lu-dzi w rnych sferach codziennego ycia, jestemy jej twrcami jako klienci oraz jej odbiorcami jako konsumenci otwarci na globalne rynki (nie zawsze klient jest rwnoznaczny z konsumentem klient nabywa dobro, jednak nie musi go wyko-rzystywa, a konsument jest osob, ktra dobro spoywa, por. role w procesie zakupowym)15.

Do najistotniejszych czynnikw napdzajcych globalizacj, ale bdcych jednoczenie jej efektem, zalicza si: szybki przepyw dbr i usug oraz kapitau. Procesy globalizacyjne napdzane s rwnie migracj ludnoci oraz od wielu lat zauwaaln siln ekspansj korporacji midzynarodowych. Chcc wskaza inne przesanki procesu globalizacji, naleaoby wymieni nastpujce (pojawiajce si w publikacjach wielu znawcw tematu):

osignita dziki rozwojowi instrumentw marketingu mix globalna konku-rencja,

zmiany w strukturze wasnoci prowadzce do hiperkoncentracji praw wa-snoci i kapitau, powstawanie grup kapitaowych i zoonych midzynarodo-wych struktur organizacyjnych (koncerny takie jak Proctel&Gamble, Microsoft, McDonalds),

ekspansywny rozwj technologii informatycznych, sieci komunikacji i przestrzeni wirtualnej,

intensywna polityka proinnowacyjna w skali wiatowej, rosnca rola partnerw midzynarodowej wymiany gospodarczej, konieczno poczenia si i wsppracy w celu wypracowywania nowych

rozwiza, usytuowanie wiedzy, a tym samym kapitau intelektualnego w roli strate-

gicznego zasobu organizacji. 14 S. Flejterski, P. Wahl, Globalizacja stare i nowe dylematy u progu drugiej dekady XXI wie-ku, Wspczesne Problemy Ekonomiczne 2010, nr 2, Globalizacja. Liberalizacja. Etyka, Zeszyt Naukowy nr 607, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 2010, s. 10. 15 Ph. Kotler, op. cit., s. 175.

Magorzata Adamska18

Kamieniem milowym w szybkim postpie globalizacji jest z ca pewnoci, wskazany ju, ekspansywny rozwj technologii informatycznych, zarwno w za-kresie technologii sprztowej, ale przede wszystkim w zakresie oprogramowania wspierajcego kompleksowe zarzdzanie przedsibiorstwem oraz sieci umo-liwiajcych elektroniczn wymian danych. Informatyzacja wyposaya wiat w narzdzia usprawniajce zarzdzanie procesami w dobie globalizacji.

Globalizacj naley rozpatrywa wedug jej rnorodnych form wynikaj-cych z obszarw, w ktrych mamy do czynienia z rnymi procesami16:

globalizacja finansw i kapitau (liberalizacja inwestycji zagranicznych, przepywu kapitaw oraz funkcjonowania rynkw finansowych),

globalizacja rynkw i strategii, a w szczeglnoci konkurencji, globalizacja technologii, bada i rozwoju oraz wiedzy, a take wynikajca

z niej globalizacja edukacji, globalizacja stylw ycia i modeli konsumpcji, zatem globalizacji procesw

marketingowych, globalizacja wiadomoci, odczu (portale spoecznociowe) i wspdziele-

nie kultury, globalizacja procesw rzdzenia i regulacji prawnych, globalizacja zakadajca polityczne ujednolicenie wiata.W najszerszym rozumieniu globalizacja oznacza, e zjawiska regionalne, pozo-

stajce nadal w realnym oddaleniu geograficznym, maj swoje odpowiedniki w in-nej czci wiata, nastpuje ich umidzynarodowienie. Oznacza ona oglnowiato-wy charakter procesw ekonomicznych, prawnych, technologicznych, kulturowych i spoecznych. Oczywicie wiat w swojej formalnej strukturze nadal dzieli si na znane nam terytoria narodowe i odrbne suwerenne pastwa. Zmienia si jednak stopie przenikalnoci granic i zjawiska spoeczne, ekonomiczne, kulturowe i de-mograficzne przekraczaj granice pastwowe w coraz wikszym stopniu17.

W swojej ksice pt. Zarzdzanie w XXI wieku, Peter Drucker wskazuje na globalny charakter ekonomii wiatowej i konieczno sprawnego poruszania si przedsibiorstw zarwno w rzeczywistoci ekonomicznej, jaki i politycznej, midzy ktrymi pojawia si czsto niezgodno, wynikajca z relacji midzy-narodowych na szczeblu pastwowym. W rzeczywistoci mamy do czynienia z pokrywajcymi si sferami aktywnoci gospodarczo-politycznej. Pierwsz jest gospodarka globalna zajmujca si zjawiskiem pienidza i informacji. Drug sfer stanowi gospodarki regionalne, gdzie dobra podlegaj swobodnej cyrkulacji

16 Por.: K. Fabiaska, K. Szaflarski, Firma na rynku globalnym, Grnolska Wysza Szkoa Handlowa, Katowice 1999, s. 23 oraz Grupa Lizboska, Granice konkurencji, Polska Fundacja Pro-mocji Kadr Poltext, Warszawa 1996, s. 48. 17 Por.: J. Koperek, Ekonomiczne przesanki globalizacji we wspczesnym wiecie sytuacja Polski. Polska w obliczu globalizacji, materiay z seminarium popularnonaukowego zorganizowanego w odzi 9 marca 2002 r., red. L. Kercher, d 2002, s. 24-28; www.kulturaswiecka.pl/node/75 [18.02.2012].


i gdzie wszelkie przeszkody w przemieszczaniu si usug i ludzi s eliminowane. Do trzeciej sfery naley lokalna i narodowa rzeczywisto, zarwno ekonomicz-na, jak i polityczna. Wszystkie wymienione sfery podlegaj szybkiemu rozwo-jowi. Przedsibiorstwa oraz inne instytucje nie maj adnego wyboru, musz dziaa we wszystkich trzech sferach jednoczenie. To jest wanie okoliczno, na ktrej musi opiera si wspczesna strategia dziaania, cho nie do koca wiadomo, co ta nowa rzeczywisto oznacza dla danej organizacji i jej strategii18.

W literaturze przedmiotu spotka mona rne stanowiska wobec globaliza-cji, wskazujce jej zalety i korzyci, jakie przynosi gospodarce, oraz jej wady stanowice niezaprzeczalnie due ryzyko dla wszystkich uczestnikw rynku.

Globalizacja, jak kade zjawisko natury spoeczno-gospodarczej, tworzy za-rwno szanse, jak i zagroenia, a sowa Druckera wiadcz o potrzebie umiejtne-go dopasowywania si do sytuacji rynkowej, dziaania przedsibiorczego, czasem ryzykownego, a jednoczenie dziki posiadanej wiedzy i zasobom kapitau inte-lektualnego roztropnego i przemylanego, ktre skutkowa bdzie wykorzysta-niem swoich mocnych i sabych stron.

Jako najistotniejsze zalety globalizacji mona wskaza: internacjonalizacj i rozszerzenie rynku pracy oraz swobodny przepyw ka-

pitau ludzkiego, a co za tym idzie wiedzy, wikszy zakres oraz rnorodno dostpnych dbr i usug po cenach bar-

dzo konkurencyjnych dla konsumentw, dziaanie efektu skali w codziennej dziaalnoci gospodarczej poprzez do-

stp do wikszych rynkw, dziki czemu nastpuje ograniczenie kosztw, likwidacj barier technologicznych oraz popularyzacj nowych technologii

i upowszechnianie wiedzy zwaszcza w krajach sabiej rozwinitych, aktywizacj gospodarcz regionw, w ktrych bezporednio realizowane s

inwestycje, zacht do bycia regionem atrakcyjnym inwestycyjnie, nadanie konkurencji roli czynnika proinnowacyjnego zmuszanie organiza-

cji do cigego poszukiwania lepszych rozwiza, prowadzcych czsto do racjona-lizacji kosztw, co tym samym prowadzi moe do spadku cen produktw i usug,

promowanie zasad demokracji, wielokulturowoci i jednoci cywilizacyjnej.Jako najczciej wymieniane przez antyglobalistw wady globalizacji wska-

zywane s: koncentracja inwestycji w regionach rozwinitych, ktra prowadzi do mar-

ginalizacji krajw sabo rozwinitych, koncentracja kapitau i zasobw w rkach machiny korporacyjnej, co pro-

wadzi do monopolizacji rynku; wielkimi wygranymi globalizacji s giganci ryn-ku, sektor maych i rednich przedsibiorstw czsto nie posiada wystarczajcych rodkw na konkurowanie na rynkach globalnych,

