Wietnam w amerykańskiej strategii równoważenia w regionie ...

UNIWERSYTET WARSZAWSKI

WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH I STUDIÓW

MIĘDZYNARODOWYCH

Barbara Kratiuk

Wietnam w amerykańskiej strategii równoważenia w

regionie Azji Wschodniej w latach 1995–2016

Praca doktorska

napisana pod kierunkiem naukowym

prof. dr. hab. Mariana E. Haliżaka

Warszawa 2020

Spis treści

Wstęp ......................................................................................................................................... 1

Przedmiot badań ..................................................................................................................... 4

Stan badań ............................................................................................................................... 6

Luka badawcza ....................................................................................................................... 9

Rozdział I. Równowaga sił i polityka równoważenia .......................................................... 19

1. Pojęcie równowagi sił ................................................................................................... 20

2. Założenia równowagi sił ............................................................................................... 25

3. Równowaga bipolarna a równowaga multipolarna ....................................................... 26

4. Hegemon a równowaga sił ............................................................................................ 30

5. Regionalny wymiar równowagi sił ............................................................................... 34

6. Polityka równoważenia ................................................................................................. 36

Rozdział II. Między równoważeniem a hegemonią – zarys ewolucji strategii USA wobec

Azji Wschodniej od 1784 roku .............................................................................................. 45

1. Formowanie regionalnej strategii przez USA w latach 1784–1914 .............................. 45

2. Azja Wschodnia w centrum regionalnej strategii USA w latach 1919–1991 ............... 56

3. Regionalna strategia USA po zimnej wojnie ................................................................ 68

Rozdział III. Historyczny kontekst stosunków USA z Wietnamem w okresie zimnej

wojny w latach 1945–1995 ..................................................................................................... 78

1. Stany Zjednoczone Ameryki a powrót Francji do Indochin w latach1945–1954 ......... 78

2. Geneza zaangażowania USA w Indochinach 1954–1975 – narodziny teorii domina .. 85

3. Eskalacja konfliktu zbrojnego między Stanami Zjednoczonymi a Wietnamem

Północnym ............................................................................................................................ 97

4. Okoliczności rozpoczęcia rozmów pokojowych ......................................................... 103

5. Specyfika stosunków USA–Wietnam po zjednoczeniu Wietnamu w 1975 roku ....... 113

Rozdział IV. Amerykańska strategia równoważenia w sferze stosunków politycznych i

wojskowych z Wietnamem w latach 1995–2016 ................................................................ 134

1. Strategia zaangażowania i rozszerzania a normalizacja stosunków z Wietnamem .... 134

2. Zacieśnienie współpracy USA–Wietnam w okresie administracji George’a W. Busha

2001–2009 – początek strategii równoważenia .................................................................. 152

3. Ewolucja stosunków politycznych USA–Wietnam w okresie administracji prezydenta

USA Baracka Obamy – w kierunku Kompleksowego Partnerstwa ................................... 158

4. Współpraca USA–Wietnam w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony .......................... 172

Rozdział V. Ekonomiczny wymiar amerykańskiej strategii równoważenia w stosunkach

z Wietnamem w latach 1995–2015 ...................................................................................... 182

1. Reformy gospodarcze w Wietnamie ........................................................................... 182

2. Ewolucja stosunków gospodarczych USA–Wietnam w latach 1995–2016 ................ 196

3. Znaczenie Partnerstwa Transpacyficznego dla stosunków USA–Wietnam w kontekście

amerykańskiej strategii równoważenia ............................................................................... 216

Rozdział VI. Wietnam a polityka równoważenia Stanów Zjednoczonych w Azji

Wschodniej w latach 1995–2016 ......................................................................................... 227

1. Ewolucja założeń polityki zagranicznej Wietnamu po zimnej wojnie........................ 227

2. Rola Chin w polityce zagranicznej Wietnamu. Znaczenie dla stosunków Stany

Zjednoczone–Wietnam ....................................................................................................... 232

3. Wietnam a strategia równoważenia Stanów Zjednoczonych ...................................... 240

Wnioski Końcowe ................................................................................................................. 246

Bibliografia ........................................................................................................................... 249

Monografie ......................................................................................................................... 249

Artykuły naukowe oraz rozdziały w monografiach ........................................................... 257

Dokumenty ......................................................................................................................... 268

Artykuły prasowe ............................................................................................................... 277

Strony WWW ..................................................................................................................... 279

1

Wstęp

Praca doktorska pt. Wietnam w amerykańskiej strategii równoważenia w regionie Azji

Wschodniej w latach 1995–2016 podejmuje jeden z najważniejszych problemów w stosunkach

międzynarodowych w regionie Azji Wschodniej, lub szerzej ujmując w regionie Indo-Pacyfiku,

jakim są stosunki USA z Wietnamem. Jest to jedna z wielu bilateralnych relacji, ale jej ranga i

znaczenie jest wyjątkowe ze względu na historyczny kontekst oraz wyjątkowo wrażliwą

geopolityczną lokalizację Wietnamu w Azji Południowo-Wschodniej, jak również ze względu

na jego sąsiedztwo z Chinami.

Historyczny kontekst jest wyjątkowo ważny w badaniu stosunków Wietnamu z USA,

które z kolei trudno zrozumieć, jeśli się nie uwzględni się historycznego kontekstu stosunków

Wietnamu z Chinami. Przypomnieć należy, że historia stosunków Wietnamu i Chin sięga

czasów dynastii Tang (lata 618–960). Aż do końca XIX wieku wielu Wietnam był traktowany

przez Chiny jako ich wyłączna strefa wpływów i pozostawał on w różnych formach zależności

od sąsiada z północy. Po drugiej wojnie światowej w obydwu państwach powstały systemy

rządów inspirowane ideologią komunistyczną – aczkolwiek w różnych sekwencjach

czasowych. Pomimo takiej zbieżności ideowej między obydwoma państwami, trzykrotnie

prowadziły one ze sobą konflikty zbrojne o różnej intensywności. W 1974 roku Chiny przejęły

siłą archipelag Wysp Paracelskich na Morzu Południowochińskim usuwając stamtąd garnizon

wojsk Wietnamu Południowego. W 1979 roku Chiny dokonały zbrojnej napaści na tereny

przygraniczne Wietnamu, udzielając temu państwu tzw. „lekcji” za interwencję zbrojną w

Kambodży w grudniu 1978 roku. Najbardziej interesującym aspektem tego konfliktu było to,

że akcję Chin komunistycznych wspierały Stany Zjednoczone. Trzecie starcie zbrojne miało

miejsce w 1988 roku w okolicach wysepek na archipelagu Spratly i zakończyło się zatopieniem

kilku wietnamskich łodzi patrolowych.

Historyczny kontekst stosunków Wietnamu z USA jest równie interesujący i obfituje w

dramatyczne zwroty i wydarzenia. Historia relacji obydwu państw sięga XIX wieku, ale tak

naprawdę rozpoczęła się w 1954 roku. Wtedy to, po klęsce Francji w Wietnamie w 1953 roku

i konferencji genewskiej w 1954 roku, którą zwołano w celu rozwiązania tego konfliktu

kolonialnego, Stany Zjednoczone zaczęły się angażować w sprawy wietnamskie. Podejmując

działania na rzecz wsparcia Republiki Wietnamu, kierowały się „doktryną domina”, która miała

jednoznacznie antykomunistyczny wydźwięk. W praktyce chodziło o to, aby przeciwdziałać

powstaniu w Wietnamie Południowym systemu rządów komunistycznych, gdyż wierzono, że

doprowadzi to do „efektu domina” czyli rozszerzania ideologii komunistycznej i powstania

2

kolejnych państw komunistycznych w Azji Południowo-Wschodniej. Motywowane tą doktryną

Stany Zjednoczone zaangażowały się militarnie w obronę rządu Wietnamu Południowego

przed agresją komunistycznego Wietnamu Północnego. W wyniku zbrojnej interwencji w

latach 1964–1973 zginęło 58 tysięcy żołnierzy amerykańskich. Cele polityczne nie zostały

osiągnięte, ponieważ już w 1975 roku, w dwa lata po podpisaniu porozumień paryskich i

wycofaniu się USA z Wietnamu, dokonało się zjednoczenie i utworzenie Socjalistycznej

Republiki Wietnamu.

Konflikt zbrojny USA–Wietnam przyniósł dla obydwu państw efekt „syndromu

wietnamskiego” tj. zespołu negatywnych doświadczeń, szoków i urazów psychologicznych,

ogromnych strat w ludziach i szkód materialnych.

Po upływie dwudziestu lat od zakończenia konfliktu w 1995 roku, Stany Zjednoczone i

Wietnam, przezwyciężając szereg uprzedzeń, nawiązały stosunki dyplomatyczne i zaczęły

rozwijać współpracę w nieomal wszystkich dziedzinach, z humanitarną na czele. Po upływie

kolejnych dwudziestu lat stosunki USA–Wietnam rozwijały się bardzo szybko, co sprawiło, że

ten proces stał się przedmiotem zainteresowania badaczy ze względu na jego dynamikę oraz

wojenną przeszłość, która przynajmniej potencjalnie mogła ograniczać wzajemne relacje.

W naszym przekonaniu istnieją co najmniej trzy powody, które nadają współczesnym

stosunkom USA–Wietnam tak ważne znaczenie w wymiarze praktycznym i naukowym

(poznawczym).

Pierwszy związany jest z procesem pojednania między obydwoma państwami, które w

niedalekiej przeszłości prowadziły ze sobą wojnę. Chodzi nie tylko o pojednanie w sensie

formalno-politycznym (umowy i deklaracje międzynarodowe), ale przede wszystkim

pojednanie w wymiarze ludzkim i humanitarnym. Miarą postępu w tej dziedzinie jest

wyeliminowanie negatywnych stereotypów w postaci obrazów wroga i nieprzyjaciela.

Ważnym aspektem jest współpraca w rozwiązywaniu problemów powstałych w wyniku wojny,

jak identyfikacja szczątków ludzkich, usuwanie skutków stosowania broni chemicznej. Dzisiaj

w obydwu państwach dominuje pozytywne postrzeganie każdej ze stron, a wymiana osobowa

we wszystkich formach osiąga bezprecedensowe poziomy.

Drugi istotny aspekt, który nadaje stosunkom USA–Wietnam unikatowy charakter, jest

to, że Wietnam nadal jest państwem autorytarnym i nie może być traktowany jako kraj

demokratyczny. Pomimo tego stosunki te rozwijają się niezwykle dynamicznie. Niezwykłość

tego problemu polega na tym, że dla Stanów Zjednoczonych intensyfikacja kontaktów z

państwem identyfikującym się jako komunistyczne wiąże się z potrzebą pomijania pryncypiów

3

moralnych, prawnych i politycznych, którymi kieruje się polityka zagraniczna tego mocarstwa.

Ten fakt czyni tę kwestię bardzo interesującą z poznawczego punktu widzenia.

Trzecim powodem, który relacje USA–Wietnam każe traktować z najwyższą uwagą,

jest kontekst rywalizacji USA z Chinami po zakończeniu zimnej wojny. Problem ten jest o tyle

interesujący, że w okresie zimnej wojny i amerykańskiej interwencji w Wietnamie stosunki

USA–Chiny charakteryzowały się przewagą współpracy. Miało to miejsce w szczególności po

historycznej wizycie prezydenta Nixona w Pekinie w 1972 roku. Zapoczątkowała ona okres

nieformalnego sojuszu skierowanego przeciw ZSRR, który miał także implikacje dla

zakończenia wojny w Wietnamie (porozumienia paryskie z 1973 roku). Był to wyjątkowy

historyczny moment, gdy Wietnam w sojuszu ze Związkiem Radzieckim plasował się w

opozycji do wspólnych działań Chin i USA.

Przypomnienie tych historycznych zaszłości jest potrzebne, ponieważ pokazuje jak

bardzo zmieniły się konfiguracje sojusznicze i układ sił w regionie Azji Wschodniej oraz jak

bardzo wpływa on na obecny stan stosunków USA–Wietnam.

Po zakończeniu zimnej wojny w całym regionie Azji Wschodniej ujawniła się

całkowicie nowa logika stosunków wewnątrzregionalnych jako wyniki powstałej

niekwestionowanej dominacji Stanów Zjednoczonych, które po zimnej wojnie stały się

światowym hegemonem. W regionie Azji Wschodniej stało się podobnie i począwszy od 1993

roku, czyli od rozpoczęcia urzędowania Billa Clintona, Stany Zjednoczone przystąpiły do

realizacji ofensywnej strategii regionalnej, utrzymanej w duchu liberalnego zaangażowania. Jej

celem była nie tylko konsolidacja istniejących sojuszy bilateralnych z Japonią, Republiką Korei

i Australią, ale przede wszystkim promocja demokracji w regionie poprzez wspieranie

transformacji ustrojowej w państwach autorytarnych Azji Wschodniej i Południow-Wschodniej

na wzór tej, która miała miejsce w Europie Środkowej po 1989 roku. Liberalna strategia

zaangażowania zakładała rozwój stosunków z państwami o ustroju komunistycznym i

autorytarnym z zamiarem wywołania procesów demokratyzacji i powstania gospodarek

rynkowych zintegrowanych z instytucjami gospodarki światowej, które znajdowały się pod

przemożnym wpływem Stanów Zjednoczonych.

Inspirowana wartościami liberalnymi strategia zaangażowania Stanów Zjednoczonych,

której symbolem była zgoda USA na przyjęcie Chin do WTO w 2001 roku oraz Wietnamu w

2007 roku, a więc dwóch komunistycznych państw, po upływie mniej więcej dekady zaczęła

być kwestionowana jako nieprzystająca do nowego układu sił w regionie Azji Wschodniej.

Na początku trzeciego tysiąclecia (w pierwszej dekadzie XXI w.) Chiny za sprawą

bezprecedensowego wysokiego tempa wzrostu gospodarczego stały się drugą gospodarką

4

świata i zaczęły zmieniać układ sił w regionie. Ten fakt był dostrzegany przez środowisko

badaczy z ośrodków analitycznych1, którzy przewidzieli tego typu scenariusz wzrostu potęgi

Chin. Ale jeszcze ważniejszym wyzwaniem badawczym i politycznym była ocena

konsekwencji zmiany dotychczasowego układu sił dla istniejącego ładu regionalnego,

ukształtowanego pod przemożnym wpływem USA2.

Na efekty tej zmiany międzynarodowego układu sił nie trzeba było długo czekać,

ponieważ już w 2010 roku Stany Zjednoczone przystąpiły do realizacji nowej strategii

regionalnej, określanej mianem rebalansowania, ukierunkowanej na utrzymanie swojej

dotychczasowej hegemonii w regionie Azji Wschodniej. Implikowała ona przyjęcie nowych

zasad i mechanizmów realizacji strategii, odpowiadających bardziej założeniom realizmu

ofensywnego, aniżeli liberalnej strategii zaangażowania. W tym zestawie nowych narzędzi

strategii rebalansowania znalazły się działania na rzecz pogłębienia współpracy politycznej i

wojskowej z państwami Azji Południowo-Wschodniej, Wietnamu nie wyłączając.

W ten sposób stosunki USA–Wietnam nabrały zupełnie nowego wymiaru ze względu

na amerykańską strategię równoważenia, która ma jednoznacznie antychiński charakter. To

pokazuje jak wielkie znaczenie z poznawczego punktu widzenia ma podjęcie problemu miejsca

Wietnamu w amerykańskiej strategii równoważenia.

Przedmiot badań

Przedmiotem badań są stosunki USA–Wietnam ujęte z perspektywy amerykańskiej. W związku

z tym badania w ramach niniejszej rozprawy doktorskiej skupiają się na problemie roli i miejsca

Wietnamu w strategii Stanów Zjednoczonych po zakończeniu zimnej wojny, w szczególności

po nawiązaniu w 1995 roku stosunków dyplomatycznych. Zasadnicza część badań obejmuje

okres 1995–2016, czyli od nawiązania stosunków dyplomatycznych do końca drugiej kadencji

Baracka Obamy. Przez cały ten ponad dwudziestoletni okres cel amerykański pozostawał

niezmienny: uczynić Wietnam możliwie bliskim sojusznikiem USA i wykorzystać go w

realizacji regionalnej strategii nakierowanej na wzmocnienie obecności i wpływów USA w

regionie Azji Wschodniej. Był to czas sprawowania władzy w Stanach Zjednoczonych przez

trzech kolejnych prezydentów i ich administracje: Billa Clintona, George’a W. Busha oraz

1 Zobacz: B. B. Conable Jr., D. M. Lampton, China: The Coming Power, “Foreign Affairs” 1992/1993 vol. 75 nr

5, 2 E. Haliżak, Zmiana układu sił USA–Chiny a transformacja porządku międzynarodowego, Żurawia Papers, z. 7,

Warszawa 2005.

5

Baracka Obamę. Każdy z nich kontynuując ogólny cel stosował specyficzne środki i metody –

co znajduje odzwierciedlenie w treści rozprawy.

Kolejnym komponentem przedmiotu badań jest analiza poszczególnych dziedzin

współpracy USA–Wietnam w wyszczególnionej cezurze czasowej. Tak więc przedmiotem

badań są stosunki polityczne, które obejmują takie kategorie problemów jak: negocjacje

związane z nawiązaniem stosunków dyplomatycznych, wizyty na wysokim szczeblu, wspólnie

przyjmowane oświadczenia i deklaracje. Ważnym przedmiotem badań są kwestie współpracy

w dziedzinie bezpieczeństwa łącznie ze współpracą w sferze wojskowej, która stanowi o

wyjątkowej specyfice stosunków USA–Wietnam, biorąc pod uwagę fakt, że pół wieku temu

obydwa państwa były w stanie wojny. Przedmiotem badań są także kwestie ekonomiczne, które

są elementem strategii Stanów Zjednoczonych wobec Wietnamu.

Przedmiot badań obejmuje także kontekst historyczny stosunków bilateralnych, który

pozwala zrozumieć motywy działań i relacje obydwu stron na przedkładane i proponowane

strategie. Bardzo ważnym elementem historycznego kontekstu jest ewolucja amerykańskiej

strategii wobec regionu, dzięki czemu można łatwiej rozpoznać cele i motywy amerykańskiej

strategii wobec Wietnamu.

Z przedstawionego wyżej opisu przedmiotu badań można zidentyfikować cel główny i

cele szczegółowe rozprawy.

Celem głównym niniejszej rozprawy doktorskiej jest zbadanie ewolucji, w tym

motywów, środków i metod strategii równoważenia Stanów Zjednoczonych w regionie Azji

Wschodniej i zidentyfikowanie roli Wietnamu w jej realizacji w latach 1995–2016.

Można wymienić następujące cele szczegółowe:

pierwszy – ukazanie historycznego kontekstu stosunków USA z Wietnamem w okresie

zimnej wojny;

drugi – rekonstrukcja założeń amerykańskiej strategii równoważenia w regionie Azji

Wschodniej po zakończeniu zimnej wojny;

trzeci – szczegółowa analiza najważniejszych dziedzin współpracy USA–Wietnam w

latach 1995–2016, czyli współpraca polityczna w sferze wojskowej i

bezpieczeństwa, humanitarnej i gospodarczej;

czwarty – ukazanie specyfiki procesu normalizacji i budowy zaufania między USA a

Wietnamem, biorąc pod uwagę trudną wojenną przeszłość;

piąte – ocena realizacji strategii równoważenia realizowanej przez Stany Zjednoczone

6

Stan badań

Podejmując próbę oceny stanu badań amerykańskiej strategii wobec Wietnamu, należy

wskazać na ogromną złożoność problemu sygnalizowanego w tytule rozprawy doktorskiej.

Wynika to z jego wielowątkowości. Z jednej strony mamy do czynienia z ogromną literaturą o

historii stosunków USA–Wietnam, w szczególności na temat konfliktu zbrojnego między tymi

państwami. Ilość publikacji na ten temat jest wręcz niezmierzona i trudna do uogólnienia. Sama

praca nie ma stricte historycznego charakteru, ale odwołuje się do historycznego kontekstu –

co implikuje charakterystykę stanu badań.

W bogatej literaturze przedmiotu dominują opisowe i historyczne ujęcia stosunków

Stany Zjednoczone–Wietnam, które polegają na badaniu tej bilateralnej relacji w różnych

okresach. Najwięcej publikacji dotyczy amerykańskiej interwencji w Wietnamie. W

amerykańskiej historiografii na ten temat należy wymienić prace ujmujące tę problematykę w

sposób możliwie całościowy. Należą do nich między innymi trzy publikacje: George Herring,

America’s Longest War: the United States and Vietnam 1950–1975 (New York 2013), Robert

Schulzinger, A Time for War: The United States and Vietnam 1941–1975 (Oxford 1997) oraz

Stanley Karnow, Vietnam: A History (Hawthorn 1997).

Powyższe publikacje mają opisowo-chronologiczny charakter i są ważnym źródłem

informacji o wojnie amerykańsko-wietnamskiej. Pracą o wybitnych walorach poznawczych jest

monografia autorstwa Michaela Linda, wybitnego badacza strategii, pod tytułem: Vietnam. The

Necessary Conflict: A Reinterpretation of America’s Most Disastrous Military Conflict (New

York 2002). To wyjątkowa publikacja napisana z perspektywy kilku dekad po zakończeniu

wojny. Autor uzasadnia w swojej pracy motywy działania USA, ale poddaje surowej krytyce

realizację amerykańskiej strategii w Wietnamie.

W Polsce Piotr Ostaszewski jest autorem jedynej monografii o wojnie w Wietnamie,

Wietnam: Najdłuższy konflikt powojennego świata 1945–1975 (Warszawa, 2006). Jego kolejna

monografia Laos. Konflikt wewnętrzny i międzynarodowy 1945–1975 (Toruń 2011), pośrednio

również nawiązuje do wojny w Wietnamie.

Kontekst Wietnamu jest obecny także w badaniach i publikacjach poświęconych

strategii powstrzymywania, realizowanej przez Stany Zjednoczone, a właśnie ta doktryna

uzasadniała militarną interwencję w Wietnamie. W tym nurcie badań wymienić należy prace:

John Lewis Gaddis, Strategies of Containment. A Critical Appraisal of Postwar American

National Security Policy (Oxford University Press, 1982); David DiLeo, George Ball, Vietnam

and the Rethinking of Containment (Univ. of Carolina Press, 1991).

7

Relacje Stany Zjednoczone–Wietnam bada się także z perspektywy amerykańskiej

polityki zagranicznej. Wśród wielu prac wymienić należy serię publikacji Johna Dumbrella:

Clinton’s Foreign Policy: Between the Bushes (New York 2009), American Foreign Policy:

Carter to Clinton (American History in Depth) (London 1996), Rethinking the Vietnam War

(London 2012).

Stosunki amerykańsko-wietnamskie były i są realizowane w określonym środowisku

międzynarodowym, które miało swoją logikę funkcjonowania w okresie zimnej wojny, jak i po

jej zakończeniu w okresie kolejnych trzech dekad. Australijska badaczka Evelyn Goh jest

autorką prac na ten temat, które mogą stanowić wzór rzetelności badawczej i analitycznej

przenikliwości. Oto tytuły najważniejszych z nich: Constructing the US Rapprochement with

China 1961–1974: From „Red Menace” to Tacit Ally (Cambridge University Press 2005), The

Struggle for Order: Hegemony, Hierarchy and Transition in Post-Cold War East Asia (Oxford

University Press 2013).

Pozimnowojenny regionalny kontekst stosunków Stany Zjednoczone–Wietnam ukazują

następujące publikacje: David W.P. Elliot, Changing Worlds: Vietnam’s Transition from Cold

War to Globalization (New York 2012), Joseph Chinyong Liow i Ralf Emmers (red.) Order

and Security in Southeast Asia (London 2004); Liselotte Odgaard, The Balance of Power in

Asia-Pacific Security. Us–China policies and regional order (London 2007), Mark Beeson,

Regionalism and Globalisation in East Asia. Politics, Security and Economic Development

(London 2014), Andrzej Mania, Marcin Grabowski, Tomasz Pugacewicz (red.) Global Politics

in the 21st Century: Between Regional Cooperation and Conflicts (seria International

Relations in Asia, Africa and the Americas, Berlin 2019).

W ocenie stanu badań stosunków amerykańsko-wietnamskich nie może zabraknąć

publikacji uwzględniających perspektywę Wietnamu. Badaczem, który podejmuje tę

problematykę jest Brantly Womack, a jego monografie i artykuły poświęcone są analizie

stosunków Chin i Wietnamu. Uwzględniają one punkt widzenia Wietnamu w relacjach z

sąsiadami – państwami ASEAN, Chinami i USA. Przykładem są liczne artykuły publikowane

w czasopiśmie naukowym „Asia Survey” w przeciągu ostatnich dwudziestu lat. Ale

najważniejsze w jego dorobku są monografie: China and Vietnam: The Politics of Asymmetry

(New York 2006); Asymmetry and International Relationships (New York 2016).

Kolejnym uznanym badaczem, którego publikacje koncentrują się na szeroko pojętej

problematyce Wietnamu, jest australijski badacz Carlyle Thayer, autor publikacji poświęconej

polityce zagranicznej Wietnamu: Vietnamese Foreign Policy in Transition (Canberra 1999). W

jego dorobku naukowym warto zwrócić uwagę na ważny artykuł poświęcony

https://www.peterlang.com/view/title/69498

https://www.peterlang.com/view/title/69498

8

uwarunkowaniom geopolitycznym polityki zagranicznej Wietnamu: The Tyranny of

Geography: Vietnamese Strategies to Constrain China in the South China Sea, „Contemporary

Southeast Asia” 2011. Zamieszczał liczne publikacje w czasopismach naukowych, poświęcone

ewolucji sytuacji wewnętrznej w tym kraju, które pozwalają zrozumieć wewnętrzny kontekst

polityki zagranicznej – np. Political Legitimacy of Vietnam’s One Party State: Challenges and

Responses, “Journal of Current Southeast Asian Affairs” 2009.

Wśród badaczy podejmujących problematykę Wietnamu w stosunkach

międzynarodowych należy wymienić także Alexandra Vuvinga, z pochodzenia Wietnamczyka,

wykształconego w USA, który od lat pracuje w różnych ośrodkach badawczych w USA. Jest

to bardzo płodny autor licznych artykułów zamieszczonych w czasopismach naukowych, prasie

codziennej i mediach społecznościowych. Jest on z pewnością najbardziej wpływowym

ekspertem ds.Wietnamu w amerykańskim środowisku akademickim.

W Polsce tradycje badań nad Wietnamem są całkiem spore ze względu na wspólną

historię przynależności do „obozu socjalistycznego”.

Wybitny polski prawnik, specjalista od prawa międzynarodowego, Manfred Lachs był

autorem pierwszej polskiej publikacji o Wietnamie, w której odniósł się do układów

indochińskich: Układy indochińskie. Genewa 1954. Zagadnienia prawne walki narodowo-

wyzwoleńczej (Warszawa 1954). W 1973 roku Bogusław Mrozek opublikował monografię

zatytułowaną Historia najnowsza Azji Południowo-Wschodniej (Warszawa 1973).

Problematyka Wietnamu była szeroko uwzględniona w dwóch pracach autorstwa

Stanisława Pawlaka, wydanymi w latach 70. ubiegłego wieku: Polityka Stanów Zjednoczonych

wobec Chin 1941–1955 (Warszawa 1973), Polityka Stanów Zjednoczonych wobec Chin 1956–

1978 (Warszawa 1978).

W 1977 roku Michał Herman opublikował na łamach czasopisma „Sprawy

Międzynarodowe” nr 2 artykuł pt. Polityka zagraniczna Demokratycznej Republiki Wietnamu

a zjednoczenie kraju. W tym samym roku wyszła książka Romana Jasicy Problem wietnamski.

Aspekty prawne i polityczne (Katowice 1977). W 1989 roku Iwona Grabowska-Lipińska

wydała pracę pod tytułem Stosunki polityczne między Chińską Republiką Ludową a Wietnamem

i Kampuczą w latach 1949–1976 (Wrocław 1989). Długoletni pracownik PISM Władysław

Góralski w 1998 roku opublikował monografię Reformy w Wietnamie. Sukcesy i nowe

wyzwania (PISM 1998). Była to pierwsza polska publikacja, która ukazywała reformujący się

Wietnam. W 2004 roku wyszła praca zbiorowa pod redakcją Adama Jelonka Wietnamczycy:

system wartości, stereotypy Zachodu (Warszawa 2004), bardzo interesujący zbiór artykułów

poświęconych charakterystyce społeczeństwa współczesnego Wietnamu.

9

W 2010 roku Mariusz Karwowski opublikował książkę Polityka zagraniczna Wietnamu

(Warszawa 2010), pierwsze w Polsce całościowe studium poświęcone polityce zewnętrznej

Wietnamu, w którym przedstawiono determinanty tej polityki na podstawie głównych

kierunków działań. Zawiera ono szereg istotnych informacji, ale ma wyłącznie prezenterski i

opisowy charakter.

Prawdziwym przełomem w badaniach nad Wietnamem, z punktu widzenia jego miejsca

i roli w stosunkach międzynarodowych, stały się publikacje Małgorzaty Pietrasiak, związanej

z Uniwersytem Łódzkim. Oto wykaz najważniejszych z nich, które stanowiły inspirację w

realizacji niniejszej pracy doktorskiej: Problem wietnamski na forum ONZ (1945–1977) (Łódź

2002), Środowiskowe wyznaczniki polityki zagranicznej Wietnamu w obliczu procesów

integracji z gospodarką światową, (Toruń 2010), Współczesne stosunki międzynarodowe w Azji

Wschodniej (Toruń 2010). Najnowszą jej publikacją jest monografia Trudne pojednanie:

dyplomacja w stosunkach amerykańsko-wietnamskich (Łódź 2018). Profesor Małgorzata

Pietrasiak jest również autorką ponad 60 artykułów naukowych, opublikowanych zarówno w

Polsce, jak i za granicą, m.in.: Wietnam – szczególna pozycja w regionie [w:] Region Azji i

Pacyfiku w latach 1985–2015, red. J. Zajączkowski, A. Jarczewska, Warszawa 2015, The Crisis

in the Bay of Tonkin: The Secretary General U-Thant Peace Initiatives in Indochina [w:]

„International Studies” nr 2/2001 (Uniwersytet Łódzki), Wietnamska droga do niepodległości:

sytuacja polityczna w Wietnamie 1946–1947, „Azja–Pacyfik”, t. 5, 2005 oraz Indochiny –

trudna integracja, „Azja–Pacyfik”, t. 9, 2004.

Luka badawcza

Przegląd literatury dowodzi, że problematyka Wietnamu i jego stosunków z sąsiadami

oraz Stanami Zjednoczonymi cieszy się dużym zainteresowaniem wśród badaczy. Można to

tłumaczyć i oddziaływaniem historycznych faktów, związanych z podziałem Wietnamu w

latach 1945–1975 i, co ważniejsze, największą po drugiej wojnie światowej interwencją zbrojną

USA. Nic więc dziwnego, że przez wiele lat również w badaniach dominował „syndrom

wietnamski”, który przejawiał się w postrzeganiu i ocenianiu Wietnamu, jego polityki

wewnętrznej i zagranicznej w kontekście zakończonej przed pół wiekiem wojny.

Nadmiernej koncentracji na przeszłości towarzyszyło „niedocenianie” współczesnego

Wietnamu, ponieważ postrzegano go jako państwo komunistyczne o autorytarnym charakterze

i słabym poziomie rozwoju gospodarczego. Nawet przystąpienie w 1995 roku do ASEAN nie

wpłynęło zasadniczo na przewartościowanie roli Wietnamu w stosunkach międzynarodowych.

10

Nawiązanie w 1995 roku stosunków dyplomatycznych między Wietnamem a USA

zostało ocenione w badaniach jako historyczny przełom i początek pojednania obu państw. Po

tym wydarzeniu nastąpił zwrot w badaniach polegających na skupianiu się na analizie

bieżących wydarzeń, takich jak wizyty oficjalne, podpisywanie kolejnych umów o współpracy.

Publikacje miały wtedy na ogół charakter raportu opisującego ciąg wydarzeń, jak na przykład

raporty autorstwa Marka Manyina.

Po ogłoszeniu przez administrację Baracka Obamy strategii rebalansowania, zmieniło

się znacząco postrzeganie i wyznaczanie roli Wietnamu w amerykańskiej strategii. To wtedy

pojawiły się publikacje o bardziej analitycznym charakterze: Frederick Brown Rapprochement

Between Vietnam and the United States czy Murray Hiebert, Phuong Nguyen, Gregory Poling,

A New Era in US–Vietnam Relations. Deepening Ties Two Decades after Normalization.

Ogromny postęp jaki się dokonał w bilateralnych stosunkach Stany Zjednoczone–

Wietnam nie został w pełni uwzględniony w badaniach, nie mówiąc już o tym, że na ogół nie

docenia się ich znaczenia. Główna uwaga jest kierowana raczej na to, jak te państwa

przezwyciężały trudną historyczną przeszłość. To ważny wymiar, ale najważniejszy pozostaje

wymiar strategiczny: w jakim stopniu stosunki USA–Wietnam są funkcją amerykańskiej

strategii regionalnej w Azji Wschodniej oraz nowego regionalnego układu sił, kształtującego

się pod wpływem rosnącej potęgi Chin.

Najbardziej rzucającą się w oczy luką badawczą w temacie stosunków Stanów

Zjednoczonych i Wietnamu jest pomijanie wybitnie instrumentalnego traktowania Wietnamu

w amerykańskiej strategii równoważenia w Azji Wschodniej. Z tego punktu widzenia Wietnam

jest tak samo traktowany, jak w czasach zimnej wojny, kiedy miał stanowić przeciwwagę dla

wpływów komunizmu w regionie.

Prowadzi to do postawienia następujących pytań badawczych.

Po pierwsze – jakie motywy przyświecają Stanom Zjednoczonym w rozwijaniu

stosunków z Wietnamem? Czy są one związane z pojednaniem i przezwyciężeniem trudnej

historii? Czy mają na celu wymuszenie na Wietnamie reform zmierzających do transformacji

ustrojowej i zmiany ustroju komunistycznego na rzecz demokratycznego? Czy też wreszcie

chodzi o instrumentalne wykorzystanie w regionalnej strategii?

Po drugie – jak przedstawia się kwestia ciągłości i zmiany strategii Stanów

Zjednoczonych wobec regionu Azji Wschodniej?

Po trzecie – w jakim stopniu Stany Zjednoczone i Wietnam podzielają pogląd i

stanowisko odnośnie stosunków z Chinami i państwami ASEAN?

11

Po czwarte – jaka była dynamika stosunków bilateralnych USA–Wietnam po

nawiązaniu relacji dyplomatycznych w 1995 roku?

Po piąte – jak reagował Wietnam na propozycje Stanów Zjednoczonych zaangażowania

się w strategię powstrzymywania Chin w regionie Azji Wschodniej?

Mając na uwadze treść zadanych pytań badawczych, w pracy sformułowano następującą

hipotezę, która jest uogólnioną formą odpowiedzi na powyższe pytania badawcze. Brzmi ona

następująco:

„Strategia równoważenia Stanów Zjednoczonych w regionie Azji Wschodniej, której

celem jest utrzymanie regionalnej i globalnej hegemonii, jest nadrzędną determinantą

stosunków bilateralnych z Wietnamem po 1995 roku.”

W pracy przyjęto także dwie hipotezy pomocnicze:

pierwsza mówi, że bezwzględny prymat strategii równoważenia w stosunkach z

Wietnamem sprawia, że Stany Zjednoczone udzielają szeregu preferencji i koncesji

Wietnamowi, pomimo faktu, że państwo to pozostaje państwem komunistycznym o charakterze

autorytarnym. Przykładem są inicjatywy rozwijania współpracy wojskowej oraz zaproszenie

Wietnamu do udziału w TPP.

Druga mówi, że strategia równoważenia Stanów Zjednoczonych jest formułowana i

realizowana ze względu na przeciwstawienie się Chinom i chęć utrzymania prymatu w regionie

Azji Wschodniej – co sprawia, że stosunki z Wietnamem mają instrumentalny charakter.

