Wpyw postaw rodzicielskich na ksztatowanie si osobowoci dziecka w wieku przedszkolnym

Wpyw postaw rodzicielskich na ksztatowanie si osobowoci dziecka w wieku przedszkolnym

rodowisko rodzinne jest pierwszym rodowiskiem w yciu dziecka. To rodzice przekazuj pierwsze wzorce do naladowania, to w rodzinie dziecko nawizuje pierwsze kontakty z innymi ludmi, zdobywa pierwsze dowiadczenia. To, jacy s rodzice, jakie prezentuj postawy wychowawcze, jak stwarzaj atmosfer wychowawcz w rodzinie rzutuje na to, jakie dziecko wychowaj, o jakiej osobowoci, jakim spojrzeniu na wiat i samego siebie.Bardzo dobrze wiemy, e wan spraw w yciu kadego z nas jest ot, jak siebie odbieramy, jakie mamy zdanie o sobie, czy znamy swoje zalety, wady, swoje moliwoci, jaki mamy obraz samego siebie, jak oceniamy siebie na tle innych ludzi.Uksztatowanie pozytywnego obrazu samego siebie jest zadaniem bardzo wanym i w duej mierze zaley od podanych wychowawczo postaw oraz od ciepej i yczliwej dziecku atmosferze w domu.Wielu rodzicw nie zdaje sobie sprawy z wanoci swoich oddziaywa, ktre rzutuj nie tylko na to, jakie wychowaj wasne dziecko, ale jakie wychowaj przysze pokolenia.Postaw poznawania siebie i tworzenia obrazu wasnej osoby jest odrnienie siebie od reszty wiata.Proces ten rozpoczyna si pod koniec pierwszego roku ycia. Ten wany moment w rozwoju dziecka zosta nazwany przez J. Piageta przewrotem kopernikowskim. Mae dziecko (do okoo 8 miesica ycia) zajte jest sob; na otaczajce je obiekty zwraca uwag o tyle, o ile wie si z jego osob, z jego dziaaniem. Dopiero w czwartym kwartale pierwszego roku ycia zaczyna ustala relacje midzy przedmiotami, zajmuje si nimi, szuka wrd nich miejsca dla siebie. Od tego momentu stopniowo zmienia si wiedza kadej jednostki o sobie, a co za tym idzie modyfikuje si obraz wasnej osoby. Powstaje pytanie o to: w jaki sposb dziecko zdobywa te wiadomoci, jakie s rda samowiedzy?We wczesnym dziecistwie gwnym rdem informacji o sobie jest wasna aktywno dziecka, Dziaajc dziecko spostrzega, e jest sprawc zdarze, zmian w otoczeniu. Zdaje sobie spraw z wasnych ycze i woli. Wyrazem tych zmian rozwojowych jest uywanie zaimka ja oraz wyrae ja chc, ja nie chc. Dziecko zaznacza wyranie swoja odrbno psychiczn przeciwstawiajc si woli innym. Drugim wanym rdem wiedzy o sobie w okresie wczesnego dziecistwa, a take w wieku przedszkolnym, s opinie dorosych. Dziecko nie majc jeszcze wasnego zdania o sobie przyjmuje sdy innych i uwaa, e jest wanie tak, jak mwi o nim doroli. Jest wic adne, grzeczne, wesoe lub niezdarne. Doroli, z ktrymi dziecko pozostaje w bezporednim, dugotrwaym kontakcie, a wic rodzice i nauczyciele, wywieraj znaczcy wpyw na rozwj wiedzy o sobie dziecka przez rne formy uczenia.Szczeglnego znaczenia dla ksztatowania obrazu samego siebie nabiera etykietowanie. Doroli skonni s przydawa dzieciom charakterystyczne nazwy, np. mieszka, niezdara, paczka. Jeli okrelenie takie powtarza si czsto, dziecko przyjmuje je jako swoj nazw. Od tej pory nazwa ta wyznacza bdzie gwn cech w obrazie wasnej osoby dziecka. Nazwy nadawane dzieciom przez dorosych mog w wielu przypadkach przyczyni si do powstania nieadekwatnego obrazu samego siebie.Innym wanym rodkiem ksztatowania obrazu