18 P.F. Drucker, Zarzdzanie w XXI wieku, Wydawnictwo Muza, Warszawa 2000, s. 64.

Magorzata Adamska20

rozwj technologii i postpujca automatyzacja oraz przenoszenie produk-cji do krajw o niskich kosztach pracy prowadz do wzrostu bezrobocia (pro-dukcja w tzw. krajach azjatyckich),

spekulacja i manipulacja poprzez informacj i dezinformacj (inwestorzy na Giedzie Papierw Wartociowych w Warszawie natychmiast zareagowali na wie-ci ze Stanw Zjednoczonych we wrzeniu 2008 r. dotyczce Lehman Brothers, czwartego co do wielkoci banku inwestycyjnego, ktry ogosi upado),

tworzy zalenoci gospodarcze midzy krajami mocno i sabo rozwinitymi (zaleno wielu pastw afrykaskich od pastw regionw rozwinitych gospo-darczo),

zalenoci gospodarcze midzy krajami o podobnej kondycji gospodar-czej za sytuacja ekonomiczna w jednym kraju moe przysowiowo odbi si czkawk w drugim (wzajemna cisa zaleno krajw Unii Europejskiej),

zatracenie tosamoci kulturowej i zmian zachowa, znaczce skutki spoeczne w aspekcie ochrony zdrowia (AIDS).Zalety i wady globalizacji mona by mnoy w zalenoci od aspektu, w ja-

kim o globalizacji si dyskutuje i kady uczestnik tej dyskusji moe globalizacj rozumie na swj sposb. Jest ona zagadnieniem ewoluujcym, tak jak ewoluuje cywilizacja.

3. Konsumpcjonizm i konsumeryzm

Sownikowa definicja konsumpcjonizmu (konsumizmu) w prostych sowach oddaje charakter tego zjawiska. Jest to nadmierne przywizywanie wagi do zdo-bywania dbr materialnych19. Na przeomie XX i XXI wieku skala konsumpcjoni-zmu przybraa olbrzymie rozmiary, przekraczajc nie tylko granice midzynarodowe w wyniku postpujcej globalizacji, ale przede wszystkich rozpowszechniajc si na wszystkie klasy spoeczne, bez wzgldu na si nabywcz i zasobno portfela, z uwagi na rosnce potrzeby bdce efektem rozwoju naszej cywilizacji. Konsu-menci to ywi ludzie. Ich ycie nie polega na samym kupowaniu pisa Marc Gobe20, a jednak konsumpcjonizm jest efektem istotnych zmian gospodarczych i spoeczno--kulturowych oraz bdcego ich wynikiem nienasycenia w posiadaniu dbr.

Gwnych przyczyn rozprzestrzeniajcego si konsumpcjonizmu naley szu-ka w:

globalizacji, ktra otworzya przed konsumentami nowe rynki (zarwno w ujciu tradycyjnym, jak i rewolucyjnym, tzn. rynki wirtualne),

19 Zob.: http://sjp.pwn.pl/slownik/2473455/konsumpcjonizm [14.06.2012]. 20 M. Gobe, http://modernmarketing.pl/index.php?pg=cyt [16.07.2012].


zmianach spoeczno-kulturowych, ktre wpyny na zmiany w wiatopo-gldzie i potrzebach, definiujc na nowo popyt konsumencki,

zmianach w podejciu do realizacji procesw produkcyjnych (masowo produkcji) oraz do procesw logistycznych (masowa wszechdostpno),

powszechnych innowacjach, ewolucji marketingu i rozwoju dziaa majcych na celu efektywne stymu-

lowanie oraz kreowanie popytu, kreowaniu kultury konsumpcyjnej przez twrcw poday.Ostatnia ze wskazanych przyczyn ma swoje korzenie w psychologii reklamy

i staa si w odniesieniu do dziaa ukierunkowanych na klienta najwaniejszym orem nowoczesnych organizacji. Promocja jako zbir narzdzi wspomagaj-cych oddziaywanie i komunikacj z klientem, skupia si nie tylko na uwiada-mianiu i zachcaniu do dokonywania zakupu (nie zawsze przemylanego, cz-ciej impulsywnego i popartego emocjami zawartymi w przekazie reklamowym). Propagowanie konsumpcjonizmu przez dostawcw dbr i usug jest zjawiskiem absolutnie naturalnym, poniewa to konsument biorcy udzia w procesie wymia-ny, generuje przychd i warunkuje tym samym wysoko zysku przedsibiorstwa.

Denie do coraz lepszych i bardziej zadowalajcych warunkw ycia i coraz wikszej zamonoci jest samo w sobie uzasadnione; trudno jednak nie podkre-li zwizanych z tym etapem rozwoju nowych obowizkw i niebezpieczestw. W sposobie powstawania i okrelania nowych potrzeb zawsze si wyraa mniej lub bardziej suszna koncepcja czowieka i jego prawdziwego dobra. Poprzez de-cyzje dotyczce produkcji i konsumpcji ujawnia si okrelona kultura jako oglna koncepcja ycia. To wanie tutaj powstaje zjawisko konsumizmu21.

Istotn przyczyn rozwoju konsumpcjonizmu byy rwnie zmiany w po-dejciu do realizacji procesw produkcyjnych. Globalizacja przyczynia si do zmian w strukturach organizacyjnych, prym na rynku wiod gwnie due kor-poracje midzynarodowe, ktre stawiaj na masowo produkcji i uzyskiwany dziki temu efekt skali ekonomicznej. Skoro produkujemy masowo, to rwnie konsumpcja musi by masowa, a aby tak si stao, niezbdne jest stworzenie od-powiednich trendw. Kolejny wany czynnik to popularyzacja innowacji, czego przedsibiorstwa czsto naduywaj, wmawiajc konsumentom konieczno za-kupu nowego, ulepszonego, innowacyjnego produktu. Doprowadzono rwnie praktycznie do zaniku sektora usug naprawczych, podnoszc koszty czci za-miennych do poziomu bynajmniej nie zachcajcego do naprawy, a do zakupu nowego produktu.

Inne oblicze zostao rwnie nadane procesom logistyki dystrybucji. Rozwj nowej przestrzeni gospodarczej spowodowa ekspansj zbytu na wirtualne rynki, bdce smakowitym kskiem dla specjalistw od segmentacji rynku i zarzdzania

21 Jan Pawe II, op. cit.

Magorzata Adamska22

relacjami z klientem. Z jednej strony, zapanowaa masowa wszechdostpno produktw klient ma do wyboru, czy bdzie ich poszukiwa na tradycyjnym rynku, czy te na rynku elektronicznym. Ten drugi otwiera przed nim szerokie moliwoci w zakresie wymiany informacji o produkcie, porwnywania pro-duktw homogenicznych, sprawdzania cen i komfortu zakupu. Z drugiej strony, zapanowaa masowa konkurencja, ktra dla konsumenta stanowi zjawisko pozy-tywne, poniewa to on korzysta najbardziej na bitwach pomidzy konkurenta-mi, ktre odbywaj si na polu: cenowym, jakociowym czy usug dodatkowych. A wspczeni konsumenci s podatni na gierki rynkowe i czasami niewiado-mi, w swojej potrzebie nabywania dbr, jak bardzo ich zachowania s stymulo-wane i sterowane. Geoff Ayling w ksice Rapid Response Advertising wyrni 50 powodw, dla ktrych ludzie kupuj. Midzy innymi kupi, aby: zdoby przy-ja, zasuy na rozgos, unikn blu, uciec przed stresem lub krytyk, sprawi sobie lub komu przyjemno, oszczdzi czas, poczu si modziej, wyrnia si w tumie, by na bieco z mod, po prostu wyrazi najgbsze uczucia itp.22 Specjalici ds. marketingu maj przyswojone powody zakupowe swoich klientw niczym dziesi przykaza i zrobi wszystko, aby zachci ich do realizacji pro-cesu zakupowego coraz czciej.

Prowadzi to jednak do negatywnego zjawiska nadmiernej konsumpcji, ktre jest efektem braku wiadomoci ekonomicznej i wspominanej ju nadmiernej po-datnoci na dziaania marketingowe dostawcw. Racjonalne decyzje zakupowe staj si tem dla emocjonalnego zaspokajania potrzeb krtkookresowych, bez analizy ich wpywu na aktualne i przysze moliwoci zakupowe. Zjawisko nad-miernej konsumpcji wywouje brak rwnowagi midzy moliwociami finanso-wymi konsumenta a zakupami dbr i usug, ktre realizuje. I tutaj rwnie od wielu lat obserwujemy rozwj usug kredytowych przez dostawcw dbr i ofert zero procent, ktra wielu klientw zachca i motywuje do dokonywania zaku-pw dbr, wykraczajcych poza ich moliwoci finansowe.

