Piotr Mickiewicz

WSPÓŁCZESNE WYZWANIA BEZPIECZEŃSTWA EUROPEJSKIEGO

1. Bezpieczeństwo międzynarodowe na przełomie XX i XXI wieku.

„Jesień Ludów”, jak się powszechnie określa odrzucenie systemu komuni-stycznego przez państwa Europy Środkowej, doprowadziła do rozpadu świata bipolarnego i spowodowała znaczne przeobrażenia w globalnym systemie bezpieczeństwa. Zakończenie rywalizacji dwu bloków militarnych, jakie na-stąpiło na początku lat 90. ubiegłego wieku, miało – w przekonaniu polityków i politologów – zapoczątkować erę stabilności w kontaktach międzynaro-dowych, określaną jako „koniec historii”. Jego immanentną cechą był zanik czynników konfliktogennych, prowadzących do wybuchu wojen o charakterze kontynentalnym lub globalnym. Jednakże nawet twórca tej tezy, amerykański politolog Fransis Fukuyama, po kilku latach uznał ją za błędną. Likwidacja „sys-temu zimnowojennego”, która sprowadzała się do rozpadu dwóch i poważne osłabienie trzeciej „warstwy imperium moskiewskiego”1, doprowadziła bo-wiem do znacznych przeobrażeń ładu międzynarodowego. Charakteryzowały go następujące procesy:

• zanik bipolarnego globalnego układu sił,• przeobrażenia funkcji mocarstwowości,• generalna zmiana cywilizacyjna, w której zasadniczą rolę odgrywa glo-

balizacja wraz z rewolucją informatyczną oraz wzrostem znaczenia organizacji międzynarodowych i pozapaństwowych2.

Ukształtowany na początku lat 90-tych ład międzynarodowy przyjął układ policentryczny. Jego podstawą stały się Stany Zjednoczone oraz mocarstwa re-gionalne, za które uznawano Rosję, Chiny, Japonię, Unię Europejską oraz tak zwany „krąg islamski”3. W ramach tego globalnego układu sił funkcjonowały trzy grupy państw:

• państwa postindustrialne – pierwsza fala (Ameryka Północna, Europa Zachodnia, tak zwany Pierścień Pacyfiku),

1

1 Zbigniew Brzeziński wyróżnił „trzy warstwy imperium moskiewskiego” – imperium rosyjskie, które utoż-samiał ze Związkiem Radzieckim w jego ówczesnych granicach, imperium sowieckie czyli państwa Układu Warszawskiego i Mongolia oraz imperium komunistyczne, obejmujące tak zwanych „imperialnych klien-tów”: Kubę, Nikaraguę, Wietnam, Angolę, Etiopię, KRL-D i Południowy Jemen (Z.Brzeziński, Plan gry. USA vs ZSRR, tłum. J. Kowalski, Warszawa 1990, s. 13 – 14). 2 B. Balcerowicz, Pokój i „nie-pokój, Warszawa 2004, s. 127 – 128. 3 Ibidem.

2

• państwa „późno- lub nowoindustrializowane” – druga fala,• państwa współczesnego kręgu przedindustrialnego – trzecia fala4. Przeobrażenia systemu zimnowojennego ograniczyły do minimum zagro-

żenie wybuchu konfliktu zbrojnego pomiędzy państwami pierwszej lub pierw-szej i drugiej grupy państw. W ten sposób, niejako samoczynnie, zmniejszyło się znaczenie globalnego układu świata Wschód – Zachód, którego główną linią podziału była kwestia ideologii. Zdecydowanie większe znacznie zaczęły odgrywać czynniki społeczno-ekonomiczne, a zwłaszcza rozwarstwienie na linii Północ – Południe. Asymetria poziomu rozwoju poszczególnych regionów globu przybrała jednak cechy konfliktogenne, a czynnikami kryzysogennymi stały się, obok potencjału militarnego i gospodarczego, także kwestie religijne, demograficzne, społeczne (bezpieczeństwo socjalne) oraz ideologiczne. Pierw-szą, naturalną konsekwencją zaprezentowanych przeobrażeń ładu międzyna-rodowego było rozprzestrzenienie się – skrywanych lub ograniczanych przez mocarstwa – sporów o charakterze narodowościowym. Ich źródeł doszukiwać się należy w czynnikach kulturowych, demograficznych i społecznych oraz w restytucji poczucia przynależności narodowościowej.

Tabela 1: Etniczne i kulturowe źródła współczesnych konfliktów

ŹRÓDŁO KONFLIKTÓW REGION KONFLIKT

Zróżnicowanie etniczneJugosławia Bośnia-HercegowinaRwanda Hutu i Tutsi

Rozwarstwienie społeczne we-wnątrz państw, jak i pomiędzy państwami

Serbia-Macedonia-Albania Albańczycy w Kosowie

Przedkładanie lojalności ple-miennej, etnicznej, narodowej ponad lojalność wobec pań-stwa lub walka o dominacje w strukturach władzy

AngolaRywalizacja plemion Kimbundu, Ovimbundu, Bankongo

Zróżnicowanie religijne Irlandia Północna IRA

Funkcjonowanie mniejszościetnicznych o rozbudowanychambicjach do posiadaniapodmiotowości politycznej

Balumba i Baluda w Kongo-Leopoldville

Próby oderwania pro-wincji Katanga

Kurdowie w Turcji i Iraku

Próby budowy własne-go państwa

Tigeryjczycy, Somalisi, Afarowie w Etiopii Casus Erytrei

4 Ibidem, s. 176 – 179; A.Toffler, Trzecia fala, tłum. E. Wojdyłło, Warszawa 1986:A.H. Toffler, Wojna i anty-wojna. Jak przetrwać na progu XX wieku?, tłum. B. i L. Budreccy, Warszawa 1997.

3

Konflikty graniczne (teryto-rialne) będące celem strate-gicznym państwa (także jako element budowy wewnętrznej spoistości państwa)

SomaliaRoszczenia terytorialne Somalii (teoria o „wiel-kiej Somalii)

Maroko Próby włączenia obsza-rów przyległych

Serbia „Wielka Serbia”

Źródło: Opracowanie własne.

Czynniki te, pośrednio lub bezpośrednio doprowadziły do odrodzenia się znacznej ilości zadawnionych sporów etnicznych i religijnych o charakterze lokalnym5 oraz do powstania różnych form nacjonalizmu. Według danych Sztokholmskiego Instytutu Badań nad Pokojem (SIPRI), w pierwszej połowie lat 90-tych XX wieku rocznie występowało około 30 konfliktów. Ich celem było uzyskanie kontroli nad terytorium (dążenia secesjonistyczne lub autonomicz-ne) oraz dokonanie zmiany systemu politycznego (zmiany całości lub części składu administracji centralnej).