Przyjęcie takiego zestawu hipotez jest funkcją odwołania się do metodologii Imre

Lakatosa jako wiodącej doktryny badawczej w niniejszej pracy doktorskiej. Zgodnie z nią dane

przedsięwzięcie badawcze powinno składać się z hipotezy głównej (ang. hard core) i hipotez

pomocniczych, których zadaniem jest uzupełnienie i wspomaganie hipotezy głównej. Tak

sformułowane założenia umożliwiają uwzględnienie możliwie jak największej ilości faktów

empirycznych wspierających hipotezę główną (zobacz: Colin Elman i Miriam Elman, red.,

Progress in International Relations Theory. Appraising the Field, MIT Press 2003).

Z treści zadanych pytań badawczych oraz sformułowanych hipotez wynika, że

zastosowanym instrumentem badawczym jest teoria równowagi sił i będąca jej pochodną teoria

równoważenia. Należy podkreślić, że w niniejszej pracy teoria równoważenia jako taka nie

będzie przedmiotem testu empirycznego, mającego wykazać, czy jest ona prawdziwa czy

fałszywa, ale jako narzędzie analizy w danym studium przypadku (ang. case study) – to jest

stosunków USA–Wietnam.

Przyjęcie takiej procedury badawczej sprawia, że nadrzędnym celem badania jest

zrozumienie i ujawnienie motywów, którymi kierują się Stany Zjednoczone stosując strategię

12

równoważenia w relacjach z Wietnamem. Z tym celem głównym powiązane są dwa kolejne

cele szczegółowe w badaniach, tj. identyfikacja środków i celów realizacji amerykańskiej

strategii oraz ocena efektów jej wdrożenia z punktu widzenia obydwu państw, jak i z

perspektywy regionalnej.

W związku z powyższym nasuwa się pytanie o kryteria związane z wyborem takiego, a

nie innego narzędzia analitycznego, w tym przypadku w postaci teorii równoważenia.

Przede wszystkim o takim wyborze przesądziła moja wieloletnia obserwacja stosunków

międzynarodowych w regionie Azji Południowo-Wschodniej, a szerzej – także regionu Indo-

Pacyfiku. Szczególną uwagę poświęciłam Wietnamowi i jego rosnącej roli w regionie w

związku z postępami w reformowaniu gospodarki i przezwyciężaniu skutków wojny.

Uczestniczyłam aktywnie w seminariach i konferencjach krajowych i zagranicznych, gdzie

prezentowałam referaty na temat powyższej problematyki regionalnej. W ostatnich dwóch

latach przedstawiałam także referaty na zebraniach Katedry Studiów Globalnych i

Regionalnych WNPISM UW.

Te obserwacje i doświadczenie utwierdziło mnie w przekonaniu, że najbardziej

adekwatnym instrumentem badawczym jest teoria równoważenia. Jest to uzasadnione tym, że

równoważenie leżało u podstaw amerykańskiej strategii zimnowojennej – równoważenie

wpływów państw komunistycznych w regionie: Chin, ZSRR, Korei Północnej, Wietnamu,

Kampuchy, Laosu. Ta sama logika obowiązuje nawet z większą siłą w okresie

pozimnowojennym, kiedy celem jest równoważenie rosnących w siłę Chin.

Najbardziej znani eksperci stosunków wewnątrzregionalnych Azji i Pacyfiku, jak

Alastair Johnson, Michael Yahuda, Aaron Friedberg wyrażają zgodny pogląd, że stan

bezpieczeństwa w tym regionie zależy od równowagi sił i polityki równoważenia, gdyż nie

funkcjonują tu żadne ogólnoregionalne instytucje bezpieczeństwa.

Równoważenie jako metoda działania państwa w stosunkach międzynarodowych

zgodnie z teorią Hansa Morgenthau’a, twórcy teorii realizmu, ukierunkowana jest na

zapewnienie równowagi siły, którą to uznawał on za najważniejszą i uniwersalną regułę

funkcjonowania systemów społecznych w historii świata. Założenia modelu równowagi sił i

polityki równoważenia zostały przedstawione w rozdziale pierwszym.

Sformułowane w pracy pytania badawcze oraz zespół hipotez ukierunkowane są na

zrozumienie idei, koncepcji i treści znaczeniowych polityki równoważenia. Przyjęcie takiej

procedury badawczej implikuje stosowanie w pierwszym rzędzie jakościowych metod

badawczych z ograniczonym odwoływaniem się do metod ilościowych.

13

W naukach społecznych metody jakościowe definiuje się jako zbieranie danych

empirycznych i ich analizowanie pod kątem treści znaczeniowych i tego, jak ewoluują. Chodzi

o dane wyrażone w formie pisemnej i ustnej, które nie są sformułowane w formie liczb.

Metody jakościowe są stosowane w indukcyjnych strategiach badawczych, które

polegają na formułowaniu wniosków i uogólnień na podstawie empirycznej obserwacji.

Ogólnie rzecz biorąc, metody jakościowe obejmują szereg metod szczegółowych, które

możemy podzielić na te związane ze zbieraniem danych empirycznych oraz z samą analizą.

W pracy doktorskiej zastosowano następujące metody zbierania danych:

1. Wykorzystanie oficjalnych dokumentów, których wykaz znajduje się w spisie

bibliograficznym. Są to dokumenty oryginalne, o charakterze źródła pierwotnego.

Przeważają w nich dokumenty rządu federalnego USA i poszczególnych jego

agencji. Są to przede wszystkim przemówienia prezydentów USA i innych

wysokich rangą urzędników. Do tej kategorii źródeł należy również zaliczyć raporty

ekspertów, tworzone na zlecenie władzy ustawodawczej. Biorąc pod uwagę to, że

w pracy uwzględnia się punkt widzenia USA na stosunki z Wietnamem, w pracy

wykorzystano głównie pierwotne źródła USA. Nie oznacza to, że pominięto źródła

wietnamskie. W pracy doktorskiej wykorzystano także źródła wtórne w postaci

artykułów w czasopismach naukowych i prasie codziennej (również tygodnikach i

innej prasie wydawanej okresowo), tj. takich, które odwoływały się wprost do

ważnych decyzji, przemówień, aktów prawnych jak na przykład strategie

bezpieczeństwa narodowego Stanów Zjednoczonych.

2. Drugim ważnym źródłem danych empirycznych wykorzystanych w pracy były

źródła internetowe, których wykaz zamieszczono w wykazie literatury.

3. Trzecim źródłem informacji o danych empirycznych były bezpośrednie kontakty i

rozmowy z ekspertami problematyki regionalnej, takimi jak Carlyle Thayer, Evelyn

Goh, Yoichiro Sato, Sumit Ganguly, Thomas Wilkins, Alice D. Ba czy Ralf

Emmers. Było to możliwe dzięki uczestniczeniu w konferencjach

międzynarodowych, gdzie miałam okazję wygłosić referaty i pozyskać istotne

informacje. Do najważniejszych konferencji należały: International Studies

Association Annual Convention (w latach 2017 – Baltimore, 2018 – San Francisco

oraz 2019 - Toronto); International Studies Association Asia–Pacific Conference

(Hong Kong 2016 oraz Singapur 2019); European International Studies Association

(2019 Sofia); International Association for Asia Pacific Studies Conference Incheon

2014; Asia Pacific Conference, organizowana przez Ritsumeikan Asia Pacific

14

University (2016, 2017, 2019); International Conference of Asian Scholars

(Bangkok 2017); International Association of Asia-Pacific Scholars Annual

Conference (Incheon 2014); School of Area Studies, University of Oxford

Workshops (2015, 2016, 2017).

Jeżeli chodzi o metody analizy danych empirycznych o jakościowym charakterze, to w

pracy wykorzystano dwie metody: analizę treści i analizę dyskursu.

Analiza treści, jako podstawowa metoda zastosowana w pisaniu pracy doktorskiej,

polega na zidentyfikowaniu cech i procesów rozwojowych zawartych w tekstach pisanych.

Analiza treści umożliwia systematykę i klasyfikowanie danych. W pracy doktorskiej dokonano

rozgraniczenia i ustalenia zakresu analizy treści zgodnie z przyjętymi założeniami badawczymi.

W związku z tym w analizie treści odwoływano się do metody indukcyjnej w

systematyzowaniu i klasyfikowaniu ujawnionych faktów empirycznych. Należy również

zaznaczyć, że w analizie treści odwołano się w ograniczonym stopniu do metody dedukcyjnej,

która polega na rekonstrukcji kategorii równowagi sił i polityki równoważenia, a następnie

używaniu jej jako narzędzia analitycznego.

Analiza dyskursu, zastosowana w pracy, najogólniej rzecz biorąc odwołuje się do

interpretacji, rozumienia treści i zawartości na podstawie przyjętych uprzednio założeń.

Analiza dyskursu opiera się nie tylko na określeniu tego, co badamy, ale i przedstawieniu,

porównaniu ważnych stanowisk, tekstów pisanych, przemówień mających kluczowe znaczenie

dla badanego zjawiska. W pracy metoda dyskursu polega na zidentyfikowaniu i porównaniu

poglądów polityków i badaczy odnośnie do ewolucji roli Stanów Zjednoczonych w regionie

Azji Wschodniej, normalizacji stosunków z Wietnamem, sposobu realizacji stosunków

wzajemnych czy też roli Chin jako determinanty bilateralnych stosunków USA–Wietnam.

Mając na uwadze przyjęte założenia i cele badawcze oraz przyjętą metodologię w pracy

doktorskiej, wyznaczono cezurę czasową oraz stosowną strukturę pracy w postaci wstępu,

sześciu rozdziałów, zakończenia oraz spisu bibliograficznego.

Analiza obejmuje lata 1995–2016, tj. od nawiązania stosunków dyplomatycznych w

1995 roku do 2016 roku – końca kadencji Baracka Obamy. W ciągu tych dwóch dekad stosunki

Stany Zjednoczone–Wietnam przeszły głęboką ewolucję poprzez przezwyciężenie skutków

wojny, ale także w wyniku bezprecedensowego rozwoju we wszystkich dziedzinach. To

wszystko wymagało gruntownego zbadania, aby zrealizować przyjęte cele badawcze. Przyjęcie

takiej cezury czasowej nie oznacza wcale, że nie uwzględniono tła historycznego, o czym

dowodzi rozdział trzeci. Badania w ramach samej pracy doktorskiej rozpoczęto w 2016 roku,

ale czas jej realizacji przypadł na administrację Donalda Trumpa, która w stosunkach z

15

Wietnamem kontynuowała dotychczasową strategię USA. W pracy świadomie nie

uwzględniono tego ostatniego okresu celem uniknięcia poddania się bieżącym ocenom i

reakcjom. Niemniej pewne odniesienia do tego ostatniego okresu znajdą się w ostatnim

rozdziale i zakończeniu pracy.

Strukturę pracy doktorskiej oparto na sześciu rozdziałach,

Rozdział pierwszy, zatytułowany Równowaga sił i polityka równoważenia, zawiera

rekonstrukcję narzędzia analitycznego, jakim jest „polityka równoważenia”, którą państwa

realizują na podstawie najważniejszej instytucji stosunków międzynarodowych, jaką jest

„równowaga sił.” Treścią rozdziału jest rekonstrukcja treści znaczeniowych obydwu kategorii

pojęciowych. Samo pojęcie „równowagi sił”, nawet jeśli uwzględnia się historyczny kontekst,

ma statyczny charakter, który ilustruje się za pomocą odpowiednio dobranych parametrów.

Należy jednak podkreślić, że równowaga siły jako taka jest efektem postrzegania i interpretacji

jako funkcjonalna i/lub dysfunkcjonalna przez państwa i decydentów, którzy podejmują

działania na rzecz zmiany danego stanu równowagi sił.

W rozdziale tym zrekonstruowano podstawowe formy polityki równoważenia we

współczesnych stosunkach międzynarodowych. Przeważającą tendencją w tej dziedzinie jest

dominacja tzw. miękkiej polityki równoważenia (ang. soft balancing), która jest realizowana

za pomocą szerokiej gamy środków, nie tylko militarnych. To sprawia, że polityka

równoważenia, a co za tym idzie strategia równoważenia, ma charakter kompleksowy w tym

sensie, że w jej ramach realizuje się współpracę na równi z konkurowaniem i rywalizacją. Tak

pojmowana polityka równoważenia jako narzędzie analityczne jest stosowana w badaniach

stosunków Stany Zjednoczone–Wietnam.

Rozdział drugi: Między równoważeniem a hegemonią – zarys ewolucji strategii Stanów

Zjednoczonych wobec Azji Wschodniej od 1784 roku, jest swego rodzaju wprowadzeniem do

analizy empirycznej stosunków Stany Zjednoczone–Wietnam. Zamieszczenie rozdziału o

takiej tematyce uzasadnione było potrzebą ukazania historycznego kontekstu amerykańskiej

strategii w regionie, celem zrozumienia motywacji tego mocarstwa, które to leżały u podstaw

polityki równoważenia i roli jaką przypisuje się Wietnamowi.

W rozdziale ukazano, że Stany Zjednoczone od momentu powstania jako republika

zaczęły interesować się Pacyfikiem, Azją Wschodnią, a w szczególności Chinami. Już w XIX

wieku uznały się za hegemona tego regionu, a państwa nieakceptujące tego faktu stawały się

konkurentami i wrogami. Najpierw była to Wielka Brytania, potem Japonia i następnie Związek

Radziecki. Po zakończeniu zimnej wojny konkurentem stopniowo stawały się Chiny. Punktem

zwrotnym w amerykańskiej strategii było ogłoszenie przez Baracka Obamę „polityki

16

rebalansowania” w 2010 roku, której celem było równoważenie rosnącego znaczenia Chińskiej

Republiki Ludowej w regionie Azji Wschodniej. Najbardziej interesującym aspektem tego

wydarzenia jest zmian roli Chin w strategii USA. To istotna okoliczność, która musi być brana

pod uwagę. Otóż w okresie zimnej wojny, począwszy od 1967 roku Stany Zjednoczone

przystąpiły do normalizacji stosunków z Chinami w celu ich instrumentalnego wykorzystania

w rywalizacji ze Związkiem Radzieckim, który z kolei wspierał Wietnam w okresie

amerykańskiej interwencji w Indochinach. Okolicznością sprzyjającą realizacji takiej strategii

był konflikt ideologiczny między ZSRR a ChRL. To podejście do Chin zmieniało się bardzo

wolno w okresie pozimnowojennym. W ostatniej dekadzie ujawniła się radykalna zmiana roli

Chin w amerykańskiej polityce równoważenia w Azji Wschodniej – stały się one celem tej

nowej strategii równoważenia. Jej istotą jest instrumentalne wykorzystanie stosunków

bilateralnych z państwami regionu w celu nadania polityce zagranicznej antychińskiego

charakteru.

Rozdział trzeci nosi tytuł Historyczny kontekst stosunków USA z Wietnamem w okresie

zimnej wojny w latach 1945–1995. Opisano w nim istotę relacji Stany Zjednoczone–Wietnam,

a zwłaszcza ich ewolucji po zakończeniu zimnej wojny i nawiązaniu stosunków

dyplomatycznych w 1995 roku. Ukazane jest zaangażowanie Stanów Zjednoczonych w tym

państwie po zakończeniu II wojny światowej, a zwłaszcza po przegraniu przez Francję

pierwszej wojny indochińskiej w 1953 roku. W ciągu półwiecza 1945–1995 strategia

amerykańska wobec regionu i Wietnamu opierała się na logice doktryny powstrzymywania

komunizmu. Konkretyzacją tego podejścia była teoria domina, której założenia okazały się

fałszywe. Niemniej Stany Zjednoczone przyjmując ją za pewnik, odwołały się do polityki

twardego równoważenia (ang. hard balancing) w postaci interwencji zbrojnej w Indochinach.

Jeśli odwołać się do myśli Clausewitza, mówiącej, że wojna jest przedłużeniem polityki, to

można skonkludować, że była to wyjątkowo źle dobrana strategia, ponieważ w 1975 roku

Wietnam zjednoczył się na warunkach komunistycznej północy. W Laosie i Kambodży również

zwyciężyły ruchy komunistyczne. Była to klęska nie tylko militarna, ale przede wszystkim

polityczna: źle rozpoznano układ sił w bloku komunistycznym. To wszystko sprawiło, że

strategia twardego równoważenia nie powiodła się.

W rozdziale tym odniesiono się także do okresu charakteryzującego się brakiem

oficjalnych stosunków USA–Wietnam, obejmującego okres 1975–1995. Wbrew pozorom był

to wyjątkowo ważny czas, ponieważ obydwie strony wykorzystały go na przygotowanie swoich

pozycji negocjacyjnych, krytycznie odnosząc się do przeszłości, co zaowocowało później

szybkim rozwojem stosunków bilateralnych.

17

Rozdział czwarty: Amerykańska strategia równoważenia w sferze stosunków

politycznych i wojskowych w latach 1995–2016 podejmuje problem równoważenia w

stosunkach z Wietnamem. Ta strategia USA od samego początku była zaplanowana i

realizowana z myślą o instrumentalnym wykorzystaniu Wietnamu w polityce równoważenia

wpływów Chin. To dlatego Stany Zjednoczone doprowadziły do szybkiego rozliczenia z

przeszłością (kwestia zaginionych żołnierzy), który umożliwił pojednanie między obydwoma

narodami. Nie był to jednak cel sam w sobie, ale przemyślana strategia uczynienia z Wietnamu

użytecznego sojusznika w rozgrywce z Chinami. Służyły temu wizyty na najwyższym szczeblu,

inicjatywy polityczne w postaci ustanowienia współpracy strategicznej. Najbardziej jednak

wymownym przejawem aktywnego podejścia USA była inicjatywa współpracy w dziedzinie

wojskowej, łącznie z propozycjami dostaw sprzętu wojskowego. To przejaw wyjątkowej

aktywności biorąc pod uwagę fakt, że w niedalekiej przeszłości obydwa państwa pozostawały

w konflikcie.

Dynamiczny rozwój współpracy politycznej i wojskowej między USA a Wietnamem w

latach 1995–2016 miał miejsce między mocarstwem o demokratycznym ustroju a państwem

rozwijającym się z ustrojem o charakterze autorytarnym. W amerykańskim podejściu kwestie

demokracji i praw człowieka w Wietnamie były traktowane jako drugorzędne, gdyż

najważniejsze były kryteria związane z równoważeniem Chin.

Rozdział piąty ma tytuł Ekonomiczny wymiar amerykańskiej strategii równoważenia w

stosunkach z Wietnamem w latach 1995–2016. W rozdziale tym ukazano ewolucję stosunków

ekonomicznych Stany Zjednoczone–Wietnam w postaci takich form, jak pomoc rozwojowa,

wymiana handlowa czy przepływ kapitału. Pomimo ogromnych różnic w poziomie rozwoju,

stosunki w tej dziedzinie rozwijały się bardzo szybko i bardzo poprawnie dzięki działaniom ze

strony amerykańskiej, która szybko usuwała przeszkody w handlu i doprowadziła do

podpisania bilateralnej umowy o handlu i inwestycjach. Bardzo ważną rolę odegrała również

zgoda Stanów Zjednoczonych na przyjęcie Wietnamu do Światowej Organizacji Handlu w

2007 roku. W rozdziale tym wykazano, jak bardzo Stany Zjednoczone poprzez system zachęt

ekonomicznych starały się wciągnąć Wietnam w orbitę swoich wpływów.

Rozdział szósty rozprawy jest zatytułowany: Wietnam a strategia równoważenia

Stanów Zjednoczonych w Azji Wschodniej w latach 1995–2016. Podjęto w nim próbę udzielenia

odpowiedzi na pytanie o efektywność amerykańskiej polityki wobec Wietnamu. Chodziło o

wykazanie, czy historyczne uwarunkowania antychińskie i nastawienie wietnamskiego

społeczeństwa przekłada się na podporządkowanie Wietnamu celom amerykańskiej polityki

równoważenia. W związku z tym zbadano następujące problemy: ewolucję założeń polityki

18

zagranicznej Wietnamu po zimniej wojnie, rolę czynnika chińskiego w polityce zagranicznej

Wietnamu oraz kwestię zbieżności interesów USA i Wietnamu, tj. w jakim stopniu Wietnam

akceptuje założenia i cele polityki równoważenia Stanów Zjednoczonych.

Ostatnią część rozprawy doktorskiej stanowi zakończenie.

19

Rozdział I. Równowaga sił i polityka równoważenia

Ernst Haas w roku 1953 tak definiował politykę równoważenia: „Historycznie

równowaga sił oznaczała planowanie polityki w sposób inteligentny i zrównoważony”3.

Równowaga sił była przede wszystkim systemem europejskim, który miał za zadanie

regulowanie rywalizacji poszczególnych państw i imperiów. Sam Haas cytował Fenelona4:

„zahamowanie sąsiada przed staniem się zbyt potężnym nie jest robieniem krzywdy; to jest

gwarantowanie przetrwania sobie i swoim sąsiadom, to jest praca na rzecz wolności, spokoju i

bezpieczeństwa publicznego; wszystko, ponieważ rozrost jednego państwa ponad pewne

granice zmienia ogólny system wszystkich narodów z nim połączonych”5. Ocenie tej wtóruje

T.V. Paul: „fundamentalnym celem równowagi sił jest przetrwanie i suwerenna niepodległość

państwa w systemie międzynarodowym; pobocznym celem jest niedopuszczenie

jakiegokolwiek państwa do dominacji”6.

Równowaga sił miała zatem za zadanie powstrzymanie pretendentów do dominacji

przed osiągnięciem hegemonii. Jej zadaniem było bronić spokoju i gwarantować go wszystkim

państwom w utrzymywanie równowagi zaangażowanym. Stanowiła cel najwyższy do tego

stopnia, że wojny toczone, by ją utrzymać, były uważane za w pełni usprawiedliwione.

Zakładano, że jeżeli jedno państwo będzie próbowało zdominować cały system, to pozostałe

potęgi zjednoczą się, żeby utrzymać status quo i jednocześnie swoje bezpieczeństwo.

Równowaga sił kształtuje również system i ład międzynarodowy, a zgodnie z teorią

Johna Ikenberry’ego centralnym problemem stosunków międzynarodowych jest problem

porządku – to, jak powstaje, jak jest niszczony i jak jest odbudowywany7. Wtóruje mu Amitav

Acharya, który uważa, że porządek międzynarodowy to określenie status quo dystrybucji siły,

bez względu na skuteczność. „Podczas gdy sama koncepcja równowagi sił jest podważalna,

ogólna zgoda panuje odnośnie do tego, że stabilność (porządek) jest tworzona poprzez

utrzymanie systemicznego ekwilibrium”8.

3 E.B. Haas, The balance of power as a guide for policy-making, “Journal of Politics” 1953, vol.15 nr 3, s. 370. 4 François Fénelon – francuski teolog, pisarz, pedagog, arcybiskup Cambrai, żył na przełomie XVII i XVIII wieku. 5 Cyt. za: E.B. Haas, The balance of power…, op. cit., s. 371. 6 T.V. Paul, Soft balancing in the age of US primacy, “International Security” 2005, vol. 30 nr1, s. 47. 7 R. Steward-Ingersoll, D. Frazier, Regional Powers and Security Orders: A Theoretical Framework. Routledge

New York: 2012, s. 16. 8 Ibidem, s. 17.

20

1. Pojęcie równowagi sił

Koncepcja równowagi sił pojawia się w wielu naukach, w tym w naukach ścisłych, jak biologia,

i oczywiście naukach humanistycznych, jak prawo9. W starożytności o równowadze sił i

dystrybucji potęgi pisali już Herodot oraz Tukidydes na obszarze kultury śródziemnomorskiej

czy Kautilja na obszarze cywilizacji indyjskiej. Koncepcja ta od samego początku opisywała

funkcjonowanie systemu politycznego.

Równowaga sił jako idea przeniknęła zatem do nauki i analizy historycznej oraz

politycznej dość wcześnie. Polski badacz stosunków międzynarodowych Dariusz

Kondrakiewicz zauważa, że „koncepcja równowagi sił jest uniwersalną zasadą stosunków

międzynarodowych stosowaną we wszystkich epokach historycznych i kręgach

kulturowych”10. Ze względu na swoją długą historię oraz wyjątkowo szeroki zasięg nabrała ona

wielu znaczeń. Jak podkreślał Haas, równowaga sił „nie jest wolna od konfuzji filologicznej,

semantycznej, teoretycznej”11. Wtórował mu A.F. Pollard, uważając, że „termin równowaga sił

może oznaczać prawie wszystko; jest używany nie tylko w różnym znaczeniu przez różnych

ludzi czy w różnym znaczeniu przez tych samych ludzi, ale w różnym czasie, a także w różnym

znaczeniu przez tych samych ludzi w tym samym czasie”12. Zgadzał się z tym również Dariusz

Kondrakiewicz, który jednoznacznie stwierdził, że „równowaga sił jest pojęciem wyjątkowo

nieostrym i wieloznacznym, co prowadzi do wielu nieporozumień natury semantycznej,

filologicznej i teoretycznej.”13

Alfred Vagts stwierdził, że „im szerzej dany termin jest używany, nawet przy jego

różnych znaczeniach i aplikacjach, tym większa jego polityczna przydatność. Ten zbieg

znaczeniowy, w dużej mierze metaforyczny w swojej naturze, pomaga po pierwsze

sformułować termin i po drugie wzmocnić i usprawiedliwić go, nadać mu autorytet, umieścić i

utrzymać w obiegu. Jest to uderzająco prawdziwe odnośnie politycznej równowagi sił jako

obrazu, frazy i koncepcji”14.

9 D. Kondrakiewicz. Systemy równowagi sił w stosunkach międzynarodowych. Lublin: Wydawnictwo UMCS

1999, s. 12. 10 Ibidem, s. 13. 11 Cyt. za: ibidem, s. 26. 12 Cyt. za: S. Chan, Looking for Balance: China, the United States and Power Balancing in East Asia. Stanford

University Press, Stanford: 2012, s. 19. 13 D. Kondrakiewicz, Równowaga sił jako czynnik stabilizujący stosunki międzynarodowe, w: Czynniki stabilizacji

i destabilizacji w stosunkach międzynarodowych na początku XXI wieku, I. Stawowy-Kawa (red), Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego Warszawa: 2009, s. 103 (103–119). 14 A. Vagts, Balance of Power: Growth of an Idea, “World Politics” 1948 vol.1 nr 1, s. 88–89.

21

Suisheng Zhao napisał: „W literaturze realizmu polityka międzynarodowa to walka o

potęgę (…). Realizm definiuje potęgę jako ogólną zdolność państwa, by wpływać na

zachowanie innych lub zdolność do zmuszenia innych do zrobienia czegoś, czego normalnie

by nie zrobili”15. Zdaniem Kennetha Waltza, ojca realizmu, „jeśli istnieje typowo polityczna

teoria polityki międzynarodowej, to jest to równowaga sił”16, a „polityka równowagi sił pojawia

się, kiedy spełnione są tylko dwa warunki: porządek międzynarodowy jest anarchiczny oraz

jest pełen jednostek, które chcą przetrwać”17. Jak można jednak rozumieć równowagę sił? Inis

Claude stwierdził, że to „koncepcja, która łatwo przechodzi z jednego znaczenia w inne”18, a

to wskazuje, że dokładne znaczenie równowagi sił jest bardzo trudno uchwytne. Jako pierwszy

zauważył to David Hume: „W skrócie maksyma utrzymania równowagi sił jest zbudowana w

takim stopniu na zdrowym rozsądku i oczywistym rozumowaniu, że jest to niemożliwe, by

odeszła daleko od starożytności, w której znajdziemy wiele cech głębokiej penetracji i

roztropności”19. Równowaga sił zatem miała istnieć już w starożytności.

Hans Morgenthau był zdania, że jest to „konieczny rozrost polityki siłowej”20. Uważał

również, że pozostaje ona bezpośrednio związana z dwoma procesami: walką o dominację i jej

rezultatem oraz procesem, który pomaga utrzymać ekwilibrium, a na który wpływają elementy

społeczne, ideowe i materialne21. Nadał on równowadze sił cztery znaczenia: 1) polityki

nakierowanej na pewien stan stosunków międzynarodowych; 2) istniejącego stanu stosunków

międzynarodowych; 3) w miarę równej dystrybucji sił; 4) jakiejkolwiek dystrybucji sił22.

Zdaniem Steve’a Chana bardzo ważne jest odróżnienie teorii równowagi sił od polityki

równowagi sił. Autor ten zaznaczył, że „teorie równowagi sił zajmują się zasadami

porządkującymi stosunki międzynarodowe”23.

Wright uważał, że koncepcja ta jest bardzo trudna do zdefiniowania, ponieważ sam

system ma trudny do zdefiniowania charakter. Przedstawił zatem dziewięć możliwych

interpretacji jako:

15 S. Zhao, A new model of big power relations? China–US strategic rivalry and the balance of power in the Asia

Pacific, “Journal of Contemporary China” 2015, vol. 24 nr 93, s. 377–397, tu s. 378. 16 K.N. Waltz, Theory of International Politics. Waveland Press, Chicago: 2010, s. 117. 17 Ibidem, s. 121. 18 I. Claude, Power and International Relations. Random House, New York: 1962, s. 24. 19 D. Hume, Essays and Treatises on Several Subjects. Thoemmes Continuum, Bristol: 2002; zob. też: Tukidydes,

Wojna peloponeska, przeł. K. Kumaniecki. et al.: Ossolineum, Wrocław 1991. 20 H. Morgenthau, Politics among Nations. McGraw-Hill Education, Boston: 2005, s. 167. 21 Ibidem, s. 92. 22 Ibidem, s. 167. 23 S. Chan, Looking for Balance…, op. cit., s. 23.

22

• równej dystrybucji sił;

• istniejącej dystrybucji sił, jakakolwiek by ona była;

• zasady, że siła powinna być równo podzielona;

• zasady wyniesienia wielkich potęg kosztem małych;

• zasady marginesu siły, żeby dopuścić do wahań dystrybucji potęgi;

• odgrywania specjalnej roli w równowadze sił;

• dominacji;

• tendencji polityki międzynarodowej do tworzenia równej dystrybucji

sił24.

Natomiast dla Hedleya Bulla równowaga sił stanowiła jedną z instytucji społeczności

międzynarodowej25, a jednocześnie proces stabilizujący system międzynarodowy26.

Równowaga sił zatem jest nie tylko niejasną koncepcją, lecz także gra rolę

samospełniającej się przepowiedni: jeśli państwa wierzą w równowagę sił i obawiają się jej

zachwiania, to zawiążą sojusz przeciwko najpotężniejszemu zagrożeniu. Niemniej prawdziwa

równowaga sił, w której występuje równomierna dystrybucja potęgi, jest bardzo trudna, wręcz

niemożliwa do osiągnięcia, zawsze zatem będzie państwo, przeciwko któremu powinna zostać

zawiązana koalicja. Dlatego też Francis Sayre, dyplomata amerykański, stwierdził w 1943 roku:

„Jeśli chcemy zbudować trwały pokój, to musimy porzucić XIX-wieczną koncepcję, że droga

do pokoju wiedzie przez poprawnie ułożoną równowagę sił. Wielokrotne doświadczenie

pokazało, że żaden pokój, który był zależny od równowagi sił, nie przetrwał”27. Częściowo

zgadzał się z nim Winston Churchill, którego zdaniem równowaga sił była konieczna, a

odejście od niej w latach 20. i 30. XX wieku spowodowało II wojnę światową, jednak nowa,

postwestfalska równowaga miała być inna: konieczny jest margines potęgi, który pozwoliłby

na nierówną dystrybucję sił28.

„Tylko luźno zdefiniowana i niestała równowaga może być przewidywalna, trudno

stwierdzić, że jakakolwiek dystrybucja potęgi podważa teorię”29. Podobnego zdania był Morton

Kaplan, według którego „określenie «równowaga sił» ma sens intuicyjny, jeśli ma określać

24 M. Wight, The balance of power, w: H. Butterfield, M. Wight (red.), Diplomatic Investigations: Essays in the

Theory of International Politics. Allen & Unwin London: 1966, s. 151. 25 Pozostałe instytucje to: wojna, dyplomacja, prawo międzynarodowe, zarządzanie wielkich potęg. Zob. też H.

Bull, The Anarchical Society: A Study of Order in World Politics. Columbia University Press New York: 2012, s.

102; idem, The new balance of power in Asia and the Pacific, “Foreign Affairs”1971 vol. 49 nr 4 26 H. Bull, The Anarchical Society…, op. cit., s. 128–130. 27 Cyt. za: R. Little, The Balance of Power in International Relations: Metaphors, Myths and Models. Cambridge

University Press Cambridge: 2007, s. 5. 28 Ibidem, s. 81. 29 K.N. Waltz, Theory of International Politics, op. cit., s. 124.

23

system międzynarodowy, który utrzymywał się w XVIII i XIX wieku”30. Ernst Haas

zidentyfikował osiem znaczeń równowagi sił:

• podział siły;

• równowaga;

• hegemonia;

• stabilność lub pokój;

• niestabilność lub wojna;

• polityka siły;

• powszechne prawo historii;

• system;

• wskazówka do tworzenia historii31.

Niektóre sposoby rozumienia koncepcji równowagi sił nakładają się na siebie u

poszczególnych teoretyków, tak jak w przypadku Wrighta i Haasa. Łatwo można zauważyć, że

według obu główne znaczenia równowagi sił obejmują podział siły oraz system równowagi siły

czy politykę siły. Potwierdza to zatem tezę Haasa odnośnie do braku jasności i precyzji tej

koncepcji.

Dariusz Kondrakiewicz dokonał, opierając się na wcześniejszych badaniach i teoriach

równowagi siły, zespolenia znaczeń i utworzył ich następującą listę:

• zasada stosunków międzynarodowych;

• system stosunków międzynarodowych;

• instrument polityki zagranicznej;

• wartość i cel;

• relacje między państwami a środowiskiem;

• równowaga jako dystrybucja siły;

• proces koncentracji i podziału/dystrybucji;

• wynik gry;

• symbol polityki w realizmie;

• kategoria analityczna32.

Zdaniem Kondrakiewicza „współczesny system światowy to skomplikowana sieć

powiązanych ze sobą uczestników międzynarodowych, charakteryzująca się rosnącym

30 M.A. Kaplan, Balance of power, bipolarity and other models of international systems, “The American Political

Science Review” 1957, vol.51 nr 3, s. 22. 31 E.B. Haas, The balance of power…, op. cit., s. 378. 32 D. Kondrakiewicz, Systemy równowagi sił…, op. cit., s. 28–30.

24

stopniem złożoności, wzajemnej zależności i hierarchicznego zróżnicowania”33. Z tego

powodu, według tego badacza, równowagę sił należy klasyfikować również pod kątem

przyjętych kryteriów, co ma za zadanie ułatwić rozumienie procesów zachodzących w jej

ramach. Są to kryteria:

• liczby podmiotów (można mówić o równowadze unipolarnej w

przypadku dominacji jednego podmiotu; bipolarnej w przypadku rywalizacji i

równowagi między dwoma podmiotami; multipolarnej, kiedy mamy do czynienia z

trzema lub więcej podmiotami);

• przedmiotowe (równowaga sił polityczna, ekonomiczna, wojskowa,

kulturowa);

• zakresu (taktyczna, strategiczna);

• przestrzeni (globalna, regionalna, lokalna);

• czasu trwania (długo- i krótkookresowa);

• trwałości (stabilna i labilna);

• dynamiki procesów wewnętrznych (statyczna i dynamiczna)34.

Na podstawie powyższych opinii równowagę sił można uznać za pewien system,

preferowany przez państwa, który jednocześnie istnieje i do którego się dąży, w którym

następuje dystrybucja potęgi35, a dzięki temu utrzymanie pewnej stabilności tego systemu.

Problemy pojawiają się dopiero, kiedy równowaga ta zostanie zachwiana. „Średnie potęgi

regionu, w różnym stopniu i w różny sposób, raczej będą widziały swój interes w utrzymaniu

ekwilibrium między trzema, czterema wielkimi potęgami. Prawdopodobnym jest, że czułyby

się zagrożone dominacją regionu przez jakiekolwiek pojedyncze państwo oraz że uważają

system kontroli i równowagi między pozostałymi za warunek ich bezpieczeństwa i wolności

manewrowania”36.