samego siebie s oceny dorosych. To wanie na ich podstawie dziecko ocenia swoje zachowanie jako dobre lub ze. Std bardzo wane jest, by oceny wyraane przez dorosych byy prawdziwe, szczere oraz stae i konsekwentne.Nie jest wskazane naduywanie pochwa ani te niezauwaanie osigni dziecka.Rodzice przyczyniaj si do uksztatowania okrelonego obrazu wasnej osoby u dziecka poprzez dostarczanie wzorw zachowa. W okrelonych sytuacjach dziecko przyjmujc te wzory nabywa jednoczenie okrelonych cech.Obraz samego siebie ksztatuje si rwnie pod wpywem oczekiwa dorosych na okrelone zachowania dziecka. Speniajc oczekiwania dorosych dziecko uczy si, i niekiedy jego postpowanie jest nagradzane, aprobowane, a kiedy indziej odrzucane, karane. Bentham pisa: Ludzko posiada dwch nauczycieli: przyjemno i bl. Dziecko wybiera zachowania oczekiwane przez dorosych, nabywajc jednoczenie tych cech, jakie doroli uwaaj za wane.W swoich oczekiwaniach rodzice przekazuj dziecku swoje pogldy na to, co wane, dobre, wartociowe.Trzecim wanym rdem wiedzy dziecka o sobie jest porwnywanie si z innymi. Ju midzy drugim a trzecim rokiem ycia dostrzega ono rnice midzy rzeczami nalecymi do niego i do innych osb. Porwnujc wasne ciao z ciaem innych dostrzega okoo czwartego roku ycia rnice w jego budowie. W zabawie spostrzega rnice w dziaaniu, sprawnociach i umiejtnociach wasnych i innych osb. Powtarzajce si spostrzeenia dziecka, wynikajce z porwnywania siebie z innymi, staj si istotnymi informacjami o sobie i tworz obraz wasnej osoby. Jeli dziecko spostrzega, e rysuje gorzej ni inne dzieci, zaczyna unika rysowania i w jego obrazie wasnej osoby zaznacza si cecha nie umie rysowa. Dostrzeganie rnic w wygldzie oraz zachowaniu si wasnym i innych wystpuje wyranie w wieku przedszkolnym.Ksztatowanie si osobowoci dziecka w modszym wieku przedszkolnym jest utrudniona koncentryczn i egocentryczn postaw dziecka wobec rzeczywistoci. Przejawia ono tendencje do ujmowania rzeczy z jednego, zwykle wasnego punktu widzenia, a jednoczenie nie potrafi przyj punktu widzenia innej osoby.Pod koniec wieku przedszkolnego staje si ono zdolne do porwnywania wasnych zachowa z zachowaniami innych osb, co wpywa dodatnio na wzrost wiedzy o sobie i tworzenie si obrazu siebie.Rodzina jest tym skadnikiem rodowiska wychowawczego, ktry oddziaywuje na jednostk najduej, niekiedy przez cae jej ycie. Wpyw wychowawczy rodziny jest jednak najsilniejszy we wczesnych stadiach rozwoju, w okresie dziecistwa, gdy jednostka nie podlega jeszcze lub podlega w ograniczonej mierze oddziaywaniom innych instytucji, a za opiek nad ni i jej wychowanie odpowiedzialni s przede wszystkim rodzice. Wychowanie w rodzinie jest zatem wychowaniem naturalnym, w odrnieniu od wychowania intencjonalnego, realizowanego w specjalnie do tego celu powoanych placwkach.Rodzina stanowi take dlatego naturalne rodowisko wychowawcze, e oddziaywania na dziecko dokonuj si w niej w normalnych warunkach yciowych, w rnorodnych sytuacjach yciowych.W rodzinie proces wychowania przebiega ponadto w sposb stay i cigy, we wzgldnie stabilnym, cho dynamicznym rodowisku.Kada rodzina peni rnorodne funkcje. Niezwykle istotn funkcja jest funkcja wychowawcza.Funkcje wychowawcze speniane