Nowe uwarunkowania na linii B2C spowodoway obok konsumpcjoni-zmu rozwj konsumeryzmu. Konsumeryzm to zorganizowany ruch obywateli i agencji rzdowych, ktrego celem jest zwikszenie praw i znaczenia nabywcw wzgldem sprzedawcw23. Najistotniejszym celem konsumeryzmu jest staa tro-ska i opieka nad konsumentem poprzez nadzr dziaania systemu marketingo-wego i sposobw zaspokajania potrzeb konsumentw. Zadania konsumeryzmu skupiaj si wok identyfikacji i przeciwdziaania czynom z zakresu nieuczciwej konkurencji, etyki w reklamie i dziaa promocyjnych, egzekwowania prawa kon-sumentw do informacji oraz ochrony w sprawach roszczeniowych.

22 G. Ayling, Rapid Response Advertising, www.mortongregory.com [21.03.2009]. 23 Ph. Kotler, op. cit., s. 154.


Warunkiem koniecznym rozwoju przedsibiorczoci jest oczywicie wysoki poziom popytu na dobra i usugi, ktry wywiera oczywisty wpyw na zwiksze-nie poday. Kreowanie konsumpcjonizmu poprzez efektywne dziaania marke-tingowe wpisuje si w strategi dziaania praktycznie kadego przedsibiorstwa, bowiem jedynie realizacja zyskw jest podstaw modernizacji, rozwoju i moli-woci ekspansji.

4. Przestrze wirtualna

Internet spowodowa poszerzenie tradycyjnej przestrzeni rynkowej. Powstay nowe obszary, w ktrych podmioty gospodarcze mog poszukiwa informacji, udostpnia i wymienia informacje, komunikowa si i zawiera transakcje. Na-staa era przestrzeni wirtualnej. Tym samym organizacje poszerzyy przestrze, w ktrej funkcjonuj i same ewoluoway take do form organizacji wirtualnych.

Przestrze wirtualn mona rozpatrywa w rnych aspektach. Jest ona prze-strzeni rwnoleg do przestrzeni tradycyjnej. Wielu przedsibiorcw skania si ku takiemu rozumieniu przestrzeni wirtualnej, pozostajc jednoczenie wiernym tradycyjnemu pojciu prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, z drugiej strony otwierajc si na wirtualizacj otoczenia rynkowego.

Przestrze wirtualna moe rwnie w peni zastpi tradycyjne pojcie biz-nesu, przenoszc go w sfer technologii informacyjnej i komunikacji wspieranej systemami informatycznymi. Rwnie dziki takiemu rozumieniu przestrzeni wirtualnej, wiele organizacji zdecydowao si na prowadzenie dziaalnoci jedy-nie w takim wymiarze24.

Niewtpliwie warunkiem koniecznym do funkcjonowania w przestrzeni wir-tualnej jest zdolno wyobraenia jej sobie przez strony wymiany na rynku elek-tronicznym oraz umiejtno kreatywnego zastosowania narzdzi, jakie zostay stworzone na potrzeby nowej przestrzeni gospodarczej. Wirtualna przestrze nie oznacza wirtualnych uczestnikw rynku, czy te oferowania wirtualnych dbr. Oznacza przede wszystkim porednie kontakty odbywajce si w przestrzeni, ktr naley sobie wyobrazi, pozna sposb poruszania si i zrozumie uwarun-kowania wirtualnego wiata. Std niezwyka troska o stworzenie klimatu sprzy-jajcego zawieraniu wirtualnych transakcji poprzez: tworzenie dedykowanych profili klienckich, e-prezenty i programy lojalnociowe, kreowanie tzw.: pokoi tematycznych oraz wirtualnych spoecznoci, ktre w wiecie wirtualnym reali-zowa bd zadania przeniesione ze wiata wirtualnego, np. marketing szeptany,

24 Por.: M. Warner, M. Witzel, Zarzdzanie organizacj wirtualn, Oficyna Ekonomiczna, Kra-kw 2005, s. 32-33.

Magorzata Adamska24

public relations, oczywicie w wymiarze i za porednictwem technologii infor-matycznych.

Organizacja wirtualna, cytujc za zespoem Grudzewski i Hejduk, opiera si [] na sieciach komputerowych i moliwociach korzystania z bankw informa-cyjnych, takich jak Internet, ktry jest idealnym rodkiem uatwiajcym osiganie przewagi konkurencyjnej. Sie organizacyjna stanowica podstaw kreowania or-ganizacji wirtualnej jest zazwyczaj nieograniczonym zbiorem partnerw, ktrzy zaakceptowali podstawowe cele i zasady teje organizacji25. Jednym z waniej-szych zaoe prawidowego funkcjonowania organizacji w przestrzeni wirtualnej jest akceptacja i przystosowanie si do wirtualnej komunikacji.

Wirtualizacja komunikacji z otoczeniem zewntrznym jest trudna, jednake jeszcze trudniejszym zadaniem jest stworzenie wirtualnej organizacji, poniewa jest ona niezwykle wymagajcym obiektem zarzdzania. Wymaga od kadry zarz-dzajcej umiejtnoci zarzdzania czym, czego fizycznie nie ma. W tym aspekcie mwi naley o wirtualizacji przestrzeni pracy. W celu doprecyzowania charak-terystyki przestrzeni wirtualnej warto dokona charakterystyki cechy najistotniej-szej z punktu widzenia zarzdzania kapitaem intelektualnym i skadnikami jego struktury26, jak jest zdalna organizacja i realizacja pracy.

Praca zdalna jest wyrazem zaufania do kapitau ludzkiego poprzez zmian w sposobie rozumienia procesu pracy, jego organizacji i przebiegu. Koncepcja zarzdzania kapitaem intelektualnym skutecznie wykorzystaa ewolucj systemu pracy w przestrzeni wirtualnej.

W przypadku wielu zawodw, zdalna organizacja pracy umoliwia odejcie od wymagania typowego przedziau czasu, w ktrym pracownik ma pracowa, bdc dostpny fizycznie na stworzonym specjalnie w tym celu miejscu pracy. Efektem korzyci jest racjonalizacja kosztw pracy ponoszonych przez przedsi-biorstwo. Po stronie pracownika pojawiaj si korzyci jakociowe w postaci do-pasowania czasu pracy do indywidualnego rytmu. Praca zdalna przesuwa ciar zainteresowania ze sposobu pracy na jej realne wyniki. Nowy sposb komunikacji w ukadzie kierownik pracownik, umoliwia, a nawet wymaga wikszego de-legowania uprawnie, motywowania do samodzielnej pracy oraz do inicjowania dziaa. Pracownicy zorientowani na wyniki, skupiajc si na osiganiu rezulta-tw, wypracowuj kompetencje podane w kadym systemie pracy, takie jak: przedsibiorczo, przejmowanie inicjatywy, ch podejmowania nowych wy-zwa, proinnowacyjno, samodoskonalenie i samodzielno w dziaaniu.

Organizacja wirtualna otwiera si na zdaln prac stawiajc na kompeten-cje i kwalifikacje pracownikw oraz umoliwiajc im samodzielne stworzenie

25 W. Grudzewski, I. Hejduk, Przedsibiorstwo wirtualne, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2002, s. 39. 26 Por.: M. Warner, M. Witzel, op. cit., s. 14-16.


dogodnych warunkw pracy. Moliwe stao si tworzenie zespow projektowych, skadajcych si pracownikw rozproszonych po caym wiecie, a tym samym po-zyskiwanie unikatowej, wartociowej i przydatnej dla rozwoju organizacji wiedzy.

Podsumowanie

Wskazane zagadnienia: konkurencyjno, globalizacja, konsumpcjonizm oraz przestrze wirtualna nale do najbardziej aktualnych czynnikw, warunkuj-cych rozwj przedsibiorczoci we wszystkich sektorach gospodarki w aspekcie sprawnego zarzdzania kapitaem intelektualnym. S to zarwno uwarunkowa-nia tworzce szanse, ktre kreatywny przedsibiorca wykorzysta dla powodze-nia swojego biznesu, jak i uwarunkowania stanowice zagroenia, ktrym naley przeciwdziaa lub znajdowa innowacyjne rozwizania wspierajce funkcjono-wanie w rzeczywistoci gospodarczej.

Literatura

Ayling G., Rapid Response Advertising, www.mortongregory.com [21.03.2009].Drucker P.F., Zarzdzanie w XXI wieku, Wydawnictwo Muza, Warszawa 2000.Fabiaska K., Szaflarski K., Firma na rynku globalnym, Grnolska Wysza Szkoa Handlowa,

Katowice 1999.Flejterski S., Wahl P., Globalizacja stare i nowe dylematy u progu drugiej dekady XXI wieku,

Wspczesne Problemy Ekonomiczne 2010, nr 2, s. 9-16, Globalizacja. Liberalizacja. Etyka, Zeszyt Naukowy nr 607, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 2010.