33 Ibidem, s. 31. 34 Ibidem. 35 Należy jednak zauważyć, że Jack Levy uważał określenie „dystrybucja sił” za znacznie lepsze niż „równowaga

sił”, gdyż równowaga może oznaczać jakąkolwiek równowagę, sprzyjającą lub niesprzyjającą, i jednocześnie

jakąkolwiek dystrybucję siły. T.V. Paul, J.J. Wirtz, M. Fortmann, Balance of Power: Theory and Practice in the

21st Century. Stanford University Press Stanford: 2004, s. 30. 36 H. Bull, The new balance…, op. cit., s. 676.

25

2. Założenia równowagi sił

Równowaga sił miała gwarantować przede wszystkim dwie rzeczy: przetrwanie państwa i

realizację interesu narodowego. Koncepcje te, choć nieprecyzyjne, są ze sobą jasno powiązane:

przetrwanie zależy od realizacji narodowych interesów.

Dlatego właśnie kluczowa jest równowaga sił i jej rola w realizacji narodowych

interesów. Haas wyraźnie stwierdził, że jest to właśnie realizacja interesów37. Oczywiście

powstaje problem zdefiniowania interesu narodowego, gdyż w nauce nie funkcjonuje jedna,

uzgodniona jego definicja. Sam Haas definiował go jako „wszystkie cechy aspiracji państwa,

które są powiązane z trwałymi i permanentnymi potrzebami państwa”38. Potrzeby państwa są

jednak subiektywne i zależą w znacznej mierze od postrzegania rzeczywistości. W związku z

tym postrzeganie roli równowagi sił i jej pochodnych zależy od paradygmatu państwa.

W krótkim okresie równowaga to przede wszystkim kwestia dystrybucji potęgi

militarnej. Natomiast długoterminowo polega ona bardziej na uśpionej potędze, jak to określił

John Mearsheimer, bazującej na powierzchni państwa, jego bogactwie i populacji, a zatem na

jego potencjale39. Natomiast T.V. Paul wyróżnia trzy typy równowagi sił:

• twardą, gdzie państwa ze sobą intensywnie rywalizują;

• miękką, w której równowaga występuje bez sojuszy, ale widoczna jest

także chęć ograniczenia potencjalnego zagrożenia;

• asymetryczną, gdzie zagrożenie występuje ze strony aktorów

subnarodowych40.

W tej typologii bardzo ważną rolę odgrywają wojny powodowane przez czynniki

zewnętrzne, które można zidentyfikować jako bardzo duże niebezpieczeństwo: mimo że nie są

one bezpośrednio elementem równowagi sił, to mogą nią zachwiać. Państwu należącemu do

systemu równowagi sił może się również wydawać istotne uczestniczenie w takiej wojnie, żeby

zapobiec zmianom w systemie. Nawet Lorenzo de Medici uważał wojnę za coś

niebezpiecznego, gdyż dawała przeciwnikowi szansę na zyskanie wpływów i terytorium41.

Taka sytuacja miała miejsce w przypadku drugiej wojny indochińskiej, kiedy Stany

Zjednoczone w obawie przed zachwianiem równowagi w Azji Południowo-Wschodniej i

37 E.B. Haas, The balance of power…, op. cit., s. 378. 38 Ibidem, s. 380. 39 J.J. Mearsheimer, The Tragedy of Great Power Politics. W.W. Norton New York: 2001, s. 55. 40 T.V. Paul, J.J. Wirtz, M. Fortmann, Balance of Power…, op. cit., s. 3. 41 Miało to też miejsce w trakcie pierwszej wojny indochińskiej, kiedy Francuzi stracili terytorium na rzecz

Wietnamczyków i nie godząc się na nową dystrybucję sił, próbowali odebrać te obszary siłą. Ostatecznie

doprowadziło to do podziału kraju i kolejnej wojny.

26

zwiększeniem wpływów komunistów rozpoczęły wojnę z Demokratyczną Republiką

Wietnamu.

Niemniej jednak już wtedy uważano wojny za zagrożenie, dlatego w USA powstała idea

wojny ograniczonej – o charakterze podobnym do wojen XIX wieku, które przede wszystkim

miały na celu przywrócenie równowagi, a nie zniszczenie przeciwnika42. Wszystko dlatego, że

państwa automatycznie dążą do równowagi sił43: jej istnienie jest dla społeczeństwa

międzynarodowego oczywiste. Zdaniem Kaplana nie może pozostać pustka po pokonanym

przeciwniku, gdyż to mogłoby zachwiać równowagą. W związku z tym państwa powinny albo

pozwolić pokonanemu powrócić do systemu, albo wprowadzić na jego miejsce nowego

aktora44.

Jest to jedna z sześciu zasad, które Kaplan opisał celem zdefiniowania odpowiedniego

zachowania w ramach równowagi sił. Do pozostałych należą:

• działania na rzeczy zwiększenia możliwości;

• raczej negocjowanie niż walka, ale raczej walka niż strata możliwości

wzmocnienia;

• zakończenie walki, zanim się wyeliminuje kluczowego aktora;

• działania przeciwko koalicji lub państwu, które chcą zdominować

system;

• hamowanie aktorów, którzy mają idee ponadnarodowe45.

Zasady te pozwalają na utrzymanie równowagi. Być może właśnie to miał na myśli

Churchill, kiedy wspomniał o odejściu od równowagi sił: Republika Weimarska nie mogła

powrócić do systemu po I wojnie światowej, a nie znaleziono na jej miejsce żadnego kraju.

3. Równowaga bipolarna a równowaga multipolarna

Sama struktura systemu równowagi sił jest zdefiniowana przez ograniczoną liczbę

wielkich potęg, które współtworzą i stabilizują system. Pojawiają się jednak w historii punkty

kryzysowe, które zmieniają liczbę potęg, takie jak chociażby I czy II wojna światowa. Wraz z

nową liczbą potęg zmienia się także ekwilibrium i następuje redystrybucja potęgi między

42 Zniszczenie przeciwnika oznaczałoby powstanie pustki w systemie i jego destabilizację. Dlatego m.in. imperium

osmańskie utrzymało się do końca I wojny światowej i nie było zgody na podział terytorium „chorego człowieka

Europy”. 43 W tym wypadku jest to stabilna dystrybucja potęgi w ramach systemu międzynarodowego. 44 M.A. Kaplan, Balance of power…, op. cit., s. 23. 45 Ibidem, s. 22–23.

27

aktorów funkcjonujących w ramach nowej równowagi. System sam się reprodukuje w ramach

dwóch procesów: współzawodnictwa między potęgami oraz uspołeczniania się państw46.

Morton Kaplan wyróżnił sześć podstawowych modeli systemów równowagi sił:

• system równowagi sił;

• luźny system bipolarny;

• ścisły system bipolarny;

• system uniwersalny;

• system hierarchiczny;

• system jednostronnego weta.

Zakładał również możliwość powstania modeli mieszanych, takich jak:

• bardzo luźny system bipolarny;

• system odprężenia;

• system niestabilnych bloków;

• system niepełnej proliferacji nuklearnej.

Kaplan uważał, że wszystkie te systemy muszą rządzić się podstawowymi prawami,

normami oraz zmiennymi, aby mogły spełniać bazowe założenia koncepcji równowagi siły. W

ramach tych norm i zasad wyszczególnił:

• podstawowe zasady systemu;

• zasady transformacji systemu;

• zmienne klasyfikacji uczestników;

• zmienne możliwości;

• zmienne informacji47.

Podstawowym podziałem w równowadze sił w ramach systemu międzynarodowego jest zatem

podział na równowagę bipolarną i multipolarną. Kenneth Waltz w swoim klasycznym dziele

przypomniał, że do 1945 roku system międzypaństwowy był multipolarny. „W całej

współczesnej historii struktura międzynarodowej polityki zmieniła się tylko raz. Mamy zatem

dwa systemy, które możemy obserwować”48.

Wagner uważał, że „określenie ‘bipolarność’ nie ma jasnego znaczenia i dlatego

rozróżnienie między systemami bipolarnymi i multipolarnymi nie jest dobrze zdefiniowane”49.

46 Zob. też: K.N. Waltz, Theory of International Politics, op. cit., s. 69–71. 47 M. Kaplan, Toward Professionalism in International Theory: Macrosystems Analysis. Free Press, Chicago:

1979, s. 147–153. 48 K. N. Waltz, Theory of International … op. cit. s. 163. 49 R. H. Wagner, What Was Bipolarity?, “International Organization” 1993, vol. 47 nr 1, s. 78.

28

Określenie bipolarność jest zatem używane do opisania polaryzacji świata na dwa bloki, jaka

nastąpiła w trakcie zimnej wojny, do opisania dystrybucji potęgi między poszczególnymi

państwami oraz do opisania dwóch państw zdolnych do globalnego działania50. Należy również

rozróżnić procesy polaryzacji, tj. tendencji państw do tworzenia grup, od polarności, która

stanowiła już istniejącą dystrybucję sił51.

Opinie na temat tego, który system jest najbardziej stabilny, są oczywiście rozbieżne.

Za najbardziej stabilny, zwłaszcza w okresie zimnej wojny, powszechnie uważany był system

bipolarny. Zakładał on równowagę między dwoma rywalami, polegającą na przekonaniu, że

przeciwnika „nie da się pokonać środkami militarnymi, samemu nie ponosząc klęski”52. System

ten miał w okresie zimnej wojny zasięg globalny, ale ostateczne rozstrzygnięcie było bardzo

trudne. Konflikty ujawniały się zazwyczaj poprzez wojny proxy oraz wyścig zbrojeń. Trwałość

systemu polegała m.in. na sztywności przypisanych ról oraz powstaniu obozów związanych z

superpotęgami.

Handrier zaproponował następującą klasyfikację modelu dwubiegunowego czy

bipolarnego:

• symetryczny;

• asymetryczny;

• heterosymetryczny;

• heteroasymetryczny53.

Kaplan uważał, że system multipolarny jest znacznie stabilniejszy. W tym systemie

dystrybucja potęgi odbywa się w gronie co najmniej trzech państw, ale dalsza struktura zależy

od ich konkretnej liczby oraz charakteru. Może w nim także funkcjonować państwo dominujące

– państwo, które równoważy cały system, jest bez żadnych problemów tolerowane, zwłaszcza

jeśli większa liczba państw balansuje razem z nim. Według Kaplana stabilny system

multipolarny zawiera minimum pięć państw. W przeciwnym wypadku system nie będzie w

pełni stabilny. Warunkiem zachowania tego systemu jest jednak nietrwałość sojuszy.

„Równowaga sił wymaga, żeby każdy sojusz był równie prawdopodobny, co każdy inny, zanim

dojdzie do analizy konkretnych interesów, które dzielą poszczególne państwa”54.

50 Ibidem. S. 81 51 D. P. Rapkin, W. R. Thompson, J. A. Christopherson, Bipolarity and Bipolarization in the Cold War Era, “The

Journal of Conflict Resolution” 1979, vol. 23 nr 2 52 D. Kondrakiewicz, Systemy równowagi sił…, op. cit., s. 48. 53 Ibidem, s. 166. 54 M.A. Kaplan, Balance of power…, op. cit., s. 695.

29

Podobnego zdania był Karl Deutsch, który uważał, że wraz z „odsuwaniem się systemu

od bipolarności, częstotliwość i intensywność wojen powinna się zmniejszać”55. Według

Deutscha i Singera było to związane z ilością uwagi, jakie państwa mogły sobie wzajemnie

poświęcić: w systemie bipolarnym znakomita większość uwagi skierowana była na głównego

rywala, a ze względu na cechy charakterystyczne tego rywala nie było innego wyjścia niż wejść

z nim w konflikt. Natomiast przy większej ilości państw zaangażowanych w systemie i go

podtrzymujących ich uwaga jest znacznie bardziej podzielona, przez co działania pojedynczego

państwa nie mają bardzo dużego wpływu na system i na percepcję systemu przez pozostałych

jego uczestników. Prawdopodobieństwo konfliktu zatem spadało wraz ze spadkiem uwagi

poświęconej danemu aktorowi56. Preferowaną przez Morgenthaua metodą uzyskania

równowagi sił były negocjacje. Uważał on zwalczanie siły siłą za prymitywne i nieefektywne,

a traktaty pokojowe za czynniki bardziej pomocne. Obecnie wiele państw stosuje tę zasadę –

zwiększając instytucjonalizację relacji, umacniają jednocześnie stabilność systemu i zasad

dystrybucji potęgi. Jest to tym ważniejsze, że po II wojnie światowej nie było już regionów

peryferyjnych w myśleniu wielkich potęg. Każdy region miał znaczenie, gdyż każdy wpływał

na równowagę sił57. Stabilność całego systemu zależała od stabilności jego poszczególnych

części. Bull zaznaczał, że globalna równowaga sił może mieć wpływ na regionalną równowagę,

np. jedna z wielkich potęg może mieć dominującą pozycję w regionie i chcieć ją utrzymać58.

Dystrybucja wpływów zawsze będzie nierówna – wielkie potęgi zawsze będą miały większy

wpływ na małe i średnie niż odwrotnie59.

Ważna w dystrybucji sił jest również geografia. Podział na potęgi lądowe i morskie jest

krytyczny dla równowagi sił, bo to zazwyczaj potęgi morskie przyjmują rolę „brokera”60, gdyż

oddzielenie morzem pozwala na zatrzymanie projekcji siły potęgi kontynentalnej. Można to

było zaobserwować w przypadku rywalizacji brytyjsko-niemieckiej w XIX wieku, kiedy

Niemcy dominowały na kontynencie europejskim, a Wielka Brytania – na morzach.

John Owen uważał, że system unipolarny równowagi sił nie musi być niestabilny:

„sojusze oddziałują na równowagę siły między państwami, ale nie mają wpływu na liczbę

55 K. W Deutsch, J. D. Singer, Multipolar Power Systems and International Stability, ”World Politics” 1964, vol.

16 nr 3, s. 392. 56 Ibidem, s. 399. 57 Wcześniej istniały w tych peryferyjnych regionach mniejsze, niezależne systemy równowagi sił. Zob. też H.

Morgenthau, Politics among Nations, op. cit., s. 122, 201. 58 H. Bull, The Anarchical Society…, op. cit., s. 108. 59 K.N. Waltz, Theory of International Politics, op. cit., s. 182. 60 Mearsheimer dzieli potęgi na kontynentalne i insularne. Kontynentalne to potęgi lądowe, natomiast insularne to

potęgi morskie, zazwyczaj odizolowane od kontynentu lub mające na swoim kontynencie tylko wsparcie.

Potęgami insularnymi są Japonia i USA. Zob. też J.J. Mearsheimer, The Tragedy…, op. cit., s. 144.

30

filarów [tego systemu]. W ten sposób w zasadzie system unipolarny nie musi być

niezrównoważony; Stany Zjednoczone mogą być jedynym państwem z odpowiednią potęgą

żeby być filarem [systemu] i być jednocześnie zrównoważonym przez państwa, które nie są

filarami”61. Można z tego wywnioskować, że kiedy jeden z filarów jest silniejszy, to

równowaga nadal może funkcjonować, nawet jeśli dystrybucja siły jest nierówna.

4. Hegemon a równowaga sił

„Osiągnięcie hegemonii w anarchicznym systemie międzynarodowym jest sytuacją idealną,

gdyż gwarantuje przetrwanie. Chodzi w tym kontekście zwłaszcza o osiągnięcie hegemonii

regionalnej”62. W erze nowożytnej hegemonia pojawiła się w systemie równowagi sił pod

koniec XX wieku. Załamanie się równowagi zimnowojennej, bazującej na systemie bipolarnym

i rywalizacji USA z ZSRR, przyczyniło się do kompletnej dominacji Stanów Zjednoczonych i

powstania systemu hierarchicznego63. Najważniejszą rolę odgrywają w nim USA jako

supermocarstwo, następne są wielkie mocarstwa, takie jak Japonia, Rosja i Chiny, później

średnie i małe potęgi. Zauważyć jednak należy, że nie każde państwo jest gotowe się temu

systemowi w pełni podporządkować.

„Tradycyjnie koncepcja równowagi sił była związana z ideą, że w interesie słabych

państw będzie utworzenie sojuszu, aby zapobiec hegemonii silnych państw.(…). Stąd nacisk

kładziony przez tradycyjne podejście do równowagi sił na stabilność systemu (…) a nie na

pokoju, tym bardziej, że relacje równowagi sił i pokoju były bardzo kontrowersyjne”64. Jak

Wagner jednak zauważył, brak hegemona nie gwarantuje, że słabe państwa nie staną się ofiarą

silnych państw.

Równowaga sił powróciła w polityce zagranicznej George’a W. Busha. W swoim

pierwszym przemówieniu inauguracyjnym, mówiąc o obronie wolności i sojuszników

amerykańskich, prezydent powiedział: „Wrogowie wolności i naszego kraju nie powinni mieć

złudzeń: Ameryka pozostaje zaangażowana na świecie poprzez historię i przez swój wybór,

kształtując równowagę sił, która skłania się ku wolności. Będziemy bronić naszych

sojuszników i naszej wolności”65.

61 G.J. Ikenberry, America Unrivaled: The Future of the Balance of Power. Cornell University Press Ithaca: 2002,

s. 239–240. 62 J. Zajączkowski, Strategie morskie Indii, Chin i USA w regionie Oceanu Indyjskiego: analiza w kategoriach

realizmu ofensywnego, „Stosunki Międzynarodowe” 2015, vol. 51 nr 2, s. 37–71, tu s. 40. 63 D. Kondrakiewicz, Systemy równowagi sił…, op. cit., s. 42. 64 R.H. Wagner, What was Bipolarity…, op. cit., s. 90. 65 G.W. Bush, Inaugural Address, The American Presicency Project, Washington, DC: 20.01.2001.

31

Równowaga sił Busha Sr była nierównomiernie rozłożona, gdyż najpotężniejszym

krajem były Stany Zjednoczone, które stały na straży tej nierównej dystrybucji sił, nie chcąc

zdestabilizować wypracowanego po zimnej wojnie systemu. Co więcej, USA jako potęga

insularna miały znacznie większą łatwość w utrzymaniu swojej roli jako równoważącego

systemu. Będąc jednocześnie hegemonem66 globalnym i głównym balanserem systemu,

wywierały niespotykany wcześniej wpływ na politykę światową. Jest to tym ważniejsze, że

każdy racjonalny hegemon będzie hamował pojawienie się pretendentów do tytułu hegemonów

regionalnych czy ich wyłonienie. W związku z tym USA przywiązywały bardzo dużą wagę do

utrzymania swojej potęgi i jednocześnie do monitorowania równowagi na świecie.

Mearsheimer jest zdania, że do dzisiaj stanowią one państwo równoważące w regionie Azji i

Pacyfiku, który cieszy się stabilnością właśnie ze względu na obecność Stanów

Zjednoczonych67.

Jeszcze w trakcie zimnej wojny równowaga sił miała charakter bipolarny, więc

dystrybucja siły była znacznie bardziej wyrównana. Zatem, choć równa dystrybucja sił jest

niemożliwa, to maksymalne ograniczenie liczby aktorów pozwala na jej w miarę równe

rozłożenie. Natomiast przy wielości aktorów i ich zachowań jest to już niemożliwe, w związku

z czym stabilność systemu będzie znacznie trudniejsza do osiągnięcia, jeśli w ogóle możliwa68.

Co więcej, mnogość aktorów utrudnia działania mające na celu zatrzymanie konfliktu i powrót

równowagi, bowiem znacznie trudniej jest obserwować i przewidzieć zachowania licznych

aktorów w systemie multipolarnym, w którym mają wiele możliwości zawiązania sojuszy, niż

w systemie bipolarnym, kiedy ten wybór jest poważnie ograniczony.

Mearsheimer uważał, że struktura systemu praktycznie uniemożliwia wyłonienie

hegemona. Jedynym wyjątkiem, jak się okazało, był upadek jednego z państw dominujących w

ramach równowagi bipolarnej. Po zakończeniu zimnej wojny i upadku ZSRR, kiedy system

multipolarny dopiero się kształtował, USA miały zdecydowaną przewagę siłową nad kolejnymi

wielkimi potęgami, de facto stając się hegemonem. System międzynarodowy związany z

równowagą bezpieczeństwa sprzed okresu Busha Sr był pewną aberracją, bo według Waltza

najbardziej stabilny jest system bipolarny, a okres prezydentury Billa Clintona nie przyniósł

nowego partnera69. Dopiero Bush Jr zidentyfikował Chiny jako rywala, potwierdzając teorię

66 Mearsheimer określa hegemona jako „państwo, które jest tak potężne, że dominuje wszystkie pozostałe państwa

w systemie”. J.J. Mearsheimer, The Tragedy…, op. cit., s. 40. 67 Ibidem. 68 K.N. Waltz, Theory of International Politics, op. cit.,s. 132. 69 Można dyskutować, czy Clinton, prowadząc swoją politykę zaangażowania w Chinach, chciał w tym czasie

uczynić z tego kraju nowego partnera systemowego.

32

dotyczącą równowagi jako gry o sumie zerowej70. Zakładała ona mianowicie, że tylko jedno

państwo może być zwycięzcą w rywalizacji odnośnie do dystrybucji potęgi i zmiany lub

utrzymania równowagi sił.

Kenneth Duane Lehman twierdził, że żadna z wielkich potęg nie będzie dążyła do

regionalnej hegemonii, gdyż to mogłoby zakłócić system, w którym wszystkie kraje

funkcjonują. W momencie kiedy jedno z państw chciałoby osiągnąć dominację, pozostałe

państwa stawią tym ambicjom opór. Stanom Zjednoczonym udało się osiągnąć dominację nad

kilkoma regionami ze względu na wyjątkowe warunki stworzone przez koniec II wojny

światowej oraz zimną wojnę. Jednak bardzo małe są szanse na to, że warunki te zaistnieją

ponownie71. Jest to wyraźnie widoczne w Azji Południowo-Wschodniej: USA są tam siłą

dominującą, ale daleką. Natomiast Chiny, które chcą zająć ich miejsce w tym charakterze,

napotykają na opór większości państw regionu.

Ze względu na powściągliwość, którą USA generalnie wykazywały w okresie swojej

dominacji, udało im się wejść w system współzależności z mniejszymi potęgami, które obecnie

korzystają z tego, że Stany Zjednoczone pilnują dystrybucji potęgi i równowagi sił, tym samym

stabilizując system. „Współzależność promuje pokój w pewien sposób, multiplikując kontakty

między państwami i przyczyniając się do wzajemnego zrozumienia. Pomnaża to jednak

również możliwości konfliktów, które mogą prowadzić do niechęci i nawet do wojen”72. Ale

ponieważ USA jako broker pilnują tych konfliktów, rzadko mają one okazję przerodzić się w

konflikty zagrażające systemowi.

Kondrakiewicz wskazuje, że model unipolarny obejmuje bardzo mało bodźców, które

mogą nakierować hegemona na wprowadzenie zmian w systemie i w polityce zagranicznej, co

zdecydowanie utrudnia adaptowanie do nowych warunków. Jest to tym ważniejsze, że to

właśnie hegemon samodzielnie steruje systemem. Może to zatem oznaczać upadek systemu

unipolarnego na rzecz multipolarnego, jeżeli taki hegemon byłby niezdolny przystosować się

do zmieniających się warunków w systemie międzynarodowym.

Zarazem jednak, zgodnie z teorią hegemonicznej stabilności Roberta Gilpina, to dzięki

hegemonowi istnieje stabilny porządek międzynarodowy. Napisał on:

System międzynarodowy jest tworzony z tego samego powodu, dla którego jakikolwiek społeczny

lub polityczny system jest tworzony; aktorzy wchodzą w relacje społeczne i kształtują społeczne struktury

70 K.N. Waltz, Theory of International Politics, op. cit., s. 70; zob. też G.W. Bush, National Security Strategy for

a Global Age, White House Washington, DC: 2000. 71 R. Little, The Balance of Power…, op. cit., s. 241. 72 K. Waltz, Structural realism after the Cold War, w: G.J. Ikenberry, America Unrivaled…, op. cit., s. 38.

33

po to, by wzmocnić konkretne polityczne, ekonomiczne lub innego typu interesy. Ponieważ interesy

niektórych aktorów mogą stać w konflikcie z interesami innych aktorów, te konkretne interesy, które są

popierane przez społeczne układy, mają zwyczaj odzwierciedlać relatywną potęgę zaangażowanych

potęg73.

Zatem asymetryczna dystrybucja potęgi, dzięki której wyłoniła się super potęga lub

hegemon, pozwala mu na wprowadzenie zmian w systemie, tak aby podtrzymywał on tę

asymetryczną dystrybucję potęgi. „Dystrybucja potęgi między państwami jest podstawową

formą kontroli w każdym systemie międzynarodowym”74.

Hegemon będzie więc również dążył do utworzenia nowej równowagi sił, tym bardziej

że jest to naturalny proces, w którym uczestniczą wszystkie państwa. Jak jednak zauważa

Gilpin, „unikalne we współczesnym świecie jest to, że technika balansowania potęgi potęgą

stała się cechą charakterystyczną systemu i instytucji”75. Systemem może zatem zachwiać

jedynie relatywny spadek potęgi hegemona, ponieważ „w każdym systemie międzynarodowym

potęgi dominujące w międzynarodowej hierarchii potęgi i prestiżu organizują oraz kontrolują

proces interakcji między elementami systemu”76. Jeżeli zatem hegemon lub wielkie potęgi

doświadczą relatywnego spadku potęgi, ich kontrola nad systemem będzie znacznie słabsza, co

może doprowadzić do zmiany dystrybucji potęgi.

Można by zatem argumentować, że bardziej stabilny jest system multipolarny, w którym

pomimo bardziej nierównego rozłożenia siły pojawiająca się pustka jest szybko

zagospodarowywana przez wiele państw, a nie tylko jedno. Utrudnia to pojawienie się

hegemona, jakkolwiek nie oznacza to, że w takim systemie nie będzie państwa dominującego.

W niniejszej pracy ustalono już, że dystrybucja siły nie jest równomierna, w związku z czym

przy pewnej przewadze siłowej jedno państwo może dominować nad regionem mimo istnienia

równowagi sił, zwłaszcza jeśli ta dominacja jest tak otwarta i silnie zinstytucjonalizowana jak

dominacja Stanów Zjednoczonych77.

73 R. Gilpin, War and Change in World Politics. Cambridge University Press Cambridge: 1999, s. 9. 74 Ibidem, s. 147. 75 Ibidem. 76 Ibidem. 77 Instytucjonalizacja bowiem stabilizuje hegemonię/państwo dominujące i ogranicza jego możliwość działania.

Zob. też G.J. Ikenberry, M. Mastanduno, International relations theory and the search for regional stability, w:

M. Mastanduno, G.J. Ikenberry (red.), International Relations Theory and the Asia Pacific. Columbia University

Press, New York: 2003, s. 7.

34

5. Regionalny wymiar równowagi sił

„Jedną z ciekawszych cech dzisiejszego systemu międzynarodowego jest zróżnicowanie we

wzorcach bezpieczeństwa, które można odkryć, analizując dynamikę na poziomie

regionalnym”78. Barry Buzan zauważył także, iż „regionalny poziom bezpieczeństwa stał się

bardziej autonomiczny oraz bardziej prominentny w polityce międzynarodowej”79. Jednym z

powodów tych różnic i tego wzrostu jest dystrybucja potęgi wewnątrz poszczególnych

regionów, co wpływa na to, jak usytuowane w nich państwa postrzegają bezpieczeństwo i

wolność zachowań.

Koncepcja regionalnych systemów bezpieczeństwa jest w pełni kompatybilna z

tradycyjnymi teoriami neorealizmu, do których należy koncepcja równowagi sił80. Można to

zauważyć choćby obserwując, jak Robert Steward-Ingersoll i Derrick Frazier definiują

kluczową w regionalnym wymiarze równowagi sił potęgę: „[regionalna potęga] odgrywa

nieproporcjonalnie ważką rolę w tworzeniu, utrzymaniu i możliwym rozpadzie regionalnego

systemu”81. Dodatkowo regionalny poziom analizy wypełnia lukę w tradycyjnej myśli

realizmu, wpasowując się między tradycyjnie identyfikowane poziomy: globalny i lokalny.

Kładzie tym samym większy nacisk na terytorium82. Jest to szczególnie ważne w regionalnych

systemach bezpieczeństwa, które, jeśli utrzymać paradygmat realizmu, są podstawą

regionalnych systemów stosunków międzynarodowych. „Jeśli zmartwienia i resentymenty

spowodowane wydarzeniami globalnymi wywołują reakcje w relacji do regionalnych aktorów

i problemów, wynikająca z tego konstelacja może spokojnie być regionalna”83; co więcej,

„regiony, praktycznie niezależnie od tego, jak są definiowane, muszą się składać z

geograficznie bliskich ugrupowań jednostek i te ugrupowania muszą być częścią większego

systemu, który ma własną strukturę”84.

Regionalny porządek bezpieczeństwa to przede wszystkim „wzorzec zarządzania, który

pozwala utrzymać pewien poziom bezpieczeństwa”, a także „zarządzające uzgodnienia

pomiędzy jednostkami regionalnego systemu, włączając w to ich zasady, normy i instytucje,

które są stworzone, by uczynić interakcje związane z bezpieczeństwem bardziej

78 R. Steward-Ingersoll, D. Frazier, Regional Powers…, op. cit., s. 1. 79 B. Buzan, O. Waever, Regions and Powers: The Structure of International Security. Cambridge University Press

Cambridge: 2003, s. 3. 80 Ibidem, s. 4. 81 R. Steward-Ingersoll, D. Frazier, Regional Powers…, op. cit., s. 2. 82 B. Buzan, O. Waever, Regions and Powers…, op. cit., s. 27–28. 83 Ibidem, s. 13. 84 Ibidem, s. 27.

35

przewidywalnymi oraz żeby podtrzymać kolektywne cele i wartości związane z wzorcami

bezpieczeństwa i jego braku”85.

Globalna równowaga sił ma oczywiście przełożenie na regionalne systemy, niemniej

autonomia poszczególnych regionów jest znacznie większa niż w czasach zimnej wojny. Ma to

związek ze zmianami, które zaszły w globalnej dystrybucji potęgi i uczyniły obecny system

międzynarodowy systemem bazującym na hegemonii Stanów Zjednoczonych.

Dystrybucja ta na poziomie globalnym tworzy uczestników systemu, którzy

jednocześnie są zaangażowani w regionalny system bezpieczeństwa. Zgodnie z koncepcją

Barry’ego Buzana i Olego Weavera państwa uczestniczące można podzielić na cztery grupy:

• superpotęgi – mają siłę wojskową pierwszej klasy wraz z gospodarką,

która jest w stanie je utrzymać, mają zdolność do działania w skali globalnej zarówno

politycznie, jak i wojskowo, są aktywnymi graczami w sekurytyzacji i desekurytyzacji,

wspierają wartości uniwersalne systemu;

• wielkie potęgi – mają zdolności w niektórych sektorach, nie muszą być

zawsze aktywne, odróżniają się od potęg regionalnych tym, że „inni reagują na nie,

bazując na kalkulacjach poziomu systemu, dotyczących obecnej i przyszłej dystrybucji

potęgi”86;

• regionalne potęgi – definiują polaryzację danego regionalnego systemu

bezpieczeństwa, ich możliwości są znaczące w ramach regionu, ale nie mają większego

znaczenia w skali globalnej;

• pozostałe państwa.

Superpotęgi nie muszą oczywiście być częścią regionu, żeby wpływać na jego system

bezpieczeństwa. Zdolności globalnej projekcji potęgi pozwalają superpotęgom ingerować w

regionalnych systemach bezpieczeństwa, będąc od nich bardzo oddalonymi. Sprawia to

jednocześnie, że często to właśnie dystrybucja potęgi na poziomie regionalnym staje się

przedmiotem rywalizacji państw. Podczas gdy „mocarstwa globalne będą dążyć do

dominującej pozycji na morzach i oceanach w różnych częściach świata, w różnych systemach

bezpieczeństwa”87, państwa rewizjonistyczne będą starały się zmniejszyć aktywność potęg

wspierających system i istniejącą dystrybucję potęgi.

Steward i Frazier wyróżniają pięć typów systemów regionalnych:

• bazujący na hegemonii – ma jedną dominującą potęgę;

85 R. Steward-Ingersoll, D. Frazier, Regional Powers…, op. cit., s. 20. 86 B. Buzan, O. Waever, Regions and Powers…, op. cit., s. 34. 87 Ibidem. S. 36

36

• bazujący na sile – aktywne są strategie oparte na potędze państw;

• bazujący na koncercie państw – najsilniejsze państwa wspólnie podejmują

decyzje;

• bazujący na integracji – dużą rolę odgrywa współzależność;

• nieuporządkowany.

Natomiast Buzan i Waever dzielą regionalne systemy bezpieczeństwa na cztery typy:

• standardowe – polaryzacja potęgi jest definiowana przez regionalne potęgi;

• centrowe – skoncentrowana wokół jednej potęgi: super, wielkiej, regionalnej lub

instytucji;

• wielkich potęg – bi- lub multipolarna z wielkimi potęgami jako regionalnymi

wspornikami;

• superkompleksy – wysoki poziom międzyregionalnej dynamiki bezpieczeństwa

wynikający z wpływu wielkich potęg na sąsiednie regiony88.

Jak zatem wyraźnie widać, wszystkie te typy regionalnych systemów bezpieczeństwa

uzależnione są od dystrybucji potęgi, czyli od tego, jak układa się równowaga sił. Państwa,

chcąc zdobyć lub zachować status regionalnej potęgi, muszą ingerować w regionalną

dystrybucję siły. Jak zauważyli Steward i Frazier, to właśnie ta potęga pozwala im na

utrzymanie niezależności, zwiększa dostępne opcje zachowania w systemie oraz definiuje

zasady i sposoby postępowania z innymi89.

6. Polityka równoważenia

Polityka równowagi sił ma bardzo długa tradycję sięgającą czasów starożytnych. Najczęściej

pojmuje się ją jako operacyjne działanie w polityce zagranicznej, polegające na utrzymaniu

istniejącej dystrybucji potęgi lub wprowadzeniu w niej zmian celem realizacji narodowych

interesów90.

Teorie równoważenia siły zajmują się takimi aspektami, jak: zmianą relatywnej potęgi

państwa, powodami i rezultatami tej zmiany oraz formą polityki równoważenia, utrzymania

równowagi sił91. Steve Chan zauważył, że polityka równoważenia dystrybucji potęgi zgodnie

88 Ibidem, s. 60–62. 89 R. Steward-Ingersoll, D. Frazier, Regional Powers…, op. cit., s. 42. 90 E.B. Haas, The balance of power…, op. cit., s. 377. 91 S. Chan, Looking for Balance…, op. cit., s. 24–25.

37

z interesem narodowym polega na jej stałym śledzeniu i kontrolowaniu danego stanu

równowagi w systemie międzynarodowym92. Podkreślał zatem znaczenie struktury systemu

międzynarodowego jako kluczowej determinanty polityki równoważenia każdego państwa.

Rolę struktury systemu międzynarodowego w polityce równoważenia objaśnia teoria

realizmu strukturalnego Kennetha Waltza, który w następujący sposób charakteryzował

przesłanki polityki równoważenia:

System samopomocy to system, w którym elementy nie potrafiące same poradzić sobie lub

działające mniej efektywnie niż inne nie odniosą sukcesu, wystawią się na zagrożenie i będą cierpieć.

Obawa przed takimi niepożądanymi konsekwencjami skłania do zachowywania się w sposób, który

przyczyni się do powstania równowagi sił93.

W związku z powyższym uwarunkowaniem chiński badacz Suisheng Zhao stwierdził,

że te państwa padają częściej ofiarą równowagi sił, które nie mają efektywnych narzędzi

działania, by dzięki nim móc przeciwdziałać negatywnym skutkom zmiany równowagi sił na

ich niekorzyść.94

Najczęściej jednak państwa zagrożone w wyniku ukształtowania się niekorzystnej

równowagi siły podejmują działania mające stanowić przeciwwagę (ang. counterbalancing),

które określamy mianem polityki równoważenia, tj. polityki przywracania (uprzednio

naruszonej) równowagi sił.