przez rodzin zostaj realizowane w rozmaity sposb nie tylko dlatego, e czynnoci wychowawcze rodzicw i innych czonkw rodziny s dostosowane do fazy rozwoju dziecka, jego potrzeb i moliwoci, lecz take dlatego, e kad rodzin cechuje okrelony styl wychowania.Styl wychowania w rodzinie jest czsto niekonsekwentny. Charakteryzuje go zmienno i przypadkowo oddziaywa na dziecko. Zalenie od chwilowego samopoczucia rodzice s dla dziecka bardziej lub mniej wyrozumiali, nie zwracajc uwagi na jego wybryki lub kiedy indziej surowo za nie karz; okazuj mu czuo i interesuj si nim, to znowu w podobnej sytuacji zachowuj si wobec dziecka obojtnie lub nawet wrogo. Wychowanie niekonsekwentne wie si z brakiem sprecyzowanych zasad postpowania wobec dziecka i swoist biernoci pedagogiczn matki i ojca. Takie postpowanie nie prowadzi do ksztatowania pozytywnych cech charakteru, ale uczy dziecko interesownoci i egoizmu. U niektrych dzieci doprowadza to do poczucia niepewnoci siebie, maskowanej agresywnymi formami zachowania.Innym stylem wychowania w rodzinie jest styl autokratyczny. Od dziecka wymaga si bezwzgldnej karnoci i posuszestwa, podporzdkowania si wszelkim poleceniom i nakazom rodzicw. Decyzji w sprawach rodziny i dzieci podejmuj rodzice lub jedno z nich bez porozumienia z innymi czonkami. W rodzinie autokratycznej zna jednak swoje prawa i obowizki, wie dobrze czego mu nie wolno, a na co moe sobie pozwoli. Kary, nagrody i inne rodki wychowawcze stosuje si konsekwentnie i dziecko zdaje sobie spraw, e nie ma od nich adnego odwoania. Wie te, e rodzice kontroluj jego postpowanie i adne wykroczenie nie ujdzie ich uwadze. Dzieci przyzwyczajone do bezwzgldnego posuszestwa, a darzce rodzicw uczuciem przejmuj czsto wzorce postpowania rodzicw, zachowuj si despotycznie i okrutnie wobec modszych lub sabszych kolegw. Inne s zastraszone i ulege, niezdolne do wykonywania rozkazw i polece z zewntrz.Za najbardziej korzystny dla rozwoju osobowoci dziecka uwaa si zwykle styl demokratyczny. Istotn jego cech jest dopuszczanie dziecka do wspudziau w yciu rodziny; dziecko wraz z rodzicami omawia i dyskutuje rozmaite sprawy codzienne, planuje u organizuje sposb spdzania wolnego czasu, zastanawia si jak rozwiza kopotliwe problemy. Daje to pole do rozwijania wasnej inicjatywy. Metody kierowania zachowaniem dziecka i sposoby jego kontroli przy demokratycznym stylu wychowania s zazwyczaj lune. Dziecko zna zakres swoich obowizkw i zada, nie zostay mu one jednak narzucone, dlatego, e wyjaniono mu sens i konieczno podjcia si ich dla dobra caej rodziny. W tej sytuacji jego ambicj staje si, aby jak najlepiej sprosta temu, co do niego naley i co samo zaakceptowao.Jeli w takich warunkach zdarzy si zaniedbanie lub zaamanie zobowizania, rodzice nie stosuj na og rodkw represji, a raczej wyjaniaj dziecku, na czym polega niewaciwo jego postpowania; posuguj si wic metodami perswazji i argumentacji nie za kar i nagan.Wi emocjonalna dziecka z rodzicami jest silna, przewaaj zdecydowanie uczucia pozytywne: wzajemne zaufanie, sympatia i yczliwo.Od autentycznego demokratycznego stylu wychowania, trzeba odrni pozory demokracji we wzajemnym ukadzie stosunkw rodzinnych. Formalno-demoratyczne kierowanie sprawami