Gobiowski M., Innowacje i transfer technologii. Sownik poj, red. K.B. Matusiak, Polska Agen-cja Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa 2005.

Griffin R.W., Podstawy Zarzdzania Organizacjami, WN PWN, Warszawa 2010.Grudzewski W., Hejduk I., Przedsibiorstwo wirtualne, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2002.Grupa Lizboska, Granice konkurencji, Polska Fundacja Promocji Kadr, Poltext, Warszawa 1996.http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3905881 [19.07.2012].http://infed.org/thinkers/senge.htm [18.03.2012].http://modernmarketing.pl/index.php?pg=cyt [16.07.2012].http://sjp.pwn.pl/slownik/2473455/konsumpcjonizm [14.06.2012].Jan Pawe II, Centesimus annus, www.vatican.va/holy_father/john_paul_ii/encyclicals/documents/

hf_jp-ii_enc_01051991_centesimus-annus_pl.html [25.07.2012].Koperek J., Ekonomiczne przesanki globalizacji we wspczesnym wiecie sytuacja Polski. Pol-

ska w obliczu globalizacji, materiay z seminarium popularnonaukowego zorganizowanego w odzi 9 marca 2002 r., red. L. Kercher, d 2002, s. 24-28; www.kulturaswiecka.pl/node/75 [18.02.2012].

Kotarbiski T., Traktat o dobrej robocie, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw Warszawa 1958.

Magorzata Adamska26

Kotler Ph., Marketing. Analiza, planowanie, wdraanie i kontrola, Gebethner&Ska, Warszawa 2003.Penc J., Kreatywne Kierowanie. Organizacja i Kierownik Jutra. Rozwizywanie Problemw Kadro-

wych. Zachowania w Organizacji. Trudne sytuacje w kierowaniu, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 2000.

Soules M., Resonance and the Global Village, www.media-studies.ca/articles/echoland.htm [18.05.2012].Stoner J.A.F., Freeman R.E., Gilbert D.R., Kierowanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, War-

szawa 2011.Walczak W., Analiza czynnikw wpywajcych na konkurencyjno przedsibiorstw, E-mentor

2010, nr 5(37), www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/37/id/784 [16.01.2011].Warner M., Witzel M., Zarzdzanie organizacj wirtualn, Oficyna Ekonomiczna, Krakw 2005.

Selected market conditions as determinants of entrepreneurship development in the context of intellectual capital

Summary. In this article, selected, conditioning of a modern market has been presented, which substantially influences the formation and effective development of an enterprise. The determinants include: competitiveness, globalization, virtual space and consumerism. Competition should be as-signed with a role of the creator of changes. It is competition that is forcing entrepreneurs to make creative decisions, to create and implement innovations and seek opportunities to penetrate and expand into new markets. The need to secure a competitive position in the market is an incentive for development of new enterprises and taking up new market challenges. Globalization is a phenom-enon that creates both opportunities and threats. It makes people aware of the need for cooperation and development of enterprises through cooperation beyond borders, often functioning as virtual organizations. Virtual space has opened up new opportunities in e-business and the performance of companies on the traditional and electronic markets using modern concepts of marketing: viral marketing, e-image management, customized products and customer service, and effective stimula-tion of impulse purchasing. An enterprises development through virtual space is achieved thanks to: functioning on a global scale, a significant cost reduction, improved customer service, new channels of immediate communication and response to the market environment. Consumerism is a matter resulting from the existence of competition in the era of globalization in the traditional and virtual spaces. It is a consumers response to stimuli placed on the market which stimulates the economy in accordance with the law of demand and supply, thereby forming supply.

Key words: competitiveness, globalization, consumerism, virtual space

Zeszyty Naukowe Wyszej Szkoy Bankowej we Wrocawiu

Nr 2(40)/2014

Iwona Chomiak-OrsaUniwersytet Ekonomiczny we Wrocawiu

Pomiar kapitau relacyjnego w organizacjach opartych na wiedzy

Streszczenie. Kluczowym problemem dla wspczesnych organizacji jest przyjcie takiego spo-sobu funkcjonowania, aby umoliwi on uzyskanie najlepszych efektw ekonomicznych. Orientacja na klientw czy inaczej mwic interesariuszy organizacji, przyczynia si do staego wzrostu zainte-resowania moliwociami oraz ocen znaczenia relacji tworzonych organizacji z otoczeniem w kon-tekcie stymulowania wzrostu efektw prowadzonej dziaalnoci. Zarwno w teorii zarzdzania, jak i w praktyce coraz wikszym zainteresowaniem ciesz si narzdzia czy mierniki pozwalajce na szacowanie, pomiar oraz zarzdzanie niematerialnym zasobem organizacji, jaki stanowi kapita rela-cyjny. Tote w artykule tym przedstawione zostay kluczowe narzdzia, ktre mog by wykorzysta-ne do szacowania, pomiaru oraz zarzdzania kapitaem relacyjnym w organizacjach wiedzy.

Sowa kluczowe: kapita relacyjny, kapita intelektualny, organizacje wiedzy

Wprowadzenie

Rozwj technologii informacyjnych w sposb deterministyczny zmieni sposoby realizowania procesw biznesowych. Rozwj technologii informacyjno-komunika-cyjnych (ICT) umoliwiajc przesyanie zasobw informacyjnych oraz komuniko-wanie si w czasie rzeczywistym midzy podmiotami rozproszonymi geograficznie, wpyn na minimalizacj barier geograficzno-czasowych, jakie dotychczas ograni-czay funkcjonowanie organizacji. Deprecjacja barier czasowo-przestrzennych1 staa

1 Wraz z wprowadzeniem Internetu do dziaalnoci organizacji ograniczenia geograficzno-cza-sowe, ktre hamoway rozwj dziaalnoci gospodarczej, znacznie zmalay. Wczeniej wsppraca

Iwona Chomiak-Orsa28

si kluczowym parametrem aktywizujcym rozwj mikroprzedsibiorstw, wiadcz-cych usugi wykonywane z wykorzystaniem wiedzy. Wykorzystanie tanich rozwi-za oferowanych przez technologie komunikacyjne dla wielu mikroprzedsibiorstw stanowio niepowtarzaln szans na zintensyfikowanie dziaa zarwno w obszarze poszukiwania szans rynkowych, jak rwnie otworzyo nowe moliwoci w zakresie wiadczenia usug i zaspokajania potrzeb klientw. Jako realizowanych usug dla klientw w znacznej mierze uzaleniona jest od moliwoci komunikacyjnych oraz posiadanych narzdzi przesyania, a take przetwarzania zasobw informacyjnych midzy mikroprzedsibiorstwami a ich klientami2.

Autorka niniejszego artykuu prowadzia szerokie badania dotyczce wpywu zarzdzania kapitaem relacyjnym dla organizacji wiadczcych usugi oparte na wiedzy3. W wyniku tych bada postawia tez, e dla rozwoju wspczesnych or-ganizacji niezmiernie istotnym problemem jest zarzdzanie kapitaem relacyjnym.

Celem niniejszego artykuu jest zaprezentowanie teoretycznych zagadnie zwizanych z zakresem narzdzi moliwych do wykorzystania w zarzdzaniu ka-pitaem relacyjnym w obszarze jego szacowania i wyceny.

1. Miejsce kapitau relacyjnego w kapitale intelektualnym organizacji

Przechodzenie z gospodarki industrialnej do tzw. gospodarki wiedzy spo-wodowane byo marginalizacj pracy fizycznej. Coraz peniejsza automatyzacja

midzy rozproszonymi geograficznie podmiotami nawet jeli byy to oddziay jednego przedsi-biorstwa, nastrczaa znacznych problemw informacyjno-komunikacyjnych. Rozwj technologii komunikacyjnych zdeprecjonowa znaczenie tej bariery dla wzrostu organizacji. Szerzej o barierach w nastpujcych publikacjach: G. Osbert-Pociecha, Zarzdzanie organizacj w warunkach ambiwa-lencji, w: Nowe kierunki w zarzdzaniu przedsibiorstwem, red. J. Lichtarski, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocawiu, Wrocaw 2010, s. 21-32; Z. Szyjewski, Rozwj spoeczestwa infor-macyjnego a metody informatyki, w: Informatyka ekonomiczna, Aspekty informatyzacji organizacji, red. A. Nowicki, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocawiu, Wrocaw 2009, s. 430-440; Z. Gomka, Doskonalenie funkcjonowania organizacji, Difin, Warszawa 2009, s. 29-32. 2 J. Cygler, Alianse strategiczne, Difin, Warszawa 2002, s. 148. 3 Czstkowe wyniki bada autorki niniejszego artykuu opublikowane zostay w takich publi-kacjach, jak: I. Chomiak-Orsa, Technologie informacyjno-komunikacyjne jako przesanka wirtuali-zacji mikroprzedsibiorstw wiadczcych usugi oparte na wiedzy, Business Informatics 2012, nr 4(26), s. 52-63; I. Chomiak-Orsa, Zastosowanie systemw klasy CRM w tworzeniu kapitau re-lacyjnego w mikroprzedsibiorstwach, w: Zmiana warunkiem sukcesu. Wspczesne trendy i prze-obraenia metod i praktyk zarzdzania w przedsibiorstwach, red. J. Skalik, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocawiu, Wrocaw 2012; I. Chomiak-Orsa, Zarzdzanie kapitaem relacyj-nym w procesie wirtualizacji organizacji. Podejcie modelowe, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocawiu, Wrocaw 2013, s. 143-189.