Polityka równoważenia jest działaniem złożonym i przejawia się w wielu formach. W

bogatej literaturze przedmiotu na ten temat wymienia się wiele form takiej polityki. Mając na

uwadze zadeklarowane cele pracy doktorskiej możemy wskazać na te formy, które będą

wykorzystanie jako narzędzia analizy w badaniach:

1. polityka równoważenia wewnętrznego (ang. internal balancing), polegająca na

wspieraniu rozwoju gospodarczego, umożliwiającego realizację bogactwa i siły

(potęgi). Ten rodzaj polityki równoważenia opiera się na zapewnieniu danemu

państwu możliwie największej gamy parametrów potęgi o charakterze materialnym

i niematerialnym (spójność społeczna) po to, aby poziom potęgi absolutnej i

relatywnej w stosunku do innych państw się nie zmniejszał.

92 Ibidem s. 24–25. 9393 K. Waltz, Struktura teorii stosunków międzynarodowych, tł. R. Włoch, Wydawnictwo Scholar, Warszawa

2010, s. 122. 94 S. Zhao, Power Competition in East Asia: From the Old Chinese World Order to Post-Cold War Regional

Multipolarity. St Martin’s Press New York: 1998, s. 58.

38

2. Polityka równoważenia zewnętrznego (external balancing), która polega na

przeciwdziałaniu nadmiernemu wzrostowi potęgi innego mocarstwa, aspirującego

do statusu hegemona. Najczęściej spotykaną formą takiego zewnętrznego

równoważenia jest zawieranie dwu- i wielostronnych sojuszy o charakterze

formalnym oraz nieformalnych koalicji dyplomatycznych, na przykład w formie

umów o strategicznym partnerstwie95. Zewnętrzne balansowanie czy równoważenie

zakłada działania skierowane przeciwko największej potędze, tudzież potędze, która

uważana jest za największe zagrożenie dla danego państwa. „Standardowe

rozumowanie w ramach równowagi sił zakłada ceteris paribus, że im bliżej państwu

jest do wielkiej lub rosnącej potęgi, tym bardziej zmotywowane jest, by balansować

przeciwko niej”96. Balansowanie zakłada zatem, że państwo zwróci się przeciwko

największej potędze, aby wyrównać dystrybucję potęgi. Według Mearsheimera

można znaleźć zastępcę, który prowadziłby politykę balansowania zamiast danego

państwa. Autor określał to jako przekazanie pałeczki97.

W literaturze przedmiotu na temat polityki równoważenia badacze wskazują na potrzebę

rozróżnienia między równoważeniem jako strategią ofensywną i defensywną. Polityka

równoważenia o charakterze ofensywnym wynika z założeń realizmu ofensywnego i opiera się

na czterech założeniach: system międzynarodowy jest anarchiczny; wielkie mocarstwa zawsze

rozwijają potencjał militarny o ofensywnym charakterze; państwa nigdy nie są pewne intencji

innych; przetrwanie jest ich nadrzędnym celem i są one zainteresowane osiągnięciem zysków

relatywnych, tj. większych od innych państw lub nawet ich kosztem98. Natomiast polityka

równoważenia defensywnego odwołuje się do idei racjonalnego wyboru jako kluczowej

determinanty międzynarodowych zachowań państw. Według Stephena Walta agresywne lub

rewizjonistyczne postawy mocarstw przynoszą skutki odwrotne do zamierzonego celu, podczas

gdy akceptowanie status quo przynosi o wiele większe korzyści. Pisał on przed laty, że w

stosunkach międzynarodowych polityka oparta na samoograniczeniu i roztropności jest

najbardziej optymalnym rozwiązaniem99.

Problem równoważenia defensywnego jest jednym z najważniejszych w teorii realizmu

strukturalnego i wskazuje się, że ma on szczególne zastosowanie w strategiach działania państw

95 J. Grieco, Realist International Theory and the Study of World Politics, w: M. Doyle, J. Ikenberry (red.) New

Thinking in International Relations Theory, Westview Press, Boulder 1997, s. 163–170. 96 S. Chan, Looking for Balance…, op. cit., s. 47. 97 Ibidem, s. 36. 98 J. Mearscheimer, The Tragedy…. op. cit. 99 S. Walt, The Origins of Alliances, Cornell University Press, New York 1987.

39

średnich i o mniejszym potencjale. Dla tej grupy państw jedyną racjonalną opcją jest

przyłączenie się do silniejszego mocarstwa poprzez zawarcie z nim odpowiedniego

porozumienia. Takie działanie określa się jako „bandwagoning” i jest ono gwarancją

przetrwania tak długo, jak trwa mocarstwo. W warunkach zbyt dużych różnic w potencjałach

jest to jedyna optymalna strategia działania. Pozostaje to sprzeczne z tradycyjnym rozumieniem

filozofii równowagi siły, gdyż „teoria równowagi siły zakłada, że państwa, które mogą sobie

na to pozwolić, będą wspierały słabszą stronę. To ta silniejsza, nie słabsza, strona im zagraża,

choćby poprzez wymuszanie na innych państwach dostosowania do preferencyjnych

polityk”100.

Inną interesująca klasyfikację zaproponował T.V. Paul:

a. twarda polityka równoważenia (ang. hard balancing)

b. miękka polityka równoważenia (ang. soft balancing)

„Twarda” polityka równoważenia miała miejsce w czasie zimnej wojny i polegała na

wyścigu zbrojeń i zawieraniu sojuszy polityczno-wojskowych. „Miękka” polityka

równoważenia zaczęła być stosowana przez państwa średnie i tak zwane drugiej kategorii po

zakończeniu zimnej wojny, kiedy to w stosunkach międzynarodowych wyłonił się

jednobiegunowy/unilateralny układ sił z USA na czele. W tej sytuacji, jak zauważył T.V. Paul,

pozostałe mocarstwa zaczęły podejmować działania mające na celu ograniczenie

oddziaływania potęgi Stanów Zjednoczonych. Chodzi tu o takie działania w ramach instytucji

międzynarodowych, które pozwalały na zawieranie dwu- i wielostronnych sojuszy, stosowanie

weta i blokowanie inicjatyw mocarstwa hegemonicznego101.

Ogólnie rzecz biorąc, miękkie równoważenie „odnosi się do zestawu zachowań,

począwszy od aktywnego przeszkadzania do pozytywnej zgody. Różne formy obstrukcji,

bojkotu lub zwykłego braku współpracy (…) mogą być uznane za miękkie równoważenie.

Miękkie równoważenie jest uważane za novum w strategii państw. Jak pisał John Ciorciari

„Najważniejsze zmiany w równowadze wpływów miały miejsce nie w relacjach wojskowych,

będących przedmiotem zainteresowania teorii równowagi sił, ale w sferach: gospodarczej,

instytucjonalnej i ideowej”102.

W zestawie różnych strategii równoważenia wyjątkowe miejsce zajmuje polityka

równoważenia określana jako hedging, który to termin można przetłumaczyć jako

100 S. Chan, Looking for Balance…, op. cit., s. 74. 101 T.V. Paul, Soft Balancing… op. cit. s. 46–71. 102 J.D. Ciorciari, The Limits of Alignment: Southeast Asia and the Great Powers since 1975,: Georgetown

University Press, Washington DC 2010, s. 158.

40

„zabezpieczenie się”. Tego rodzaju polityka równoważenia ma zastosowanie w sytuacji, kiedy

nie ma bezpośredniego zagrożenia dla państwa słabszego ze strony silniejszego. Hedging

zakłada próbę zrównoważenia działań – zarówno współpracę z państwem uznanym za

zagrożenie dla danego państwa, jak i działania mające na celu powstrzymanie tego państwa

przed osiągnięciem zbyt dużej dominacji na świecie lub w regionie103. Ogólnie rzecz biorąc

polega ona na eliminowaniu wszelkich niepewności w stosunkach z najważniejszymi

partnerami poprzez zastosowanie różnych narzędzi oddziaływania, takich jak rozwijanie

współpracy bilateralnej z jednej strony i przygotowywanie się na okoliczność zagrożenia

bezpieczeństwa ze strony partnera z drugiej. Są to czynności, które „z jednej strony wskazują

na zwiększanie zaangażowania i mechanizmów integracyjnych, a z drugiej – na działania

bazujące na realizmie w formie współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa z innymi państwami

(…)”104. Polityka „miękkiego równoważenia” obejmuje następujące reakcje:

• selektywne podążanie za najsilniejszym mocarstwem

• zaangażowanie

• ekonomiczny pragmatyzm

• przeciwdziałanie dominacji poprzez pośrednie równoważenie105.

Zbliżona w swojej treści do polityki równoważenia typu hedging jest inny rodzaj

polityki równoważenia, określany mianem „kompleksowego równoważenia” (ang. enmeshing),

nazywany także mianem splątania. Autorem tej koncepcji jest Evelyn Goh, która przedstawiła

ją po raz pierwszy na łamach czasopisma „International Security” w 2007 roku:

[…] kompleksowe równoważenie, najogólniej rzecz biorąc, polega na takim zaangażowaniu w

stosunki z danym państwem, aby wciągnąć je do międzynarodowej lub regionalnej społeczności z

zamiarem zintegrowania z nią106.

oraz

[…] proces zaangażowania się w relacje z państwem, tak aby wciągnąć je głębiej do

międzynarodowej lub regionalnej społeczności, otaczając je siecią podtrzymywanych wymian i stosunków,

103 Zob. też Le Hong Hiep, Vietnam’s hedging strategy against China since normalization, “Contemporary

Southeast Asia” 2013, nr 35(3), s. 333–368. 104 E. S. Medeiros, Strategic hedging and the future of Asia Pacific stability, “Washington Quarterly” 2005/2006,

vol. 29 nr 1, s. 147. 105 Zob. też ibidem, s.145–167; U. Shektar, ASEAN Response to the Rise of China: Deploying a Hedging Strategy,

“China Report” 2012, vol. 48, nr 3. 106 E. Goh, Great powers and hierarchical order in Southeast Asia: Analyzing regional security strategies.

“International Security” 2007/2008, vol. 32, nr 3, s. 122

41

z długofalowym celem integracji. W trakcie tego procesu interesy państwa-celu są redefiniowane, a jego

tożsamość może się zmienić tak, aby bardziej brać pod uwagę integralność i porządek systemu107.

Kompleksowe równoważenie zatem to przede wszystkim chęć utrzymania istniejącej

równowagi sił i istniejącej dystrybucji potęgi. Evelyn Goh, autorka tej koncepcji, uważała, że

stabilność systemu i równowagi sił może wspomóc budowa instytucji, które zajmowałyby się

regulowaniem relacji i tworzeniem norm, pośrednim balansowaniem przeciwko agresorom.

„Strategia splątania wszystkich wielkich potęg, która może wpływać na regionalne

bezpieczeństwo, wymaga zaangażowania w regionalnych instytucjach multilateralnych, multi-

i bilateralnych umów o wolnym handlu, dwustronnej i multilateralnej współpracy na rzecz

bezpieczeństwa”108.

W kompleksowym równoważeniu, kiedy mowa o strategii globalnej, chodzi zatem o to,

by konflikt stał się zbyt kosztowny, a państwa same zaczęły wspierać normy i zasady instytucji.

Jak zauważa Goh, splątanie może powodować pozytywne współzawodnictwo: państwa zaczną

ze sobą coraz ściślej współpracować, nie chcąc pozostać w tyle, co oznacza, że to wielkie potęgi

starałyby się o poprawę relacji z małymi i średnimi państwami. Potwierdza to tym samym tezę,

że nawet małe i średnie państwa mogą mieć wpływ na równowagę sił.

Kompleksowe równoważenie jest stosowane przede wszystkim przez państwa średnie,

które chcą zwiększyć swoje przełożenie na system międzynarodowy i równowagę sił. W

szczególności jest obecne, kiedy pojawia się zagrożenie, że redystrybucja potęgi, która może

nastąpić, na poziomie globalnym lub regionalnym, zakończy się mniej stabilnym systemem.

Aby zapobiec tej redystrybucji oraz potencjalnej rywalizacji wielkich potęg w regionie, należy

je bardziej zaangażować w relacje regionalne. Zwiększa to współzależność państw spoza

regionu z tymi z jego wnętrza, tym samym stabilizując regionalną równowagę sił. A jak pisali

Buzan i Waever, „w systemie równowagi sił prawdopodobne jest, że niektóre potęgi będą

szukały sojuszy z zewnętrznymi potęgami, które będą pomocne przy zwiększaniu możliwości

oraz asystowaniu w osiąganiu celów polityki zagranicznej”109.

Jako droga do porządku, kompleksowe równoważenie funkcjonuje na trzy sposoby. Po pierwsze,

poprzez uzasadnione, prawowite włączenie: przez stworzenie specjalnych, bilateralnych więzi

gospodarczych oraz polityczno-militarnych z poszczególnymi wielkimi potęgami oraz poprzez włączenie

ich jako partnerów do regionalnych instytucji multilateralnych (…). Po drugie, zinstytucjonalizowana

107 Ibidem, s. 122. 108 Ibidem. 109 B. Buzan, O. Waever, Regions and Powers…, op. cit., s. 135.

42

interakcja: poprzez otoczenie wielkich potęg wieloma bilateralnymi umowami oraz ramami

multilateralnymi, kompleksowe równoważenie reguluje i koordynuje interakcje między małymi, średnimi

i wielkimi państwami w regionie (…). Po trzecie, współpraca na rzecz bezpieczeństwa: państwa

współpracują ze sobą poprzez posłuch wobec norm i zasad (…)110.

Tym samym widać, że kompleksowe równoważenie ma na celu stabilizację systemu

jako takiego i utrzymanie jego istnienia. Co więcej, zakłada, że wielkie potęgi są włączone w

utrzymanie tego systemu, niezależnie od tego, czy popierały go od samego początku.

Należy jednak zauważyć, że koncepcja kompleksowego równoważenia proponowana

przez Evelyn Goh nie jest typowa dla teorii realizmu. Splątanie przewiduje bowiem znaczną

rolę dla instytucji międzynarodowych oraz układów i umów, zarówno bi-, jak i

multilateralnych. Oznacza to, że niektóre elementy czerpie z teorii neoliberalnych. Jednak

splątanie doskonale wpasowuje się w strategie podejmowane przez państwa średnie i małe,

które chcą wpływać na równowagę sił i dystrybucję potęgi. Wypełnia pewną lukę pozostawioną

przez pozostałe strategie: hedging, przyłączanie i równoważenie.

Steve Chan dzieli strategie równoważenia na wewnętrzne (wzmacnianie państwa) i

zewnętrzne (politykę zagraniczną). Jego zdaniem równoważenie zewnętrzne jest znacznie

bardziej popularne, gdyż wymaga mniejszych zasobów materialnych od państwa, co oznacza,

że umożliwia stosowanie tej strategii przez państwa małe i słabe. Krytykuje jednocześnie

podział na równoważenie, bandwagoning, hedging i splątanie.

Ewidentne jest, że państwa mają do swojej dyspozycji różne opcje polityczne, aby pokierować

wschodzącym lub istniejącym hegemonem. (…) Ale czy koncepcje przekazania pałeczki, przyłączenia,

dostosowania i appeasementu dominującej potęgi należy dołączyć do koncepcji równowagi? Ta koncepcja

traci swoją wyjątkowość, kiedy jest rozciągana, by zmieścić te alternatywy111.

W polityce równoważenia można również zastosować podział na twarde i miękkie

balansowanie. Twarde balansowanie zakłada przede wszystkim dominującą rolę wojska i

zwiększania twardej potęgi państwa bazującej na potencjale militarnym. „Zgodnie z teorią

równowagi siły państwa równoważą siłę militarną, aby zachować swoją niepodległość oraz

bezpieczeństwo (…). Państwo ma imperatyw, aby zwiększać, zmniejszać, utrzymywać,

używać lub porzucać potęgę wojskową zależnie od tego, czy: po pierwsze, widzi się jako

państwo zgadzające się ze status quo czy przeciwne status quo, czyli czy ma międzynarodowe

110 E. Goh, Great Powers…, op. cit., s. 130–131. 111 S. Chan, Looking for Balance…, op. cit., s.50.

43

wartości, których pożąda, czy ich nie ma; po drugie, czy uważa trend w równowadze siły za

korzystny czy za niekorzystny”112.

Natomiast miękkie balansowanie „odnosi się do zestawu zachowań, począwszy od

aktywnego przeszkadzania do pasywnej zgody. Różne formy obstrukcji, bojkotu lub zwykłego

braku współpracy (…) mogą być uznane za miękkie balansowanie”113. Miękkie balansowanie

jest uważane za novum w strategii państw. Jak pisze John Ciorciari „najważniejsze zmiany w

równowadze wpływów miały miejsce nie w relacjach wojskowych – tradycyjnym punkcie, na

którym skupiały się teorie równowagi sił – ale w sferach gospodarczej, instytucjonalnej oraz

ideowej”114.

Krytykiem równowagi sił jest Richard Rosecrance, którego zdaniem równowaga sił w

jej tradycyjnym rozumieniu musi ponieść klęskę, gdyż zawsze prowadzi do rywalizacji między

państwami115. Z tego samego powodu bipolarna równowaga sił jest wyjątkowo niestabilnym

systemem. Autor zgadza się jednak, że system i dystrybucja potęgi są najbardziej zagrożone,

kiedy jedna ze stron nie chce uszanować status quo, za to chce wprowadzić zmiany, ignorując

istniejący system i rządzące nim normy.

Rosecrance proponuje w zamian koncepcję „przewagi siły”, zbliżoną jest do porządku

hegemonicznego, w ramach którego powstaje system utrzymywany przez hegemona i państwa

akceptujące system. Zastrzega jednak, że „przewaga działa najlepiej dla utrzymania pokoju

wtedy, gdy wartości państw członkowskich lub państw tworzących grupę przywódczą są

wspierane przez inne społeczeństwa oraz gdy zmiany zachodzące wewnątrz państw mogą

zwiększyć poszanowanie dla tych wartości”116.

Koncepcja równowagi sił jest zatem bardzo szerokim pojęciem, obejmującym swoim

zakresem szereg znaczeń i relacji. Stanowi ona jedną z podstawowych koncepcji realizmu, gdyż

bezpośrednio odnosi się do podstawowego pojęcia w nauce o stosunkach międzynarodowych:

potęgi. „Potęga jest niezbędnym elementem każdego porządku politycznego. Historycznie

każde podejście w przeszłości do światowej społeczności było produktem wyniesienia jednej

potęgi”117. Mechanizm równowagi sił może się jednak różnić w poszczególnych regionach

zależnie od „gęstości systemu międzynarodowego. Systemy międzynarodowe różnią się od

siebie przestrzenią dostępną dla podboju terytorialnego lub ekonomicznego”118. Analogicznie

112 S. Zhao, Power Competition…, op. cit., s. 9. 113 S. Chan, Looking for Balance…, op. cit., s. 37. 114 J.D. Ciorciari, The Limits of Alignment…, op. cit., s. 158. 115 Richard Rosecrance, The emerging overbalance of power, “American Interest” 2014, vol. 10 nr 1, s. 14. 116 Ibidem, s. 17. 117 E.H. Carr, The Twenty Years’ Crisis, Palgrave Macmillan Basingstoke, UK: 2001, s. 213. 118 R. Gilpin, War and Change…, op. cit., s. 147.

44

gęstość systemu może być różna w poszczególnych regionalnych systemach, co sprawia, że

zarówno sama równowaga, sił jak i polityka równowagi sił mogą się od siebie znacznie różnić

zależnie od regionu.

45

Rozdział II. Między równoważeniem a hegemonią – zarys ewolucji strategii

USA wobec Azji Wschodniej od 1784 roku

1. Formowanie regionalnej strategii przez USA w latach 1784–1914

Właściwe zrozumienie współczesnej amerykańskiej strategii równoważenia w regionie Azji

Wschodniej, a w zasadzie w całym regionie Azji i Pacyfiku, wymaga odwołania się do

historycznej obecności USA w tym regionie, począwszy od momentu utworzenia niepodległej

republiki Stanów Zjednoczonych Ameryki po podpisaniu układu pokojowego w Paryżu z

Anglią w 1783 roku.

Wybór takiej cezury czasowej nie jest przypadkowy, ponieważ już od chwili swego

powstania nowe republikańskie państwo – Stany Zjednoczone Ameryki – podjęły aktywną

działalność polityczną i gospodarczą w stosunku do Azji Wschodniej. Tradycja

amerykańskiego zaangażowania w tym regionie liczy więc sobie ponad 230 lat.

Na początku 1784 roku kupcy z Nowego Jorku zorganizowali pierwszą wyprawę

handlową, wysyłając żaglowiec o nazwie Empress of China do Kantonu119 w Chinach. O takim

kierunku działań przesądziło odcięcie środowisk kupieckich nowego państwa od kontaktów

handlowych z Europą, ponieważ europejskie monarchie nie chciały utrzymywać z nowo

powstałą republiką jakichkolwiek relacji. To interesy handlowe były pierwotną przesłanką

aktywności amerykańskiej w regionie, określanym w tym czasie mianem Indii Wschodnich.

Ale niektórzy badacze zwracają też uwagę na to, że elity polityczne nowo powstałego państwa

interesowały się Chinami, widząc w nich wielką i odmienną pod każdym względem

cywilizację. Pod wpływem pierwszych kontaktów kształtował się bardzo pozytywny obraz

Chin, postrzeganych jako kraj dobrze urządzony i kierujący się zasadami filozofii

konfucjańskiej, zatem nie dziwi, że do końca 1790 roku zorganizowano 28 rejsów statków

handlowych z USA do Chin. Ta intensywność kontaktów uzmysłowiła przywódcom nowego

państwa, jak wielkie są możliwości handlu z Chinami i Azją Wschodnią. W ten sposób zaczęła

kształtować się świadomość opłacalności tych kontaktów, w związku z czym nabierały one

politycznego znaczenia120.

Amerykański polityk, dyplomata, sekretarz stanu, a od 1825 roku prezydent, John

Quincy Adams, ukierunkował międzynarodową aktywność USA na ten region i to on jako

pierwszy wysunął ideę, by te rozległe interesy handlowe chronić za pomocą środków

119 Obecna nazwa portu: Guangzhou. 120 M. H. Hunt, The Making of a Special Relationship. The United States and China to 1914, Columbia University

Press, New York: 1983.

46

politycznych i wojskowych. W związku z tym przystąpiono do zakładania konsulatów w

Chinach, w Hongkongu, w Batawii i Kalkucie. W 1833 roku Stany Zjednoczone zawarły

pierwszą umowę międzynarodową z królestwem Syjamu (układ o przyjaźni i handlu), a w

jedenaście lat później pierwszy w historii układ handlowy z Chinami, którego pełna nazwa

brzmiała: Układ o pokoju, przyjaźni i handlu między Stanami Zjednoczonymi Ameryki a

Imperium Chińskim”121, zwany także, od miejsca jego podpisania, układem z Wangxia (ang.

Treaty of Wangxia). Został przyjęty dwa lata po zakończeniu pierwszej wojny opiumowej

między Chinami a Wielką Brytanią, zakończonej podpisaniem nierównoprawnego traktatu

pokojowego w Nankinie w 1842 roku. Zawierając w tych okolicznościach traktat z Chinami,

Stany Zjednoczone uzyskały szereg koncesji w postaci swobodnego dostępu do chińskich

portów oraz eksterytorialnych praw dla własnych obywateli. Ten bilateralny układ przyczynił

się do umocnienia pozycji USA w regionie tak dalece, że zaczęły być postrzegane jako

mocarstwo równe obecnym już w tym regionie kolonialnym potęgom europejskim.

Spowodował także intensyfikację wymiany handlowej między USA a innymi państwami

regionu, bowiem wedle danych badaczy amerykańskich w 1846 roku obsługiwało ją około 200

statków handlowych122.

Traktat amerykańsko-chiński z 1844 roku był wyjątkowo ważnym wydarzeniem także

dlatego, ponieważ Stany Zjednoczone po raz pierwszy zaznaczyły w nim w stosunku do Chin

swoje odrębne stanowisko, różniące się od polityki kolonialnych mocarstw europejskich. W ten

sposób USA w regionie Azji Wschodniej i Pacyfiku przeciwstawiły się kolonialnym

mocarstwom europejskim, a przede wszystkim Wielkiej Brytanii123. Nierównoprawny traktat z

Nankinu z 1842 roku, jaki Brytyjczycy narzucili cesarskim Chinom, spotkał się z mieszanymi

uczuciami w USA, gdyż z jednej strony obiektywnie sprzyjał on realizacji amerykańskich

interesów handlowych, ale z drugiej strony dawały o sobie znać antykolonialne i antybrytyjskie

nastroje wśród przywódców USA, którzy uważali, że Chinom należy się równe traktowanie i

samodzielność, nawet jeżeli ich rząd ma despotyczny charakter, bowiem handel powinien być

prowadzony na podstawie stałych i sprawiedliwych reguł. Takie ideowe przesłanki stanowiły

tło traktatu z Chinami w 1844 roku. USA wynegocjowały w nim system stałych ceł i zasadę

eksterytorialności dla swoich kupców. W zamian zrezygnowały z handlu opium – co było

121 Treaty of Peace, Amity and Commerce between the United States of America and the Chinese Empire,

http://babel.hathitrust.org (dostęp: 12 lutego 2018). 122 V. Bhongbhibhad (ed.), The Eagle and the Elephant:150 years of Thai-American Relations, United Production

Bangkok 1982, s. 33–36. 123 M. Keliher, Anglo-American Rivalry and the Origins of US China Policy, “Diplomatic History”, April 1, 2007,

s. 227–245.

http://babel.hathitrust.org/

47

wyjątkowym gestem wobec Chin. Stany Zjednoczone uzyskały w tym traktacie zgodę Chin na

stały pobyt protestanckich misjonarzy i budowę kościołów124.

Układ ten należy rozumieć jako próbę zaprezentowania amerykańskich wartości i

uzyskanie tym samym większego wpływu na region.

Najbardziej interesującym zapisem w traktacie z 1844 roku była zgoda Chin na

działalność misyjną, która obok handlowej była najważniejszą dziedziną aktywności

amerykańskiej. Pierwsi misjonarze dotarli do Chin z Nowej Anglii i osiedlili się w Kantonie w

1830 roku. Ich działalność była wspierana przez amerykańskich kupców i początkowo

ograniczała się do skupiska Amerykanów. Ale wkrótce, po opanowaniu języka chińskiego,

rozpoczęli akcję misyjną, połączoną z nawracaniem na protestantyzm. W latach czterdziestych

XIX wieku w Chinach opublikowano historię USA w języku chińskim, wydaną przez

misjonarzy. Amerykańscy protestanccy misjonarze zajmowali się nie tylko głoszeniem wiary,

ale także promocją wartości republikańskich, propagując ustrój USA. Ocenia się, że w połowie

XIX wieku aktywną działalność w Chinach prowadziło 88 misjonarzy. Misyjność była ważnym

powodem współpracy z Chinami, ponieważ ten kraj doskonale nadawał się do ideologiczno-

chrześcijańskiej ekspansji jako sposób na podkreślenie wyjątkowości amerykańskich wartości

(ang. exceptionalism). Rozwój kontaktów z Chinami z tego punktu widzenia był uzasadniony

chęcią ich przekształcenia pod przywództwem USA i zgodnie z ich wartościami125.

Inne ważnym obszarem aktywności amerykańskich misjonarzy były Hawaje, które od

lat czterdziestych XIX wieku przyjęto określać mianem Pacific New England126.

Według danych przytoczonych przez amerykańskich autorów, pierwszym okrętem

wojennym marynarki USA, który rozpoczął służbę na Pacyfiku w 1813 roku, była fregata

Sussex. W 1926 roku okręty US Navy złożyły wizytę na Hawajach, zaznaczając tym samym

swoją obecnością, że USA posiadają własne interesy na tym archipelagu wysp Polinezji. Była

to demonstracja polityczna w duchu ogłoszonej parę lat wcześniej doktryny Monroego, której

obowiązywanie zaczęto rozszerzać na akwen Pacyfiku. W rezultacie tych działań, na mocy

decyzji Kongresu, utworzono w 1835 roku zespół okrętów wojennych, składający się z trzech

fregat o nazwie East Asia Squadron. W ten sposób zapoczątkowano stałą obecność militarną

amerykańskiej marynarki wojennej na Pacyfiku, a naturalną tego konsekwencją stała się

potrzeba ustanowienia stałych baz stacjonowania w tym regionie.

124 J. R. Haddad, America’s First Adventure in China: Trade, Treaties, Opium, and Salvation, Temple University

Press, Philadelphia: 2013. 125 M. Hunt, op. cit., s.171. 126 J.R. Haddad, op. cit.

48

Rosnąca aktywność Stanów Zjednoczonych w regionie Azji Wschodniej w pierwszej

połowie XIX wieku w sferze handlu, militarnej i kulturowej (misja protestancka) były

przejawem realizacji silnie zakorzenionej w umysłach amerykańskich elit idei Objawionego

Przeznaczenia (ang. Manifest Destiny), sformułowanej przez ojców założycieli, a zakładającej

podejmowanie działań na rzecz promocji idei wolności i demokracji127. Państwa Azji

Wschodniej o starożytnej kulturze, ale despotycznych ustrojach były ideowym obszarem do

promocji tych wartości, co w pełni ujawniło się w drugiej połowie XIX wieku, kiedy USA

zaczęły traktować ten obszar w kategoriach strategicznych.

Oto wymowna opinia na ten temat Roberta Millera: „Około 1850 roku Ameryka zaczęła

myśleć o Azji w kategoriach politycznych i strategicznych, a nie tylko wyłącznie handlowych.

Dzięki temu znaczenie Pacyfiku wzrosło do takiego samego poziomu, jak Atlantyku.

Wprowadzenie statków promowych zbliżyło Azję Wschodnią i Kalifornię, a

transkontynentalne połączenie kolejowe zintegrowały cały obszar USA. Dzięki temu skrócono

drogę ze Wschodniego Wybrzeża USA do Chin, do których odtąd nie trzeba było podróżować

przez Kanał Sueski. Ten postęp techniczny przyczynił się do wzrostu zainteresowania przez

Stany Zjednoczone Japonią i Indochinami”128.

Do większego zaangażowania USA w regionie dała okazję druga wojna opiumowa w

Chinach, zakończona interwencją brytyjsko-francuskiego korpusu. Stały się one po raz kolejny

beneficjentem konfliktu, w którym bezpośrednio nie uczestniczyły. W 1858 roku obydwie

strony podpisały bilateralny traktat w Tiencinie (Tianjin), na podstawie którego USA uzyskały

całkowicie wolny dostęp do portów i do rynku chińskiego. W dziesięć lat później obydwa

państwa przyjęły nowy poprawiony traktat (Burlingame–Seward Treaty). W tym

zrewidowanym dokumencie Stany Zjednoczone po raz pierwszy przyznały Chinom klauzulę

największego uprzywilejowania, uznawały chińską suwerenność i integralność terytorialną i co

najważniejsze – wyraziły zgodę na emigrację Chińczyków do Stanów Zjednoczonych w celach

zarobkowych, naukowych i studiów. Po ratyfikacji tego traktatu przez obydwie strony, Chiny

cesarskie i Stany Zjednoczone nawiązały stosunki dyplomatyczne129.

Powyższy traktat był ważnym etapem rozwoju amerykańskiej strategii w regionie,

ponieważ poprzez przyznanie Chinom równorzędnego statusu, USA de facto przystąpiły do

127 A. K.Weinberg, Manifest Destiny: A study of Nationality Expansionism in American History, University of

Chicago Press, Chicago: 1963. 128 R. H. Miller, Vietnam and Beyond: A Diplomat’s Cold War Education, Texas Tech University Press, Lubbock:

2002, s. 59. 129 W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych 1815–1945, Scholar, Warszawa: 2003, s.118–119.

49

polityki zrównoważenia wpływu europejskich mocarstw kolonialnych, czyli Wielkiej Brytanii

i Francji.

Ekonomiczna i kulturowo-polityczna ekspansja Stanów Zjednoczonych w regionie nie

ograniczała się bynajmniej do Chin.

W 1845 roku Kongres Stanów Zjednoczonych przyjął rezolucję w sprawie

zainicjowania handlu z Japonią, ale dopiero w osiem lat później, w 1853 roku, zapoczątkowano

stosowne działania. Inicjatywę podjął komandor Matthew Perry, dowódca eskadry East Asia

Squadron, który był zwolennikiem zmuszenia Japonii przez Stany Zjednoczone do otwarcia się

w drodze demonstracji siły przez amerykańską marynarkę wojenną i bez oglądania się na

reakcje mocarstw europejskich.

Komandor M. Perry przypłynął do Japonii w lutym 1854 roku, a więc wtedy, gdy

mocarstwa europejskie były zaabsorbowane wojną krymską. Przedstawiciele szogunatu,

sprawującego wtedy władzę w Japonii, przyjęli amerykańską propozycję bilateralnego traktatu.

Został on podpisany w marcu 1854 roku i nosił nazwę traktatu o pokoju i przyjaźni lub

konwencji z Kanagawy (tj. miejsca jej podpisania).

Mało znanym w historii jest fakt, że komandor Perry był tak naprawdę pierwszym

amerykańskim wojskowym i politykiem, który przedstawił całościową koncepcję układania

stosunków z regionem, mogącym według niego mieć większe potencjalne i realne znaczenie

dla USA, niż ma region Oceanu Atlantyckiego. Argumentował w przekonujący sposób, że

jeżeli Stany Zjednoczone nie podejmą działań w porę, to Wielka Brytania, Francja i Rosja

zdominują Azję Wschodnią. Twierdził, że przyszłość amerykańskiego handlu, bezpieczeństwa

i wartości są nierozłącznie związane z Azją Wschodnią i Pacyfikiem. Jako pierwszy postulował,

aby rozwijać na tym akwenie amerykańską marynarkę wojenną i system baz dla niej,

intensyfikować handel oraz angażować się w promocję demokracji. W jego ocenie Stany

Zjednoczone powinny nadać absolutny priorytet stosunkom z Japonią jako najbardziej wtedy

rozwiniętym państwem w regionie. Śmiałe idee komandora M. Perry’ego nie zostały

wprowadzone w życie ze względu na narastający konflikt wewnętrzny i wybuch wojny

secesyjnej w USA na początku lat sześćdziesiątych XIX wieku130.

Druga połowa XIX wieku, aż do I wojny światowej, to okres bezprecedensowej

ekspansji Stanów Zjednoczonych w regionie, co było możliwe dzięki zniesieniu niewolnictwa

i zakończenia wojny secesyjnej w 1865 roku.

130 W. R. Nester, Power across the Pacific: A Diplomatic History of American Relations with Japan, Macmillan,

London: 1996.

50

Inicjatywa o historycznym wręcz znaczeniu, przedsięwzięta przez Stany Zjednoczone,

to zakup Alaski od Rosji w marcu 1867 roku za sumę 7,2 mln ówczesnych dolarów.

Okoliczności zawarcia tej bezprecedensowej transakcji są nader interesujące. Osłabiona

finansowo wojną krymską Rosja przeżywała ogromne problemy gospodarcze. W tym samym

czasie Stany Zjednoczone zaczęły poważnie się obawiać, że Alaska, będąca częścią Rosji,

zostanie opanowana przez Wielką Brytanię. Chcąc temu zapobiec, zaproponowały Rosji kupno

Alaski. Oferty były początkowo odrzucane, ale zaważyły fiskalne problemy i Rosja

zdecydowała się w końcu na sprzedaż. Zakup Alaski, motywowany obawami przed ekspansją

brytyjską, okazał się wyjątkowo ekonomicznie opłacalny, ponieważ w następnym roku odkryto

tam złoża złota ropy naftowej i gazu. Był to jeden z ważnych czynników, który przyczynił się

do ekspansji amerykańskiej gospodarki w drugiej połowie XIX wieku131. W 1867 roku Stany

Zjednoczone objęły w posiadanie niezamieszkały atol Midway, ulokowany geograficznie w

centrum Pacyfiku, który w przyszłości stał się bazą militarną o strategicznym, wręcz globalnym

znaczeniu.

W drugiej połowie XIX wieku strategia USA na Pacyfiku polegała na równoważeniu

wpływów kolonialnych mocarstw europejskich, takich jak Wielka Brytania, Francja, Rosja i

Niemcy, a z czasem także samej Japonii.

Pierwszym, historycznie uznanym przypadkiem polityki równoważenia przez Stany

Zjednoczone w regionie, była wojna między Chinami i Francją w latach 1884–1885, która

zakończyła się kapitulacją Chin i cesją Indochin na rzecz Francji . W wyniku tego wydarzenia

w 1887 roku Francja utworzyła pod swoim protektoratem kolonialnym Unię Indochin (franc.