Tabela 2: Liczba konfliktów zbrojnych według regionów i rodzaju sporu.

Region1992 1993 1994 1995 1996 1997

R6 T R T R T R T R T R T

Afryka 6 1 6 1 5 1 5 1 4 1 7 1Ameryka Płd.i Środkowa 3 0 3 0 3 0 3 0 3 0 2 0

Azja 5 9 4 7 4 7 4 8 4 7 3 7Europa 0 4 0 6 0 5 0 3 0 2 0 1

Bliski i Środkowy Wschód 2 3 2 4 2 4 2 4 2 4 2 2

RAZEM 16 17 15 18 14 17 14 16 13 14 14 11OGÓŁEM 33 33 31 30 27 25

Źródło: Zapobieganie konfliktom, przedmowa. A.D. Rotfeld, SIPRI, UNESCO, Dom Wydawni-czy Bellona, Warszawa 2000, s. 27.

5 Charakterystykę konfliktów ostatnich kilku lat prezentuje m.in. K. Kubiak, Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie, Warszawa 2005. Szczegółowe zestawienie zaś prezentuje publikacja SIPRI Yearbook. Polska wersja raportu SIPRI z 1997 roku została opublikowana pod tytułem Zapobieganie Konfliktom, War-szawa 2000.6 R – konflikt odnosi się do rządu – zmiany systemu politycznego, zmiany całości lub części składu ad-ministracji centralnej, T – konflikt odnosi się do terytorium: dążenia do kontroli nad terytorium, dążenia secesjonistyczne lub autonomiczne.

4

Lokalny charakter tych konfliktów pozwalał na ograniczenie zainteresowania mocarstw ich przebiegiem oraz dawał możliwość wyboru formy własnego za-angażowania. Jak słusznie zauważa Carlo Jean, szeroko rozumiany „Zachód”, mając świadomość, iż na jego obszarze konsumuje się 70% produkcji świa-towej, czuł się zobowiązany do przeciwdziałania zacofaniu gospodarczemu, walki z głodem i epidemiami oraz przejawom walk etnicznych7. Jednakże sama reakcja na konflikt, jak i jej forma stały się w tym okresie nie tyle obo-wiązkiem, ale funkcją własnej (narodowej) polityki. Doprowadziło to do wy-kreowania w roku 1996 pojęcia „wojny słusznej”. Po raz pierwszy pojęcie to zdefiniowano w doktrynie bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych uznając, iż zakres zaangażowania własnych sił zbrojnych w misjach zaprowadzania poko-ju jest w znacznym stopniu uzależniony od kształtu amerykańskich interesów narodowych. Tę decyzję administracji Williama (Billa) Clintona uznać należy za początek ery „świata jednowymiarowego”, która pośrednio doprowadziła do znaczących przeobrażeń w globalnym systemie bezpieczeństwa.

Przekonanie amerykańskiego establishmentu politycznego o koniecz-ności utrzymania prawa do swobody podejmowania decyzji w imię interesu narodowego oraz globalnego promowania tak zwanych „amerykańskich war-tości”, doprowadziło bowiem do całkowitego załamania – i tak niewydolnego – globalnego systemu pomocy humanitarnej realizowanego pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych. Zastąpiono go międzynarodową ak-tywnością o charakterze polityczno-militarnym, definiowaną jako „dyplomacja prewencyjna”8.

Tabela 3: Misje humanitarne i stabilizacyjne lat 90 XX wiekuMisje Kraj Czas trwania Liczba osób

OSGAP Afganistan, Pakistan 1990 – 1991 2„Pustynna Burza” Arabia Saudyjska 1990 – 1991 393

UNAMIC Kambodża 1991 – 1992 2UNGOMAP Afganistan, Pakistan 1991 – 1993 1

OBWE b. Jugosławia 1991 – 1994 4UNIKOM Irak, Kuwejt 1991 – 61

7 C. Jean, Geopolityka, tłum. T. Orłowski, J. Pawłowski, Wrocław 2002, s. 246.8 Dyplomacja prewencyjna to działanie mające zapobiegać powstaniu sporom między stronami i przerodze-niu się sporów w konflikty zbrojne oraz ograniczać zasięg ich powstania. Dzieli się na wczesną i opóźnioną. Przy pomocy wczesnej dyplomacji prewencyjnej ONZ stara się rozwiązywać spory zanim przerodzą się one w otwarty konflikt zbrojny. Natomiast opóźniona dyplomacja prewencyjna zakłada podjęcie działań w celu ograniczenie zasięgu tych konfliktów. Podstawowe formy to prewencyjne rozmieszczenie sił, a w pewnych przypadkach również ustanowienia stref zdemilitaryzowanych.

5

UNGCI Irak 1991 – 69MINURSO Zachodnia Sahara 1991 – 34UNSCOM Irak 1992 – 8

UNIFIL Liban 1992 – 8 164UNPROFOR b. Jugosławia 1992 – 1995 3 867

UNTAC/UNML Kambodża 1992 – 1994 1 254OBWE Gruzja 1992 – 10OBWE Górny Karabach 1992 – 1993 1

UNOMIL Liberia 1993 – 1994 3UNAMIR Rwanda 1993 – 1995 5UNOMIG Gruzja 1994 – 30

UE b. Jugosławia 1994 – 2MNF Haiti 1994 – 1995 56

UNCRO Chorwacja 1995 1 064UNAVEM II/III Angola 1995 – 1997 14

UNMOT Tadżykistan 1995 – 2000 30IFOR Bośnia i Hercegowina 1996 931

UNTAES Wschodnia Slawonia 1996 – 1997 10UNPREDEP Macedonia 1996 – 1999 10UNMOP Chorwacja 1996 – 6OBWE Bośnia i Chorwacja 1996 – 1998 141OBWE Łotwa 1996 – 1999 3OBWE Chorwacja 1996 – 2000 5

MONUA Angola 1997 – 1998 8SFOR Bośnia i Hercegowina 1997 – 3 558

KVM - OBWE Kosowo 1998 4AFOR Albania 1999 140

KFOR

Federacja Republiki Jugosławii, Albania,b. Jugosłowiańska

Republika Macedonii

1999- 796

MONUC Kongo 1999- 1UNMIK Kosowo 1999- 1

R A Z E M 40743 R A Z E M 40743

Źródło: P. Mickiewicz, Polska-NATO 1990-2002. Polityczne i militarne aspekty integracji. Załącz-nik 4, Gdynia 2004, s. 350.