Pomiar kapitau relacyjnego w organizacjach opartych na wiedzy 29

procesw produkcyjnych przez organizacje spowodowaa szybki wzrost wydaj-noci pracy oraz produkcji przemysowej. Zastpowanie pracy fizycznej przez maszyny zmienio cakowicie struktury zatrudnienia. Brak koniecznoci poszu-kiwania pracownikw fizycznych na rzecz pracownikw o wysokim stopniu spe-cjalizacji zmieni optyk zarzdzania organizacjami. Coraz wicej organizacji generuje obrt gospodarczy, sprzedajc usugi wiadczone z wykorzystaniem wy-sokospecjalistycznej wiedzy swoich pracownikw. Efektem tego jest obserwowa-ny od wielu lat trend, polegajcy na zmniejszaniu udziau przemysu w tworzeniu wartoci PKB na rzecz wyranego wzrostu udziau usug. W Polsce udzia war-toci dodanej brutto sektora usug w cakowitej wartoci dodanej brutto wzrs z 56,8% w roku 1995 do poziomu 64,2% w 2008 r.4 Porwnujc te wielkoci do USA, Francji czy Wielkiej Brytanii, gdzie w roku 2008 udzia sektora usug w wartoci dodanej przekracza 75%, mona przewidywa, e sektor usug w Pol-sce bdzie si nadal rozwija5.

Konsekwencj rozwoju sektora usug jest obserwowany od kilkunastu lat trend, polegajcy na zwikszaniu rnicy midzy wartoci rynkow przedsi-biorstw a ich wartoci, wynikajc z ksig rachunkowych. Zjawisko to zaobser-wowa mona przede wszystkim w przypadku duych firm, gdzie akcjonariusze i inwestorzy skonni s zapaci za wykup akcji firmy zdecydowanie wicej ni wynika to z wartoci ksigowej. Tradycyjna wycena wartoci przedsibiorstwa dotyczya ceny, jak ustala si poprzez wycen wartoci majtku trwaego i obro-towego. Obecnie wycena wartoci firmy obejmuje zarwno czynniki materialne, jak i niematerialne, za ktre uznaje si m.in. takie elementy, jak: kultur organiza-cyjn, know-how, reputacj organizacji, lojalno pracownikw, ich kompetencje, innowacyjno dziaalnoci itd.6

Odpowiedzi na potrzeb zdefiniowania wszystkich niematerialnych akty-ww organizacji, majcych niejednokrotnie kluczowe znaczenie dla jej wartoci, byo stworzenie pojcia kapitau intelektualnego organizacji7. Definicje pojcia 4 Ewolucja sektora usug w Polsce w latach 1995-2008, Ministerstwo Gospodarki, Departa-ment Analiz i Prognoz, Warszawa 2010, s. 7. 5 Ibidem, s. 12. 6 O. ladkowska, Wycena przedsibiorstwa, Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczo-ci, Agencja INPRESS PR, s. 1; ksu.parp.gov.pl/res/pl/pk/pakiety_informacyjne/02/02_27.doc [29.07.2012]. 7 Szczegowy opis genezy pojcia oraz charakterystyki kapitau intelektualnego mona zna-le m.in. w pozycjach: L. Edvinsson, M.S. Malone, Kapita intelektualny, WN PWN, Warszawa 2001, s. 56; M. Kunasz, Oglny zarys koncepcji kapitau intelektualnego, w: Kapita ludzki w go-spodarce, PTE, Szczecin 2003, s. 8-9; A. Herman, Kapita intelektualny i jego liczenie, Kwar-talnik Nauk o Przedsibiorstwie 2008, nr 3, s. 8; A. Sokoowska, Zarzdzanie kapitaem intelek-tualnym w maym przedsibiorstwie, PTE, Warszawa 2005, s. 65-71; A. Pietruszka-Ortyl, Kapita intelektualny organizacji, w: Podstawy zarzdzania przedsibiorstwami w gospodarce opartej na wiedzy, red. B. Mikua, A. Pietruszka-Ortyl, A. Potocki, Difin, Warszawa 2007, s. 81; Y. Nahapiet, S. Ghosal, Social Capital, Intellectual Capital and the Organizational Advantage, Academy of


kapitau intelektualnego nie s jednoznaczne i kada z nich uwypukla inne znacz-ce dla funkcjonowania oraz wynikw organizacji aspekty. Najczciej cytowana jest krtka definicja autorstwa Leifa Edvinssona, przedstawiajca kapita intelek-tualny jako rnic midzy wartoci rynkow a ksigow organizacji, gdzie na caoksztat kapitau intelektualnego organizacji skadaj si takie podzbiory, jak8:

kapita ludzki, kapita strukturalny wewntrzny (organizacyjny), kapita strukturalny zewntrzny (relacyjny) (por. rys. 1).Kapita ludzki obejmuje wyksztacenie, wiedz, dowiadczenia pracownikw,

rda kreatywnoci oraz innowacyjnoci dla organizacji9. Na wspczesnym rynku firmy poszukuj przede wszystkim pracownikw wysoko wyspecjalizo-wanych, o unikatowych umiejtnociach, ktrzy bd mogli przyczyni si do wzrostu konkurencyjnoci organizacji oraz jej znaczenia na rynku.

Kapita strukturalny wewntrzny, nazywany bardzo czsto w literaturze ka-pitaem organizacyjnym, definiowany jest jako zbir wasnoci intelektualnych organizacji, procesw i metod pracy, procedur wykonawczych, bazy danych, in-frastruktury komunikacyjno-informacyjnej.

Kapita strukturalny zewntrzny, nazywany rwnie kapitaem relacyjnym, zawiera struktury suce do utrzymania waciwych relacji z otoczeniem, obej-muje m.in. system rekrutacji, sieci sprzeday, projekty badawczo-rozwojowe, bazy klientw, mark i reputacj firmy, partnerstwo strategiczne. W literaturze kapita relacyjny omawiany jest czsto w wszym znaczeniu jako kapita kliencki. W tym znaczeniu odnosi si wycznie do relacji firmy z jej otoczeniem poprzez tworzenie sieci wsppracownikw, budowania zadowolenia oraz lojal-noci wobec firmy. W tym znaczeniu obejmuje on wiedz o kanaach rynkowych, relacjach z klientami i dostawcami10.

Management Review 1998, No. 23(2), s. 242-266 D. Ulrich, Intellectual Capital=Competence-*Commitment, Sloan Management Review 1998, No. 39(2), s. 15-26; P. Lindgren, F. Saghaug, H. Knudsen, Innovating business models and attracting different intellectual capabilities, Measu-ring Business Excellence 2009, Vol. 13, Iss. 2, s. 17-24; J. Mouritsen, Classification, measurement and the ontology of intellectual capital entities, Journal of Human Resource Costing&Accoun-ting 2009, Vol. 13, Iss. 2, s. 154-162. 8 J. Wrbel, Geneza rozwoju kapitau intelektualnego i jego struktura, w: Kapita relacyjny w nowoczesnej gospodarcze, red. M. Cisek, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2009, s. 11-15; S. Kasiewicz, W. Rogowski, M. Kiciska, Kapita intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesa-riuszy, Oficyna Ekonomiczna, Krakw 2006, s. 87. 9 J. Kisielnicki, MIS Systemy informatyczne zarzdzania, Placet, Warszawa 2008, s. 33; A. Kurowska, T. Derlatka, Kapita relacyjny jako rdo przewagi konkurencyjnej przedsibior-stwa, w: Kapita relacyjny w nowoczesnej gospodarce, red. M. Cisek, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2009, s. 53. 10 J. Wilk, Symulacyjny model kapitau intelektualnego przedsibiorstwa, Prace Naukowe In-stytutu Organizacji i Zarzdzania nr 75, Politechnika Wrocawska, Wrocaw 2004, s. 229-251.


