Starożytne i średniowieczne korzenie fantasy

Przykład wyobrażeń Etiopii i Etiopczyków

Wstęp do badań

• Skąd zainteresowanie tematem Etiopów?

• Łysogórskie exemplum „De abbato a diabolo recepto” ~1470 roku i XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich (wrzesień 1999 roku);

• Koncepcja Ferdynanda Braudel’a o długim trwaniu zjawisk historycznych;

• Podstawa źródłowa;

• Globalna Sieć.

Motto

Baśniowe kraje rozciągają się daleko wzdłuż i wszerz, w górę i w głąb i pełne są najprzeróżniejszych rzeczy i stworzeń: znajdziesz tam wszelkiego rodzaju ptactwo i zwierzęta niezliczone gwiazdy i bezbrzeżne oceany, czarowne piękno i czyhającą zewsząd grozę, radość i smutki przeszywające jak ostrze miecza.

prof. J. R. R. Tolkien

Założenie (teoria literatury)

„Fantastyka pojawia się wtedy, gdy literatura odchodzi od zasady mimetycznego przedstawiania rzeczywistości oraz pojmowania sztuki jako raportu z tego, co nas otacza”

prof. Stanisław Żak Słownik Kierunki – Szkoły – Terminy Literackie, Kielce 1998, s. 99.

Warsztat pisarski Umberto Eco

www.perseus.tufts.edu

„Aethiopica”

http://journals.sub.uni-hamburg.de/aethiopica

Prof. Frank M. Snowden (1911 - 2007)

Polski wkład w dyskusję

Etiopczyk – pierwsze źródła

Aithiopeas (Iliada I, 423)

• aitho: zapalić, palić, rozpalać, rozniecać;

• opsis – twarz

Język jest systemem znaków. Znakiem zaś jest każdy element rzeczywistości, który jest nośnikiem jakiejś dodatkowej treści

prof. Ireneusz Bobrowski

Lekcja pokory (przesłanie II)

(…) ani na chwilę nie powinniśmy ulegać złudzeniu, że archetyp może być ostatecznie wyjaśniony, a tym samym rozwiązany

Carl Gustaw Young

Wyobrażenie Etiopczyka w cywilizacji Greckiej

• Homer i pojęcie: amumonas;

• Zaginiona „Etiopida” i Hezjod;

• Ksenofanes z Kolofonu i ludzka natura Etiopa

• Kanon mitów etiopskich;

• Etiopia kraina baśniowa (Herodot, Pauzaniasz, Strabon i inni);

• Etiopia historyczna - rysik

„Iliada” Homera (IX/VIII przed Chr.)

(…) ponad Okean Dzeus bowiem do Etijopów bez skazy (amumonas)

udał się wczoraj na ucztę, z nim razem wszyscy bogowie.

Lecz gdy dzień minie dwunasty, znów Dzeus na Olimp powróci (Iliada, I 423-425).

„Odyseja”

Szczęściem bóg ten był odszedł aż na Etyjopy

Zamieszkujące ziemi rubieże ostatnie

A rozpadłe w dwóch ludów połowice bratnie:

Z tych jedni wschód, a zachód drudzy zamieszkiwali;

A gdy ci hekatombę sutą wyprawiali

Z byków i kóz. Posejdon godował wraz z nimi (Odyseja I, 26-31)

„Odyseja”

(…) chociaż się niemało (bogactw)

W ośmioletniej zamorskiej włóczędze zebrało,

Kiedym Fenicję, Egipt, Cypr a nawet strony

Etyjopskie zwędrował – Eremby, Sydony,

Toż Libię, gdzie jagnięta z różkami się rodzą (Odyseja IV, 83-86)

„Etiopida” Mit o Memnonie (VIII-VI w. przed Chr.)

Hezjod i genealogia Memnona (IX? – VIII w. przed Chr.)

Ksenofanes z Kolofonu (około 570 – około 470 przed Chr.)