6

Próby rozwiązywania regionalnych sporów przy wykorzystaniu jedynie in-strumentarium politycznego i militarnego okazały się fiaskiem.

Rys. 1: Konflikty i spory lokalne a PKB brutto

obszary eskalacji konfliktów poniżej 1000$ 1000-2000$ 2000-4000$ powyżej 4000$

Źródło: SIPRI Yearbook 2002, Stockholm 2003.

Wykorzystując instrumentarium „dyplomacji prewencyjnej” nie zlikwido-wano żadnego ze źródeł i przyczyn konfliktów. Wręcz przeciwnie, wywieranie przez cywilizację zachodnią silnego wpływu i bezwzględne upowszechnianie własnych wzorców cywilizacyjnych, doprowadziło wprost do powstania fali fundamentalizmu, wzrostu poczucia odrębności etniczno-kulturowej oraz agresywnych odmian nacjonalizmu. Możemy wręcz stwierdzić, że negatywną

7

konsekwencją podejmowanych misji stabilizacyjnych jest pojawienie się no-wych zagrożeń bezpieczeństwa. Spośród nich wymienić należy:

• przejęcie władzy w państwach przez „warlordów” – przywódców partyzanckich, grup przestępczych czy gangów, którzy uzyskali kontrolę nad obszarem państwa lub częścią jego terytorium,

• „upaństwowienie” procederu handlu bronią, niewolnikami,• wystąpienie masowych migracji jako konsekwencji konfliktów lokal-

nych,• „przeniesienie” skutków i następstw konfliktów na ludność cywilną.Uzależnienie interwencji i jej charakteru od interesu politycznego, dopro-

wadziło także do pogłębienia rozdźwięków transatlantyckich i możliwości ich wykorzystania przez strony konfliktu. Największym błędem było uzależnienie poziomu niesionej pomocy od wypełnienia – przez państwa Trzeciego Świata – norm cywilizacyjnych, a zwłaszcza demokratyzacji życia politycznego i po-szanowania praw człowieka. Ograniczane zakresu pomocy humanitarnej, czy wręcz jej uzależnienie od respektowania – niezrozumiałych dla tych kultur – wzorców postępowania, doprowadziło do eskalacji niechęci lokalnych spo-łeczności oraz powszechnej oceny tych działań jako nowej formy kolonizacji. W konsekwencji, można mówić o „zjednoczeniu się Południa” oraz zmianie charakteru zagrożeń bezpieczeństwa.

8

2. Globalne procesy bezpieczeństwa i ich charakter

Postawa „Świata Północy” wobec lokalnych konfliktów, toczących się w ob-szarze „Południa”, determinowała pojawienie się nowych czynników konflikto-gennych. Formy działania społeczności międzynarodowej w ramach operacji pokojowych II i III generacji9 zakładały bowiem czynny udział sił pokojowych w rejonie konfliktu.

Tabela 4: Zakres działań sił ONZ w Operacjach II i III generacji wg. Programu Agenda dla Pokoju

Zakres działań

Cel zaangażo-wania

Formy zaangażo-wania politycznego

Formy zaangażowania sił zbrojnych

Dyplomacja prewencyjna

Zapobieganie powstawaniu sporów między stronami,Niedopuszczenie do ich prze-rodzenia się ich w konflikty zbrojne,Ograniczenie za-sięgu konfliktów w przypadku ich powstania.

Działania dyplomatyczne, podejmowane w celu rozwiązania sporu zanim przerodzi się w otwarty konflikt

• działania rozdzielające siły (dla powstrzymania stron i niedopuszczenia do naruszeń zawartych porozumień);• wymuszanie przestrzega-nia nałożonych sankcji;• patrolowanie i zabezpie-czenie granicy lub ustalo-nej linii demarkacyjnej;• demonstracja siły;• zapobiegawcze rozwinię-cie sił;• monitorowanie i meldo-wanie o sytuacji;• prowadzenie ćwiczeń.

9 W ramach misji pokojowych ONZ wyróżnia się trzy rodzaje (generacje) operacji. Pierwsza to klasyczne działania obserwacyjne. Tak zwana „II generacja” operacji pokojowych, która pojawiła się wraz z interwencją somalijską, obok łagodzenia i rozwiązywania konfliktów międzypaństwowych obejmowała również swym za-kresem kwestie zapewnienia bezpieczeństwa, budowę tymczasowej administracji, nadzorowanie rozbrojenia i demobilizacji stron, akcje humanitarne oraz ochrona i nadzorowanie wyborów. W operacjach pokojowych III generacji uwzględniono pełne spectrum reagowania kryzysowego: od prewencji poprzez budowanie poko-ju, aż po zapobieganie nawrotom konfliktów. Charakterystyczną cechą tych operacji jest rezygnacja przez siły pokojowe z tradycyjnej bezstronności i zaangażowanie się po jednej ze stron konfliktu (pomoc ofierze przed działaniami agresora).

9

Tworzenie pokoju,

Wstrzymanie konfliktu Podjęcie działań mających do-prowadzić do porozumienia walczących stron

Misje dobrych usług, misje media-cyjne i rozjemcze,sankcje i izolowa-nie dyplomatyczne

zadania jak w operacji utrzymywania pokoju oraz:• odbudowa zniszczonych instalacji infrastruktury i sieci komunikacyjnych;• wspieranie pozytywnych zmian

W wypadku braku chęci powstrzymania konfliktu• prowadzenie operacji w celu przywrócenia po-koju;• wywalczenie swobody manewrów (wejść, wyjść, przegrupowań);• sprawdzenie przestrze-gania postanowień przyję-tych traktatów;• patrolowanie obszaru;• rozdzielanie zwaśnionych stron;• wymuszanie przestrzega-nia nałożonych sankcji

Utrzymanie pokoju.