rodziny polega na tym, e dziecko zostaje wprawdzie dopuszczone do udziau w nich, lecz rodzice nie licz si faktycznie z jego zdaniem i sami o wszystkim decyduj, pozostawiajc mu swobod jedynie w drobiazgach. Tego rodzaju taktyka prowadzi do szybko do wytworzenia atmosfery zakamania i nieszczeroci.Styl liberalny przypomina pod pewnymi wzgldami wychowanie niekonsekwentne czy te ingerowanie w sprawy dziecka i w jego zachowanie wycznie od przypadku do przypadku. Rodzice przyjmuj suszne w ich mniemaniu zaoenie, e dziecku naley pozostawi cakowit swobod, nie trzeba hamowa jego aktywnoci i spontanicznego rozwoju, wystarczy stworzy mu odpowiednie warunki do zabawy, a potem do nauki, zaspokoi potrzeby materialne i uczuciowe, tj. otoczy dziecko czuoci, mioci i okazywa zainteresowanie jego sprawami wtedy, gdy samo tego zada. Interwencja w zachowanie si dziecka przy przyjciu przez rodzicw liberalnego stylu wychowania nastpuje tylko w wyjtkowych przypadkach, w sytuacji drastycznego naruszenia norm spoecznych.Scharakteryzowane gwne style wychowania w rodzinie przewanie nie wystpuj w rzeczywistoci w postaci czystej, jeden z nich jednak dominuje zwykle, wpywajc na swoist atmosfer ycia rodzinnego.Sposb penienia funkcji wychowawczych przez rodzin oraz skutki oddziaywania obojga rodzicw na ich dziecko zale w znacznej mierze od postaw ojca i matki w stosunku do dziecka.Jedn z pierwszych typologii postaw rodzicielskich jest prba podziau dokonana przez psychiatr amerykaskiego L. Kannera. Wyrnia on cztery typy postaw rodzicielskich: akceptacja i mio, jawne odrzucenie, perfekcjonizm oraz przesadna opiekuczo.Pierwsza z tych postaw, akceptowanie dziecka i obdarzanie go mioci, wyrniajca si m.in. w tym, e rodzice zajmuj si dzieckiem, ktre znajduje si w centrum ich zainteresowa, okazuj mu czuo oraz cierpliwo i wyrozumiao, sprzyja rozwojowi osobowoci i stwarza poczucie bezpieczestwa.Przy postawie odrzucajcej rodzice unikaj kontaktw z dzieckiem, zaniedbuj je lub traktuj urowo i szorstko.Rodzice zajmujcy postaw perfekcjonistyczn stawiaj dziecku zbyt wysokie wymagania, nie aprobuj jego zachowa, obwiniaj je z bahych powodw, ich ambicj jest wychowanie dziecka na doskonaego czowieka.Postawa nadmiernie opiekucza i ochraniajca czy si u rodzicw z potrzeb powicenia si dla dziecka, co przejawia si rozmaicie, bd to w zbytniej pobaliwoci, bd te w przytaczaniu dziecka autorytetem.Oryginalny polski projekt typologii postaw rodzicielskich opracowaa M. Ziemska. Podzielia postawy na pozytywne i negatywne. Spord postaw pozytywnych na pierwsze miejsce wysuwa si postawa akceptacji.Akceptacja dziecka jest jakby podstawowym warunkiem lub rdzeniem prawidowego ukadu stosunkw w rodzinie, przesdzajcym o dobrej atmosferze w niej panujcej i o zadowalajcym penieniu funkcji wychowawczych przez rodzicw.Akceptacja dziecka to przyjmowanie go w zasadzie takim jakim jest, ze wszystkimi jego zaletami i wadami.Nie oznacza to oczywicie cakiem bezkrytycznego stosunku do dziecka, lecz wysoki stopie empatii i tolerancji, uatwiajcy zrozumienie indywidualnych potrzeb oraz swoistych trudnoci, jakie niemal wszystkie dzieci napotykaj w swoim rozwoju.W postawie wspdziaania, wyraa si staa gotowo do uczestnictwa w yciu