Union Indochinoise, ang. Indochinese Union). Dla Stanów Zjednoczonych było to niemałe

wyzwanie, ponieważ na podstawie traktatu z Chinami, zawartym w 1858 roku w Tiencinie

(Tianjin), zobowiązały się one do reagowania, jeśli w stosunku do Chin jakiekolwiek inne

państwo podejmie niesprawiedliwe i agresywne działania. Jednak USA zachowały neutralność,

argumentując to potrzebą utrzymywania dobrych relacji z obiema skonfliktowanymi stronami.

W rzeczywistości aneksja Indochin przez Francję była przychylnie przyjęta przez kręgi

gospodarcze USA, gdyż otwarły się nowe możliwości handlu z tym subregionem. Wkrótce po

utworzeniu Unii Indochin, Stany Zjednoczone otworzyły w Sajgonie konsulat w celu promocji

interesów handlowych132.

Kolejnym ważnym wydarzeniem w regionie, które zmusiło Amerykanów do zajęcia

stanowiska, był wybuch wojny chińsko-japońskiej w 1894 roku. Był to test dla amerykańskiej

131 A. W. Shiels, The Purchase of Alaska, The University of Alaska Press, College, Alaska: 1967. 132 R. Miller, op. cit., s.102–147.

51

dyplomacji jako pośrednika i gwaranta pokoju w regionie. Po raz pierwszy Stany Zjednoczone,

a nie mocarstwo europejskie, wystąpiły w roli rozjemcy między modernizującą się w oparciu o

europejskie i amerykańskie wzorce Japonii, która przystąpiła do realizacji imperialnej polityki

kolonialnej, a Chinami, podupadającymi coraz bardziej i szybko słabnącymi ekonomicznie i

militarnie.

Przedmiotem sporu i wojny między dwoma azjatyckimi mocarstwami stała się Korea,

która jako królestwo od stuleci pozostawała w chińskiej strefie wpływów w ramach tak

zwanego systemu trybutarnego. Już od lat siedemdziesiątych Chiny stały się obiektem

ekspansji kolonialnej Japonii, skierowanej najpierw na Tajwan (historyczna nazwa Formoza).

Na początku 1894 roku Chiny dokonały interwencji w Korei z powodu niestabilnej

sytuacji w tym kraju. Jednocześnie interweniowała Japonia, argumentując to potrzebą ochrony

swoich interesów. W krótkotrwałej wojnie w drugiej połowie 1894 roku dysponujące przewagą

technologiczną na lądzie i na morzu wojska Japonii odniosły zdecydowane zwycięstwo. W

następnym roku, czyli 1895, Chiny i Japonia zawarły traktat pokojowy w Shimonoseki,

wybitnie niekorzystny dla Chin, ponieważ musiały się one zgodzić na rezygnację z kontroli nad

Koreą, na przekazanie Tajwanu na rzecz Japonii oraz na liczne koncesje handlowe dla

przedsiębiorstw japońskich133.

Stany Zjednoczone zachowały neutralność w wojnie chińsko-japońskiej, ale nie uszedł

ich uwadze wzrost japońskiej potęgi i zmiana równowagi sił w regionie na korzyść Japonii

kosztem Chin. To z pewnością wpłynęło na przyspieszenie decyzji USA o objęciu

zwierzchności suwerennej nad Hawajami w 1898 roku. Przypomnieć należy, że już w 1842

roku Stany Zjednoczone wydały oświadczenie o objęciu tego archipelagu doktryną Monroego.

W 1960 roku Hawaje stały się pięćdziesiątym stanem USA.

W 1898 roku miało miejsce jeszcze jedno istotne wydarzenie, które sprawiło, że Stany

Zjednoczone stały się równorzędnym z innym mocarstwami państwem regionu. Była to wojna

z Hiszpanią, która w regionie Karaibów zakończyła się „wyzwoleniem” Kuby spod panowania

kolonialnego Hiszpanii, a w regionie Pacyfiku „wyzwoleniem” Filipin. Na mocy podpisanego

w Paryżu traktatu pokojowego Filipiny i wyspa Guam przeszły we władanie Stanów

Zjednoczonych. W ten sposób USA zabezpieczały sobie wyjątkowo korzystną geostrategiczną

pozycję w obszarze Azji i Pacyfiku, dysponując możliwościami budowy baz dla marynarki

133 S. C. Paine, The Sino-Japanese War of 1894–1895: Perceptions, Power and Primacy, Cambridge University

Press, New York: 2003.

52

wojennej, począwszy od Alaski, na Hawajach, archipelagu Midway, wyspie Guam, Filipinach

i na południowym Pacyfiku na archipelagu Samoa134.

Osiągnięcie tak wielkich zdobyczy terytorialnych przez Stany Zjednoczone w drugiej

połowie XIX wieku sprawiło, że pojawiła się potrzeba politycznych i koncepcyjnych

uzasadnień dla takich działań ekspansjonistycznych. Na pierwszym miejscu, o czym wcześniej

wspomniano, dominowały interesy ekonomiczne i handlowe wspierane przez rząd w

Waszyngtonie, który stał na straży działalności gospodarczej amerykańskich przedsiębiorstw.

Było to działanie w duchu dominującej wtedy idei kolonialnej, ekonomicznego imperializmu,

w celu zabezpieczenia dostępu do zagranicznych rynków zbytu.

Niezależnie od ekonomicznych przedsięwzięć, uzasadniających aktywność w regionie,

drugą ważną determinantą było dążenie do przeciwstawienia się wszelkiego rodzaju

zagrożeniom dla amerykańskich interesów poprzez obecność tam ich marynarki wojennej. Z

czasem przedstawiciele tego rodzaju amerykańskich sił zbrojnych zaczęli we własnym zakresie

prezentować pogląd o potrzebie wypracowania morskiej strategii w tym regionie, w której

główną rolę miałaby odgrywać marynarka wojenna USA.

Najwybitniejszym i najbardziej znanym reprezentantem amerykańskich sił zbrojnych,

który opracował doktrynalne założenia takiej strategii, był Alfred Thayer Mahan, służący w

marynarce wojennej Stanów Zjednoczonych w stopniu kapitana. Przedstawienie

najważniejszych elementów jego morskiej strategii jest ze wszech miar celowe, ponieważ

pomimo upływu ponad stu lat od jej sformułowania, jest ona nadal jedną z najważniejszych

wytycznych amerykańskiej strategii w tym obszarze.

A.T. Mahan był pierwszym amerykańskim wojskowym, który skonkretyzował

założenia strategii Stanów Zjednoczonych w regionie Pacyfiku. Ogólnie rzecz biorąc, ustalił on

sposoby, metody i formy działania na rzecz ochrony interesów USA w obszarze. Był

pierwszym, który w sposób tak dobitny podkreślał rangę tego problemu, argumentując, że

przyszłość globalnej równowagi sił, a zatem interesy Stanów Zjednoczonych, zależeć będą od

rozwoju w regionie Azji i Pacyfiku, a nie Ameryki Łacińskiej czy Europy. To tu, na tym

obszarze przejawiają się i będę w przyszłości przejawiać największe wyzwania i problemy,

jakie będą musiały być brane pod uwagę przez Stany Zjednoczone.

Przekonywał, że wschodnie, a zwłaszcza zachodnie, wybrzeże USA jest wrażliwe na

atak ze strony innego mocarstwa, które byłoby w stanie dominować na Atlantyku lub na

Pacyfiku. Stąd brała się jego główna teza, że kontrola archipelagu Hawajów i Przesmyku

134 United States Maritime Expansion Across the Pacific during 19th Century, Office of the Historian of the United

States Department of State, http://history.state.gov (dostęp: 20 stycznia 2019).

http://history.state.gov/

53

Panamskiego ma kluczowe znaczenie dla interesów i bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych.

Geograficzna lokalizacja Hawajów w połączeniu z technologiami morskimi komunikowania

(wtedy były to statki o napędzie parowym) uzasadniają taką wysuniętą obecność nie tylko ze

względu na bezpieczny dostęp do Chin, ale i potrzeby obronne terytorium Stanów

Zjednoczonych135.

Bardzo interesujące było rozważanie A.T. Mahana o długoterminowych trendach

rozwojowych w Azji. Był pierwszym amerykańskim strategiem, który pod koniec XIX wieku

zapowiedział, że w Azji pojawią się dla USA wyzwania i zagrożenia związane z odrodzeniem

się wielkich potęg azjatyckich, jak Japonia, Chiny i Indie, po przezwyciężeniu przez nie

słabości i kolonialnego panowania europejskich mocarstw. Industrializację Japonii traktował

jako empiryczne uzasadnienie swojego poglądu. Wyrażał przy tym nadzieję, że te trzy wielkie

mocarstwa azjatyckie otworzą się na wartości moralne, reprezentowane przez Stany

Zjednoczone, i że w drodze stopniowej ewolucji przekształcą się w państwa demokratyczne.

Był przy tym w pełni świadomy, że w długiej perspektywie czasowej w sumie te trzy państwa

azjatyckie pod względem potencjału materialnego przewyższają Zachód i dlatego byłoby

pożądane, by przekształciły się w państwa liberalnej demokracji136. W ocenie historyków

koncepcja A.T. Mahana była przejawem dążenia Stanów Zjednoczonych do zapewnienia sobie

korzystnej równowagi sił poprzez rozbudowę baz wojennych, rozwój wolnego handlu i dostęp

do rynków zagranicznych, promocję demokratycznych wartości oraz, co było absolutną

nowością, zawarcie sojuszu z Wielką Brytanią. To była istotna zmiana w myśleniu

strategicznym Amerykanów, ponieważ nieomal przez cały XIX wiek Stany Zjednoczone

podejmowały działania równoważące wpływy Wielkiej Brytanii na tym obszarze137.

A.T. Mahan, który zaczął publikować swoje poglądy w formie artykułów na początku

lat dziewięćdziesiątych XIX wieku, wywarł ogromny wpływ na polityków i wojskowych w

Waszyngtonie, a jego publikacje były inspiracją do podjęcia działań umacniających pozycję

USA w regionie. Usprawiedliwiały ekspansję na obszarze zachodniego Pacyfiku (Azji

Wschodniej) i aneksję w 1898 roku Hawajów, a w roku następnym Filipin i wyspy Guam, gdzie

natychmiast przystąpiono do budowy baz wojskowych.

135 R. Seager II, D. D. Maguire (eds), The Letters and Papers of Alfred Thayer Mahan, Naval Institute Press,

Annapolis: 1975. 136 A. T. Mahan, The Interest of the United States in Sea Power, Present and Future, Little Brown, Boston: 1898. 137 T. Dennett, Mahan’s “the Problem of Asia”: The Future in Retrospect, “Foreign Affairs”, 1935, vol. 13 nr 3,

s. 460–475.

54

Po zakończeniu wojny chińsko-japońskiej w 1895 roku największym wyzwaniem dla

Stanów Zjednoczonych stały się Chiny w tym sensie, że należało wypracować nowe podejście

do tego problemu.

Po przegranej wojnie Chiny zostały osłabione, a wyjątkowa nieudolna władza cesarska

nie była w stanie przeprowadzić jakichkolwiek reform i w związku z tym w kraju narastał

chaos. W tych okolicznościach w 1900 roku w Chinach wybuchło powstanie bokserów,

określone tak od nazwy chińskiego tajnego stowarzyszenia, którego radykalny program

skierowany był przeciw obecności cudzoziemców, w tym obywateli Stanów Zjednoczonych.

Mając na uwadze ochronę przybywających w Chinach licznych własnych obywateli

(handlowcy, dyplomaci i misjonarze), Stany Zjednoczone podjęły decyzję o przyłączeniu się

do zagranicznej interwencji, wysyłając kontyngent marines (piechoty morskiej), liczący kilka

tysięcy żołnierzy. Po stłumieniu rebelii został on natychmiast wycofany, ponieważ USA nie

chciały być posądzone o zamiar okupacji, gdyż, jak o tym wcześniej mówiono, stały one na

stanowisku integralności terytorialnej Chin.

Krótkotrwała interwencja Stanów Zjednoczonych w Chinach była nie lada wyzwaniem,

ponieważ rok wcześniej, tj. w 1899 roku, ogłosiły one swoją pierwszą doktrynę polityki

zagranicznej, która określała ich interesy w regionie, a przede wszystkim w stosunkach z

Chinami. Przyjęto dla niej nazwę: polityka otwartych drzwi (ang. open door policy), opracował

ją i zaprezentował ówczesny sekretarz stanu John Hay. Opierała się ona na dwóch postulatach:

1) swobodny dostęp obywateli i firm amerykańskich do chińskiego rynku zbytu; 2) zasada

administracyjnej integralności Chin lub innymi słowy – terytorialnej integralności Chin. U

podstaw takiego podejścia leżały interesy ekonomiczne, czyli zapewnienie warunków do

wolnego handlu na obszarze całych Chin, w tym także na tych obszarach, które były

kontrolowane przez inne mocarstwa138.

Ogłoszenie doktryny „otwartych drzwi”, jak pisze Edward Haliżak, było swego rodzaju

ostrzeżeniem dla innych mocarstw, aby nie naruszały integralności terytorialnej Chin, w

przeciwnym razie narażą się na konflikt interesów z USA139. W ten sposób Stany Zjednoczone

zaczęły występować w roli gwaranta niepodległości Chin w sytuacji, gdy te znajdowały się w

bardzo trudnym położeniu ekonomicznym i politycznym, spowodowanym brakiem

modernizacji. Stany Zjednoczone stały się również gwarantem regionalnej równowagi sił, dając

138 M. H. Hunt, The Making of a Special Relationship: The United State and China to 1914, Columbia University

Press, New York: 1983. 139 E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Wyd. Scholar, Warszawa: 1999, s.132.

55

do zrozumienia, że żadne inne mocarstwo nie może zdobyć dominującej pozycji w regionie

kosztem Chin.

Pierwszym testem dla doktryny otwartych drzwi i gwarancji regionalnej równowagi sił

była wojna rosyjsko-japońska, która toczyła się w latach 1904–1922. Stany Zjednoczone

wystąpiły w tym konflikcie jako arbiter i rozjemca, działający w roli gwaranta regionalnej

równowagi sił. Pod auspicjami Stanów Zjednoczonych prowadzone były pokojowe negocjacje

w Portsmouth (stan New Hampshire). USA udało się ograniczyć negatywne skutki pokoju dla

Rosji, perswadując skutecznie japońskiej delegacji, aby ta zrezygnowała z żądania wypłaty

przez Rosję kontrybucji wojennych140.

Na przełomie stuleci Stany Zjednoczone wyłoniły się jako mocarstwo regionu,

świadome swej mocarstwowej pozycji. Ekspansjonizm motywowany był zarówno interesami

ekonomicznymi141, jak i chęcią uzyskania statusu mocarstwa, co najlepiej oddają słowa

amerykańskiego prezydenta Theodore’a Roosevelta:

Byłem ekspansjonistą jeszcze przed moim przyjazdem na wybrzeże Pacyfiku. Po pobycie tutaj

zrozumiałem, dlaczego każdy człowiek przekonany o wielkości swego kraju i zadowolony z tego, że jego

ojczyzna z ufnością patrzy w przyszłość, nie może być nikim innym, jak tylko ekspansjonistą. W

rozpoczynającym się właśnie stuleciu handel i panowanie na Pacyfiku staną się czynnikiem o trudnym

do przecenienia znaczeniu w dziejach świata. Położenie geograficzne Ameryki nad Pacyfikiem sprawia,

że jeżeli tylko chcemy je wykorzystać, możemy w przyszłości uzyskać dominującą pozycję w regionie142.

Wojna japońsko-rosyjska uświadomiła Stanom Zjednoczonym po raz pierwszy w XX

wieku, że Japonia staje się wyzwaniem dla regionalnej równowagi. Początkowo obydwa

mocarstwa na początku tego wieku deklarowały utrzymanie status quo, ale gdy w 1912 roku w

Chinach obalono ostatnią dynastię cesarską i w związku z tym kraj ten przekształcił się w

Republikę Chińską, na czele której stanął pierwszy prezydent Yuan Shikai, między oboma

mocarstwami ujawniły się fundamentalne różnice w podejściu do Chin. Możemy stwierdzić,

powołując się na ustalenia w rozdziale pierwszym, że wtedy ujawniła się rywalizacja o

hegemonię w regionie i o określony stan równowagi sił. Konfrontacja, o której mowa, trwała

niemal pół wieku i zakończyła się klęską i kapitulacją Japonii we wrześniu 1945 roku. Należy

zaznaczyć, że A.T. Mahan w jednej z ostatnich swych prac nakreślił ten scenariusz konfrontacji

140 S. Ericson, Allen Hockley (eds), The Treaty of Portsmouth and Its Legacies, Dortmouth College Press, Hanover,

NH: 2008. 141 J. A. Fry, From Open Door to World Systems: Economic Interpretations of late Nineteenth Century American

Foreign Relations, “Pacific Historical Review”, 1966, nr 2. 142 Cyt. za E. Haliżak, op. cit., s. 132.

56

i nieuchronności amerykańskiego zaangażowania w regionie na rzecz budowy mocarstwowej

pozycji143.

W 1915 roku rząd Japonii przedłożył Chinom memorandum, zawierające 21

postulatów, na podstawie których Japonia chciała uzyskać koncesje, przywileje handlowe i

finansowe na całym obszarze Chin. Rząd chiński je zaakceptował pod naciskiem Japonii, a

Stany Zjednoczone, pomimo obowiązywania doktryny otwartych drzwi, nie widziały powodów

do podjęcia antyjapońskiej akcji, chociaż intencje do podporządkowania Chin Japonii były aż

nadto widoczne.

2. Azja Wschodnia w centrum regionalnej strategii USA w latach 1919–1991

Po zakończeniu I wojny światowej region Azji i Pacyfiku, w tym przede wszystkim Azja

Wschodnia, stały się obszarem bardzo interesujących i destabilizujących zarazem wydarzeń. W

styczniu 1918 roku prezydent USA Woodrow Wilson przedstawił projekt i zasady ładu

międzynarodowego w postaci tak zwanych 14 punktów. W Azji Wschodniej został on przyjęty

bardzo krytycznie, ponieważ postulat samostanowienia narodów odnosił się tylko do narodów

europejskich, a nie Azji Wschodniej144. Jeszcze większe oburzenie, zwłaszcza w Chinach,

wywołała decyzja mocarstw o przekazaniu Japonii kontroli nad byłą kolonią niemiecką na

półwyspie Szantung (Shandong), co doprowadziło w Chinach do powstania ruchu

patriotycznego nazwanego Ruchem 4 maja.

W listopadzie 1921 roku z inicjatywy Stanów Zjednoczonych zwołano w Waszyngtonie

międzynarodową konferencję z udziałem wielkich mocarstw, poświęconą uregulowaniu

stosunków międzynarodowych na Dalekim Wschodzie (perspektywa europejska) i zachodnim

Pacyfiku (perspektywa amerykańska). Jej zwołanie było efektem przeświadczenia prezydenta

USA, że prawo i międzynarodowe traktaty są ważniejszym instrumentem utrzymania pokoju

międzynarodowego oraz równowagi sił niż sojusze i wyścig zbrojeń. Po trzech miesiącach

negocjacji przyjęto szereg dwu- i wielostronnych porozumień, ale cztery miały kluczowe

znaczenie. Były to:

1. Traktat między czterema największymi wtedy mocarstwami, tj. USA, Japonią,

Wielką Brytanią i Francją, w którym zagwarantowały, na zasadzie wzajemności, respektowanie

swoich stanów posiadania w regionie Pacyfiku oraz to, że w razie konfliktu będą się wzajemnie

konsultowały.

143 A. T. Mahan, The Interest of America in International …op. cit. 144 E. Manela, The Wilsonian moment: Self-Determination and the International Origins of Anticolonial

Nationalism, Oxford University Press, New York: 2007.

57

2. Traktat zawarty między pięcioma mocarstwami: USA, Japonią, Wielką Brytanią,

Francją i Włochami o proporcjach ilościowych najważniejszego komponentu sił morskich,

jakim były wtedy okręty liniowe.

3. Traktat zawarty między dziewięcioma państwami o terytorialnej integralności Chin.

Była to formalna akceptacja doktryny otwartych drzwi przez pozostałe państwa i

przekształcenie jej w normę prawa międzynarodowego.

4. Traktat nazwany Shandong Treaty, na podstawie którego Japonia zobowiązała się

wycofać swoje siły zbrojne z półwyspu Szantung.

Powyższe traktaty zastąpiły brytyjsko-japoński układ o sojuszu z 1902 roku145.

Ustalenia konferencji waszyngtońskiej były wielkim triumfem amerykańskiej polityki

zagranicznej i potwierdzały wielkomocarstwowy status USA nie tylko w regionie, ale i w skali

globalnej. Potężna baza przemysłowa i ogromne zasoby finansowe dawały Stanom

Zjednoczonym niekwestionowaną przewagę.

Zatem pojawia się pytanie, dlaczego zaprojektowany przez Stany Zjednoczone w

regionie ład, oparty na postanowieniach traktatu waszyngtońskiego, nie zapewnił oczekiwanej

stabilności i pokoju w regionie i w prawie dwie dekady później doprowadził do wojny na

Pacyfiku?

Wybuch wielkiego kryzysu gospodarczego w 1929 roku, zapoczątkowany załamaniem

giełdy w Nowym Jorku sprawił, że wielkie mocarstwa z USA na czele były zaabsorbowane

problemami wewnętrznymi, podczas gdy sprawy zagraniczne nabrały drugorzędnego

znaczenia, z wyjątkiem jednego państwa – Japonii, w której za sprawą kół wojskowych

radykalnie wzrosły nastroje nacjonalistyczne, przejawiające się w krytyce traktatu

waszyngtońskiego jako ograniczającego rolę Japonii w regionie.

Zajęte recesją Stany Zjednoczone zareagowały tylko formalnym protestem na

rozpoczętą w 1931 roku okupację Mandżurii przez Japonię. Japońska agresja sprawiła, że

ustalenia traktatu waszyngtońskiego stały się międzynarodową fikcją. Był to także ważny

sygnał informujący, że Japonia nie akceptuje przywództwa USA w regionie. Ze swej strony,

powołując się na wzorce i wartości kultury azjatyckiej, przystąpiła do wdrożenia własnej wersji

ładu regionalnego, skierowanej przeciwko państwom Zachodu, w tym przede wszystkim USA.

17 kwietnia 1934 roku minister spraw zagranicznych Japonii zadeklarował, że jego kraj będzie

podejmował samodzielne działania na rzecz pokoju w Azji Wschodniej i będzie oponował

przeciw wszystkim tym państwom, które będą wspomagały finansowo i militarnie rząd chiński.

145 W. Dobrzycki, op. cit. 452–454.

58

Ogłoszenie deklaracji o takiej treści oznaczało przeciwstawienie się wszelkim zapisom traktatu

waszyngtońskiego, podważenie roli USA i nade wszystko uznanie Chin za wyłączną strefą

wpływów Japonii146.

Odpowiedź Stanów Zjednoczonych na ekspansję Japonii w latach trzydziestych była

nadzwyczaj pasywna i mało reaktywna, nawet wtedy, kiedy w nocy z 27 na 28 lipca 1937 roku

Japonia przystąpiła do otwartej agresji na Chiny. Jeden z ówczesnych badaczy amerykańskich,

w artykule opublikowanym na łamach czasopisma „Foreign Affairs”, poddając gruntownej

analizie brak działania i intencje strony administracji amerykańskiej wykazywał, jak bardzo

szkodzą one interesom Stanów Zjednoczonych147.

Wybuch II wojny światowej w Europie, 1 września 1939 roku, uruchomił cały ciąg

zdarzeń, które sprawiły, że Stany Zjednoczone zaczęły być stopniowo w nią wciągane i

porzucały tym samym postawę izolacjonizmu i neutralności.

W marcu 1941 roku Kongres USA uchwalił słynną ustawę o pomocy wojskowej –

Lend-Lease Act – na podstawie której Stany Zjednoczone zaczęły udzielać wsparcia partii

Kuomintang w Chinach, walczącej z japońską okupacją. W tym samym czasie wystosowały

one także do Japonii ostrzeżenie, grożąc podjęciem interwencji zbrojnej, jeśli ta zdecyduje się

zaatakować kolonie brytyjskie i holenderskie w Azji Południowo-Wschodniej. Jednak 23 lipca

1941 roku, pod naciskiem Japonii, kolaborujący z państwami Osi rząd w Vichy zgodził się na

stacjonowanie wojsk tego mocarstwa na obszarze Indochin – kolonii francuskiej. Było to

wbrew ostrzeżeniom i interesom Stanów Zjednoczonych. Oto fragment oświadczenia

Departamentu Stanu na ten temat:

Tak jak oświadczyłem 24 lipca 1941 roku, nie ma jakichkolwiek zagrożeń ze strony francuskich

Indochin, o ile nie wynika to z ekspansjonistycznych celów polityki rządu Japonii.

Przekazanie baz dla celów operacji militarnych i terytorium [chodzi o Indochiny Francuskie – przyp.

autora] pod pretekstem „wspólnej obrony: na rzecz mocarstwa, którego terytorialne aspiracje są

oczywiste, oznacza sytuację, która ma bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo Ameryki. Z powodów,

które nie są znane w jakikolwiek innym porozumieniu, Francja zdecydowała się na wyrażenie zgody na

pobyt obcych wojsk na części swego imperium, zatem okupacja tych baz i przygotowanie operacji z

terytorium francuskiego może być skierowane przeciwko ludziom, którzy są przyjaźnie nastawieni wobec

obywateli Francji148.

146 W. LaFeber, The Clash: US–Japanese Relations throughout History, Norton, New York: 1997. 147 T. Dennett, Alternative American Policies in the Far East, “Foreign Affairs” 1938, vol. 16 nr 3, s. 382–397. 148 R. Miller, op. cit., s. 244.

59

W dwa dni po wydaniu tego oświadczenia, 26 lipca, Stany Zjednoczone zamroziły

aktywa Japonii na swoim terytorium. W ślad za tym zostało nałożone także embargo na eksport

ropy naftowej i innych towarów do do tego państwa. Działania te doprowadziły do ataku

japońskiego lotnictwa na posiadłości brytyjskie na Malajach, na amerykańską bazę w Pearl

Harbour i do wojny na Pacyfiku z udziałem USA149.

Tak więc Indochiny Francuskie, które pozostawały na marginesie amerykańskich

interesów, za sprawą japońskiej okupacji nabrały nieoczekiwanie ważnego znaczenia dla

Stanów Zjednoczonych i to tak dalece, że stały się pretekstem do podjęcia stanowczych działań

wobec Japonii, doprowadzając do wojny na Pacyfiku. Po jej zakończeniu, w cztery lata później,

w okresie po II wojnie światowej, Indochiny nadal odgrywały ważną rolę w amerykańskiej

strategii regionalnej, ale już z zupełnie innych powodów.

Opracowana na początku lat pięćdziesiątych strategia powstrzymywania

rozprzestrzeniania się komunizmu, w tym również jej szczególna wersja o teorii domina,

została przewartościowana na przełomie dekady lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych przez

administracją Richarda Nixona, która objęła rządy w 1969 roku. Bezpośrednim i

najważniejszym powodem takiego zwrotu były wysokie koszty polityczne, ekonomiczne i

moralne interwencji zbrojnej USA w Wietnamie, począwszy od 1964 roku (o czym jest mowa

w rozdziale trzecim).

Richard Nixon był pierwszym amerykańskim prezydentem pochodzącym z

zachodniego wybrzeża USA. Był wiceprezydentem w administracji Dwighta Eisenhowera. W

1967 roku ogłosił zamiar startu w wyborach prezydenckich, które miały odbyć się w 1968 roku.

W związku z tym na łamach czasopisma „Foreign Affairs” w 1967 roku opublikował artykuł,

zatytułowany Asia after Viet Nam i wyłożył w nim swój pogląd o potrzebie zrewidowania przez

Stany Zjednoczone stosunków z państwami, powodowanej nowymi okolicznościami rozwoju

sytuacji w regionie oraz ze względu na potrzebę rozwiązania konfliktu zbrojnego w Wietnamie

i wycofania się USA z interwencji zbrojnej. Już na samym wstępie tego artykułu pisał, że

jednym z najważniejszych przejawów transformacji jest rozwój azjatyckiego regionalizmu oraz

sukces gospodarczy państw tam położonych. Równie ważne znaczenie miało rosnące

rozczarowanie starymi doktrynami politycznymi. Niekomunistyczne rządy oczekiwały na

skuteczne rozwiązania problemów w miejsce tych proponowanych, które są efektem starych

nawyków i myślenia150.

149 S. D. Sagan, The Origin of the Pacific War, “Journal of the Interdisciplinary History”, 1988, nr 4, s. 893–922. 150 R. Nixon, Asia After Viet Nam, “Foreign Affairs”, vol. 46 nr 1 October 1967, s. 1.

60

Oceniając skutki amerykańskiego zaangażowania w Wietnamie stwierdził, że w

przyszłości Stany Zjednoczone, ze względu na sprzeciw opinii publicznej, nie będą w stanie

interweniować w obronie przed komunizmem na taką skalę. Stwierdził ponadto: ”inne państwa

muszą zrozumieć, że rola Stanów Zjednoczonych jako światowego policjanta w przyszłości

będzie mocno ograniczona. W związku z tym konieczne jest stworzenie nowej struktury

zobowiązań na podstawie następujących kryteriów: po pierwsze – utworzenie przez państwa

regionu nowego systemu wspólnoty obronnej, który przeciwstawiałby się zagrożeniem; po

drugie – kolektywna zgoda w przypadku zwrócenia się o pomoc do Stanów Zjednoczonych”151.

W artykule Richarda Nixona dwa stwierdzenia zasługują na uwagę, bo dowodzą zmiany

w postrzeganiu regionu. Pierwszy odnosi się do istoty komunizmu, który przestał mieć

międzynarodowy charakter, ponieważ przekształcił się w komunizm narodowy, a ten

przedstawia sobą inny rodzaj zagrożenia. Drugi z nich dotyczył oceny demokratyczności

niekomunistycznych rządów w regionie Azji Wschodniej. To duży problem dla Stanów

Zjednoczonych, które powinny podejmować długofalowe działania na rzecz

prodemokratycznych reform.

Nixon jednak więcej uwagi poświęca Chińskiej Republice Ludowej. Stwierdzenia

zawarte w jego artykule były zapowiedzią zmiany w podejściu Stanów Zjednoczonych do tego

największego państwa komunistycznego w Azji. Oto fragment wypowiedzi na ten temat:

Polityka USA w stosunku do Azji musi uwzględniać realia chińskie. Nie oznacza to bynajmniej pośpiechu

w uznaniu Chin, przyznania im miejsca w ONZ, nie mówiąc już o rozwijaniu handlu. Wszystko to

wskazywałoby na uznanie dla prowadzonej przez Chiny polityki. Natomiast oznacza to potrzebę

dostrzegania obecnych i potencjalnych zagrożeń ze strony komunistycznych Chin i uwzględnienia tym

samym niezbędnych środków, aby im przeciwdziałać. Oznacza to także potrzebę uważnego rozróżnienia

między polityką w krótkim i długim okresie w taki sposób, aby ta pierwsza służyła celom długofalowym.

Uwzględniając długofalowy punkt widzenia, nie możemy pozwolić na to, aby Chiny pozostawały poza

wspólnotą narodów. Nie można pozwolić też na to, aby na naszej małej planecie miliard potencjalnie

zdolnych ludzi skazać na życie w izolacji (…). Świat nie będzie bezpieczny, dopóki Chiny się nie zmienią.

Zatem naszym celem w ramach dostępnych możliwości jest inspirowanie zmian. W związku z tym ważne

jest, aby przekonać same Chiny, że muszą się zmienić i zrezygnować ze swoich imperialnych ambicji. I

że powinny być zainteresowane odrzuceniem awanturniczej polityki na rzecz rozwiązywania problemów

wewnętrznych, gdyż takie działania będą najlepiej odpowiadały ich interesowi narodowemu152.

151 Ibidem, s. 3. 152 Ibidem, s. 8.

61

Przekładając tą ogólną zasadę na praktykę polityczną, Richard Nixon argumentował,

że:

[…] w krótkim okresie czasu dla Stanów Zjednoczonych oznacza to potrzebę powstrzymania się od

negatywnych działań w stosunku do Chin, ale bez zachęt i wynagrodzenia. Chodzi o wywieranie presji i

przekonanie Pekinu, że w jego interesie leżałoby przestrzeganie reguł społeczności międzynarodowej.

Biorąc pod uwagę długookresową perspektywę, oznaczałoby to powrót Pekinu do światowej wspólnoty

jako wielkiego i postępowego państwa, a nie jako centrum światowej rewolucji. Istotę tego podejścia

najlepiej można byłoby określić jako powstrzymywanie bez izolacji153.

Tak obszerne odwołanie się do publikacji Nixona uzasadniał cel proponowanych zmian

w strategii Stanów Zjednoczonych w stosunku do Azji Wschodniej. Oznaczało to definitywny

koniec strategii powstrzymywania powiązanej z teorią domina, o czym najlepiej dowodzi

wypowiedź McGeorge’a Bundy’ego, wpływowego polityka amerykańskiego, że zwycięstwo

Wietnamu Północnego nie oznaczałoby automatycznie zwycięstwa komunizmu w Azji154.

Potrzeba zmiany strategii międzynarodowej przez Stany Zjednoczone była

artykułowana przez środowiska rządowe, a także przez naukowców, jak chociażby Hansa

Morgenthaua, twórcy realistycznego nurtu w teorii stosunków międzynarodowych. W jednym

z artykułów, opublikowanym w 1967 r. i zatytułowanym Interweniować czy nie interweniować,

wyraził zdecydowany sprzeciw wobec interwencji zbrojnej USA w Wietnamie wskazując, że

jej koszt w wysokości około 100 mln dolarów (według cen z 1967 roku) nie ma odpowiednika

w historii i cieszy tylko wrogów USA ze względu na jej niską efektywność155.

Po zwycięstwie w wyborach prezydenckich Richard Nixon zapowiedział selektywne

wycofanie się z Wietnamu pod hasłem wietnamizacji. Wietnamizacja miała polegać na

przejęciu przez rząd Republiki Wietnamu głównego ciężaru operacji wojennych: wojska USA

miały zostać wycofane, pozostać mieli jedynie doradcy oraz sprzęt. Miano zatem powrócić do

stanu sprzed operacji Rolling Thunder. Henry Kissinger, doradca ds. bezpieczeństwa

narodowego, zgłosił inicjatywę zawarcia pokoju z honorem156. Zawarcie pokoju z honorem

miało oznaczać oficjalne wycofanie się USA z wojny i zawarcie traktatu pokojowego, który

regulowałby stosunki amerykańsko-północnowietnamskie. Taki traktat miał, w założeniu

Kissingera, umożliwić USA wycofanie się z wojny bez przyznania się do porażki.

153 Ibidem, s. 9. 154 M. Bundy, The End of Either/Or, “Foreign Affairs”, Vol. 45, No. 2 January 1967, s. 4. 155 H. Morgenthau Vietnam and the National Interest, July 1965;

https://web.viu.ca/davies/H323Vietnam/Morgenthau_article_Time.1965.htm (dostęp: 12 luty 2016). 156 H. Kissinger, The Viet Nam Negotiations, “Foreign Affairs”, January 1969, s. 210–234.

https://web.viu.ca/davies/H323Vietnam/Morgenthau_article_Time.1965.htm

62

Nowe podejście do konfliktów w Wietnamie i całego regionu Azji Wschodniej znalazło

swój wyraz w tak zwanej doktrynie Guam, zwanej też doktryną Nixona. Nazwa doktryny wiąże

się miejscem przemówienia – wyspa Guam – wygłoszonego przez prezydenta USA w lipcu

1969 roku. Stwierdził w nim, że narody Azji Wschodniej powinny wziąć na siebie większą

odpowiedzialność za zapewnienie bezpieczeństwa. W istocie rzeczy chodziło o przerzucenie

na sojuszników USA – Japonię czy Koreę Południową, ekonomicznych kosztów amerykańskiej

obecności w regionie. Jak zauważają niektórzy badacze, chodziło o redukcję środków, a nie

celów w polityce zagranicznej USA w tym regionie157. W następnych latach problem wdrażania

do praktyki założeń doktryny stał się przedmiotem poważnej debaty w Stanach Zjednoczonych,

ponieważ chodziło o zbalansowanie interesów i celów politycznych USA z wydatkami na

obronę oraz innymi narodowymi priorytetami158.