Utrzymania oraz zabezpieczenie osiągniętego po-rozumienia

Rozmieszczenie sił ONZ w rejonie konfliktu, za zgodą wszystkich zainte-resowanych stron, składających się zwykle z kompo-nentu wojskowego, policyjnego i cywil-nego

• kontrola przestrzegania zawartych traktatów;• patrolowanie zadanego obszaru;• eskortowanie konwojów;• prowadzenie działań przeciwminowych;• rozdzielanie zwaśnionych stron;• pomoc i wszechstronne zabezpieczenie wycofywa-nej ludności;• wymuszanie zagwaran-towania przestrzegania praw

10

Budowanie pokoju

umocnienie i utrwalanie osią-gniętego pokoju i niedopuszcze-nie do odnowie-nia konfliktu

wszelkie działania po konflikcie na rzecz utworzenia i wsparcia struk-tur zmierzających do umocnienia i utrwalenia osią-gniętego pokoju.

wsparcia działalności lo-kalnych struktur władzy i uniknięcia powrotu do sytuacji konfliktowej;

Źródło: Agenda dla Pokoju, Warszawa 1995, Instrukcja MC327 NATO Military Planinig for Pe-ace Support Operations z września 1993 r

Stanowisko to było zarzuceniem dotychczasowej bezstronności „Nie-bieskich beretów” i wymagało jednoznacznego określenia agresora i ofiary. Ponadto, przyjęcie w „Agendzie dla Pokoju”10 zasady o możliwości prowa-dzenia operacji pokojowej pod auspicjami ONZ przez wybrane organizacje regionalne lub państwa (koalicje państw) zezwalało na wykorzystanie tej formy regionalnej stabilizacji do realizacji własnych interesów politycznych czy go-spodarczych. Prowadziło to wprost do upolitycznienia form i zakresu oddzia-ływania misji stabilizacyjnych oraz zanegowania zasady bezstronności i bezin-teresowności działań pokojowych ONZ. Negatywnym skutkiem tych procesów było upowszechnienie się w rejonach objętych kryzysem – zarezerwowanej do tej pory wyłącznie dla mocarstw – tezy o możliwości kształtowania sytuacji międzynarodowej „.zgodnie z wyznawanymi przez siebie ideałami” W kon-sekwencji, obok etniczno–kulturowych źródeł konfliktów równie istotne stały się czynniki o charakterze ekonomicznym i cywilizacyjno-ideologicznym11. Zasadniczej zmianie uległ także zasięg konfliktów, które przyjęły cechy działań asymetrycznych.

Proces ten w latach 90-tych dostrzegli amerykańscy analitycy, wieszcząc powstanie cywilizacyjnych zagrożeń bezpieczeństwa. Za takowe uznano konsekwencje ukształtowania się tak zwanych „kręgów ekonomiczno-cywili-zacyjnych i ideoloigicznych” współczesnego świata. Tezy takie głosili Beniamin Barber, Samuel Huntington, Henry Kissinger czy Zbigniew Brzeziński. Według Samuela Hugingtona, konflikt na linii „Północ” – „Południe” jest konsekwencją powstania trzech kręgów cywilizacyjnych (euroatlantycki, azjatycki i islamski),

10 W dokumencie tym — nazywanym niekiedy „Programem dla Pokoju” i przyjętym w czerwcu 1995 roku — ówczesny Sekretarz Generalny, Boutros Ghali ONZ zdefiniował formy zaangażowania ONZ w procesach stabilizacji i zapobiegania konfliktom.11 S. Hugington, Zderzenie cywilizacji, tłum. H. Jankowska, Warszawa 1998; Z. Brzeziński, Wielka sza-chownica, tłum. T. Waryński, Warszawa 1998.

11

które dążyć mają do uzyskania hegemonii. Wobec procesów osłabiania cy-wilizacji zachodniej nieuniknione – jego zdaniem – będzie przesunięcie się cywilizacyjnego centrum świata na wschód. Zaś powszechne wprowadzenie wschodniej kultury politycznej stanie się zarzewiem konfliktu obejmującego obszar Eurazji12. Zbigniew Brzeziński także uznał, że w najbliższej przyszłości centrum świata stanowić będzie strefa Eurazji13. Jego zdaniem, część państw tego regionu posiada przynajmniej jeden z trzech atrybutów mocarstwowości (potęgę ekonomiczną, broń masowego rażenia oraz znaczną „atrakcyjność” dla społeczeństwa państw sąsiednich). Brzeziński zalicza do nich dwa najlicz-niejsze państwa tego obszaru (Chiny i Indie) oraz –przekształcającą się powoli z mocarstwa sektorowego (jednowymiarowego) – Rosję. Kraje te prowadzą swoistą walkę na ekonomicznych i politycznych „polach gry”, a przyczyn ewentualnego konfliktu – jego zdaniem – należy się dopatrywać nie tyle w zderzeniu cywilizacji, ile w rozwoju sytuacji geopolitycznej na świecie. W opinii Brzezińskiego, dynamiczny rozwój Stanów Zjednoczonych, Chin i Indii spowoduje nowy podział polityczny półkuli północnej. Znajdujące się na jej zachodnich i wschodnich rubieżach państwa podejmą skuteczną próbę uzyskania pozycji hegemona gospodarczego i politycznego, ograniczając tym samym znaczenie samej Europy. Podobne stanowisko prezentował Henry Kis-singer, który do ośrodków usiłujących uzyskać status regionalnego hegemona zaliczył także Rosję, Japonię oraz Unię Europejską. Jego zdaniem, ze względu na potencjał ekonomiczny i intelektualny oraz pozycję polityczną w sposób naturalny pełnią one rolę centrów kreujących politykę regionalną i są zdolne do skutecznego oddziaływania na globalne procesy polityczno-ekonomiczne.

Przedstawione analizy pozwalają wysnuć tezę, iż współczesny podział świata to sześć regionów, funkcjonujących na obszarach „Północy” oraz spe-cyficzny obszar „Południa”. Rejon ten zostaje powoli dominowany (kolonizo-wany) przez Islam. Zaś „Północ”, do której zaliczyć należy Stany Zjednoczone z Kanadą, Australię i Nową Zelandią, Europę, Rosję z państwami prawosław-nymi, Chiny oraz Indie i Japonię, jest targany wewnętrznymi sprzecznościami o charakterze społeczno-ekonomicznym. Naturalna ekspansja gospodarcza mocarstw ekonomicznych jest ograniczana przez aktywność państw o średnim poziomie rozwoju, dysponujących tanią siła roboczą. Według szacunków eko-nomistów największy wzrost wartości eksportu, aż o 15%, ma miejsce w Mek-syku i Chinach. Podobne wyniki w eksporcie usług zanotowały Rosja (o 18%) i Indie (13%). Nieunikniona rywalizacja pomiędzy państwami postindriustrial-nymi i późnozindustralizowanymi „Północy” spowoduje powstanie rywalizacji

12 S. Hugington, Zderzenie cywilizacji, op.cit., s 67 i następne.13 Z. Brzeziński, Wielka szachownica, op.cit., s.28-41.

12

nie tylko na linii „Północ-Południe” czy „Wschód-Zachód”, ale również i po-między poszczególnymi regionami. Obszarami tej rywalizacji stają się:

• Ameryka, zwłaszcza Środkowa i Łacińska,• Europa wraz z Rosją i rejonem Azji kontynentalnej,• Afryka Północna i Środkowa.