dziecka, do udziau w jego zajciach, bd te gdy dziecko tego oczekuje lub na jego yczenie czy prob.Rodzice daj jedynie do zrozumienia, e w kadej chwili dziecko moe na nich liczy, e zawsze gotowi s powici mu swj czas i zaj si jego sprawami, ktre s im rwnie bliskie. Gotowo do wspdziaania z dzieckiem uzupenia postawa rozumnej swobody, ktra polega przede wszystkim na pozostawieniu dziecku pola do wasnej inicjatywy i aktywnoci. Przy postawie rozumnej swobody nie ogranicza si dziecku kontaktw, dyskretnie je tylko nadzorujc, natomiast stwarza si mu warunki sprzyjajce rozwojowi samodzielnoci i odpowiedzialnoci za wasne postpowanie. Uznanie praw dziecka jest to postawa rodzicw charakterystyczna dla demokratycznego stylu wychowania w rodzinie. Traktuj oni wwczas dziecko jako rwnouprawnionego czonka rodziny, dopuszczaj je, w miar jak wzrasta, do coraz szerszego krgu spraw, w ktrych wspdecyduje u wspuczestniczy. Uznanie praw dziecka czy si z poszanowaniem jego indywidualnoci.Wrd negatywnych postaw M. Ziemska wyrnia postaw odrzucenia, ktra stanowi przeciwiestwo postawy akceptacji. Postawa odrzucenia zdecydowanie utrudnia osiganie zamierzonych celw wychowania.Dwie negatywne postawy z punktu widzenia rozwoju i wychowania dziecka: odtrcajca i unikajca mona uzna za dwa warianty postawy odrzucenia. Obie cechuje nadmierny dystans wobec dziecka. Przy postawie odtrcania sposb wyraania tego dystansu jest czynny, przy postawie unikania bierny. W przypadku pierwszym rodzice stosuj surowe kary, nieproporcjonalne do stopnia przewinienia dziecka. Okazuj mu wci swoje niezadowolenie, dokuczaj, krytykuj i potpiaj jego zachowanie nawet wtedy, gdy dziecko stara si wszelkimi siami im dogodzi i speni ich yczenia.Przy postawie unikajcej, w przypadkach skrajnych, rodzice w ogle nie dbaj o dziecko, nie zaspokajaj nawet jego podstawowych potrzeb. Nie troszcz si o jego zdrowie, naleyte wyywienie i ubranie. Postawa unikajca moe przybiera mniej skrajne, a zarazem bardziej wyrafinowane formy. Dziecko ma wtedy pozornie zapewnion opiek, rodzice nie szczdz pienidzy na stworzenie mu jak najlepszych warunkw do zabawy czy nauki. Rwnoczenie jednak rodzice rzadko znajduj dla dziecka czas, unikaj kontaktw z nim, maj swoje wasne sprawy i yj w swoim wiecie. Dzieckiem, gdy jest mae zajmuje si patna pomoc domowa lub inni czonkowie rodziny. Na nich zrzucaj chtnie rodzice odpowiedzialno za wychowanie dziecka, im te pozostawia si okazywanie mu uczu. Postawa nadmiernie ochraniajca stanowi kontrast postawy unikajcej. Zamiast ucieczki lub wycofania si z kontaktu z dzieckiem pojawia si tendencja do utrzymywania z nim kontaktu staego i bliskiego, za cen eliminowania lub znacznego ograniczania stosunkw spoecznych z innymi ludmi, gwnie spoza rodziny. czy si ona z niekonsekwentnym stylem wychowania. Rodzice z jednej strony na wszystko dziecku pozwalaj, rozpieszczaj je i ulegaj jego zachciankom, z drugiej strony jednak, w cigym lku o jego zdrowie i bezpieczestwo, hamuj jego aktywno i samodzielno, nakadaj na nie wiele ogranicze, jak sdz dla jego dobra.Postawa nadmiernie wymagajca cechuje przewanie tych rodzicw, ktrzy posiadaj wysokie aspiracje w stosunku do dziecka, chc je uksztatowa wedug idealnego wzorca, nie