Miejsce kapitau relacyjnego w kapitale intelektualnym przedsibiorstwa za-prezentowa mona, wykorzystujc uproszczenie modelu kapitau intelektualne-go K.E. Sveibyego11 (rys. 1).

Rysunek 1. Model struktury kapitau intelektualnego r d o: opracowano na podstawie: P. Hoffman-Bang, H. Martin, IC Rating na tle innych metod oce-

ny kapitau intelektualnego, www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/11/id/193 [20.09.2012]; A. Kurowska, T. Derlatka, Kapita relacyjny jako rdo przewagi konkurencyjnej przedsibiorstwa, w: Kapita relacyjny w no-woczesnej gospodarce, red. M. Cisek, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2009, s. 52-54.

Tworzenie kapitau relacyjnego definiowane jest jako kluczowy stymulator wzrostu konkurencyjnoci organizacji. Postrzeganie kapitau relacyjnego nie tylko z perspektywy statycznej jako zasobw zwizanych z relacjami midzyludzkimi, ale take z perspektywy dynamicznej jako umiejtnoci tworzenia oraz podtrzymy-wania bliskich i trwaych zwizkw opartych na zaufaniu i wsppracy, moe deter-minowa sprawne funkcjonowanie oraz sukces na rynku wielu organizacji. W takim ujciu kapita relacyjny styka si z pojciem networking, ktre traktowane jest jako proces wymiany informacji, zasobw, wzajemnego poparcia i moliwoci, tworzo-nych dziki korzystnej sieci wzajemnych kontaktw12. Budowanie relacji midzyor-ganizacyjnych poprzez tworzenie oraz dbao o sta sie kontaktw biznesowych sprzyja efektywnej wsppracy midzy partnerami biznesowymi, a to z kolei stymu-luje rozwj dalszych kontaktw i zawieranie nowych kontraktw. Tworzenie kapitau relacyjnego jest cech immanentn kadej organizacji, ktra stanowi system otwar-ty, dokonujcy permanentnej wymiany zasobw materialnych oraz niematerialnych z otoczeniem. wiadome i metodyczne dziaanie pracownikw wszystkich szczebli organizacyjnych, w kontekcie tworzenia prawidowych relacji midzyorganizacyj-nych, zwiksza prawdopodobiestwo odniesienia sukcesu rynkowego. Tworzenie relacji opartych na zaufaniu oraz wiarygodnoci umacnia kontakty biznesowe po-przez tworzenie pozytywnego wizerunku organizacji na rynku.

11 P. Hoffman-Bang, H. Martin, IC Rating na tle innych metod oceny kapitau intelektualnego, www.e--mentor.edu.pl/artykul/index/numer/11/id/193 [20.09.2012]; A. Kurowska, T. Derlatka, op. cit., s. 52-54. 12 J. Wrbel, op. cit., s. 16-17.

Kapita intelektualny

Kapita strukturalny

Kapita ludzki

Wewntrzny organizacyjny

Zewntrzny relacyjny


2. Pomiar kapitau relacyjnego

Wzrost znaczenia kapitau intelektualnego jest kluczowym wyrnikiem wspczesnych organizacji. Znaczenie, jakie ma dla organizacji kapita intelek-tualny oraz jego skadowe determinuje konieczno wypracowywania koncepcji oraz narzdzi umoliwiajcych sprawne zarzdzanie. W praktyce gospodarczej nie jest to niestety atwe. Brak jednoznacznoci definicyjnej, trudno w wyraa-niu zasobw niematerialnych w kategoriach pieninych oraz cige ewoluowa-nie poj kapitau intelektualnego, strukturalnego czy relacyjnego zwielokrot-niaj problemy zwizane z identyfikacj oraz pomiarem zasobw relacyjnych organizacji.

Pomiar oraz wycena kapitau relacyjnego stanowi istotne elementy procesu zarzdzania kapitaem intelektualnym13. Dla wspczesnych organizacji, zwasz-cza organizacji bazujcych na wiedzy pracownikw oraz wytwarzajcych obrt gospodarczy poprzez wiadczenie usug, przede wszystkim doradczych, kluczo-wymi elementami zarzdzania organizacj s szacowanie oraz pomiar zasobw niematerialnych14. Tote z coraz wikszym zainteresowaniem zarwno w teorii zarzdzania, jak i w praktyce poszukuje si skutecznych metod oraz narzdzi, umoliwiajcych szacowanie oraz pomiar kapitau relacyjnego, a take ocen jego wpywu na efekty funkcjonowania organizacji.

Rozwizaniem stosowanym najczciej do pomiaru kapitau relacyjnego jest wykorzystanie metod wypracowanych do wyceny kapitau intelektualnego. Mimo e w literaturze przedmiotu znale mona wiele metod oraz narzdzi, ktre teo-retycznie maj umoliwi pomiar kapitau intelektualnego organizacji15, wycena

13 Jak ju autorka wspominaa, kapita intelektualny stanowi dla wspczesnych organizacji kluczowy zasb, ktry przyczynia si do tworzenia obrotu gospodarczego oraz umoliwia im zdo-bywanie przewagi konkurencyjnej. Kapita relacyjny stanowic integraln cz kapitau intelektu-alnego organizacji, moe zosta poddany ocenie przy wykorzystaniu miernikw oraz metod stoso-wanych do oceny kapitau intelektualnego organizacji. 14 Deprecjacja zasobw materialnych organizacji na rzecz zasobw niematerialnych jest szcze-glnie widoczna w organizacjach tworzcych acuchy wartoci poprzez wchodzenie w wirtualne alianse oraz w organizacjach prowadzcych dziaalno usugow, ktre nie wymagaj specjali-stycznego wsparcia sprztowego, co wynika z prowadzenia usug doradztwa. 15 A. Sokoowska, Zarzdzanie kapitaem intelektualnym w maym przedsibiorstwie, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunkw Ekonomicznych oraz Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, War-szawa 2005, s. 13; P.N. Rastogi, The nature and role of IC rethinking process of value creation and sustained enterprise growth, Journal of Intellectual Capital 2003, Vol. 4, No. 2, s. 227-248; N. Ramamoorthy, P.C. Flood, T. Slattery, R. Sardessai, Determinants of Innovative Work Behaviour: Development and Test of Integreted Model, Creativity and Innovation Management 2005, Vol. 14, No. 2, s. 142-151; S. Quereshi, R. Briggs, V. Hlupic, Value Creation from Intellectual Capital: Convergence of Knowledge Management and Collaboration in the Intellectual Bandwidth Model, Group Decision and Negotiation, Vol. 15, No. 3, s. 197-220; J.O. Paliszkiewicz, Rozwj orga-nizacji poprzez zarzdzania kapitaem intelektualnym, Wydawnictwa Profesjonalne ALPHA Pro,


tego zasobu nie jest prosta. Modele zarzdzania kapitaem intelektualnym zawie-raj zastaw wskanikw do pomiaru aktyww niematerialnych organizacji za-rwno w ujciu ilociowym, jak i jakociowym.

Pomiar, a tym bardziej wycena kapitau intelektualnego, s niezmiernie trudne ze wzgldu na moliwo bardzo subiektywnej kwantyfikacji tego zasobu, jaka moe by przeprowadzona przez organizacje, podejmujce si wyceny. Trudno ta dotyczy przede wszystkim oceny jakoci posiadanego kapitau, ktra determi-nuje przyszy wzrost wartoci organizacji. Tak indywidualne podejcie do wyceny zasobw organizacji zwizanych z kapitaem intelektualnym znacznie utrudnia porwnania midzybranowe i tworzenie standardw. Ponadto, czysto subiek-tywne podejcie do wyceny zasobw intelektualnych rodzi wiele problemw z naduyciami gospodarczymi, polegajcymi na zawyaniu wartoci tego zaso-bu w celach marketingowych16. Kolejnym problemem zwizanym z dokonaniem poprawnej oceny wartoci kapitaw intelektualnych, w tym rwnie kapitau relacyjnego, jest jego wielowymiarowo, wynikajca ze zoonoci zwizkw z interesariuszami.