Rys.2: Globalne centra inwestycyjne w mld. $.

Źródło: ONZ - UNITACJuż obecnie widoczne są symptomy kryzysu pomiędzy USA i Chinami,

będące konsekwencją toczących się procesów gospodarczych. Od roku 2003 Chiny uzyskują znaczną nadwyżkę w wymianie handlowej z USA. Według danych statystycznych wynosi ona ok. 103 mld USD, przy poziomie wymiany handlowej 145 mld USD. Kolejnym istotnym wyzwaniem jest chińska polityka wykupu znacznych ilości rządowych obligacji. Analitycy amerykańscy wręcz twierdzą, że utrzymanie deficytu budżetowego na dotychczasowym poziomie (496 mld USD w 2003 roku) spowoduje, iż przyszły strategiczny rywal USA i UE stanie się ich głównym wierzycielem.

Podobne wyzwanie stoi przed Unią Europejską, która będzie musiała od-nieść się do chińskiej aktywności gospodarczej w Afryce. W ciągu ostatnich pięciu lat dynamika wzrostu wymiany handlowej pomiędzy Chinami a pań-stwami afrykańskimi wzrosła o 500 %. Tylko w 2005 roku poziom wzrostu eks-portu osiągnął 30%. Tak znaczące zaangażowanie się Chin w współpracę go-spodarczą z Afryką jest bowiem klęską dotychczasowej polityki gospodarczej, ale i bezpieczeństwa Unii Europejskiej. Dla reżimów afrykańskich Chiny są partnerem gospodarczym, który nie podnosi – tak jak Unia – kwestii przestrze-gania reguł demokratycznych czy praw człowieka. Celem polityki chińskiej jest bowiem uzyskanie kontrahentów zapewniających realizację dostaw surowców energetycznych. Według szacunków specjalistów, w najbliższej dekadzie za-potrzebowanie na surowce energetyczne w Państwie Środka osiągnie pułap 180 mln. ton ropy naftowej. Zaś krajami udostępniającymi Chinom własne

1 – USA 13512 – Kanada 2213 – Meksyk 1544 – Brazylia 236 5 – Argentyna 776 – Unia Europejska 2827 w tym: Wlk. Brytania 639 Francja 401 Niemcy 452 Włochy 126

7 – Europa wsch i centralna 188 (Polska 45 mld $) 8 – Chiny 448 9 – Hongkong 43310 – Indie 2611 – Japonia 6012 – Płd. Korea 4413 – Australia 12914 – Nowa Zelandia 2915 – Płd. Afryka 51

13

złoża, w zamian za dostęp do technologii objętej europejskim embargiem, są Sudan, Angola, Kongo-Brazaville i Nigeria. Współpraca z Chińczykami stanowi dla rządzących reżimów jedyną szansę na uzyskanie pomocy i utrzymanie się przy władzy.

Aktywność gospodarcza i polityczna Państwa Środka w Afryce nabiera szczególnego wymiaru, gdy zostanie skonfrontowany z unijnymi procesami ekonomicznymi. Europa stoi przed koniecznością stymulowania popytu i ogra-niczania protekcjonizmu, zwłaszcza w sferze produkcji rolnej. Podejmowane na przestrzeni lat 2005-2006 decyzje powodują, że załamianiu uległa koncep-cja stabilizacji i wzrostu gospodarki europejskiej. Na te procesy nakładają się dodatkowo konsekwencje rozszerzenia Unii Europejskiej. Przyjęcie dziesięciu państw „drugiej fali”14 – według terminologii A. Tofflera – spowodowała ko-nieczność przeorientowania całej unijnej polityki gospodarczej, a zwłaszcza systemu subsydiowania i niwelowania dysproporcji rozwojowych. W konse-kwencji fiaskiem zakończyły się próby reanimacji Strategii Lizbońskiej, a we-wnątrz Europy dochodzi do znamion rywalizacji w czterech niezwykle istot-nych sferach: dystrybucji budżetu, zakresu i tempa integracji oraz rozszerzania strefy stabilności.

Konsekwencją osłabiania potencjału ekonomicznego państw postindu-strialnych, wraz z ekonomicznymi skutkami globalizacji (dotyczy to zwłaszcza takich procesów jak: wzajemne powiązanie gospodarek, ograniczenie znacze-nia „wielkoprzemysłowej klasy robotniczej” czy swobodny przepływ kapita-łu), prowadzą do pogłębiania się nierówności społecznych. W efekcie, obok przedstawionych przez amerykańskich politologów konsekwencji przeobrażeń ekonomiczno–cywilizacyjnych, za istotny czynnik destabilizujący współczesny ład międzynarodowy uznać należy dysproporcje poziomu konsumpcji, która powoduje zróżnicowanie poziomu życia. Dane Organizacji Narodów Zjedno-czonych pokazują jednoznacznie, że stosunek płac pomiędzy najbogatszymi a najbiedniejszymi pracownikami najemnymi (najwybitniejsi managerowie a pracownicy fizyczni) wynosi obecnie 175/1. Zaś liczba ludności żyjąca za ok. 1-2 USD dziennie osiąga około 40% populacji kuli ziemskiej. Kolejnym negatywnym skutkiem globalizacji jest wykształcenia się tak zwanej „formuły 20:80”. Oznacza ona, że 20% populacji wytwarza 80 % światowej produkcji. W konsekwencji prowadzi to do pogorszenia poziomu życia aż 80 % ludności świata i wykształcenia się „podklasy społecznej”. Według szacunków Świato-14 Stosując terminologię A. Tofflera, w Europie funkcjonuje podział na państwa „pierwszej fali” (17 państw zachodnioeuropejskich ), kraje środkowoeuropejskie – „druga fala” oraz część wschodnia (państwa postra-dzieckie i Europy Południowo-wschodniej) – „trzecia fala”. 15 Aż 20% populacji wydaje dziennie jedynie 1 dolara, a kolejne 25% żyje za sumę wynoszącą od 1 do 2 dolarów.