Sednem amerykańskiej strategii w regionie Azji Wschodniej, począwszy od

prezydentury Richarda Nixona, były komunistyczne Chiny, pogrążone wtedy w wewnętrznym

chaosie, spowodowanym rewolucją kulturalną i walką o władzę. Dodatkowym ważnym

bodźcem do rozpoczęcia dialogu z Chinami komunistycznymi były starcia na granicy chińsko-

radzieckiej wczesną wiosną 1969 roku. Ujawniły one, jak dalece stosunki między dwoma

mocarstwami komunistycznymi się pogorszyły. Była to doskonała okazja dla Stanów

Zjednoczonych do wykorzystania konfliktu między tymi dwoma państwami. Nowa

administracja amerykańska z Richardem Nixonem i Henrym Kissingerem była intelektualnie i

politycznie gotowa na normalizację stosunków z Chinami komunistycznymi. Ci dwaj politycy,

jak i cały amerykański establishment, zdawali sobie sprawę z tego, że bojkotowanie Chin Mao

po 1949 roku było jednym z większych błędów polityki amerykańskiej. Problem ten został

dogłębnie naświetlony w jednym z artykułów na łamach czasopisma „Foreign Affairs”, którego

autor twierdził, że gdyby USA uznało Chiny komunistyczne w 1949 roku, z pewnością udałoby

się uniknąć interwencji zbrojnej w Korei, a później w Wietnamie159.

W swoich opublikowanych wspomnieniach Kissinger napisał, że w obliczu rosnącej

wrogości między Chinami a Związkiem Radzieckim w interesie USA byłoby utrzymanie

dobrych relacji z ZSRR i Chinami jednocześnie160. W ten sposób narodził się zimnowojenny

trilateralizm: USA–Chiny–ZSRR. Chiny i USA nawiązały pierwsze kontakty latem 1971 roku.

157 J. Kimball, The Nixon Doctrine: a saga of misunderstanding, “Presidential Studies Quarterly” 2006, vol. 1, s.

59–74. 158 E. G. Ravenal, The Nixon Doctrine and Our Asian Commitments, “Foreign Affairs” vol. 49 nr 2, January 1971. 159 D. Wilson, The American Quarter-Century in Asia, “Foreign Affairs” 1973 vo. 51 nr 4, July. 160 G. Warner, Nixon, Kissinger and the rapprochement with China 1969–1972, “International Affairs” 2007, nr

4, s. 763–781,

63

Przebywając z oficjalną wizytą w Azji w lipcu tego roku, Henry Kissinger przy okazji odbył

sekretną podróż do Pekinu, gdzie przeprowadził rozmowę z premierem Zhou. Wtedy

uzgodniono plan wizyty prezydenta USA w Chinach, która doszła do skutku w lutym 1972

roku. Jak pisze Evelyn Goh, spotkanie na szczycie było możliwe dzięki temu, że ujawniło się

wyjątkowo dużo zbieżności interesów między Chińską Republiką Ludową i Stanami

Zjednoczonymi w kwestiach takich, jak: 1) zmniejszenie zagrożenia bezpośrednią konfrontacją

i konfliktem; 2) ustabilizowanie sytuacji politycznej w Azji; 3) powstrzymanie ZSRR161.

W innej publikacji tej autorki stwierdziła ona, że podczas spotkania obydwaj przywódcy

podzielali wyjątkową zgodność w ocenie agresywnych zamiarów Związku Radzieckiego i, co

najważniejsze, ustalili zasady gry kartą radziecką162. Było to przełomowe wydarzenie o tyle, że

Stany Zjednoczone w regionalnej strategii równoważenia mocarstwa komunistycznego, jakim

był Związek Radziecki, wykorzystywały dyplomatycznie sojusz z innym mocarstwem

komunistycznym, jakim były Chiny.

Drugim kluczowym problemem, jaki należało rozwiązać w ramach dialogu Chiny–

USA, była kwestia Tajwanu, którego znaczenia dla regionalnej równowagi sił nie sposób nie

docenić. Od wybuchu wojny w Korei, w czerwcu 1950 roku, Tajwan zdobył wyjątkową pozycję

jako strategiczny aktyw w regionie Azji i Pacyfiku, jako bufor przeciwko Chinom

komunistycznym. Dowodzi tego fakt zawarcia układu sojuszniczego między USA a Tajwanem

w 1954 roku.

Strategiczna potrzeba zbliżenia z Chinami wymagała od Stanów Zjednoczonych

zredefiniowania relacji z Tajwanem, w związku z czym USA zgodziły się na zastąpienie

Tajwanu w ONZ przez ChRL oraz zerwały układ o bezpieczeństwie i wycofały swoje bazy z

Tajwanu. Nie oznaczało to jednak bezwarunkowej zgody na zjednoczenie Tajwanu i Chińskiej

Republiki Ludowej. USA uznały de facto zasadę jednych Chin, wskazując, że zjednoczenie

może się dokonać drogą pokojową i za zgodą mieszkańców wyspy. Do chwili obecnej ta

klauzula stanowi podstawę odrębnego statusu Tajwanu jako specjalnej jednostki politycznej163.

Problem Tajwanu w stosunkach Chiny–USA został określony słynną formułą jednych

Chin w komunikacie opublikowanym w Szanghaju po zakończeniu wizyty prezydenta USA

Nixona, był to tzw. komunikat szanghajski. W języku angielskim brzmi on następująco: “The

United States acknowledges that all Chinese on either side of the Taiwan Strait maintain there

161 E. Goh, Constructing the US Rapprochement with China, 1961–1974, Cambridge University Press, Cambridge:

2005. 162 E. Goh, Nixon, Kissinger and the “Soviet Card” in the US opening to China 1971–1974, “Diplomatic History”

2005, nr 3. 163 E. Haliżak (red.), Tajwan w stosunkach międzynarodowych, Wyd. Scholar, Warszawa 1996.

64

is but one China and that Taiwan is a part of China. The United States Government does not

challenge that position”164.

Ogólnikowość i wieloznaczność tej formuły stała się przedmiotem różnych, często

sprzecznych interpretacji zarówno strony chińskiej, jak i amerykańskiej. Ten stan trwa do

chwili obecnej i nic nie wskazuje na to, aby obydwa mocarstwa osiągnęły w tej kwestii

konsensus. Z perspektywy 1972 roku formuła ta wydawała się nie budzić wątpliwości,

ponieważ dla Chin i USA najważniejsze było uzgodnienie wspólnego stanowiska wobec

Związku Radzieckiego. Za sprawą dwóch wielkich przywódców – Nixona i Kissingera, Stany

Zjednoczone w latach 1969–1972 odbudowały swoją przywódczą rolę w regionie Azji

Wschodniej i to pomimo niepowodzenia wojny w Wietnamie. Istotą sukcesu strategii USA była

normalizacja stosunków z Chinami, co przyczyniło się do stabilizacji sytuacji w regionie i

ograniczenia negatywnych skutków wojny w Wietnamie.

W dekadzie lat siedemdziesiątych Stany Zjednoczone odzyskały inicjatywę

strategiczną, skutecznie równoważąc wpływy ZSRR i obciążając go coraz większymi kosztami

wyścigu zbrojeń. To w tej dekadzie USA w ramach swojej strategii równoważenia zaczęły

skutecznie rozgrywać tak zwaną kartę chińską, to jest instrumentalne wykorzystanie stosunków

z Chinami do globalnej konfrontacji ze Związkiem Radzieckim.

Kolejnym ważnym problemem w stosunkach chińsko-amerykańskich była

pięciodniowa wizyta Kissingera w Pekinie w listopadzie 1973 roku. W jej trakcie uzgodniono

ustanowienie mechanizmu stałych konsultacji w poszczególnych kwestiach, powołanie biura

komunikacyjnego w stolicach obu mocarstw, co miało prowadzić w przyszłości do nawiązania

stosunków dyplomatycznych. Po raz pierwszy podjęto problem rozwoju wymiany handlowej,

która, pomimo braku wzajemnych stosunków wzrosła z bardzo niskiego poziomu 5 mln

dolarów w 1971 roku do 800 mln dolarów w 1973 roku165.

Strategia Nixona i Kissingera była kontynuowana po ustąpieniu Nixona, w sierpniu

1974 roku, przez dotychczasowego wiceprezydenta Geralda Forda, który pod koniec 1975 roku

odbył podróż do Azji Wschodniej: do ChRL, na Filipiny i do Indonezji. Po jej zakończeniu 7

grudnia 1975 roku wygłosił odczyt w East–West Center na Hawajach, gdzie przedstawił

założenia amerykańskiej strategii w regionie, nazywając ją nową doktryną Pacyfiku,

jednocześnie podkreślając rolę Stanów Zjednoczonych jako państwa Pacyfiku. To pierwsze

164 Joint Communique of the United States of America and the People’s Republic of China, February 28th, 1972,

www.taiwandocuments.org (dostęp: 20 stycznia 2019). 165 R. A. Scalapino, China and the Balance of Power, “Foreign Affairs” 1974 vol. 52 nr 2, January .

http://www.taiwandocuments.org/

65

tego rodzaju stwierdzenie w dokumentach rządowych Stanów Zjednoczonych. Według niego

obecność USA w regionie uzasadniają następujące względy:

1. Stany Zjednoczone wspierają swoich sojuszników

2. Sojusz USA i Japonii jest podstawą amerykańskich strategii w regionie

3. Zbliżenie USA–Chiny musi być kontynuowane

4. W interesie Stanów Zjednoczonych leży stabilizacja i bezpieczeństwo w

Azji Południowo-Wschodniej

5. Stany Zjednoczone powinny wspierać Koreę Południową

6. Zaangażowanie Stanów Zjednoczonych w regionie musi być oparte na

trwałych podstawach współpracy ekonomicznej166.

Stwierdzenie prezydenta Forda, że Stany Zjednoczone są narodem Pacyfiku, uznać

należy za punkt zwrotny w tym sensie, że region Pacyfiku został uznany za bardziej

priorytetowy niż region euroatlantycki w globalnej strategii tego mocarstwa. Był to w zwrot w

porównaniu do strategii prezydenta Trumana po zakończeniu II wojny światowej. Ta nowa

strategia była kontynuowana przez następną administrację amerykańską Jimmy’ego Cartera w

latach 1977–80. Była ona osobiście wspierana przez ówczesnego doradcą ds. bezpieczeństwa

narodowego Zbigniewa Brzezińskiego, który w artykule opublikowanym na początku lat

siedemdziesiątych jako jeden z pierwszych w Stanach Zjednoczonych odniósł się do sporu

chińsko-radzieckiego167. W okresie sprawowania rządów przez administrację Nixona,

Brzeziński wspierał politykę otwarcia na Chiny i dostrzegał, jak ważne znaczenie dla

globalnych interesów USA ma kształtowanie się strategicznego trójkąta Stany Zjednoczone–

Chiny–Związek Radziecki168.

Jeżeli chodzi o Chiny, to administracja Cartera, najogólniej rzecz biorąc, popierała

ducha komunikatu z Szanghaju, który stworzył podstawy normalizacji stosunków z Chinami.

Brzeziński był jednak tym przedstawicielem tej administracji, który opowiadał się za

instrumentalnym wykorzystaniem Chin wobec groźniejszego przeciwnika USA, czyli Związku

Radzieckiego169. Chcąc zapobiec jakiejkolwiek normalizacji relacji Związek Radziecki–Chiny,

co oznaczałoby zmianę równowagi sił na niekorzyść Stanów Zjednoczonych, optował za

uwzględnieniem trzech warunków pełnej normalizacji, to jest: zerwanie stosunków

166 G. Ford, Speech, www.foral.utexes.edu/library/speeches (dostęp: 20 stycznia 2019). 167 Z. Brzeziński, The Challenge of Change in the Soviet Bloc, “Foreign Affairs” 1961,vol.39 nr 3, s. 430–443. 168 Z. Brzeziński, The Balance of Power Delusion, “Foreign Affairs” 1972, vol.52 nr 7, s. 54–59. 169 J. A. Garrison, Explaining Change in the Carter Administration’s China Policy, “Asian Affairs” 2002, nr 2.

http://www.foral.utexes.edu/library/speeches

66

dyplomatycznych z Tajwanem, wycofanie sił zbrojnych USA z Tajwanu, zerwanie umowy

sojuszniczej USA–Tajwan170.

Dzięki aktywnej postawie Zbigniewa Brzezińskiego Stany Zjednoczone i Chińska

Republika Ludowa ogłosiły 15 grudnia 1978 roku decyzję o nawiązaniu stosunków

dyplomatycznych. Porozumienie to otworzyło drogę do zrealizowania pierwszej wizyty

przywódcy Chin – Denga w Stanach Zjednoczonych na przełomie stycznia i lutego 1979 roku.

Skierowane przeciwko Związkowi Radzieckiemu amerykańsko-chińskie zbliżenie zostało

uzupełnione przez analogiczne porozumienie Chiny–Japonia w postaci traktatu o pokoju i

przyjaźni, w którym obydwie strony zgodziły się na umieszczenie tak zwanej klauzuli

antyhegemonicznej. Klauzula ta miała oczywisty, antyradziecki wydźwięk. W ten sposób pod

koniec lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia Stany Zjednoczone w strategii równoważenia

wpływów Związku Radzieckiego w regionie Azji i Pacyfiku uzyskały bezwzględną przewagę,

umiejętnie wykorzystując atut w postaci tak zwanej chińskiej karty. Oznaczało to

instrumentalne wykorzystanie Chin w rozgrywce ze Związkiem Radzieckim w zamian za

zachęty ekonomiczne, jak przyznanie Chinom klauzuli najwyższego uprzywilejowania i

kredytów eksportowych.

Inwazja Związku Radzieckiego na Afganistan w grudniu 1979 roku przyczyniła się do

pogłębienia współpracy USA–Chiny I to tak dalece, że na początku 1980 roku Chiny odwiedził

po raz pierwszy szef departamentu obrony USA, Harold Brown, by omówić możliwości

współpracy w dziedzinie militarnej. Był to jakościowy skok w relacjach wzajemnych, który

nadawał Chinom status quasi-sojusznika, dzięki czemu USA kształtowały równowagę sił w

regionie w sposób dla siebie korzystny.

Dekada lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku była ostatnią kończącą okres zimnej

wojny. W regionie Azji i Pacyfiku był to czas przewartościowań na rzecz bardziej ofensywnej

strategii równoważenia przez Stany Zjednoczone. Stało się to za sprawą objęcia urzędu przez

administrację prezydenta Ronalda Reagana, sprawującego urząd w latach 1980–89. Był to

wystarczająco długi okres, aby sformułować założenia nowej strategii oraz skutecznie ją

wdrażać.

Ogólnie rzecz biorąc międzynarodowa strategia Stanów Zjednoczonych, określana

także jako doktryna Ronalda Reagana, opierała się na przekonaniu samego prezydenta, że

można wygrać zimną wojnę ze względu na strukturalną słabość Związku Radzieckiego.

Dlatego z jego inicjatywy Stany Zjednoczone zaczęły stosować bardzo ofensywną strategię

170 S. M. Goldstein, Randall Schriver, An Uncertain Relationship: The United States, Taiwan and the Taiwan

Relations Act, “China Quarterly” 2001, nr 165.

67

międzynarodową, u podstaw której leżały wysokie wydatki na zbrojenia. W latach 1980–1988

zwiększyły się one ponad dwukrotnie do 320 mln dolarów. Dotyczyły one zbrojeń

ofensywnych, wzmocnienia sojuszy oraz wspierania rządów i antykomunistycznie

nastawionych ruchów społecznych na całym świecie171. Najlepiej postawę ówczesnej

administracji oddają słowa George’a Schulza, ówczesnego sekretarza stanu, który był

zwolennikiem integralnego ujmowania amerykańskich wartości, środków ekonomicznych i siły

wojskowej w realizacji polityki zagranicznej. Zgodnie z jego opinią, wartości odnoszące się do

wolności i demokracji są źródłem siły USA, potęgi gospodarczej i moralności. Są one bardzo

ważne dla przyszłości świata172.

Na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku największym, identyfikowalnym

zagrożeniem dla Stanów Zjednoczonych był rozwój potencjału militarnego ZSRR na Dalekim

Wschodzie. Stąd region Azji i Pacyfiku stał się w równym stopniu ważnym obszarem

radziecko-amerykańskiej konfrontacji, jak obszar euroatlantycki. To implikowało odwołanie

się do aktywnej strategii równoważenia radzieckiej potęgi w regionie z pomocą wszelkich

możliwych środków, militarnych nie wyłączając. Ale jak napisał jeden z ekspertów Rand

Corporation, największym wyzwaniem było odpowiednie zarządzanie stosunkami z Chińską

Republiką Ludową173.

Największym wyzwaniem dla amerykańskich strategii w stosunku do Chin Ludowych,

które nie zostało rozwiązane przez poprzednią administrację Jimmy’ego Cartera, była kwestia

sprzedaży broni przez Stany Zjednoczone na Tajwan. Po negocjacjach ze stroną chińską,

prowadzonych przez wiceprezydenta USA George’a Herberta Walkera Busha, 17 sierpnia 1982

roku USA i Chiny opublikowały trzeci wspólny komunikat, w którym stwierdzono, że intencją

Stanów Zjednoczonych jest zmniejszenie sprzedaży broni na Tajwan, a Chińska Republika

Ludowa zobowiązała się do stosowania wyłącznie pokojowych środków rozwiązywania

problemu Tajwanu174.

Po przyjęciu powyższego dokumentu w administracji Ronalda Reagana podjęto

działania na rzecz wzmocnienia dialogu z ChRL po to, aby zwiększyć rolę tego mocarstwa w

amerykańskiej strategii wobec ZSRR. Nadzieje z tym związane były w USA wyjątkowo duże,

a w mediach amerykańskich dominowała pozytywna ocena procesu reform przeprowadzonych

171 Robert W. Tucker, Reagan’s Foreign Policy, “Foreign Affairs” 1988–89, nr 1; Chester Pach, The Reagan

Doctrine: Principle, Pragmatism and Policy, “Presidential Studies Quarterly” 2006, nr1. 172 George Schultz, New Realities and New Way of Thinking, “Foreign Affairs” 1985 vol 63 nr 4. 173 Richard H. Solomon, East Asia and the Great Power Coalitions, “Foreign Affairs” 1981, vol. 60 nr 3, s. 696–

719. 174 Arms Sales to Taiwan, August 17, 1982, Government Printing Office,

68

w ChRL. Szczególną popularnością cieszył się chiński przywódca Deng Xiaoping, który przez

tygodnik „Time” został wybrany na „człowieka roku 1985”175.

Drugim istotnym kierunkiem amerykańskiej strategii równoważenia potęgi Związku

Radzieckiego w regionie Azji Wschodniej było przewartościowanie relacji sojuszniczych z

Japonią. To w okresie administracji Reagana w Japonii dostrzeżono poważnego sojusznika ze

względu na posiadany potencjał. W związku z tym pojawiło się określenie Japonii jako

niezatapialnego lotniskowca. Chodziło o to, aby włączyć i upodmiotowić Japonię w systemie

decydowania strategicznego oraz zachęcić ją do odgrywania bardziej aktywnej roli w Azji

Wschodniej, czyli wspomagania działań Stanów Zjednoczonych. To wtedy pojawiła się po raz

pierwszy koncepcja, aby Japonia zaczęła ponosić większą odpowiedzialność za własną obronę

używając do tego sił samoobrony176.

Już w czasie drugiej kadencji Ronalda Reagana okazało się, że Stany Zjednoczone z

powodzeniem przeciwstawiły się potencjalnemu hegemonowi, to jest ZSRR, w regionie Azji i

Pacyfiku. Dojście do władzy Gorbaczowa w 1985 r. i podjęte przez niego reformy zamiast

wzmocnić, osłabiały ZSRR, który pod koniec lat osiemdziesiątych wycofał się z globalnych

aspiracji. W ten sposób zapoczątkowana u progu zimnej wojny strategia powstrzymywania po

czterdziestu latach po jej ogłoszeniu okazała się sukcesem w regionie Azji i Pacyfiku, ponieważ

uniemożliwiła rozprzestrzenianie się komunizmu w całym regionie Azji Wschodniej. A później

skutecznie przeciwstawiano się hegemonicznym ambicjom Związku Radzieckiego. Warto

odnotować, że na łamach czasopisma „Foreign Affairs” w 1987 roku ukazał się artykuł

podsumowujący czterdzieści lat strategii powstrzymywania177. W artykule wskazywano, że

Stany Zjednoczone wygrały zimną wojnę.

3. Regionalna strategia USA po zimnej wojnie

Ostateczny sukces USA był możliwy dzięki stworzeniu skutecznej strategii równoważenia

ZSRR w regionie. Strategia ta opierała się na materialnych zasobach Stanów Zjednoczonych, a

także umiejętnym wykorzystaniu potencjału innych mocarstw, takich jak Chiny czy Japonia.

Zakończenie zimnej wojny, sygnowane upadkiem Związku Radzieckiego, stało się zarazem

początkiem nowej ery w stosunkach międzynarodowych w regionie Azji i Pacyfiku, gdzie

175 Deng Xiaoping, Man of the Year, “Time”, January 6, 1986. 176 A. Iriye, R. A. Wampler (ed.), Partnership: the United States and Japan 1951–2001, Kodansha International,

Tokio 2001. 177 G. F. Kennan, Containment Then and Now, “Foreign Affairs” 1987, vol, 65 nr 4; W. Rostow, Containment:

40 Years Later: on Ending the Cold War, “Foreign Affairs” 1987, vol. 65 nr 4.

69

Stany Zjednoczone musiały po raz kolejny przewartościować swoją strategią równoważenia z

powodu pojawienia się nowych okoliczności w regionalnym układzie sił. Demokratyczna

administracja Billa Clintona w swojej strategii międzynarodowej odwoływała się do zasad

ideologii liberalnej, na bazie której formułowano programy wspierania demokracji w sferze

politycznej i transformacji w sferze gospodarczej. Podstawą było przekonanie, zgodne z

neoliberalnym instytucjonalizmem, że najlepszą metodą umocnienia demokracji na świecie jest

rozszerzenie członkostwa istniejących instytucji zachodnich oraz zaangażowanie w rozwój

stosunków z innymi państwami po to, aby wpływać na zmiany, jakie w nich zachodzą.

Zaangażowanie stało się podstawą ideową międzynarodowej strategii Stanów

Zjednoczonych, począwszy od 1993 roku. Jej głosicielem i propagatorem był Joseph Nye, który

przedstawił założenia w artykule zatytułowanym East Asian Security: The Case for Deep

Engagement. Chodziło rzecz jasna o strategię zaangażowania w Azji Wschodniej, uznając ją

za jedyną wiarygodną opcję i biorąc pod uwagę, że historia, geografia, demografia, gospodarka

sprawiły, iż Stany Zjednoczone są mocarstwem na Pacyfiku. Ich obecność, jak argumentował,

była warunkiem bezpieczeństwa regionalnego i rozwoju gospodarczego. Uzasadniał to w

następujący sposób: „Stany Zjednoczone są związane z regionem Azji i Pacyfiku. Nasze

narodowe interesy wymagają poważnego zaangażowania. Dla większości krajów regionu Stany

Zjednoczone to kluczowa zmienna w kalkulacjach bezpieczeństwa Azji Wschodniej. USA nie

pretendują do roli światowego policjanta, ale stworzone bazy i siły stacjonujące w Azji służą

zapewnieniu regionalnej stabilności, odstraszaniu potencjalnego agresora naszych sojuszników

i przyczyniają się do politycznego i ekonomicznego rozwoju państw i narodów regionu”178.

Poglądy neoliberałów administracji Clintona podzielał również Zbigniew Brzeziński,

architekt zbliżenia z Chinami w latach siedemdziesiątych. Było to tym bardziej

symptomatyczne, że uważany był za reprezentanta szkoły realizmu politycznego. Oto co pisał

w 1997 r. na temat strategii zaangażowania w stosunkach z Chinami: „celem USA powinno

być ukierunkowanie chińskiej potęgi na rzecz konstruktywnej akomodacji w regionie.

Angażowanie Pekinu w poważny strategiczny dialog jest pierwszym krokiem w stymulowaniu

jego interesów zgodnie z amerykańskimi, a w szczególności w kierunku wspólnego

zainteresowania regionem Azji Północno-Wschodniej i Azji Środkowej”179. Optując na rzecz

strategii zaangażowania i zwiększenia współpracy z Chinami, Brzeziński podkreślał, że w

178 J. S. Nye Jr., East Asian Security: The Case for Deep Engagement, “Foreign Affairs” 1995, vol. 74 nr 4, s. 102. 179 Z. Brzezinski, A Geostrategy for Asia, “Foreign Affairs” 1997, vol. 76 nr 5, s. 58.

70

interesie USA jest wspieranie aktywności Chin w Azji Środkowej jako przeciwwagi dla próby

odbudowy wpływów Rosji w tym regionie180.

Polityka administracji Clintona wobec Azji Wschodniej i Pacyfiku została oficjalnie

przedstawiona w dwóch narodowych strategiach bezpieczeństwa w roku 1996 i 1998. Ich

konstrukcja i treść są bardzo interesujące, ponieważ ukazują sposób postrzegania świata przez

Stany Zjednoczone w ostatniej dekadzie XX wieku po zakończeniu zimnej wojny. Pierwszy

dokument, noszący tytuł A National Security Strategy of Engagement and Enlargement z roku

1996, został poświęcony przedstawieniu zasad zaangażowania i rozszerzania jako podstawy

amerykańskich strategii. Biorąc pod uwagę kryterium geograficzne, większość uwagi

poświęcono obszarowi euroatlantyckiemu, to jest rozszerzeniu NATO i wojnie w Jugosławii.

Odnośnie do regionu Azji i Pacyfiku, to wymieniono go na drugim miejscu, ale najważniejsze

było to, że w tym dokumencie nie odnotowano jakichkolwiek zagrożeń dla bezpieczeństwa

narodowego Stanów Zjednoczonych. Co się tyczy Chin, to ten problem ujęto w następujący

sposób: „stabilne, otwarte i silne Chiny są ważne dla Stanów Zjednoczonych, naszych

przyjaciół i sojuszników w regionie. (…) Dobrze prosperujące Chiny są obiecującym rynkiem

zbytu dla amerykańskich towarów i usług”181. Należy zauważyć, że w powyższym dokumencie

zdawkowo potraktowano problem Azji Południowo-Wschodniej, w postaci krótkiego akapitu

dotyczącego Regionalnego Forum ASEAN.

Lektura kolejnej wersji strategii z 1998 roku dostarcza interesujących obserwacji

postrzegania świata przez polityczne elity USA. W centrum uwagi znalazły się zagadnienia

związane z globalizacją i płynącymi stąd zagrożeniami. Problematyce Azji Wschodniej i

Pacyfiku poświęcono zaledwie trzy strony, gdzie odniesiono się do stosunków z Japonią,

Republiką Korei i Chinami. Po raz pierwszy poświęcono część strategii tylko państwom Azji

Południowo-Wschodniej. Treść dokumentu dowodzi, że Stany Zjednoczone nie dostrzegają w

regionie poważnych wyzwań dla bezpieczeństwa narodowego. Stosunki z Chinami uznawano

za bardzo ważne, znalazło się po raz pierwszy sformułowanie o strategicznym dialogu w celu

rozwiązania problemów regionalnych182. Tak optymistyczny w swej wymowie obraz

stosunków z Chinami był efektem ośmiodniowej wizyty Clintona w Chinach w maju 1998 roku.

W nowe tysiąclecie Stany Zjednoczone weszły ze strategią George’a W. Busha, którą

popierało wielu ekspertów i polityków Partii Republikańskiej, współpracujących z

administracją prezydentów Ronalda Reagana oraz George’a Busha Sr. w końcowym okresie

180 Ibidem, s. 61. 181 National Security Strategy of Engagement and Enlargement,White House, 1996. 182 National Security Strategy for the New Century, White House, 1998 s. 41–45.

71

zimnej wojny. Wszyscy oni postrzegali świat i stosunki międzynarodowe w kategoriach siły i

walki o wpływy, a równowagę sił jako najważniejszy instrument polityki zagranicznej. Takie

założenia i podstawy ideowe stały w opozycji do zasad będących dotąd podstawą polityki

zagranicznej prezydenta Billa Clintona183. Warto nadmienić, że jednym z inspiratorów założeń

polityki zagranicznej nowej administracji był Robert Kagan, głoszący hasła o potrzebie

odwoływania się do konserwatywnej tradycji prezydenta Ronalda Reagana184.

Wychodząc z takich przesłanek, administracja G.W. Busha dość radykalnie zmieniła

podejście do Chin. W politycznej dyskusji po raz pierwszy pojawiło się określenie Chin jako

strategicznego konkurenta, ale nie oznaczało to jeszcze sformułowania programu

powstrzymywania, ponieważ nadal uważano, że stosunki z Chinami powinny charakteryzować

się współpracą, konstruktywnym charakterem oraz uznaniem wzajemnych interesów. W

dokumentach programowych i oficjalnych wypowiedziach wskazywano, że stosunki z

rosnącymi w siłę Chinami należy kształtować poprzez politykę zaangażowania, ale także, co

było nowością, poprzez politykę regionalnego równoważenia185.

To w tamtym okresie w amerykańskiej strategii wobec regionu pojawiła się ponownie

idea równoważenia. Wypłynęła ona pod wpływem wojskowego lobby Departamentu Obrony,

który jako pierwszy zaczął zwracać uwagę na wzrost potęgi Chin, związany z wysokim

wzrostem gospodarczym. Najbardziej interesujące jest to, że pierwszym państwem regionu, o

którym zaczęto mówić w kontekście równoważenia, były Indie i to pomimo krytyki z powodu

przeprowadzenia przez to państwo prób nuklearnych w 1998 roku186.

Najważniejszym wydarzeniem, jakie wpłynęło na międzynarodową strategię Stanów

Zjednoczonych u progu nowego tysiąclecia, był atak terrorystyczny na Nowy Jork 11 września

2001 roku. Przyjęta pod wpływem tego wydarzenia we wrześniu 2002 roku nowa narodowa

strategia bezpieczeństwa uznała za absolutny priorytet walkę z terroryzmem187. Temu celowi

podporządkowano stosunki z innymi państwami, w tym państwami Azji Wschodniej, Chin nie

wyłączając.

Istotnym punktem zwrotnym w podejściu USA do Azji Wschodniej oraz Chin było

przemówienie zastępcy sekretarza stanu, Roberta Zoellicka, wygłoszone w Nowym Jorku we

183 S. M. Walt,Two cheers for Clinton's foreign policy,“Foreign Affairs” 2000, vol. 79 nr 2, s. 63–79. 184 R. Kagan, Toward a Reaganite Foreign Policy, “Foreign Affairs” 1996, vol. 75 nr 4, s. 18–32. 185 C. Rice, Promoting the National Interest, “Foreign Affairs” 2000, vol. 79 nr 1, s. 52–65; T.J. Pempel, How

Bush bungled Asia: militarism, economic indifference and unilateralism have weakened the United States Across

Asia, “Pacific Review” 2008, nr 5, s. 547–581. 186 R. Blackwill, . The India Imperative: A conversation with Robert Blackwill, “National Interest” 2005, nr 80;

S. Talbott, Engaging India: Diplomacy and the Bomb, Brookings Institution Press, Washington DC: 2006. 187 National Security Strategy of the United States, White House: 2002.

72

wrześniu 2005 roku. Określił w nim Chiny jako odpowiedzialnego interesariusza systemu

międzynarodowego, wysuwając też postulat, aby Chiny na szerszą skalę angażowały się w

rozwiązywanie problemów międzynarodowych. Koncepcja ta nie stała się jednak podstawą

programową amerykańskiej strategii, ponieważ w ostatecznym rozrachunku aż do końca

kadencji G.W. Busha obowiązywała reguła określana mianem „zaangażowania i

równoważenia”188. O poprawnych relacjach Stanów Zjednoczonych z Chinami pod koniec

okresu administracji George’a W. Busha dowodzi obecność amerykańskiego prezydenta

podczas uroczystości otwarcia Letnich Igrzysk Olimpijskich w Pekinie w sierpniu 2008 roku.

Interesującym i nowym elementem amerykańskiej strategii wobec regionu Azji i

Pacyfiku w pierwszej dekadzie nowego stulecia było zwrócenie się po raz pierwszy w sposób

tak jednoznaczny w stronę Azji Południowo-Wschodniej. Należy to wiązać ze strategią

zaangażowania i równoważenia, ponieważ państwa ASEAN, ze względu na liczne inicjatywy

polityczne i pogłębiającą się współpracę gospodarczą, zaczęły być postrzegane jako ważny

zbiorowy podmiot stosunków regionalnych. Bezpośrednim impulsem do zacieśnienia

współpracy z tą grupą państw była walka z międzynarodowym terroryzmem i obecność

rozmaitych grup terrorystycznych w tym regionie. W związku z tym pojawiły się ze strony

Stanów Zjednoczonych nowe inicjatywy pogłębienia współpracy gospodarczej. Trzeba

pamiętać, że na progu XXI wieku te państwa razem wzięte zajmowały trzecie po Chinach i

Japonii miejsce w wymianie międzynarodowej wśród wszystkich państw regionu.

W wyniku podjętych działań przez stronę amerykańską, w listopadzie 2005 roku Stany

Zjednoczone i państwa ASEAN przyjęły wspólne oświadczenie o pogłębieniu współpracy

politycznej, gospodarczej i w dziedzinie bezpieczeństwa, określanej jako ASEAN–US enhanced

partnership189.Tak zinstytucjonalizowany program współpracy był odpowiedzią Stanów

Zjednoczonych na zawarte w 2002 r. przez państwa ASEAN i Chiny porozumienie o

utworzeniu strefy wolnego handlu. Można to uznać za jeden z pierwszych objawów polityki

równoważenia rosnących wpływów Chin w Azji Południowo-Wschodniej.

W okresie administracji George’a W. Busha w regionie Azji i Pacyfiku pojawiło się

wyjątkowe wyzwanie dla Stanów Zjednoczonych w postaci koncepcji Wspólnoty Azji

Wschodniej. W tej wspólnocie miały znaleźć się wszystkie państwa Azji Wschodniej, ale bez

udziału państw takich, jak Stany Zjednoczone. Takie stanowisko było wynikiem rozczarowania

188 J. Gershman, Is Southeast Asia the Second Front?, “Foreign Affairs” 2002, vol. 81 nr 4, s. 60–74; S. P. Limaye,

United States–ASEAN Relations on ASEAN's 40th anniversary: a glass half full, “Contemporary Southeast Asia”

2007, vol. 29, no. 3. 189 S.P. Limaye, op. cit.

73

wielu państw tego regionu brakiem zaangażowania USA w przezwyciężanie skutków kryzysu

finansowego z 1997 roku. Na kanwie tej krytyki zrodził się pomysł współpracy regionalnej w

formie politycznej – szczytu Azji Wschodniej, oraz gospodarczej – projektu Regionalnego

Kompleksowego Partnerstwa Ekonomicznego. Najbardziej interesujące w tym przedsięwzięciu

było to, że ideę tę poparła Japonia, która zgodziła się uczestniczyć w pierwszym szczycie w

Pekinie w 2005 roku. Chiny stały się szybko jego zwolennikiem, upatrując w tym szansy na

objęcie przywództwa w tej formule regionalnej współpracy190. Stany Zjednoczone podjęły

kroki, aby nie dopuścić do wyeliminowania ich z tego projektu. Wpłynęły na rządy Australii,

Japonii oraz niektórych państw ASEAN i doprowadziły do tego, że od 2009 roku USA mogły

uczestniczyć w dorocznych spotkaniach szczytu państw Azji Wschodniej.

Oceniając podejście administracji G.W. Busha do regionu Azji i Pacyfiku, należy

odnotować fakt, że kontynuowała ona strategię zaangażowanie poprzednich administracji.