We wspczesnej literaturze przedmiotu znale mona do liczn grup na-rzdzi oraz metod dedykowanych do pomiaru kapitau intelektualnego. Analizu-jc proponowane metody, zaobserwowa mona tendencj do wyraania tego po-tencjau organizacji w wartociach pieninych, ktre maj odzwierciedla jego warto dla organizacji oraz zwizek czy wpyw na potencja rozwojowy organi-zacji17. Jedn z najbardziej kompleksowych typologii narzdzi i metod pomiaru zaproponowa pionier tematyki Karl-Erik Sveiby, dokonujc podziau tych me-tod na cztery kategorie:

1) bezporednie metody pomiaru kapitau intelektualnego,2) metody zawierajce kapitalizacj rynkow,3) metody oparte o zwrot z aktyww,4) metody pochodzce od wielowymiarowych kart wynikw lub dokona18.Szczegowy wykaz metod pomiaru zawiera tabela 1.Nie wszystkie z wymienionych metod pomiaru kapitau intelektualnego na-

daj si do bezporedniego zastosowania w celu identyfikacji oraz pomiaru ka-pitau relacyjnego. Ograniczenia te wynikaj przede wszystkim z faktu, e wiele

Ostroka 2005; R.M. Petty, S. Cuganesan, N. Finch, G. Ford, Intellectual Capital and Valuation: Challenges In the Voluntary Disclosure of Value Drivers, Journal of Finance and Accountancy 2009, Vol. 1, No. 1, s. 1-7; M. Dobija, Kapita ludzki i intelektualny w aspekcie teorii rachunkowo-ci, Przegld Organizacji 2002, nr 1, s. 8-13. 16 J. Wrbel, op. cit., s. 20-21. 17 B. Mierzejewska, Kapita intelektualny jak o nim mwi interesariuszom?, E-mentor 2009, nr 2(29), s. 65-71; M. Tyraska, Metody oceny kompetencji menederskich, w: Koncepcje za-rzdzania wspczesnym przedsibiorstwem, red. A. Stabrya, Mfiles.pl, Krakw 2010, s. 239-240. 18 R.S. Kaplan, D.P. Norton, The Balanced Scorecard in More than Just a New Measurement System, Harvard Business Review 1996, Vol. 74, No. 3, s. 71-82


Tabela 1. Typologia metod pomiaru kapitau intelektualnego zaproponowana przez K.E. Sveiby

Metody bezporedniego pomiaru kapitau intelektualnego (Direct Intellectual Capital Methods)Technology BrokerCitation-Weighted PatentsIndusive Valuation MethodologyThe Value ExplorerIntellectual Asset ValuationTotal Value Creation (TVC)Accounting for the FutureHR Statement

Metody kapitalizacji rynkowej (Market Capitalization Methods)Wskanik Q TobinaInvestor Assigned Market ValueMarket-to-Book ValueThe Invisible Balance SheetFiMIAM (The financial method of intangible assets measurement)

Metody zwrotu z aktyww (Return on Assets Methods)Economic Value Added (EVA)HumanResources Costing&AccountingCalculated Intangible ValueKnowledge Capital EarningsValue Added Intellectual Coefficient (VAIC)

Metody wielowymiarowych kart punktowych (Scorecard Methods)Human Capital IntelligenceNawigator SkandiValue Chain ScoreboardIC-IndexIntangible Asset MonitorStrategiczna karta wynikw (R. Kaplan, D. Norton)IC-RatingNational Intellectual Capital IndexTopplinjenMAGICDanish GuidelinesIC-dVAL (Dynamic Valuation of Intellectual Capital)Meritum GuidelinesKnowledge Audit CycleValue Creation IndexHolistic Accounts

r d o: opracowanie na podstawie: K.E. Sveiby, Methods for Measuring Intangible Assets, www.sveiby.com/Portals/0/articles/IntangibleMethods.htm [15.09.2012].


z przytoczonych metod umoliwia pomiar kapitau intelektualnego w odniesieniu do caej organizacji oraz nie umoliwia pomiaru jego komponentw. Niemniej jednak organizacje dce do identyfikacji oraz pomiaru kapitau relacyjnego mog bazowa na idei wybranych metod i wykorzystywa je w sposb indywi-dualnie zmodyfikowany pod ktem wasnych potrzeb19. Dla organizacji kluczow kwesti zwizan z doborem metod pomiaru jest ustalenie perspektywy zwizanej z grup interesariuszy, ktrej relacje s oceniane. W praktyce szacowanie kapitau relacyjnego moe by realizowane w kontekcie dwch warstw sprawozdawczo-ci oraz zarzdzania organizacj:

1. W obszarze usprawnienia wewntrznego zarzdzania organizacj poprzez ustalanie kierunkw budowania kapitau relacyjnego. W tym kontekcie gwny-mi zadaniami wybranej metody pomiaru kapitau relacyjnego powinny by:

identyfikacja posiadanego kapitau relacyjnego, identyfikacja rde kapitau relacyjnego, zarzdzanie kapitaem relacyjnym, tworzenie w organizacji strategii opartej na budowaniu kapitau relacyjnego, dekompozycja strategii z ukierunkowaniem na dialog oraz procesy bizneso-

we z interesariuszami, monitorowanie efektw podjtych dziaa w zakresie budowania kapitau

relacyjnego, ocena alternatywnych kierunkw dziaania20.2. W zwizku z prowadzeniem sprawozdawczoci zewntrznej dla interesa-

riuszy substanowicych, takich jak waciciele, akcjonariusze, oraz w celu budo-wania waciwego wizerunku opartego na wiedzy. W tym kontekcie kluczowym celem stosowania narzdzi pomiaru kapitau relacyjnego jest poprawa jakoci informacji przekazywanych do otoczenia, dotyczcych funkcjonowania organiza-cji. Przyjte aktualnie standardy rachunkowoci nie zapewniaj penej informacji zwizanej z wycen oraz kosztem aktywowania zasobw niematerialnych orga-nizacji, w tym kapitau relacyjnego, tote wzbogacanie sprawozda o informacje z tego zakresu pozwala na uwiarygodnianie organizacji. Szacowanie kapitau re-lacyjnego moe dotyczy przede wszystkim:

a) sumiennego ustalenia rnic wynikajcych z wartoci rynkowej i ksigo-wej organizacji,

b) dokadnej charakterystyce powodw oraz przesanek zaistniaych rnic midzy opisanymi wartociami,

19 G. Michalczuk, Pomiar kapitau relacyjnego z perspektywy wewntrznego zarzdzania przedsibiorstwem, w: Kapita relacyjny w nowoczesnej gospodarce, red. M. Cisek, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2009, s. 72-74. 20 J. Meer-Kooistra, S.M. Zijlstra, Reporting on Intellectual Capital, Auditing and Accounta-bility Journal 2001, No. 4, s. 14.


c) poprawy jakoci informacji zawartych w sprawozdaniach finansowych, do-tyczcych rzeczywistej wartoci organizacji,

d) zmniejszanie asymetrii midzy informacjami posiadanymi przez intere-sariuszy substanowicych i kontraktowych, dotyczcych sytuacji ekonomicznej organizacji21.

W organizacjach, ktrych dziaalno polega na cigym wchodzeniu w alian-se gospodarcze, wiedza dotyczca pomiaru posiadanego kapitau relacyjnego, jak rwnie wynikw ekonomicznych uzyskiwanych poprzez budowanie kapitau re-lacyjnego, moe mie kluczowe znaczenie dla rozwoju organizacji oraz wzrostu jej konkurencyjnoci na rynku. Tote coraz czciej w organizacjach podejmowa-ne s prby wykorzystania metod oceny kapitau intelektualnego do szczego-wej oceny komponentu, jakim jest kapita relacyjny22. Poniewa pomiar kapitau relacyjnego stworzonego na skutek zawieranych aliansw stanowi dla organiza-cji zoony problem, menederowie coraz czciej stosuj narzdzia wielokryte-rialne, jakimi s metody kart punktowych, np. Balanced Scorecard23, Nawigator Skandii czy Bilans wartoci niematerialnych (Intellectual Capital Statement24). W wikszoci organizacji stosujcych narzdzia wielokryterialne pomiaru kapi-tau relacyjnego, wykorzystywane s rne kombinacje oraz modyfikacje metody Balanced Scorecard, ktra od chwili powstania do dzi przesza cztery generacje rozwoju, stajc si w ostatnich latach narzdziem dedykowanym do kwantyfikacji zasobw niematerialnych organizacji25.