14

wej Organizacji Zdrowia liczy ona aż 45% ogółu populacji15. Dysproporcja ta – będąca prostą konsekwencją asymetrii poziomu rozwoju gospodarczego – prowadzi do znacznej dezintegracji społecznej. Jej wymiernym przykładem są przypadki paryskie16. Z problemem tym ściśle wiąże się (marginalizowa-na przez część establishmentu politycznego) kwestia demograficzna. Znaczy przyrost demograficzny notuje się bowiem w tak zwanej „sferze biedy”17, co dodatkowo prowadzi do eskalacji problemów społecznych, takich jak bezro-bocie czy poczucie braku perspektyw rozwoju.

Przedstawione procesy mają charakter globalny, a ich konsekwencje wy-kraczają poza tak zwane „regiony kryzysogenne”. Jak słusznie zauważono w Strategii Bezpieczeństwa UE, „odległe zagrożenia mogą stanowić taki sam problem jak i te znajdujące się w pobliżu”. Stworzyły one nowy kontekst dla bezpieczeństwa międzynarodowego, gdyż ich charakter oraz sposób oddzia-ływania determinuje również szereg procesów społeczno-ekonomicznych w obszarach o znacznym poziomie stabilności społeczno-ekonomicznej.

3. Europa wobec cywilizacyjnych źródeł zagrożeń systemu bezpieczeństwa

W przypadku Europy za najistotniejszy – spośród całego szeregu negatyw-nych procesów globalizacji – uznać należy kwestię bezpieczeństwa kulturowo--cywilizacyjnego. Jest ono definiowane jako prawo do swobodnego utrwalania wartości decydujących o swojej tożsamości. Zagrożeniem tej sfery oddziały-wania międzynarodowego są wzajemnie się przenikające zjawiska związane z trudnościami w definiowaniu tożsamości narodowościowej i społecznej, ksenofobią czy też innymi formami resentymentów nacjonalistycznych. Przy-bierają one cechy kulturowe i społeczne, czego przykładem jest postawa fran-cuskich czy skandynawskich związków zawodowych wobec firm z „nowych” państw Unii Europejskiej oraz casus „polskiego hydraulika”. Paradoksalnie więc, realizowane w Europie procesy integracyjne są istotnym zagrożeniem bezpieczeństwa, gdyż przyczyniają się do osłabienia suwerenności państwo-wej.

Oprócz zagrożenia bezpieczeństwa cywilizacyjnego dla Europy najistot-niejsze wyzwanie stanowią konsekwencje procesów gospodarczych oraz de-mograficznych. Prowadzą one bowiem do eskalacji problemów społecznych

16 Pod pojęciem tym rozumiem rewoltę muzułmańskiej ludności przedmieść Paryża, czy protesty studentów Sorbony w związku ze zmianą prawa pracy.17 Jest ona w dużej mierze konsekwencją polityki socjalnej państw rozwiniętych i stanowi najprostszą meto-dę poprawy sytuacji ekonomicznej rodzin.

15

(bezrobocie, brak perspektyw rozwoju), powiększania się asymetrii w poziomie życia wewnątrz społeczeństw oraz postępującej dezintegracji społecznej. Naj-istotniejszym wydaje się obecnie problem „starzenia się Europy” – z wszelkimi konsekwencjami społecznymi. Rys. 3: Zasadnicze procesy demograficzne Świata.

Rys. 3a Przyrost na tysiąc mieszkańców w wybranych krajach Uni.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ONZ i Eurostat

Według wszelkich statystyk, liczba Europejczyków powyżej 65 roku życia osiągnęła w 2005 roku poziom 18,5% ogółu społeczności Starego Kontynentu. Według szacunków Organizacji Narodów Zjednoczonych, przy utrzymaniu się aktualnych tendencji liczba ludności w Europie do roku 2050 zmniejszy się o około 124 mln, i stanowić będzie 10% światowej populacji18. Spadek przy-rostu naturalnego powoduje znaczące dysproporcje pomiędzy „starą” i „m-łodą” populacją społeczeństw rozwiniętych. Ich naturalną konsekwencją jest przeobrażanie się budżetów w celu utrzymania aktualnego poziomu życia19. 18 Według tych samych szacunków, w roku 1950 stanowili oni 30% mieszkańców globu. 19 Plany zmian w systemie emerytalnym, opieki społecznej czy zdrowotnej realizowane we Francji, RFN, Wielkiej Brytanii, oraz Szwecji.

16

Konsekwencją tej polityki jest znaczne ograniczanie dotychczasowego po-ziomu pomocy udzielanej państwom rozwijającym się. Już obecnie prowadzi to do pogłębienia się zakresu niezaspokojonych potrzeb konsumpcyjnych i frustracji oraz chęci zastosowania rozwiązań ekstremalnych. W Europie toczy się także, będący pośrednią konsekwencją tych postaw, proces przeobrażenia ukrytych i istniejących konfliktów. Funkcjonujące przez lata spory o charak-terze narodowościowo–etnicznym przekształcają się w konflikty społeczne. Przykładem takich przeobrażeń jest casus Korsyki, działalność ekstremistów katalońskich czy działaczy Ligi Północnej we Włoszech. Walcząc o różne for-my samodzielności politycznej (niepodległość, autonomia) podnoszą przede wszystkim kwestie ekonomiczne i społeczne, gdyż tylko takie postrzeganie problemów pozwala na utrzymanie poparcia społeczności lokalnej. Jednym z warunków „kupowania” spokoju społecznego w Europie jest więc kwestia stymulacji poziomu imigracji. Akceptowana w Unii Europejskiej emigracja za-robkowa to, będąca konsekwencją zjawiska „zanikania odległości”, emigracja wewnętrzna (z nowych państw członkowskich) oraz lepiej wykształconego Wschodu (np. informatycy hinduscy)20.