Twierdzi Etiopczyk, że jego bogowie są czarni

i mają

Płaskie nosy, a Trak, że są modroocy i rudzi

(Ksenofanes, fragment 18)

Jeden jest tylko bóg najwyższy pomiędzy bogami i ludźmi, ani z wyglądu śmiertelnym podobny, ani też z myśli; cały widzi, cały też myśli i cały też słyszy (fragment 27)

Ezop – Etiop w świecie absurdu ale z morałem

Murzyn (w org. Etiop)

Ktoś kupił Murzyna. Sądząc, że jego skóra jest ciemna z powodu niedbalstwa dawnego właściciela,

przyprowadził go do domu i zastosował wszystkie środki, by go oczyścić. Ale nie

mógł zmienić barwy, tylko spowodował u niego ciężką chorobę

(epimythion) : natura ludzka pozostaje taką, jaką była pierwotnie.

Kanon mitów Etiopskich

• O Faetonie;

• O Memnonie;

• O dziecięctwie Dionizosa;

• O Perseuszu i Andromedzie.

O dziecięctwie Dionizosa

(...) Tymczasem o Dionizosie opowiadają Hellenowie, że go Zeus zaraz po urodzeniu zaszył w biodro i zaniósł do Nysy (w oryginale: Nusan), która leży powyżej Egiptu w Etiopii (Herodot II,

146)

Etiopowie u Herodota (około 485-425 przed Chr.)

• Etiopowie Długowieczni (makrobius Aithiopas) – najpiękniejsi i najpobożniejsi z ludzi;

• Etiopowie Jaskiniowi

Etiopscy bowiem troglodyci są najszybszymi w biegu ze wszystkich ludzi, o jakich wieść do nas doszła. Zjadają oni węże, jaszczurki i inne

tego rodzaju płazy, a posługują się mową niepodobną do żadnej innej, tylko do brzęczenia

nietoperzy (Herodot IV, 183)

Etiopowie u Herodota II

• Etiopowie Wschodni

Etiopowie Wschodni mają proste włosy, a Libijscy najbardziej kędzierzawe spośród

wszystkich ludzi (Herodot VII, 70).

• Stół Słońca

Apollodor z Aten i Historia Andromedy i Perseusza

Geografia

• Eratostenes z Kyreny (około 275 – około 195 przed Chr.);

• Diodor Sycylijski (około 80 do koło 20 przed Chr.);

• Strabon z Amasei (około 64 r. przed Chr. – około 20 r.);

• Klaudiusz Ptolemeusz (około 100 – około 178 lub po 83 – po 161).

Pauzaniasz Periegeta (około 115 – około 180 po Chr.)

Lukian z Samosat (około 120 – około 190 po Chr.) – wydrwienie stereotypów

Aithiopa smexeiv – Etiopa starać się wybielić, rzecz o czynnościach czasochłonnych a nie

mogących przynieść pozytywnego rezultatu

„Opowieść Etiopska” Heliodora (III lub IV wiek po Chr.

Sama Persinna przyznaje się (…), że przejęła coś z wyglądu Andromedy, której obraz widziała w czasie miłosnego zbliżenia. A jeśli chcesz

innych dowodów to spójrz na Andromedę, nie widać różnicy między jej podobizną

a Charikleją. (Heliodor X, 14)

Czarne piramidy Meroe (Napata, Kusz: IV w przed Chr. do IV w. Po Chr.)

Rzym (prawie) nic nowego

• Lucjusz Ampeliusz (Liber memorialis),

• Terencjusz (Eunuchus),

• Marek Tuliusz Cycero (Post reditum in senatu),

• Wergiliusz (Bukoliki; Eneida),

• Owidiusz (Metamorphoses),

• Maniliusz (Astronomica),

• Seneka (Naturales quastiones),

• Pomponiusz Mela (De situ orbis),

•Lukan (Pharsaliae; Bellum civile), •Pliniusz Starszy (Historia naturalis), •Józef Flawiusz (Bellum iudaicum; Iudaike archaiologia), •Staciusz (Thebais), •Tacyt (Annales: Historiae), •Ammianus Marcellinus (Res gestae) •Sydoniusz Apolinary (Epitalamium; Epistulae).