Bilateralne stosunki z najważniejszymi państwami , w tym z Chinami, były stabilne, ale należy

też zauważyć, że po raz pierwszy w okresie tej administracji do obiegu politycznego

wprowadzono pojęcie równoważenia w kontekście relacji z Chinami. Niektórzy autorzy

uważają, że działania administracji Busha juniora w tamtym okresie zainspirowały ideę pivotu,

czyli polityki równoważenia sił w regionie w celu przeciwstawienia się rosnącej potędze

Chin191.

Urzędowanie kolejnej administracji, tym razem prezydenta Baracka Obamy, zbiegło się

z największymi przewartościowaniami w amerykańskiej strategii wobec Azji Wschodniej.

Wiązało się to z narastającą świadomością, że tzw. „pokojowy wzrost” Chin prowadzi

nieuchronnie do coraz bardziej asertywnej polityki zagranicznej Pekinu w regionie Azji i

Pacyfiku. Towarzyszyły temu obawy, że Chiny będą dążyć do narzucenia własnej wersji ładu

regionalnego kosztem Stanów Zjednoczonych. W czasie kampanii wyborczej kandydat na

prezydenta z ramienia Partii Demokratycznej odnosił się często do poglądów amerykańskiego

realisty Johna Mearsheimera, który wskazywał na fakt rosnącej potęgi Chin, co mogłoby

powodować negatywne konsekwencje dla Stanów Zjednoczonych.

Najbardziej niebezpieczne scenariusz, przed jakim stoją Stany Zjednoczone w XXI wieku, polega na tym,

że Chiny staną się potencjalnym hegemonem w Azji Północno-Wschodniej. Oczywiście perspektywa

takiego rozwoju zależy od tempa modernizacji gospodarki Chin. Jeśli tak się stanie, Chiny będą

190 E. Haliżak, Wspólnota Pacyfiku a Wspólnota Wschodnioazjatycka, Żurawia Papers, zeszyt 8, Scholar,

Warszawa: 2006. 191N. Silove, The Pivot before the Pivot: US Strategy to Preserve the Balance of Power in Asia, “International

Security” 2016, vol. 40, no. 4.

74

dysponować krytycznymi z punktu widzenia militarnego technologiami oraz staną się bogatym

państwem. W takiej sytuacji będą bardziej skłonne do użycia siły wojskowej. Ze względów strategicznych

USA będą z pewnością dążyły do regionalnej hegemonii. (….) W takiej sytuacji należy oczekiwać, że

Chiny będą dążyły do narzucenia regionowi własnej wersji doktryny Monroego, skierowanej przeciwko

Stanom Zjednoczonym, czyli postąpią tak, jak w przyszłości USA, kiedy zadeklarowały, że obecność

innych mocarstw na zachodniej półkuli jest niepożądana. Z pewnością Chiny uczynią tak samo w

przyszłości, deklarując, że obecność USA w Azji jest nieakceptowana192.

W 2009 roku uwagę amerykańskiej opinii publicznej zwrócił uwagę artykuł na łamach

dwumiesięcznika „Foreign Affairs”, którego autor zasygnalizował po raz pierwszy możliwość

realizacji dwóch scenariuszy: pierwszy to powstanie sojuszu Chin i Rosji przeciwko Stanom

Zjednoczonym, a drugi –bardziej realistyczny i przez to niebezpieczny dla interesów Stanów

Zjednoczonych – to zbudowanie przez Chiny własnej floty wojennej o ofensywnych

możliwościach: „innymi słowy, nawet w ramach strategii pokojowego wzrostu Chiny będą

zmuszały Stany Zjednoczone do stopniowego przystosowywania się do rosnącej potęgi Chin.

Rozwijanie przez Chiny własnej floty wojennej przypomina do złudzenia analogiczne działania

Niemiec przed I wojną światową. W przypadku kryzysu Chiny nie chciałyby, aby ich

zglobalizowana gospodarka była poddana blokadzie przez marynarkę wojenną Japonii lub

Stanów Zjednoczonych. Chodzi również o to, aby skutecznie zablokować dostęp

amerykańskiej floty do Cieśniny Tajwańskiej”193.

Biorąc pod uwagę taki kontekst politycznej dyskusji, administracja Baracka Obamy od

samego początku postawiła region Azji Wschodniej na czołowym miejscu tej

międzynarodowej strategii, czego dowodzi fakt, że sekretarz stanu Hillary Clinton w pierwszą

podróż zagraniczną udała się właśnie do tego regionu. W sensie koncepcyjnym symbolem

ostatniego zwrotu i początkiem nowej strategii wobec Azji Wschodniej było opublikowanie

przez Hillary Clinton programowego artykułu na łamach czasopisma „Foreign Policy”,

zatytułowanego America’s Pacific Century. Symbolicznie nawiązywał on do kultowego

artykułu z 1945 roku: The American Century, w którym autor Henry Luce twierdził, że XX

wiek to wiek Ameryki.

Już w pierwszym zdaniu powyższego artykułu sekretarz stanu uznała, że przyszłość

polityki będzie się rozgrywała w Azji, co zostało rozwinięte w następnym akapicie:

192 J. Mearsheimer, The Future of American Pacifier, “Foreign Affairs” 2001 vol. 80 nr 4, 193 S. Kotkin, The Unbalanced Triangle: What Chinese–Russian Relations Mean to United States, “Foreign

Affairs” 2009, vol.88 nr 4.

75

Region Azji i Pacyfiku staje się najważniejszą siłą napędową globalnej polityki. Rozciągający się od

subkontynentu indyjskiego do zachodnich wybrzeży Ameryki, region ten spina dwa oceany: Pacyfik

i Indyjski, które są związane szlakami handlowymi. Zamieszkuje go połowa światowej populacji.

Położone są tu ekonomiczne centra gospodarki światowej jak i najwięksi emitenci gazów

cieplarnianych. Tu znajdują się nasi kluczowi sojusznicy i ważne wyłaniające się mocarstwa, takie

jak Chiny, Indie czy Indonezja194.

Interesujące jest to, że po raz pierwszy tak wysoki rangą przedstawiciel rządu USA

zaprezentował nowe pojmowanie regionu Azji i Pacyfiku w jego rozszerzonej wersji,

obejmującej Ocean Indyjski i indyjski subkontynent. Dopiero później pojawiło się pojęcie

zredefiniowanego regionu Azji i Pacyfiku jako regionu Indo-Pacyfiku. W tak nowo

zdefiniowanym regionie „Chiny reprezentują największe wyzwanie w bilateralnych

stosunkach, z jakimi kiedykolwiek Stany Zjednoczone miały do czynienia”195. Chińskie

wyzwanie sprawia, że według Hillary Clinton potrzebne jest wyjątkowe zaangażowanie w

regionie na niespotykaną do tej pory skalę w postaci zaawansowanej i rozwiniętej dyplomacji.

Priorytetowym celem Stanów Zjednoczonych jest nadanie tej nowej strategii nadrzędnego

charakteru i uczynienie jej sednem amerykańskiej strategii w ogóle na okres najbliższych 60

lat196.

Ten artykuł Hillary Clinton z 2011 roku był pewnego rodzaju zaskoczeniem, ponieważ

w narodowej strategii bezpieczeństwa Baracka Obamy nie było sformułowania pivot, co zresztą

szybko zastąpiono nowym terminem – rebalansowanie. Samo pojęcie nie było bynajmniej

precyzyjne, a jedynym konkretnym przykładem jego określenia była propozycja szefa

departamentu obrony Leona Panetty, aby skoncentrować w regionie 60% sił marynarki

wojennej, a na obszarze euroatlantyckim pozostałe 40%.

W dyskusji z udziałem przedstawicieli administracji Obamy prezentowano różne wersje

pojęcia rebalansowanie. W większości wypowiedzi wykazywano, że nie można go wiązać

wyłącznie ze sferą militarną, ponieważ powinno odnosić się także do zmian klimatu, praw

człowieka i demokracji oraz konstruktywnego zaangażowania z Chinami197. Problem z

praktycznym wdrażaniem strategicznego rebalansowania ujawnił się w stosunkach z Pekinem,

194 H. R. Clinton, America’s Pacific Century, “Foreign Policy” 2011

https://foreignpolicy.com/2011/10/11/americas-pacific-century/ (dostęp: 20 stycznia 2019). 195 Ibidem. 196 Ibidem. 197 M. J. Green, Z. Cooper, Revitalizing the Rebalance: How to Keep U.S. Focus on Asia, “Washington Quarterly”

2014, Issue 3, s. 2–21.

https://foreignpolicy.com/2011/10/11/americas-pacific-century/

76

gdzie zaczęły ścierać się różne interpretacje tej strategii. Skutkowało to brakiem

jednoznacznego stanowiska wobec Chin i stało się przedmiotem krytyki198.

Oceniając strategię administracji Obamy wobec Azji Wschodniej, możemy

zaobserwować pewną dwoistość. Z jednej strony była to pierwsza strategia, która w sposób

jednoznaczny i adekwatny zdefiniowała sytuację w regionie, wskazując na mocarstwowe

ambicje Chin. Dlatego uznała ten region za najważniejszy obszar aktywności międzynarodowej

Stanów Zjednoczonych, ważniejszy niż obszar euroatlantycki. Stąd postulat aktywnej strategii

przeciwdziałania rosnącym wpływom, określony terminem rebalansowania w ekonomii i sferze

militarnej. W praktyce w ciągu ośmiu lat ograniczono się do rozwijania bilateralnych relacji z

poszczególnymi państwami, w tym również z Chinami. Ogólnie rzecz biorąc, kontynuowano

strategię zaangażowania, nie mając pomysłu na realizację strategii rebalansowania.

Powyższy dylemat skutecznie, jak się wydaje, zaczęła rozwiązywać administracji

Donalda Trumpa, która objęła władzę pod hasłem „Ameryka First”. W jej skład weszli

przedstawiciele think tanków i politycy, którzy głosili poglądy o potrzebie przeciwstawienia

się Chinom. Poglądy te zostały już wyrażone w opublikowanej w grudniu 2017 r. narodowej

strategii bezpieczeństwa, gdzie Chiny określono następująco: „Chiny dążą do zastąpienia

Stanów Zjednoczonych w regionie Indo-Pacyfiku upowszechnienia swojego modelu

gospodarczego, opartego na państwowym kapitalizmie oraz przekształcenia regionalnego ładu

wedle własnych preferencji”199.

Strategia wyjaśnia również przyczyny i motywy działania Chin: „Przez wiele dekad

polityka USA opierała się na wierze, że udzielenie wsparcia Chinom w gospodarczej integracji

z powojenny systemem międzynarodowym przyczyni się liberalizacji tego państwa. Wbrew

naszym nadziejom Chiny rozwijają swoją potęgę kosztem innych suwerennych państw. Chiny

zbierają dane na temat innych krajów i promują własny autorytarny system za pomocą korupcji

i szpiegowania. Budują na wielką skalę własne siły zbrojne, w tym również siły nuklearne.

Modernizacja sił zbrojnych i rozwój gospodarczy były możliwe między innymi dzięki

dostępowi do amerykańskiej gospodarki oraz ośrodków naukowych i uniwersytetów”200.

W 2018 roku administracja prezydenta Trumpa podjęła działania, które nie mogą zostać

inaczej zinterpretowane, jak odwołanie się do strategii powstrzymywania w postaci ogłoszenia

tak zwanej wojny handlowej z Chinami. Jej celem ma być zmniejszenie ogromnego deficytu

USA w wymianie handlowej poprzez nałożenie dodatkowych ceł w wysokości 25% na

198 D. W. Drezner, Does Obama Have a Grand Strategy?, “Foreign Affairs” 2011, vo. 91 nr 4. 199 D. Trump, National Security Strategy of the United States of America, White House Washington DC: 2017. 200 Ibidem.

77

produkty importowane z Chin. Jeszcze ważniejszym wydarzeniem było przemówienie

wiceprezydenta Stanów Zjednoczonych Mike’a Pence’a, wygłoszone 4 października2018r.

Przejdzie ono z pewnością do historii jako pierwsze, w którym wysoki rangą przedstawiciel

rządu USA poddał totalnej krytyce postępowanie Chin w stosunkach międzynarodowych,

zarzucając im stosowanie nieuczciwych praktyk201.

Najnowsze diagnozy i działania amerykańskiej administracji dowodzą, że w strategii

wobec Azji Wschodniej osiągnięto nowy jakościowo etap, w ramach którego jednoznacznie

zidentyfikowano Chiny jako konkurenta Stanów Zjednoczonych. Należy jednak zaznaczyć, że

Chiny nie są traktowane jako wróg. To implikuje potrzeby podejmowania działań

równoważących rosnący wpływ Chin w regionie po to, aby zabezpieczyć ukształtowany w nim

ład.

201 M. Pence, Vice-President’s remarks on the Administration Policy Towards China, październik 4, 2018;

www.hudson.org (dostęp: 20 lutego 2019).

http://www.hudson.org/

78

Rozdział III. Historyczny kontekst stosunków USA z Wietnamem w okresie

zimnej wojny w latach 1945–1995

1. Stany Zjednoczone Ameryki a powrót Francji do Indochin w latach1945–1954

Nazwa Indochiny, których częścią był Wietnam, została wprowadzona do obiegu politycznego

przez Francję i oznaczała jej kolonialne posiadłości na Półwyspie Indochińskim: Kambodżę,

Laos i Wietnam. Niegdyś określenie to odnosiło się do całej kontynentalnej Azji Południowo-

Wschodniej, łącznie z Birmą, Tajlandią i Malezją. Dopiero od połowy XIX wieku pojęcie

Indochiny zaczęto ograniczać do francuskich kolonii w regionie. Największym pod względem

politycznego znaczenia państwem na tym obszarze był Wietnam, również ze względu na swoja

długą historię202.

Francuzi zainteresowali się regionem Azji Południowo-Wschodniej już w 1858 roku203,

przede wszystkim ze względu na wielość występujących tam surowców naturalnych. Kamienie

szlachetne, rudy metali żelaznych i nieżelaznych, ale przede wszystkim kauczuk były wtedy

ważnymi źródłami dochodu dla państw kolonialnych. Jako pretekst do interwencji wybrano

potrzebę ochrony francuskich misjonarzy i ludności wyznania chrześcijańskiego, mieszkającej

przede wszystkim w Wietnamie. Kolonizacja trzech państw półwyspu polegała na utrzymaniu

dotychczasowego lokalnego systemu władzy (np. cesarza w Wietnamie), ale de facto kontrolę

sprawowali urzędnicy francuscy. Kulminacją działań Paryża było ustanowienie Unii

Indochińskiej w roku 1887.

W okresie panowania kolonialnego Francuzi zajmowali się rozwojem Indochin tylko w

takim zakresie, w jakim było to niezbędne do sprawnego zarządzania transportem

wydobywanych surowców, w tym przede wszystkim kauczuku204. Pozostałe tereny znajdujące

się w głębi lądu, jak królestwo Laosu, cierpiały z powodu zaniedbania. Najszybciej rozwijały

się tradycyjne ośrodki handlu, które stanowiły jednocześnie ośrodki władzy kolonialnej.

W trakcie II wojny światowej francuskie Indochiny przeszły w ręce Japończyków

zgodnie z porozumieniem rządu Japonii i rządu Vichy. Oficjalnie jednak francuska

administracja nadal zarządzała Indochinami, chociaż pod dużą kontrolą ze strony Tokio. W tym

okresie Japonia uzyskała bardzo wiele koncesji związanych przede wszystkim z dostępem do

surowców i infrastruktury. Za sprawą Japonii i głoszonego przez nią hasła „Azja dla Azjatów”

202 P. Ostaszewski, Wietnam: najdłuższy konflikt powojennego świata 1945–1975, DiG, Warszawa 2000, s. 27. 203 Ibidem s. 30.

79

rządy francuskie w kolonii zaczęły ulegać stopniowej erozji, czemu towarzyszyło wzmocnienie

tendencji nacjonalistycznych wśród narodów zamieszkujących Indochiny. „Dla wietnamskich

nacjonalistów kruchość francuskiej siły sygnalizowała niespotykaną możliwość zakończenia

panowania kolonialnego. Rozumieli oni, że ich cel nie będzie zrealizowany szybko, ponieważ

wiązało się to nie tylko z wyparciem Francuzów ale także Japończyków”205.

W tym okresie w Wietnamie rozpoczął działalność Nguyen Sinh Cung, później znany

także jako Ho Chi Minh, który przystąpił do budowy organizacji konspiracyjnej z myślą o

wyzwoleniu Wietnamu spod okupacji francuskiej i japońskiej. W 1945 roku jego organizacja,

wówczas już składająca się z różnych ugrupowań o zabarwieniu nacjonalistycznym, podjęła

współpracę z wywiadem amerykańskim w celu zwalczania i rozbrojenia oddziałów japońskich,

ukrywających się w Wietnamie. Miał to być ważny krok ku uzyskaniu niepodległości. Już

wówczas liczono na to, że zgodnie z doktryną Roosevelta, państwa kolonialne będą musiały się

wycofać ze swoich terytoriów, a na miejscu powstaną państwa narodowe.

Należy zaznaczyć, że okres II wojny światowej przyspieszył dążenia niepodległościowe

i narodowe w Indochinach, które rozwijały się już od początku XX wieku, kiedy to zaczął się

kształtować w Wietnamie ruch niepodległościowy206. Niemałą w nim rolę odegrał Phan Boi

Chau207. Większość działaczy narodowych uważała, że tylko rewolucja będzie mogła wyzwolić

Wietnam, bo władze kolonialne nigdy nie oddadzą kontroli dobrowolnie, o czym świadczy

następująca opinia: „W waszych oczach jesteśmy dzikusami, tępymi, brutalnymi, niezdolnymi

odróżnić dobra od zła. (…) Niektórzy z nas wciąż zachowali trochę godności”208. Powstała

wtedy na fali tej niechęci organizacja Viet Nam Quoc Dan Dang209, skupiająca mniejsze

organizacje narodowe i ludzi ze wszystkich klas społecznych, którzy chcieli niepodległości dla

Wietnamu. Choć organizacja ta została rozbita w 1930 roku, to idea wspólnej walki ponad

podziałami politycznymi utrwaliła się w społeczeństwie Wietnamu. W 1941 roku, a więc w

warunkach podporządkowania Indochin francuskich Japonii, powstała nowa organizacja o

nazwie Viet Nam Doc Lap Dong Minh Hoi210 (co w wolnym tłumaczeniu oznaczało

206 Ruch ten później przeciwstawiał się również inwazji i dominacji japońskiej. 207 Książę wietnamski, który wyemigrował do Japonii, gdzie dalej działał na rzecz niepodległości Wietnamu. Zob.

też P. Ostaszewski, Wietnam…, op. cit., s. 33; Bruce Lockhart, William Duiker, Historical Dictionary of Vietnam,

Scarecrow Press, Metuchen, NJ 2006. 208 Pham Chu Trinh, działacz narodowy z początku XX wieku. Cyt. za: P. Ostaszewski, Wietnam…, op. cit., s. 34. 209 Organizacja ta została rozbita w 1930 roku po powstaniu jenbajskim, ale idea zjednoczenia organizacji

narodowych o różnych orientacjach politycznych pozostała. Wykorzystał ją potem H Chi Minh. 210 Wśród założycieli był m.in. Ho Chi Minh, który miał w przyszłości zostać liderem ugrupowania.

80

Rewolucyjną Ligę na rzecz Niepodległości Wietnamu211), która do historii przeszła jako Viet

Minh.

W 1945 roku, po zakończeniu II wojny światowej, na podstawie decyzji państw

sojuszniczych Wietnam został podzielony na strefy okupacyjne, którymi zarządzały

odpowiednio Wielka Brytania (na południu) i Republika Chin, na czele której stał rząd Czang

Kaj-szeka212 (na północy). Podział nastąpił wzdłuż 16. równoleżnika. Był to pierwotnie pomysł

Franklina D. Roosevelta, zdecydowanie przeciwnego przekazywaniu kontroli nad Wietnamem

Francuzom213. Było to też zgodne z prośbami Ho Chi Minha, już wtedy prominentnego

działacza Viet Minh, który już w trakcie wojny wysyłał do Stanów Zjednoczonych wiadomości

z prośbami o uniemożliwienie Francuzom powrotu do Wietnamu214. Jak wskazuje jednak Mark

Lawrence, los Wietnamu jako niepodległego państwa nie był mimo wszystko oczywisty. W

USA poważnie zastanawiano się, jaki powinien być los Indochin215. Stany Zjednoczone, choć

były skłonne postępować zgodnie z zasadami Karty Atlantyckiej, w której mowa była o

„respektowaniu praw wszystkich ludów do wyboru takiej formy rządu pod którą chcą żyć”, nie

miały opracowanych planów dekolonizacyjnych.

Przyjęty na konferencjach międzynarodowych mocarstw sojuszniczych podział

Wietnamu między Chiny a Wielką Brytanię, miał zabezpieczyć tę kolonię przed zbyt szybkim

powrotem administracji francuskiej, co było bardzo prawdopodobne ze względu na

roszczeniową postawę Paryża wobec byłych kolonii w Indochinach. Bardzo szybko okazało się

jednak, że Brytyjczycy nie byli zainteresowani administrowaniem Wietnamu Południowego i

już w 1946 roku zaczęli przekazywać władzę francuskim urzędnikom. Wkrótce po

Brytyjczykach władzę nad terytoriami oddali także Chińczycy, a wszystko to odbywało się przy

sprzeciwie lorda Mountbattena216, ostatniego wicekróla Indii i admirała floty brytyjskiej.

Mountbatten uważał, że ponowne przejęcie pełnej kontroli nad byłymi koloniami europejskimi

211 F. Logevall, Embers of War…, op. cit., s. 34. 212 Czang Kaj-szek był przywódcą Kuomintangu i jednocześnie prezydentem Republiki Chińskiej, a także

przywódcą nacjonalistów chińskich walczących z ruchem komunistycznym Mao. 213 Patrz też: L’Amerique et les colonies, raport francuskiego MSZ z 12 marca 1945 roku, gdzie wyraźnie

stwierdzono, że USA jako naród postkolonialny jest wrogi tradycji kolonialnej. 214 A.J. Rotter, The Path to Vietnam: Origins of the American Commitment to Southeast Asia, Cornell University

Press, Ithaca: 1987, s. 100. 215 M. Atwood Lawrence,. Assuming the Burden: Europe and the American Commitment to War in Vietnam.

University of California Press Berkley 2005. s. 19 216 Lord Louis Mountbatten był w latach 1943–1945 głównodowodzącym sił aliantów w Azji Południowo-

Wschodniej. 12 września 1945 roku przyjął kapitulację sił japońskich w tym regionie. Wcześniej był w Komitecie

Połączonych Sztabów. Mountbatten był zwolennikiem samostanowienia, promował rozwiązanie, w którym pod

kontrolą międzynarodową maharadżowie Indii mogliby sami zadecydować o losie swojego kraju. Nadzorował też

przekazanie niepodległości Indiom jako ostatni Wicekról i pierwszy gubernator. Zob. też: Louis Mountbatten, 1st

Lord Mountbatten, w: Encyclopedia Britannica.

81

może doprowadzić do konfliktów między metropolią kolonialną a miejscową ludnością. Na

takim samym stanowisku stał także rząd USA, również niezbyt przychylny powrotowi

Francuzów do Indochin. Oto jego opinia na ten temat: „Francuska polityka wobec Indochin

będzie zdominowana przez chęć ponownego ustanowienia kontroli, żeby odzyskać prestiż na

świecie [dla Francji] jako wielkiej potęgi. (…) USA rozpoznaje suwerenność Francji nad

Indochinami. Jednak ogólną zasadą polityki USA jest przyznanie ludom kolonialnym

możliwości przygotowania do zwiększenia ich roli we własnym rządzie i ewentualnej

samorządności”217. Wiadomo jednak było, że rząd w Paryżu bardzo niechętnie odnosił się do

jakichkolwiek idei przyznania Indochinom autonomii w rządzeniu, a władze w Waszyngtonie,

chcąc zachować dobre stosunki z Francją, nie naciskały na potrzebę realizacji konkretnych

przedsięwzięć związanych z autonomią Wietnamu.

Dla narodów Indochin postawa aliantów z USA na czele była szokiem, spodziewano się

bowiem wparcia dla nowo powstających rządów narodowych oraz ruchów

narodowowyzwoleńczych. Miało to ogromne znaczenie zwłaszcza dla ruchów, które już

sprawowały kontrolę nad konkretnym terytorium. Viet Minh przejął de facto zarząd nad częścią

północną terytorium kraju już w tydzień po zakończeniu japońskiej okupacji Wietnamu. Ale w

południowej części władze nadal sprawował marionetkowy rząd Bao Daia218, wietnamskiego

cesarza, który symbolicznie sprawował władzę w okresie japońskiej okupacji. Dla Francji

podział na strefy i rządy Bao Daia były bardzo wygodne, ponieważ w ich opinii mogło im to

umożliwić powrót do Indochin

Viet Minh pod przywództwem Ho Chi Minha był gotów na negocjacje z Francuzami w

kwestii przyznania niepodległości lub przynajmniej przekazania większej autonomii w

sprawowaniu władzy samym Wietnamczykom. 6 marca 1946 roku podpisany został nawet

traktat między Ho Chi Minhem a Jeanem Saintenym, specjalnym wysłannikiem Francji.

Francuzi mieli pozostać w Wietnamie Północnym przez pięć lat, a w zamian Wietnam stałby

się wolnym państwem w ramach Unii Francuskiej219. Co ważne, data ogłoszenia Wietnamu

wolnym państwem nie została zawarta w traktacie. Ho Chi Minh próbował namówić

Sainteny’ego do większych ustępstw, żeby zadowolić bardziej radykalne frakcje w Viet Minh,

217, Memorandum on French in Indochina. Department of State Washington DC: 22.06.1945. 218 Bao Dai (1913–1997), ostatni cesarz Wietnamu, głowa Stowarzyszonego Państwa Wietnam, rządził w latach

1932–1955. Resztę życia spędził we Francji. Utrzymał się na tronie w czasie dominacji francuskiej i późniejszej

okupacji japońskiej. Uważany za bardzo słabego władcę, zwłaszcza po II wojnie światowej. Zob. też Ch.E.

Goscha, Historical Dictionary of the Indochina War 1945–1954. Denmark: Nias Press 2011, s. 52. 219 Pentagon Papers. Department of Defense, “New York Times” 1971, 1(C), s. 3.

82

ale Francuzi pozostali nieugięci, do osłabiło wymowę samego układu, ale też pozycję Ho Chi

Minha jako przywódcy, który w tamtym okresie był skłonny do kompromisu.

Ho Chi Minh był przede wszystkim wietnamskim patriotą i chciał zniesienia podległości

Wietnamu. Jeszcze w 1919 roku, w trakcie konferencji w Wersalu, przedstawił mocarstwom

światowym sprawę Wietnamu, kwestię nierówności społecznych i prawnych w koloniach

francuskich, lecz nie przyniosło to w tamtym okresie żadnych skutków. W związku z tym coraz

bardziej zaczął się zwracać ku radykalnej ideologii komunistycznej jako jedynej prawdziwie

antykolonialnej ideologii w tamtych czasach. Według Buttingera220 kolonialny system rządów

i ekonomicznego wyzysku był w Wietnamie tak negatywnie oceniany, że komunizm ze swoją

krytyką wyzysku i kolonializmu221 mógł łatwo znaleźć zwolenników.

W 1946 roku Francja powróciła do Indochin i Wietnamu, czego symbolem było

utworzenie formalnie niezależnego państwa ze stolicą w Sajgonie i cesarzem Bao Daiem na

tronie, stowarzyszonego z Francją w ramach Unii Francuskiej. Oznaczało to, rzecz jasna,

koniec możliwości kompromisu z nacjonalistami wietnamskimi, którzy odtąd zdecydowani

byli dążyć do zjednoczenia państwa i odzyskania przez niego niepodległości. Dla Francji

utrzymanie kontroli nad Wietnamem było kluczowe ze względów gospodarczych – przed

wojną znakomita większość usług, przemysłu i plantacji znajdowała się w rękach francuskich,

co zapewniało wielkie dochody dla metropolii222. Z tego powodu Francja nie była skłonna do

negocjacji, ani do zmniejszenia kontroli nad terytoriami w Indochinach. W wyniku tych działań

Wietnam stał się podzielonym państwem, w którym północna część pozostawała pod kontrolą

Viet Minh, a pozostała część pod rządami Bao Daia, pozostającego pod kontrolą Francji.

Wojna francuska, jak to określają Wietnamczycy, rozpoczęła się od incydentu w

mieście Hajfong 23 listopada 1946 roku. Wietnamczycy, nieuznający obecności na swoich

wodach terytorialnych francuskiej marynarki wojennej, otworzyli ogień do francuskiego okrętu

eskortującego do portu chiński statek, który transportował towary z przemytu i miał być

dokładnie skontrolowany w porcie w Hajfongu. Bezpośrednie starcia zostały zapoczątkowane

wtedy, kiedy Wietnamczycy odmówili wycofania się ze specjalnych stref miasta, w których

zamieszkali Francuzi i Chińczycy, w związku z tym wojska francuskie zaczęły ostrzeliwać

miasto223. Dowódcy francuscy uznali zachowanie wietnamskich sił zbrojnych za prowokację,

220 P. Ostaszewski, Wietnam…, op. cit., s. 40. 221 Pisał o tym choćby Włodzimierz Lenin, ale także Róża Luksemburg czy Mikołaj Bucharin. Zob. też V.I. Lenin,

Imperialism as the Highest Stage of Capitalism, New York 2008. 222 Już w 1948 roku po rozpoczęciu wojny z Viet Minhem Francuzi wydawali na kampanię trzy razy tyle, ile

wynosił dochód z kolonii. 223 Zob. też A.J. Rotter, The Path to Vietnam…, op. cit., s. 87.

83

mającą doprowadzić do konfliktu. W związku z tym, obawiając się wzmocnienia wietnamskich

sił partyzanckich, Francuzi bardzo szybko przeszli do ofensywy przeciw nim.

W początkowej fazie konfliktu, co jest bardzo interesujące, Wietnamczycy poszukiwali

wsparcia w Stanach Zjednoczonych, przekonani, że obecność elementów ideologii

socjalistycznej w programie Viet Minh nie będą przeszkodą dla Amerykanów. Jak stwierdzili

przedstawiciele Wietnamu na konferencji w Kalkucie w 1948 roku: „Walka o niepodległość i

demokrację może przybrać inny charakter, zależnie od warunków panujących w każdym

kraju”224. Jeszcze wtedy nawoływali do negocjacji, chcąc osiągnąć niepodległość tą samą

drogą, co Birma i Indie: w porozumieniu z metropolią.

Obecność socjalistycznych wątków w programie ruchu narodowowyzwoleńczego

Wietnamu bardzo szybko zostało wykorzystane przez władze francuskie jako uzasadnienie

interwencji w tym kraju. Wzywały one bowiem na pomoc także państwa sojusznicze w imię

walki z komunistami, którzy chcieli przejąć władzę. Dodatkowo de Gaulle uzasadniał potrzebę

utrzymania kolonii w Azji i Afryce potrzebami ekonomicznymi metropolii, bowiem duże

nakłady finansowe były konieczne, żeby należycie przygotować się na konflikt z obozem

komunistycznym w Europie.

Trzeba jednak zauważyć, że Wietnamczycy dopiero w 1948 roku oficjalnie włączyli

idee komunistyczne do swojego programu politycznego. Do momentu rozpoczęcia wojny i

wsparcia, jakie USA udzieliły Francji, mieli nadzieję na zawarcie porozumienia z metropolią.

Kiedy jednak 2 lutego 1950 roku Bao Dai ogłosił, że wszystkie trzy kraje wietnamskie: Tonkin,

Annam i Kochinchina, będą stanowiły część Unii Francuskiej, co niemal natychmiast uznały

Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, Viet Minh poczuł się zmuszony zwrócić o pomoc i

wsparcie do krajów komunistycznych, takich jak Związek Radziecki i Chiny.

Na kanwie powyższych wydarzeń sformułowano teorię domina, które na wiele lat

ukształtowała sytuację w Indochinach. Jej twórca, francuski generał Claire Chennault

argumentował, że jeżeli w regionie pojawi się chociaż jedno państwo komunistyczne, to z

powodu tej obecności ideologia komunistyczna rozprzestrzeni się szybko w całym regionie

Indochin. Zidentyfikowano trzy kręgi, w ramach których miała ona się rozlać poza granice

Wietnamu: pierwszy stanowiły Kambodża i Laos, drugi – Malezja, Tajlandia, Filipiny i Birma,

a trzeci – Indie i Japonia225. Potem uważano, że ideologia komunistyczna może rozprzestrzenić

224 Między 19 a 26 lutego 1948 roku odbyła się w Kalkucie Konferencja Młodzieży i Studentów Azji Południowo-

Wschodniej Walczących o Wolność i Niepodległość. Zob. też M.H. Murfett (ed.), Cold War: Southeast Asia,

Marshall Cavendish, Singapore: 2012, s. 21. 225 Memorandum to Secretary of Defense from Joint Chiefs of Staff, op. cit.

84

się na cały region Azji Wschodniej. Wielki zwolennik teorii domina, prezydent USA Harry

Truman twierdził, iż: „potencjalna ofensywa Kremla lub jego protegowanych”, do których już

w tym czasie zaczęto zaliczać Wietnam Ho Chi Minha, „ma tendencję do zwiększania

prędkości i zasięgu, gdyż każdy kolejny sukces osłabia ich przeciwnika”226.

Wiara w siłę sprawczą tego poglądu i zagrożeń, jakie dla świata Zachodu ona

implikowała, sprawiła, że Stany Zjednoczone zmieniły front w kwestii Indochin i stały

wyrozumiałe dla działań Francji.

Wojna w Indochinach stała się ważkim przedmiotem zainteresowania amerykańskich

polityków nie tylko ze względów ideowych. Przede wszystkim obawiano się, że z uwagi na

strategiczną pozycję tego regionu Chiny, po zwycięstwie obozu komunistycznego w wojnie

domowej w 1949 roku, będą bardzo zainteresowane eksportem rewolucji, co miałoby się

odbywać poprzez współpracę z Viet Minh. Było to tym bardziej uzasadnione, że ideologia

komunistyczna stała się podstawą działań przywódców ruchu niepodległościowego Wietnamu,

którzy także byli zainteresowani w jej rozprzestrzenianiu, by zmniejszać wpływy francuskie i

w ogóle Zachodu. Taki rozwój wydarzeń stawał się stopniowo powodem zainteresowania tym

regionem ze strony USA i ich późniejszego zaangażowania.

Jednym z niewielu krytyków polityki zaangażowania USA w wojnę francusko-

wietnamską był John F. Kennedy, wówczas jeszcze senator. Uważał on, że wspieranie Francji

nie przyniesie USA korzyści w długim okresie czasu. Ponieważ, jego zdaniem, rządowi w

Paryżu chodziło o zachowanie swojego imperium kolonialnego, a nie o walkę z komunizmem,

chciał zatem odzyskać coś, czemu Stany Zjednoczone były ideologicznie przeciwne. Kennedy

stał na stanowisku, że silna polityka antykolonialna Stanów Zjednoczonych przyniosłaby

znacznie lepsze rezultaty w Azji Wschodniej. Podobnego zdania był Walter Lederer, który

napisał: „Wszędzie w Azji możemy zauważyć, że podstawowa amerykańska etyka jest ceniona,

honorowana i kopiowana, gdzie to możliwe. Musimy (…) pokazać przez przykłady, że

Ameryka to wciąż Ameryka wolności i nadziei, wiedzy i prawa. Jeśli nam się to uda, nie

przegramy tej walki”227.

Nawet proklamacja utworzenia Demokratycznej Republiki Wietnamu 2 września 1945

roku, napisana przez Ho Chi Minha, zaczynała się od pierwszego zdania amerykańskiej

konstytucji: „Wszyscy ludzie stworzeni są równymi, Stwórca obdarzył ich pewnymi

nienaruszalnymi prawami, w skład tych praw wchodzi życie, wolność i swoboda ubiegania się

226 A.J. Rotter, The Path to Vietnam…, op. cit., s. 121. 227 W. Lederer, The Ugly American, W.W. Norton & Company, New York: 1999.

85

o szczęście (…)”228. Ewidentnie było to działanie mające na celu zyskanie sympatii ze strony

Stanów Zjednoczonych, które w okresie rządów prezydenta Roosevelta, do 1945 roku,

reprezentowały znacznie bardziej antykolonialną postawę niż później, w czasach Trumana i

Eisenhowera.