Równie istotnym współczesnym czynnikiem konfliktogennym są ekono-miczno-rozwojowe skutki globalizacji. Wymienić tu należy przede wszystkim powszechne wykorzystywanie technik informatycznych oraz środków szybkie-go przesyłania danych (komputeryzacja, telekomunikacja) czy swoistą „spe-cjalizację” sfer produkcyjnych. Procesy te powodują także ograniczanie zna-czenia tradycyjnych gałęzi przemysłu, zmniejszanie się poziomu zatrudnienia oraz determinują konieczność wysokiej specjalizacji pracowników najemnych. Powszechne wykorzystywanie nowych technologii prowadzi do przeobrażenia gospodarek. Państwa „drugiej fali” próbują odnaleźć swoiste „nisze gospo-darcze” pozwalające im na likwidację zapóźnień cywilizacyjnych. Wymaga to zwiększenia poziomu wykształcenia i powoduje wzrost bezrobocia wśród niewykształconych części społeczeństwa. Dla państw „trzeciej fali” procesy te są równoznaczne z powstaniem znacznych dysproporcji rozwojowych, które powodują pogłębiające się frustracje społeczne i wzrost postaw radykalnych oraz prowadzą do powstania nowej formy organizacji społeczeństwa (wspo-mniana podklasa społeczna).

Postrzegając w ten sposób rzeczywistość społeczno-ekonomiczną Europy, za istotne zagrożenie bezpieczeństwa socjalnego uznać należy gwałtowny

20 W tym celu – na przełomie lat 2003/2004 – wdrożono stosowne rozwiązania legislacyjne, które do-prowadziły do ograniczenia jej poziomu. Według szacunków Wysokiego Komisarza ONZ ds. Uchodźców (UNHCR), w latach 2003-2005 liczba osób ubiegających się o status uchodźcy na obszarze Unii Europejskiej zmniejszyła się w stosunku do roku 2002 o 22%.

17

napływ niewykształconej ludności z obszarów Afryki i Azji Zachodniej. Ol-brzymia „atrakcyjność” Europy wynika z przesłanek ekonomiczno-społecz-nych. Potencjał ekonomiczny państw tego regionu, nawet przy uwzględnieniu boomu ekonomicznego spowodowanego konfliktem irackim, jest około 199--200% niższy niż w Unii Europejskiej, a średnie tempo rozwoju wynosi około 2% rocznie.

Gwałtowny przyrost naturalny w tych obszarach doprowadził do radykal-nego przeobrażenia struktury demograficznej regionu. Według szacunków ONZ, odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym wynosi około 11,5% całości populacji. Zaś młodzież poniżej 25 roku życia osiąga 45%. ogólnej populacji.

Tabela 4: Konsekwencje procesów demograficznych w Afryce Północnej

Region% ludności

powyżej 60 lat

Państwo Roczny przyrost

% ludności poniżej 15 lat

Poziom bezrobocia

Afryka Północna 19,9 Jordania 2,5 43 35%Afryka

Wschodnia 8,1 Liban 1,6 30 18%

Afryka Środkowa 6,7 Tunezja 1,4 32 30 %

Afryka Zachodnia 9,5 Algieria 2,2 38 30%

Afryka Południowa 13,2 Egipt 1,9 36 30%

Źródło: opracowanie własne.

Również toczące się na tym obszarze procesy ekonomiczne potęgują pro-cesy migracyjne. Brak stabilizacji politycznej, jak i cały szereg konfliktów, jakie dotknęły ten region w latach 90-tych XX wieku doprowadziły do radykalnego ograniczenia inwestycji zagranicznych, które nastąpiło w momencie „wejścia” w wiek produkcyjny pierwszej fali wyżu demograficznego. Procesy te zostały dodatkowo pogłębione w wyniku światowych tendencji znacznego spadku cen surowców poza ropą naftową. W przypadku kawy i bawełny spadek ten ocenia się na około 15%. Efektem tych procesów jest załamanie gospodarcze państw – eksporterów surowców. A w większości państw afrykańskich i Azji Zachodniej eksploatacja i eksport surowców stanowi około 70% całości wy-miany handlowej.

18

Tabela 5: Uchodźcy na Świecie

Kraje pochodzenia największej liczby

uchodźców

Liczba uchodźców Państwo Liczba

wniosków

Liczba emigrantów

na 1000 obywateli

Afganistan 2 560 000 Austria 32 340 30,78Irak 572 000 Belgia 16 940 15,17

Burundi 525 000 Dania 4560 22,03Sierra Leone 487 000 Finlandia 3080 5,7

Sudan 467 000 Francja 51 400 8,11Somalia 451 000 Grecja 8180 4,29Bośnia 448 000 Hiszpania 5700 2,76Angola 350 000 Holandia 13 400 26,98Erytrea 345 000 Irlandia 7900 15,17

Chorwacja 340 000 Niemcy 50450 26,31Portugalia 110 0,64Szwecja 31360 39,44

Wielka Brytania 61 50 14,42Norwegia 15960 25,06Szwajcaria 21050 51,33

Polska 6920 1,02Czechy 11390 7,0

Słowacja 10320 6,17Węgry 2400 5,12

Słowenia 1100 7,06Estonia 10 0,05 ***Łotwa 10 0,06 ***Litwa 180 0,44 ***Cypr 4410 11,44Malta 570 5,42

Bułgaria 1550 1,54Rumunia 1080 0,55

Źródło: www.unic.in.org.pl

19

Znaczący napływ ludności z tego obszaru – w zestawieniu z brakiem wy-kształcenia i ich niewielką „użytecznością gospodarczą” – powoduje powstanie kolejnych wyzwań bezpieczeństwa. Radykalnym przejawem tej sytuacji jest postępujące rozwarstwienie kulturowe i konflikty występujące na tym tle.

4. Formy ograniczania możliwości oddziaływania globalnych zagrożeń bezpieczeństwa w Europie

Europa nie jest więc oazą pokoju. Jej bezpieczeństwu nie zagraża jakikol-wiek konflikt zbrojny, mogący doprowadzić do zmian granic zewnętrznych państw regionu. Nie oznacza to, że stanowi ona region o znacznym poziomie stabilności. Procesy globalizacji, zwłaszcza oddziaływujące na sferę społecz-no-ekonomiczną, tworzą nowe zagrożenia bezpieczeństwa. Nie ma również większego znaczenia fakt, że część zjawisk kryzysogennych toczy się poza jej terytorium. Wprost oddziałują one na wewnętrzną sytuację państw europej-skich oraz społeczność europejską. W opinii znacznych części społeczeństw, utrzymanie gwarancji zatrudnienia i adekwatnej liczby miejsc pracy, odpo-wiedniego poziomu bezpieczeństwa socjalnego czy tożsamości kulturowej, powinno stać się priorytetowym zadaniem państwa. Przekłada się to na takie działania, jak restrykcyjna polityka azylowa, aprobata niektórych form kse-nofobii w życiu społecznym, nieformalne ograniczanie praw obywatelskich i społecznych (chociażby tworzenie enklaw postmigracyjnych). Działania te – niekiedy pozytywnie postrzegane przez społeczeństwo – nie rozwiązują problemów. A wręcz powodują eskalację procesów alienacji społecznej i na-rodowościowej. Odrzuceni ze społeczności imigranci w sposób naturalny radykalizują się, tworząc ugrupowania skrajne o charakterze przestępczym lub fundamentalistycznym. Celem oddziaływania staje się „państwo dobrobytu” i społeczność ograniczająca im dostęp do oczekiwanego poziomu konsumpcji. Zaś formą oddziaływania są napady, gwałty czy działalność o charakterze ter-rorystycznym.