Pomponiusz Mela (De situ orbis)

Józef Flawiusz – Żyd rzymski

Antiquitates Judaicae (Dawne dzieje Izraela)

Recepcja „Księgi Rodzaju” – Etiopowie jako potomkowie Chama

Prof. Ludwik Ćwikliński

Bez przesady powiedzieć można, że myśl i sztuka grecka za pomocą Rzymu świat sobie zdobyły. (…) Z drugiej strony znikły kreski, które zwykle w przedstawieniach dziejów oddzielały średniowiecze od starożytności; coraz więcej się bowiem uwidacznia, że wyraźnej tam granicy nie ma, ani przerwy stanowczej

wykładu wstępny na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie 23 kwietnia 1920 roku

Diabelska natura Etiopa

• Vitae Patrum (IV/VI w. po Chr.);

• Grzegorz I Wielki, Dialogi – IV ((około 540 – 12,03,604));

• Piotr Czcigodny Piotr Czcigodny (1192/1194 – 25,12,1156), De miraculis;

• Peregryn z Opola (XIII/XIV));

• Widzenie celnika Piotra – fabuła;

• Michał OSB, De abbato a diabolo recepto (~1470)

Czarny kolor diabła

• Św. Augustyn

diabeł w opozycji do aniołów

• Św. Ambroży (Łukasz 17, 6)

Diabeł jak owoc morwy

• Summa spowiednicza (1427)

czy Etiopczyk może zmienić swoją skórę, a lampart swoje pręgi? (Księga Jeremiasza 15,

23)

Exemplum De abbato a diabolo recepto, opat Michał OSB

Wincenty Ferrer – zapatrzenie kilka wieków później (XV wiek)

Gdyby Adam nie zgrzeszył i gdybyśmy w Raju byli, a kobiety poczynałby synów i córki, kogo

przypominałyby owe dzieci?

?

Rasizm w wąwozie Roncevaux?

Kiedy Roland widzi przeklęte plemię, czarniejsze od inkaustu i nie mające nic białego prócz zębów, powiada: „Wiem teraz prawdę; to, że dziś pomrzemy.” (Pieśń o Rolandzie, l. 144)

Piotr z Miłosławia - Ezop odradza się na Łysej Górze

Et ponit exemplum de Ethiope, qui transiens de balneo albus non efficitur nigro, balnei Premium solvere debet

Etiopczyk po kąpieli nie staje się bynajmniej biały…

Nowe wcielenie Etiopskiej księżniczki – herb Wczele

Powrót do doskonałości – Państwo Księdza Jana

• Najpobożniejsi z chrześcijan;

• Potęga;

• Ogrom państwa;

• Rzeczy cudowne – Raj Ziemski, rzeka „młodości”, stół z kamieniem, przy którym nikt się nie upija…

• Stworzenia fantastyczne

Wyobrażenie Etiopa w polskim średniowieczu

• Wincenty tzw. Kadłubek

• Peregryn z Opola

• Piotr z Miłosławia

• Michał OSB

• Legendy herbowe

Joannis Jansson (1588-1664) MAR DI AETHIOPIA Vulgo Oceanus AEthiopicus

Fredrick De Wit TOTIUS AFRICAE Accuratissima TABULA (1680)

O. Dapper (1639-1689) AETHIOIPIA SVPERIOR vel INTERIOR vulgo ABISSINORVM sive PRESBITERIIOANNIS IMPERIVM

(1690)

Phillip Cluver (1580-1622) AFRICA INTERIOR from PHILIPPI CLUVERI INTRODUCTIONIS IN UNIVERSAM GEOGRAPHIAM

(1729)

Herman Moll NEGROLAND and GUINEA. With the European Settlements, Explaining what belongs to England, Holland,

Denmark etc (1729)

R. Reynolds An Accurate MAP Of AFRICA from the latest Improvements and Regulated by ASTRONOMICAL

OBSERVATIONS (1771)

George E. Sherman and J.C. Smith MAP OF AFRICA To Illustrate OLNEY'S SCHOOL GEOGRAPHY (1843)

Samuel A. Mitchell, AFRICA(XL) on verso OCEANICA(XLIII) – (1872)

Dziękuję za cierpliwość!

brzezinski.blog@gmail.com

Fantastyka.PL – Wilk który jest - fantastyka.pl/profil/10857

facebook.com/WilkKtoryJest

facebook.com/brzezinski.blog