Mimo duego zainteresowania tworzeniem narzdzi wielokryterialnych do pomiaru kapitau relacyjnego wrd autorw licznych opracowa naukowych, w praktyce gospodarczej w wielu organizacjach stosuje si zdecydowanie mniej skomplikowane metody, pozwalajce kadrze zarzdczej na identyfikacj oraz pomiar kapitau relacyjnego jako determinanty zmian oraz usprawnie proce-sw biznesowych realizowanych w organizacji, co pozwala na systematyczne

21 D. Andriessen, IC Valuation & Measurement: Why and How?, Paper for the PMA IC Rese-arch Symposium, Canfield School of Management, October 1-3 2003, s. 8. 22 B. Barczak, Ocena efektywnoci aliansw strategicznych, w: Kapita relacyjny w nowocze-snej gospodarce, red. M. Cisek, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2009, s. 112. 23 Szczegowy opis konstruowania Balanced Scorecard mona znale w serii opracowa twrcw tej metody, takich jak: R.S. Kaplan, D.P. Norton, Putting the Balanced Scorecard to Work, Harward Business Review 1993, Vol. 71, No. 5, s. 134-142; R.S. Kaplan, D.P. Norton, The Ba-lanced Scorecard Measures that Drive Performance, Harvard Business Review 1992, Vol. 70, No. 1, s. 79. 24 L. Edvinsson, Analysing Intellectual Capital Statements, Danish Ministry of Science Techno-logy and Innovation, Copenhagen 2003. 25 B. Nita, Rola rachunkowoci zarzdczej we wspomaganiu zarzdzania dokonaniami przed-sibiorstwa, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocawiu, Wrocaw 2009, s. 172-173; B. Nita, Cztery generacje balanced scorecard w zarzdzaniu finansami przedsibiorstwa, w: Wspczesne finanse. Stan i perspektywy rozwoju finansw przedsibiorstw i ubezpiecze, red. B. Koosowska, Wyd. Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, Toru 2008, s. 204-205.


doskonalenie wybranych przez organizacje strategii poprzez elastyczne wprowa-dzanie zmian. Sukces kadej organizacji zdeterminowany jest poprzez waciwe zidentyfikowanie oraz zaspokojenie potrzeb wszystkich interesariuszy organiza-cji. Tote w wielu organizacjach kapita relacyjny mierzy si poprzez ustalanie stopnia zaspokojenia lub poziomu uzyskanej satysfakcji26 w poszczeglnych gru-pach interesariuszy organizacji.

Rozpatrywanie kreowania kapitau relacyjnego przez interesariuszy substano-wicych, kontraktowych oraz instytucjonalnych determinuje najczciej tworze-nie trjpaszczyznowego modelu, w ktrym dokonuje si oceny:

1) satysfakcji zatrudnionych jako interesariuszy substanowicych, determi-nujcych jako realizowanych przez organizacj procesw biznesowych,

2) satysfakcji klientw jako interesariuszy kontraktowych, zarwno z grupy odbiorcw i dostawcw, determinujcych wzrost konkurencyjnoci organizacji oraz umacniajcych wizerunek organizacji w otoczeniu biznesowym,

3) relacji z otoczeniem jako interesariuszy instytucjonalnych, determinuj-cych tworzenie klimatu sprzyjajcego prowadzeniu gry rynkowej.

Jako relacji w wymienionych paszczyznach uzaleniona jest od waciwe-go zarzdzania caym kapitaem ludzkim, jakim dysponuje organizacja wirtualna. To wiedza i umiejtnoci personelu stanowi strategiczne czynniki rozwoju ka-dej organizacji27.

Podsumowanie

Reasumujc, przedstawione w niniejszym opracowaniu rozwaania zwizane z kapitaem relacyjnym prowadz do konkluzji, e rozwj narzdzi oraz metod umoliwiajcych identyfikacj i pomiar tego zasobu w znaczcy sposb przyczy-nia si do wzrostu moliwoci zarzdzania kapitaem relacyjnym. Poszerzenie za-rzdzania zasobami organizacji o zasoby niematerialne, a w szczeglnoci denie do zarzdzania kapitaem relacyjnym w znaczny sposb moe poprawi konku-rencyjno organizacji. Wdraanie w organizacjach strategii zasobowych, ktrych optyka skierowana jest na zarzdzanie kapitaem relacyjnym stanowi nowocze-sne podejcie do zarzdzania, ktre skutkowa moe zwikszeniem elastycznoci

26 W. ukasiski, Identyfikacja I pomiar kapitau relacyjnego na przykadzie przedsibiorstwa brany wydobywczej, w: Kapita relacyjny w nowoczesnej gospodarce, red. M. Cisek, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2009, s. 176-177. 27 G. ukasiewicz, Kapita ludzki organizacji. Pomiar i sprawozdawczo, WN PWN, Warsza-wa 2009; M. Dobija, Human Resource Costing and Accounting as a Determinant of Minimum Wage Theory, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 553, Krakw 2000, s. 39 i n.


organizacji oraz sprawniejszym wykorzystaniem okazji rynkowych, tworzcych przewag konkurencyjn.

Szereg dziaa, jakie powinny podejmowa organizacje w celu zidentyfiko-wania oraz spenienia oczekiwa interesariuszy, a take wpywu ich satysfakcji na wyniki ekonomiczne organizacji, zmuszaj menederw organizacji do wykorzy-stywana coraz bardziej zoonych instrumentw zarzdzania. Z drugiej strony nie w kadej organizacji zasadne jest wykorzystywanie zoonych instrumentw oceny przedsiwzi, takich jak wielokryterialne karty punktowe.

Literatura

Andriessen D., IC Valuation & Measurement: Why and How?, Paper for the PMA IC Research Symposium, Canfield School of Management, October 1-3, 2003.

Barczak B., Ocena efektywnoci aliansw strategicznych, w: Kapita relacyjny w nowoczesnej go-spodarce, red. M. Cisek, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2009.

Chomiak-Orsa I., Technologie informacyjno-komunikacyjne jako przesanka wirtualizacji mikro-przedsibiorstw wiadczcych usugi oparte na wiedzy, Business Informatics 2012, nr 4(26).

Chomiak-Orsa I., Zastosowanie systemw klasy CRM w tworzeniu kapitau relacyjnego w mikro-przedsibiorstwach, w: Zmiana warunkiem sukcesu. Wspczesne trendy i przeobraenia metod i praktyk zarzdzania w przedsibiorstwach, red. J. Skalik, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocawiu, Wrocaw 2012.

Chomiak-Orsa I., Zarzdzanie kapitaem relacyjnym w procesie wirtualizacji organizacji. Podejcie modelowe, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocawiu, Wrocaw 2013.

Cygler J., Alianse strategiczne, Difin, Warszawa 2002.Dobija M., Human Resource Costing and Accounting as a Determinant of Minimum Wage Theory,

Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie nr 553, Krakw 2000.Dobija M., Kapita ludzki i intelektualny w aspekcie teorii rachunkowoci, Przegld Organizacji

2002, nr 1.Dobija D., Pomiar i sprawozdawczo kapitau intelektualnego przedsibiorstwa, Wyd. Wyszej

Szkoy Przedsibiorczoci i Zarzdzania im. L. Komiskiego, Warszawa 2003.Edvinsson L., Analysing Intellectual Capital Statements, Danish Ministry of Science Technology

and Innovation, Copenhagen 2003.Edvinsson L., Malone M.S., Kapita intelektualny, WN PWN, Warszawa 2001.Ewolucja sektora usug w Polsce w latach 1995-2008, Ministerstwo Gospodarki, Departament Ana-

liz i prognoz, Warszawa 2010.Herman A., Kapita intelektualny i jego liczenie, Kwartalnik Nauk o Przedsibiorstwie 2008, nr 3.Hoffman-Bang P., Martin H., IC Rating na tle innych metod oceny kapitau intelektualnego, www.e-

-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/11/id/193 [20.09.2012].Kaplan R.S., Norton D.P., The Balanced Scorecard Measures that Drive Performance, Harvard

Business Review 1992, Vol. 70, No. 1.Kaplan R.S., Norton D.P., Putting the Balanced Scorecard to Work, Harward Business Review

1993, Vol. 71, No. 5.Kaplan R.S., Norton D.P., The Balanced Scorecard in More than Just a New Measurement System;

Harvard Business Review 1996, Vol. 74, No. 3.


Kaplan R.S., Norton D.P., How Strategy Maps Frame an Organizations Objectives, Financial Exe-cutive 2004, Vol. 20, No. 2.

Kaplan R.S., Norton D.P., Measuring the Strategic Readiness of Intangible Assets, Harvard Busi-ness Review 2004, Vol. 82, No. 2.

Kaplan R.S., Norton D.P., Plotting Success with Strategy Maps, Optimize 2004, February.Kaplan R.S., Norton D.P., Strategy Maps, Strategic Finance 2004, Vol. 85, No. 9.Kasiewicz S., Rogowski W., Kiciska M., Kapita intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesa-

riuszy, Oficyna Ekonomiczna, Krakw 2006.Kisielnicki J., MIS Systemy informatyczne zarzdzania, Placet, Warszawa 2008.Kunasz M., Oglny zarys koncepcji kapitau intelektualnego, w: Kapita ludzki w gospodarce, PTE,

Szczecin 2003.Kurowska A., Derlatka T., K

Współczesne determinanty rozwoju gospodarczego · − kapitał wiedzy naukowej (nauka + wiedza +...

Documents

Transcript of Współczesne determinanty rozwoju gospodarczego · − kapitał wiedzy naukowej (nauka + wiedza +...