liczc si z jego realnymi zdolnociami i moliwociami, stawianie dziecku wygrowanych wymaga i oczekiwanie od niego staych osigni wie si zwykle z zastosowaniem odpowiednich sankcji, rygorw, kar i innych rodkw przymusu. Dziecko nie ma adnej swobody dziaania, wszelkiej formy jego aktywnoci s kierowane i korygowane, da si od niego wci sukcesw i przy jakichkolwiek bdach i niepowodzeniach czeka je dezaprobata i ostra krytyka.Postawy rodzicw wobec dziecka nie zawsze s jednolite. Trudno orzec jakie kombinacje postaw obojga rodzicw s najbardziej korzystne dla rozwoju osobowoci.Ksztatowanie osobowoci dziecka dokonuje si dziki rnym formom oddziaywa wychowawczych. W obrbie rodziny jest to m.in. system stosowanych przez rodzicw kar i nagrd, rodzinne wzory zachowania si, postawy rodzicielskie.Waciwe postawy rodzicielskie zapewniaj dziecku poczucie bezpieczestwa, prawidowy rozwj spoeczno-emocjonalny. Dzieci s racjonalne, refleksyjne, dobrze radz sobie w kontaktach spoecznych, skonne s do nowatorstwa, chonne intelektualnie. Niewaciwe postawy rodzicielskie mog spowodowa u dziecka opnienie dojrzaoci spoeczno-emocjonalnej, agresywnoci, lk, bierno, brak wiary we wasne siy, niskie aspiracje, podatno na frustracj lub nadmiern ufno w siebie, przecenianie wasnej wartoci, egoizm.Powysze cechy osobowoci, ksztatowane pod wpywem okrelonego sposobu zachowania rodzicw, wpywaj na tworzenie si obrazu wasnego ja u dziecka. A. Brzeziska przytacza skutki psychologiczne rnych sposobw wychowywania dziecka.Jeeli wychowanie jest nadmiernie surowe, gdy rodzice stawiaj dziecku zbyt wysokie wymagania i nigdy nie s zadowoleni z osiganych przeze rezultatw, moe doj do rozwinicia si poczucia niszoci w stosunku do dzieci, ktre osigaj powodzenie w swych dziaaniach i s za to chwalone.Jednoczenie mog si rozwin u dziecka skonnoci perfekcjonistyczne. Rwnoczenie szkodliwe jest wychowywanie nadmiernie chronice, ktrego efektem jest obraz samego siebie zawierajcy informacje jedynie o wasnych cechach pozytywnych. Rodzice chronic dziecko przed wszelkimi trudnociami yciowymi przyczyniaj si do utworzenia przekonania, e jest silne, mdre i w kadej sytuacji potrafi si waciwie zachowa. Dziecko nie wie czego jeszcze nie umie, nie zna swoich wad, brakw. Dowiadczenie jakie posiada, jest bdne, czsto nadmiernie uoglnione. Efektem tego jest brak wzorw prawidowego reagowania w sytuacjach nowych, trudnych.Z kolei wychowanie niekonsekwentne pozbawia dziecko moliwoci wyuczenia si oceniania wasnych zachowa z punktu widzenia ich skutkw.Przytoczone przeze mnie pogldy wskazuj, e w procesie ksztatowania si osobowoci dziecka wan rol odgrywaj postawy prezentowane przez rodzicw.Prawidowe postawy rodzicielskie ksztatuj adekwatn samoocen, a niewaciwe postawy nieadekwatn: zanion lub zawyon.

Opracowaa: Arleta Kalinowska, listopad 2003r. akalina@konin.lm.pl

Literatura:E. Hurlock, Rozwj dziecka, Warszawa 1960S. Siek, Rozwj potrzeb psychicznych, mechanizmw obronnych i obrazu siebie, Warszawa 1984r.M. Przetacznikowa, Z. Wodarski, Psychologia wychowawczaM. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Warszawa 1973A. Brzeziska, Struktura obrazu wasnej osoby i jego wpyw na zachowanie, Kwartalnik Pedagogiczny 1973 nr 3