Warunkiem ograniczania oddziaływania przedstawionych zagrożeń bez-pieczeństwa jest reakcja na ich źródła. Wymogiem jest więc zarzucenie – tak popularnej pośród europejskiego establishmentu politycznego – polityki „sa-mouspokojenia”, zakładającej, że zagrożenia same odejdą21. Znaczna część podejmowanych przedsięwzięć powinna być kierowana do regionów niesta-bilności polityczno-gospodarczej. Kształt sytuacji międzynarodowej powoduje, że obszarem eskalującym globalne procesy bezpieczeństwa na obszar Europy

21 J. Lindley-French, In the shade of Locarno? Why European defence is failing, „International Affaires” 2002, s. 789-811.

20

jest region Afryki i Azji Zachodniej. Jest to obszar niestabilności politycznej, społecznej i ekonomicznej, gdzie kumulują się wszystkie negatywne trendy globalizacji. Władzę sprawują tam autorytarne reżimy, dla których jedną z form utrzymania panowania jest blokowanie reform ekonomiczno-społecz-nych i utrwalanie zacofania społecznego. Polityka ta prowadzi do wzrostu nie-zadowolenia społecznego i występowania wewnątrzpaństwowych konfliktów, w których stroną reprezentującą społeczeństwo są radykalne ugrupowania islamskie. Region ten jest centralnym ośrodkiem migracyjnym, a jego wielkość determinuje przede wszystkim poziom eskalacji problemów gospodarczych oraz toczących się na tym obszarze konfliktów i napięć. Tworzy on ponadto swoisty „pomost”, pomiędzy wyalienowanymi ze społeczności europejskiej grupami emigrantów z Afryki i Azji Zachodniej. Zachodzi więc uzasadniona obawa, że na obszar Europy przeniesione zostaną „źródła islamskiego i afry-kańskiego gniewu”, skierowanego przeciwko cywilizacji „Północy”22.

Warunkiem uzyskania minimalnego poziomu stabilności w regionie Afryki i Azji Zachodniej jest szybkie uzyskanie wzrostu gospodarczego i przekształ-cenie sfery społecznej, obejmujące kwestie praw obywatelskich oraz poprawy poziomu egzystencji społeczeństwa. Wymierna poprawa poziomu życia może zarówno ograniczyć poziom migracji, jak i ograniczyć wpływy fundamenta-lizmu islamskiego. Jak pokazał przykład iracki, zmiana autorytarnego reżimu i wprowadzenie demokracji nie oznacza wzrostu poziomu bezpieczeństwa. Prawdopodobne uzyskanie wpływu na rządy fundamentalistów islamskich, takich jak Hamas w Palestynie, wręcz eskaluje napięcie. Zaś dostępne formy reakcji sprowadzają się do ograniczenia poziomu pomocy finansowej. Tym sa-mym ograniczają one możliwości rozwoju, powodują wzrost presji migracyjnej i nastrojów radykalnych.

Unia Europejska podejmuje szereg inicjatyw zmierzających do minimaliza-cji presji migracyjnej. Jedną z form jest kontynuacja Procesów Barcelońskich23 oraz realizacja koncepcji Europejskiej Polityki Sąsiedztwa. Jej zasadniczym celem powinno pozostać doprowadzenie do trwałego wzrostu gospodarczego państw wschodniej i południowej części Morza Śródziemnego, ograniczanie ubóstwa oraz przeciwdziałanie radykalizmowi kulturowemu i religijnemu.

22 Należy przy tym pamiętać, że Morze Śródziemne jest dla Europy istotnym elementem systemu zaopatrze-nia w surowce energetyczne. A kraje leżące w jego zlewisku są odbiorcą około 10% unijnego eksportu.23 Partnerstwo Eurośródziemnomorskie (proces barceloński) zostało zainicjowane w listopadzie 1995r. w trakcie pierwszej Eurośródziemnomorskiej Konferencji Ministrów Spraw Zagranicznych 15 członków Unii Europejskiej i państw południowego i wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego. Zgodnie z deklaracją, celem współpracy jest „przekształcenie basenu Morza Śródziemnego w obszar dialogu, współpracy i wymia-ny gwarantujących pokój, stabilność i pomyślność ekonomiczną”.

21

24 Jej powstanie przewiduje się na rok 2010. Podstawą prawną będą umowy bilateralne Unii z każdym państwem partnerskim.

W praktyce wyróżnić należy trzy sfery oddziaływania, określane jako „Partner-stwo w dziedzinach”:

• partnerstwo gospodarczo-finansowe,• partnerstwo w sprawach społecznych, kulturalnych i humanitarnych,• partnerstwo w zakresie spraw politycznych i bezpieczeństwa.Najważniejszą sferą jest bez wątpienia tak zwane Partnerstwo gospodar-

czo-finansowe, zakładające aktywizację gospodarczą państw regionu, która doprowadzi do zmniejszenia bezrobocia, poprawy warunków życia i aktyw-ności społecznej. Sposobem realizacji tego celu jest regionalna współpraca gospodarcza oraz docelowa budowa strefy wolnego handlu24. Wymaga to jednak znacznego zaangażowania się finansowego Unii Europejskiej, co nie jest możliwe bez otwarcia rynków, przeprowadzenia reform strukturalnych oraz wprowadzenia demokratyzacji życia politycznego. Zakres oraz formy „demokratyzacji” reżimów basenu śródziemnomorskiego określają zapisy Partnerstwa w zakresie spraw politycznych i bezpieczeństwa. Przewiduje ono wprowadzenie powszechnego przestrzegania praw człowieka oraz realizacji różnorodnych środków budowy zaufania. W sferze społecznej warunkiem powodzenia tej koncepcji jest budowa społeczeństwa obywatelskiego, które ograniczy możliwość przejęcia przez radykalne ugrupowania islamskie roli naturalnego przywódcy tej społeczności.