W polityce amerykańskiej jednak ewidentnie wygrał strach przed rozprzestrzenieniem

się komunizmu i zachwianiem równowagi między mocarstwami na niekorzyść USA. Prezydent

Truman był gotów poświęcić swoje osobiste przekonania dla dobra swojego państwa i

przeciwstawienia komunistycznym mocarstwom ZSRR i Chinom. James Forestal, sekretarz

obrony w jego rządzie, ujął to w ten sposób: „Wybór stojący przed USA jest taki: można

wspierać legalny rząd w Indochinach lub mieć do czynienia z rozszerzeniem komunizmu na

całą kontynentalną część obszaru Azji Południowo-Wschodniej, a nawet dalej na zachód”229.

Politykę wspierania Francji w Wietnamie kontynuował Eisenhower. W swoim orędziu

o stanie państwa powiedział o agresji na Republikę Korei, że jest to „najbardziej bolesna z

agresji komunistycznych na świecie. Jasnym jest, że to część tej samej skalkulowanej napaści,

której agresor dopuszcza się w Indochinach i Malezji”230. Dulles, jego doradca, zdecydowanie

uważał, że Korea i Wietnam wyznaczały linię, na której powinno zatrzymać się komunistyczne

Chiny i ideologie komunizmu.

2. Geneza zaangażowania USA w Indochinach 1954–1975 – narodziny teorii domina

Kluczowy dla zrozumienia polityki i działań USA wobec Wietnamu oraz całego regionu

Indochin jest fakt, że kolejne administracje, od Harry’ego Trumana przez Dwighta Eisenhowera

po Johna F. Kennedy’ego i Lyndona B. Johnsona, zdecydowanie wierzyły w teorię domina.

Prezydent USA H. Truman, który jako pierwszy uznał ją za ideową podstawę międzynarodowej

strategii swego kraju, powiedział, że „potencjalna ofensywa Kremla lub jego protegowanych”,

do których już w tym czasie zaczęto zaliczać Wietnam Ho Chi Minha, „ma tendencje do

zwiększania prędkości i zasięgu, gdyż każdy kolejny sukces osłabia ich cel”231.

Prezydent Eisenhower, który wprowadził teorię domina do polityki amerykańskiej,

opisał ją w sposób następujący: „Musimy wziąć pod uwagę pewne kwestie, które można

określić jako zasadę «przewracających się klocków domino». Jest ustawiony rząd domino,

228 Ho Chi Minh, Proclamation of Independence, 05.09.1945, także: Declaration of Independence, 04.07.1776. 229 Vu Hong Lien, Peter D. Sharrock, Descending Dragon, Rising Tiger, Reaktion Books, London: 2014, s. 194. 230 D. Eisenhower, State of the Union Speech, 02.02.1953, Eisenhower Archives. 231 A.J. Rotter, The Path to Vietnam…, op. cit., s. 121.

86

przewracasz pierwszy i to, co się stanie z ostatnim, jest pewne i bardzo szybkie. Więc następuje

dezintegracja, która może mieć bardzo poważne konsekwencje”232. Wchodząc w szczegóły,

Eisenhower podkreślił potrzebę utrzymania dostępu do surowców i zasobów Azji Południowo-

Wschodniej, ale także możliwości pojawienia się reżimów autorytarnych w tym regionie.

Azja w końcu już straciła jakieś 450 milionów ludzi na rzecz dyktatury komunizmu, a my zwyczajnie nie

możemy sobie pozwolić na większe straty. Ale kiedy dochodzimy do możliwej sekwencji zdarzeń, jaką

jest utrata Indochin, Birmy, Tajlandii, Półwyspu [Malajskiego] i Indonezji, zaczynamy mówić o

powiększaniu się problemów, jak utrata zasobów, źródeł zasobów, ale tak naprawdę zaczynamy mówić

o milionach, ale to milionach ludzi. Co więcej, geograficzna pozycja osiągnięta w ten sposób robi wiele.

Zmienia ten cały łańcuch wysp Japonii, Formozy, Filipin i kieruje go na południe, zagraża Australii i

Nowej Zelandii233.

W swoim dzienniku natomiast zanotował:

Francuzi mają zagmatwany problem – ta kampania jest cierniem w ich boku. Ale jeśli się poddadzą i

Indochiny wpadną w ręce komunistów, to bardzo możliwe, że cała Azja Południowo-Wschodnia i

Indonezja wpadną w ręce komunistów, a za nimi podążą Indie. Ta perspektywa sprawia, że ten problem

jest ważny dla nas wszystkich. Ja wolałbym wysłać wojsko, żeby załatwić sprawę raz a dobrze, ale jestem

przekonany, że żadne zwycięstwo wojskowe nie jest możliwe w tego typu teatrze. Nawet jeśli Indochiny

byłyby kompletnie czyste od komunistów, to zaraz za granicą są Chiny z ich niewyczerpanym

potencjałem234.

Zatem zgodnie z teorią domina wygłoszoną przez Eisenhowera, upadek Wietnamu

Południowego doprowadziłby do upadku innych państw regionu i przejęcia w nich wpływu

przez ugrupowania komunistyczne. Szefowie Połączonych Sztabów określili swoją pozycję

następująco: „Przy braku znaczącej poprawy sytuacji Unii Francuskiej (…) jest wysoce

nieprawdopodobne, żeby komuniści zgodzili się na wynegocjowanie umowy, która byłaby

zgodna z podstawowymi interesami USA w Azji Południowo-Wschodniej. Z tego powodu

jedyną alternatywą jest walka i poszukiwanie zwycięstwa militarnego, które zapewniłoby

odpowiedni kompromis”. Było to tym bardziej ważne, że „jakakolwiek secesja terytorium

232 D. Eisenhower, „Domino Theory” Speech, 07.04.1954, This Day in History, The History;

http://coursesa.matrix.msu.edu/~hst306/documents/domino.html (dostęp: 31.01.2017). 233 Ibidem. 234 Cyt. za: F. Logevall Embers of War: The Fall of an Empire and the Making of America's Vietnam, Random

House, New York: 2013, s. 223.

87

Indochin na rzecz komunistów byłaby krokiem w tył w polityce ograniczenia i zachęciłaby do

użycia podobnych taktyk w innych państwach Azji Południowo-Wschodniej”235.

Ten sposób myślenia utrzymał się przez obie kadencje Eisenhowera, prezydenturę

Kennedy’ego aż do Johnsona. Generał Edward Lansdale, zastępca sekretarza obrony i dyrektor

Wydziału Operacji Specjalnych w rządzie Kennedy’ego, w memorandum z 1961 roku sytuację

w Wietnamie ocenił następująco:

Jeśli wolny Wietnam zostanie przejęty przez komunistów, pozostała część Azji Południowo-Wschodniej

będzie łatwym celem dla naszego wroga, ponieważ najsilniejsza lokalna siła po naszej stronie przestanie

istnieć. Zwycięstwo komunistów byłoby również dużym ciosem dla amerykańskiego prestiżu i wpływów,

nie tylko w Azji, ale na całym świecie, gdyż cały świat wierzy, że Wietnam pozostaje wolny jedynie

dzięki amerykańskiej pomocy. Takie zwycięstwo pokazałoby przywódcom innych rządów, że nie opłaca

się być przyjacielem USA236.

To stanowisko potwierdził sekretarz stanu Dean Rusk, zeznając przed Senacką Komisją

Polityki Zagranicznej USA:

Strategicznie przechwycenie przez komunistów Wietnamu Południowego przesunęłoby ich siłę kilkaset

kilometrów na południe, na region dotychczas wolny. Pozostałe kraje Azji Południowo-Wschodniej

byłyby zagrożone przez okrążający je wielki ruch (…) utrata Wietnamu Południowego wprawiłaby w

ruch proces wykruszania, który postępując miałby konsekwencje dla nas i dla wolności237.

Nie wszyscy w rządzie zgadzali się jednak z tym dosłownym rozumieniem teorii

domina. W wielu dokumentach Departamentu Stanu pojawiają się opinie, że Azja Południowo-

Wschodnia mogłaby być utrzymana, nawet jeśli Indochiny stałyby się komunistyczne238. John

Foster Dulles, sekretarz stanu w administracji Eisenhowera, miał powiedzieć: „Choć mówi się,

że moim zdaniem można utrzymać Azję Południowo-Wschodnią bez Wietnamu, Laosu i

Kambodży, nie chcę nie docenić znaczenia tych krajów ani nie chcę, aby przez minutę

wydawało się, że uważamy, że mogą [one] zostać stracone lub że przestaliśmy się starać, aby

nie zostały stracone”239.

235 Memorandum for Secretary of Defense from Joint Chiefs of Staff, 12.03.1954,

https://history.state.gov/tags/vietnam (dostęp: 20 lutego 2019). 236 E. Lansdale, Memorandum for Secretary of Defense, w: Pentagon Papers, t. V-B-4, 17.01.1961. 237 D. Rusk, Statement Before Senate Committee of Foreign Relations, 18.02.1966;

https://history.state.gov/tags/vietnam (dostęp: 20 lutego 2019). 238 Memorandum for US Delegation in Geneva. Document 488, US Department of State, 11.05.1954. 239 J. F. Dulles, Bulletin, Department of State, 24.05.1954.

https://history.state.gov/tags/vietnam


88

Michael Lind zaproponował bardziej holistyczną interpretację teorii domina, wskazując

przede wszystkim, że nie miała ona jednej spójnej definicji, choć poszczególne interpretacje

zawierały wiele podobnych elementów. „W różnych okresach efekt domina był używany w

znaczeniu regionalnego efektu domina, efektu globalnej fali lub efektu globalnego przyłączania

się/bandwagoningu”240. Efekt domina mógł zatem przejawiać się w trzech wymiarach: 1)

regionalnym, co mogłoby spowodować pojawienie się kolejnych reżimów komunistycznych;

2) globalnych ruchów komunistycznych, które przejęłyby taktykę Wietnamczyków, żeby

przejąć władzę w swoich krajach; 3) globalnym wpływu amerykańskiego i odwrócenia się od

USA na rzecz przyłączenia do ZSRR lub Chin Ludowych. „Jeśli więc domina regionalne i te

rewolucyjne były niestabilne, to niestabilne były też te globalne”241. Spowodowałoby to

oczywiście zmianę w regionalnej i globalnej równowadze sił. Stany Zjednoczone przestałyby

być uważane za najpotężniejsze państwo, zostałyby zastąpione najprawdopodobniej przez

ZSRR właśnie dlatego, że Amerykanie ponieśliby porażkę w Wietnamie. Tę opinię zdaje się

potwierdzać raport Narodowej Rady Bezpieczeństwa skierowany do prezydenta Eisenhowera:

„Jeśli Azja Południowo-Wschodnia zostanie zgarnięta przez komunistów, będziemy cierpieć z

powodu tak wielkiego, politycznego grzmotu, że jego reperkusje będą odczuwalne na całym

świecie”242.

Słowa Roberta McNamary, sekretarza stanu w administracji Johna F. Kennedy’ego oraz

Lyndona B. Johnsona, zdają się potwierdzać tę teorię:

Wydawało nam się oczywiste, że ruch komunistyczny w Wietnamie był blisko związany z powstaniami

partyzanckimi, jakie miały miejsce w latach 50. w Birmie, na Filipinach i w Malezji. Postrzegaliśmy te

konflikty nie jako walkę narodowowyzwoleńczą, tak jak w perspektywie powinniśmy byli, ale

widzieliśmy je jako oznaki zjednoczonego komunistycznego ruchu hegemonicznego w Azji243.

Także możliwe ideologiczne osłabienie USA stanowiłoby ważny element polityki,

zwłaszcza w latach 60. XX wieku, kiedy Stany Zjednoczone były już silnie zaangażowane w

wojnę.

240 M. Lind, Vietnam the Necessary War: A Reinterpretation of America's Most Disastrous Military Conflict,

Touchstone, New York: 1999, s. 35. 241 Ibidem, s. 49. 242 F. Logevall, Embers of War…, op. cit., s. 222. 243 Cyt. za: M. H. Hunt, A Vietnam War Reader: A Documentary History from American and Vietnamese

Perspectives, The University of North Carolina Press, Chapel Hill 2010 s. 72

89

Jak wskazał historyk John Lewis Gaddis, bandwagoning/przyłączanie można określić

jako psychologiczny efekt domina244. Porażka w Wietnamie mogła zatem mieć znaczenie

przede wszystkim psychologiczne, nie tylko strategiczne. „Tendencja do przyłączania się w

światowej polityce oznacza, że możliwe jest, by naród posiadający jedynie ułamek światowych

zasobów i populacji zdominował świat”245.

Według M. Linda najgorszy scenariusz powinien zakładać, że efekt domina dotknie

wszystkich trzech wymiarów. Przyznaje on jednak, że chociaż trzy domina w Azji Południowo-

Wschodniej upadły, to nie spowodowało to światowej komunistycznej rewolucji, nie

przyczyniło się też do zbytniego wzmocnienia ruchów komunistycznych na całym świecie246.

Doprowadziło jednak do osłabienia wiarygodności USA i pewnego trendu przyłączania się

dotychczas neutralnych państw do ZSRR247.

Teoria efektu domina była zatem nie tylko elementem regionalnej polityki USA, ale

częścią znacznie szerszej doktryny powstrzymywania. Problematyczne jest jednak to, że

przepowiednie polityków amerykańskich z lat 50. i 60. ubiegłego wieku oraz bardziej dogłębna

analiza Linda się nie sprawdziły. Choć można zauważyć pojedyncze przypadki przyłączania

się do obozu socjalistycznego, miało to taki sam związek z polityką prowadzoną przez same

Stany Zjednoczone, co z ich ewentualną przegraną w Wietnamie248.

W 1955 roku Walt Rostow, doradca Trumana, analizując zakończoną wojnę

wietnamsko-francuską stwierdził, że w Azji zwycięstwo zapewnią państwom taktyki

powstańcze i stosowanie wojny podjazdowej. Rzeczywiście przykład wojny francusko-

wietnamskiej wyraźnie wskazuje na prawdziwość tej tezy. Jeszcze w 1954 roku, kiedy toczyły

się rozmowy pokojowe w Genewie z udziałem przedstawicieli Francji, Wietnamu Północnego,

USA, Wielkiej Brytanii, Chin i ZSRR, miała miejsce bitwa pod Dien Bien Phu249, w której

armia wietnamska pod dowództwem generała Nguyen Vo Giapa odniosła wielkie zwycięstwo

244 M. Lind, Vietnam the Necessary War…, op. cit., s. 49. 245 Ibidem, s. 268. 246 Ibidem, s. 36. 247 Przykładem może być Traktat o przyjaźni i współpracy między Indiami a ZSRR z 1971 roku. 248 Znów za przykład może posłużyć traktat indyjsko-radziecki. Tu bardzo ważna była chęć Indii do zachowania

niezależności, konflikt kaszmirski, w którym USA wspierały Pakistan oraz personalne animozje między

prezydentem Nixonem a premier Indirą Gandhi. Kwestia Wietnamu była w tych relacjach w dużej mierze bez

znaczenia. 249 Dien Bien Phu, bitwa, która miała miejsce między 13 marca a 7 maja 1954 pod niewielką miejscowością o tej

nazwie, pozostającą w rękach francuskich. Zakładano, że będzie to główna konfrontacja z wojskami wietnamskimi

i doprowadzi do ostatecznej klęski Viet Minh. Wietnamczycy jednak prawidłowo odczytali strategię francuską i

zamiast dopuścić do bezpośredniej konfrontacji, zaczęli od ostrzelania francuskich pozycji z dział artyleryjskich,

umieszczonych na wzgórzach wokół obozów francuskich. Bitwa zakończyła się kompletną klęską Francuzów.

Wzięło w niej udział 16 tysięcy żołnierzy francuskich i 50 tysięcy wietnamskich. Zob. też Vu Hong Lien, P.D.

Sharrock, Descending Dragon…, op. cit., s. 199.

90

nad wyposażonymi w nowoczesną broń siłami francuskimi. Wedle wojennych planów bitwa ta

miała być triumfem Francji i końcem sił zbrojnych Viet Minh. Tymczasem zwycięstwo w

sposób bezprecedensowy wzmocniło pozycję negocjacyjną przedstawicieli rządu Wietnamu w

trakcie negocjacji pokojowych w Genewie. „Z punktu widzenia Viet Minh upadek twierdzy

Dien Bien Phu stworzył klimat, który oferuje nowe możliwości. (…) Ze strony Unii Francuskiej

porażka pod Dien Bien Phu dowodziła, że wojna w obronie kolonii nie może zostać wygrana

przez Francuzów”250.

W tym czasie Amerykanie, obserwując wzrost znaczenia obozu komunistycznego i

zachwiania równowagi siły w regionie, decydowani byli przeciwstawić się tej negatywnej

tendencji. Na przykład na posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa ONZ sekretarz stanu Dulles mówi

wprost o komunistycznej agresji w Indochinach oraz o tym, że utrata tego regionu byłaby stratą

dla całego wolnego świata251. To sprawiało, że administracja prezydenta Dwighta Eisenhowera

zdecydowanie wspierała Paryż w negocjacjach podczas konferencji pokojowej w Genewie.

W trakcie tejże konferencji ujawnił się z wyjątkową siłą konflikt na linii Pekin–

Waszyngton. Dulles nie chciał dopuścić do tego, aby komuniści zdominowali cały Wietnam

także ze względu na strategiczne położenie kraju w regionie całych Indochin. Kontrola nad

Wietnamem pozwalała bowiem na kontrolę linii transportowych, zarówno morskich, jak i

powietrznych. „Celem USA w Genewie jest, żeby Indochiny nie znalazły się pod kontrolą

komunistów oraz, tak jak w przypadku Korei, żeby zabezpieczyć kontrolę nad całym obszarem

przez miejscowe elementy niekomunistyczne, zdolne do odparcia wewnętrznej działalności

wywrotowej”252.

Rokowań nie ułatwiał także nowy premier Wietnamu Południowego, Ngo Dinh Diem,

który nie był gotowy na żadne ustępstwa wobec reżimu Ho Chi Minha. Ostatecznie pod

naciskami ze strony Moskwy i Pekinu przedstawiciel Demokratycznej Republiki Wietnamu,

Pham Van Dong, zaproponował podział kraju wzdłuż 13. równoleżnika. Zabrakło jednak zgody

na to rozwiązanie, gdyż według Amerykanów oznaczałoby to dominację Demokratycznej

Republiki Wietnamu (DRW) nad Wietnamem Południowym, zarówno w odniesieniu do liczby

ludności, jak i dostępu do surowców i strategicznych pozycji. Demokratyczna Republika

Wietnamu proponowała również wybory w ciągu sześciu nadchodzących miesięcy, co dla

Francji i Stanów Zjednoczonych było nie do przyjęcia, gdyż przy podziale na 13. równoleżniku

250 J. F. Dulles, Memorandum From Secretary of State to US Delegation in Geneva, 20.05.1954, Washington DC:

Department of State. 251 Vu Hong Lien, P.D. Sharrock, Descending Dragon…, op. cit., s. 199. 252 P. W. Bonsal, Memorandum by the Director of the Office of Philippine and Southeast Asia Affairs, 08.03.1954,

Department of State Washington DC: 1954

91

i rozłożeniu ludności wygrałby je obóz komunistyczny Viet Minh. Wiaczesław Mołotow,

minister spraw zagranicznych ZSRR, zaproponował wtedy w ramach kompromisu podział na

17. równoleżniku oraz zaplanowanie wyborów na 1956 rok.

Demokratyczna Republika Wietnamu pod presją Moskwy i Pekinu musiała zgodzić się

na to rozwiązanie. Dla pozostałych państw było ono w miarę wygodne: Stany Zjednoczone nie

traciły całego Wietnamu, ponieważ dzięki temu była wciąż szansa na utworzenie silnego

państwa na południu, które stanowiłoby przeciwwagę dla komunistycznego Wietnamu

Północnego. Z takiego rozwiązania, tj. podziału Wietnamu, były zadowolone również Chiny,

które nie chciały mieć na swojej południowej granicy silnego i niezależnego od nich państwa.

W wyniku tego miały sąsiada zajętego wojną o zjednoczenie całego Wietnamu. Natomiast dla

Związku Radzieckiego kwestia Wietnamu nie była jeszcze wtedy na tyle istotna, by próbował

wymusić zjednoczenie kraju.

Konferencja pokojowa w Genewie uznała podział Wietnamu za tymczasowy, a w

przyjętej deklaracji wyrażono wolę pokojowego zjednoczenia kraju. Ustanowiono strefę

zdemilitaryzowaną. Podjęto decyzje o wymianie żołnierzy i ludności oraz powstaniu Komisji

Nadzorczej w składzie: Kanada, Indie i Polska, która miała nadzorować implementację

postanowień z Genewy253. Żadne z państw wietnamskich nie mogło również współtworzyć

jakichkolwiek sojuszy militarnych. Ludność miała mieć wolność transferu między państwami

przez kolejne 300 dni254. Miały się również odbyć wolne wybory w ciągu dwóch lat, choć w tej

kwestii USA i Wietnam Południowy próbowały wymusić nadzór ONZ, co się ostatecznie nie

udało255.

Dla Demokratycznej Republiki Wietnamu podział miał być oczywiście tymczasowy,

miał pozwolić Viet Minh odbudować nadwerężone siły i pozwolić społeczeństwu odpocząć po

sześciu latach wojny. Dodatkowo Ho Chi Minh obawiał się, że przedłużenie konfliktu będzie

owocować zwiększeniem zaangażowania Stanów Zjednoczonych w konflikt, co przechyliłoby

szalę zwycięstwa na stronę francuską. W tamtym okresie siły Francji i Wietnamu były w miarę

wyrównane i Ho nie chciał spowodować niekorzystnej zmiany tej sytuacji.

Utrzymany zatem został podział kraju na dwie strefy: jedną pod egidą USA, drugą pod

stopniowo rosnącym wpływem ZSRR, a także Chin. USA, oficjalnie nie będąc stroną traktatu,

253 Padła również propozycja, by ta Komisja nadzorowała wolne wybory w Wietnamie. 254 Ostatecznie na południe powędrowało około 800 tysięcy cywilów, a na północ około 100 tysięcy. Zob. też Vu

Hong Lien, P.D. Sharrock, Descending Dragon…, op. cit., s. 204. 255 Dodatkowo królestwa Laosu i Kambodży miały stać się neutralnymi państwami w regionie. Zob. też J. A.

Tyner, America's Strategy in Southeast Asia: From Cold War to the Terror War, Rowan & Littlefield, Lanham:

2007, s. 87.

92

zobowiązały się go przestrzegać. W ramach działań mających chronić Azję Południowo-

Wschodnią przed ewentualną napaścią ze strony któregokolwiek z krajów komunistycznych w

regionie, z inicjatywy USA powstała wtedy Organizacja Traktatu Azji Południowo-Wschodniej

(Southeast Asia Treaty Organization, SEATO), która w założeniu miała być odpowiednikiem

NATO w regionie, zdolnym zapewnić bezpieczeństwo i wzmocnić amerykańską sieć

tamtejszych sojuszy.

Waszyngton również zdecydował się wzmocnić Wietnam Południowy i wybrał do

współpracy w tym celu premiera Ngo Dinh Diema256. Obalił on w 1955 roku wyjątkowo

niepopularnego cesarza Bao Daia i przejął pełnię władzy, wprowadzając rządy autokratyczne,

a jednocześnie ciesząc się pełnym poparciem USA. Rząd prezydenta Eisenhowera wysłał do

Sajgonu grupę doradców, w tym doradców wojskowych, którzy mieli pomóc nowym

przywódcom w utrzymaniu władzy i wzmocnieniu kraju pod względem ekonomicznym i

wojskowym, zdolnym przeciwstawić się ewentualnej agresji komunistycznej.

Dla Stanów Zjednoczonych ta nowa sytuacja stwarzała okazje do zbudowania od

podstaw nowego państwa. Michael Adas, oceniając podejście amerykańskich polityków do

kwestii Wietnamu Południowego napisał, że to „wspaniała arena, na której można przetestować

amerykańskie podejście do rozwoju i zademonstrować technologiczną przewagę krajów

kapitalistycznych nad komunistycznymi. Żadne inne miejsce w Trzecim Świecie nie nadawało

się lepiej, żeby zaimponować światowej społeczności amerykańską technologiczną przewagą i

możliwościami dostarczenia pomocy gospodarczej i technicznej krajom rozwijającym się,

górującym nad komunistycznymi rywalami”257. Było to jednak sprzeczne do pewnego stopnia

z osobistą filozofią Eisenhowera, który uznając komunistyczny Wietnam za zagrożenie i chcąc

wzmocnić Wietnam Południowy, działał wbrew własnym przekonaniom, co znalazło wyraz w

jego słowach: „Powiem tak: przez wiele lat, w różnych krajach, rozmawiając z różnymi

rządami, starałem się nalegać na jedną zasadę: żadne państwo zewnętrzne nie może wejść i

faktycznie pomóc, o ile nie chce tego lokalne społeczeństwo”258.

Niemniej ze względu na obecność komunistycznego Wietnamu Północnego możliwości

rozwoju Wietnamu Południowego stawały pod znakiem zapytania, ponieważ aż 80% pomocy

amerykańskiej szło na zapewnienie bezpieczeństwa i uzbrojenie armii

256 Ngo Dinh Diem był szlachcicem wietnamskim, urzędnikiem w okresie kolonialnym, premierem Wietnamu od

1954/55 roku na zaproszenie Bao Daia i pod protekcją Stanów Zjednoczonych. Wsławił się niebywałym

nepotyzmem: wszystkie najważniejsze urzędy w państwie obsadził członkami swojej rodziny lub bliskimi

przyjaciółmi, w tym Ngo Dinh Nhu, niesławnym szefem policji wietnamskiej. 257 M. Adas, Dominance by Design: Technological Imperatives and America's Civilizing Mission, Belknap Press,

Cambridge, MA: 2006, s. 289. 258 D. Eisenhower, „Domino Theory” Speech…, op. cit.

93

południowowietnamskiej. Amerykanie próbowali jednak dokonać pewnych zmian. Jedną z ich

inicjatyw miało być przeprowadzenie reformy rolnej, w wyniku której zamierzano przekazać

ziemię w ręce chłopów i która jednocześnie pozwoliłaby rządowi Diema zyskać przychylność

tej grupy społecznej i ograniczenie w ten sposób wpływów radykalnej ideologii

komunistycznej. Przywódca Wietnamu Południowego, Ngo Dinh Diem, wbrew zaleceniom

doradców amerykańskich nie zdecydował się na przeprowadzenie proponowanej przez USA

reformy rolnej. Zdecydował także nie organizować wyborów, ponieważ obawiał się, że

prawdopodobieństwo ich wygrania przez Ho Chi Minha i jego frakcję było zbyt duże i ani

Waszyngton, ani Sajgon nie zamierzały tego ryzykować.

Zamiast takich działań postanowiono w inny sposób osłabić ruch komunistyczny na

południu – rozpoczęła się zakrojona na szeroką skalę kampania antykomunistyczna, która miała

na celu zidentyfikowanie sympatyków Ho i Viet Minh. Dokonywano tego m.in. poprzez

donosy, w wyniku których ostatecznie do obozów reedukacyjnych wysłano ponad 50 tysięcy

osób, z czego jednak tylko część stanowili faktyczni działacze komunistyczni259, gdyż donosy

były wykorzystywane także do rozgrywek personalnych w społeczności Wietnamu

Południowego

Diem używał również wojska do utrzymania porządku w kraju. Już na początku lat 60.

XX wieku większość prowincji Republiki Wietnamu była zarządzana przez wojskowych jako

głównych administratorów. Było to tym ważniejsze, że Ngo Dinh Diem bardzo szybko tracił

poparcie, zwłaszcza na terenach wiejskich, gdzie dużą popularność zdobyły oddziały

partyzanckie, walczące na rzecz niepodległości państwa i jego zjednoczenia 260 Zwiększająca

się niechęć do rządu Diema związana była z implementacją programu amerykańskiego o

tworzeniu obronnych osiedli w kraju, więc mieszkańcy wiosek musieli opuścić swoje pola i

domy i zamieszkać w ogrodzonych, strzeżonych osiedlach. Miało to podwójny cel –

zapewnienie bezpieczeństwa ludności i odcięcie Wietkongu od wsparcia wsi wietnamskiej. Był

to jednak ruch wyjątkowo niepopularny wśród ludności cywilnej, bardzo przywiązanej do

swojej ziemi. W związku z rosnącym niezadowoleniem w 1960 roku zorganizowany został

przez oficerów Armii Republiki Wietnamu (Południowego) nieudany zamach stanu, obliczony

na odsunięcie Diema od władzy. Wydarzenie to jedynie pogorszyło sytuację, gdyż Diem

zdecydowany był zwiększyć sprawowaną kontrolę.

Po zakończeniu konferencji w Genewie Ho Chi Minh postanowił poczekać na rozwój

wypadków i nie zaogniać sytuacji, wstrzymując się od podejmowania akcji zbrojnych.

259 Vu Hong Lien, P.D. Sharrock, Descending Dragon…, op. cit., s. 211. 260 J.A. Tyner, America's Strategy…, op. cit., s. 88

94

Wykorzystał okres zaraz po konferencji genewskiej na konsolidację władzy i reformy w duchu

komunistycznym, w tym reformę rolną261. Potrzebował też czasu, żeby choć w minimalnym

stopniu odbudować kraj i gospodarkę. Sytuacja na północy była zła: pola nie były przez lata

uprawiane, występowały znaczne niedobory żywności, brakowało domów dla mieszkańców

oraz nowo przybyłych, przemysł był zdecydowanie przestarzały, a systemy irygacyjne zostały

zniszczone przez wycofujących się Francuzów262.

Ho Chi Minh czekał też do planowanych wyborów, które jednak nigdy się nie odbyły.

Zaczął nawoływać do nich już w 1955 roku, próbował również kontaktować się w tej kwestii z

Ngo Dinh Diemem, jednak jego apele, również do społeczności międzynarodowej, pozostały

w dużej mierze bez odpowiedzi. Jedynie Chiny Ludowe złożyły formalny protest i

zaproponowały wznowienie konferencji w Genewie. Oficjalnie Diem chciał gwarancji, że

wybory faktycznie będą wolne, najlepiej pod auspicjami ONZ, co miało znacznie wydłużyć

czas oczekiwania na ich organizację. Problem polegał bowiem na tym, że szacunki

wskazywały, iż około 80% obywateli zagłosowałoby na Ho Chi Minha. Ambasador USA w

Indochinach ocenił to następująco: „Wiadomo, że jeśli wybory miałyby miejsce dzisiaj, to

grupa kandydatów Ho, zamaskowanych jak prawdziwi nacjonaliści, wsparci przez traktat

pokojowy i skontrastowani z ludźmi Bao Daia, którzy są mocno powiązani z francuskim

reżimem, prawnie na pewno by wygrała, zarówno na obszarach kontrolowanych przez nas, jak

i tych kontrolowanych przez Viet Minh”263.

W 1958 roku, zorientowawszy się, że nie ma jednak szans na pokojowe zjednoczenie

kraju pod egidą komunistów, na rozkaz Ho Chi Minha w Południowym Wietnamie

przystąpiono do aktywacji zorganizowanych tam oddziałów partyzanckich. Ich liczebność

sięgała około 300 tysięcy członków, siły te ostatecznie przekształciły się w Viet Nam Cong San

czyli Narodowy Front Wyzwolenia 20 grudnia 1960 roku.

W odpowiedzi na uaktywnienie się komunistycznej partyzantki w południowym

Wietnamie, których zamiarem było doprowadzenie do ogólnonarodowego powstania, i

związku z apelami, jakie kierował do Waszyngtonu Diem, prezydent USA John Kennedy podjął

w 1960 roku decyzję o wysłaniu do Republiki Wietnamskiej264 ponad 10 tysięcy żołnierzy,

261 Reforma rolna komunistów była bardzo źle przeprowadzona i na początku przyniosła katastrofalne rezultaty,

jeśli chodzi o plony. Rząd Ho później za to przepraszał. 262 Francuzi zresztą zniszczyli nie tylko systemy irygacyjne. W samym Hanoi unicestwili wiele starożytnych

budowli i artefaktów, nie chcąc przekazać ich w ręce Wietnamczyków. 263 D.R. Heath, Memorandum from US Ambassador to Vietnam, Laos and Cambodia to US Department of State,

15.03.1954, Saigon: Department of State. 264 Wietnam stał się republiką w wyniku przewrotu Diema w 1955 roku. Przewrót był bardzo łatwy, gdyż Bao Dai

nigdy nie był popularny ani wśród Amerykanów, ani w społeczeństwie. Większość czasu spędzał we Francji, gdzie

przekornie nazywano go cesarzem klubów. Zob. też Ch.E. Goscha, Historical Dictionary…, op. cit., s. 52.

95

głównie doradców wojskowych. Wiele osób z jego najbliższego otoczenia, w tym brat Robert

Kennedy, było przeciwnych interwencji. Do zdecydowanych przeciwników należał także

generał Matthew Ridgway, który zakończył wojnę w Korei. Uważał on, że interwencja w

Indochinach to „przygłupie i bezrozumne plany taktyczne”265.

Walt Rostow, doradca Kennedy’ego, był zdania, że komunizm można pokonać przede

wszystkim poprzez bezpośrednią walkę zbrojną. Sam Kennedy, który został prezydentem w

1960 roku, idealistycznie podchodził do konfliktu – Wietnam Północny zagrażał równowadze

politycznej w regionie i amerykańskim wpływom, zagrażał demokracjom i sojusznikom

amerykańskim, a co najważniejsze, był krajem komunistycznym, ergo wrogim. Podobnie jak

prezydent Kennedy oceniała sytuację większość obywateli USA. Ten moralny imperatyw

został dopiero zakłócony, kiedy mnich buddyjski Quang Duc podpalił się na jednym z

głównych placów w Sajgonie w proteście przeciwko reżimowi Diema i dyskryminacji

buddystów. Amerykanie zaczęli się wtedy po raz pierwszy zastanawiać nad zaangażowaniem

ich państwa w konflikt wietnamski, jego słusznością i szansami na wygraną – tym bardziej, że

Wietnam nie był jedynym państwem regionu, w którym działały aktywnie bojówki

komunistyczne. Laos, w tamtym czasie królestwo, był zdecydowanie biedniejszy niż Wietnam,

a tam też działała, ośmielona przez sukces Ho Chi Minha, Pathet Lao, komunistyczna

partyzantka. Wspierali oni Wietkong, który w Laosie zorganizował tzw. szlak Ho Chi Minha –

trasę przerzutu sprzętu wojskowego oraz ludzi do pomocy żołnierzom Wietkongu, działającym

w Wietnamie Południowym.

Pomimo powyższych negatywnych uwarunkowań prezydent Kennedy był

zdecydowany wspierać reżim Diema. Nie chciał jednak wysyłać wojsk liniowych do

bezpośrednich walk na froncie. Pomimo tego i wbrew sugestiom doradców wojskowych, za

czasów Kennedy’ego liczba doradców wojskowych w Wietnamie Południowym stale wzrastała

i sięgnęła wkrótce ponad 16 tysięcy ludzi. Argumentowano to potrzebą obrony Wietnamu

Południowego przed komunistycznym zagrożeniem

Prezydent USA J.F. Kennedy z jednej strony nie był skłonny angażować się militarnie

w Wietnamie Południowym w obliczu nieprzyjaznych dla działań wojskowych warunków,

jakie tam panowały, nosił się nawet z zamiarem wycofania doradców wojskowych z tego kraju.

Ale z drugiej strony był pod przemożnym wpływem teorii domina i według niego

„spowodowałoby [ono] upadek kolejnych kostek domina w regionie”266. Bał się w związku z

tym utracić przewagę, jaką Stany Zjednoczone miały w regionie. Przegrana w konfrontacji z

265 Cyt. za: M.H. Hunt, A Vietnam War Reader…, op. cit. (wersja elektroniczna poz. 2041). 266 R. McNamara, In Retrospect: The Tragedy and Lessons of Vietnam, Vintage Books, London 1996, s. 47.

96

komunizmem w Wietnamie mogła zaowocować przegraną USA w pozostałych wszystkich

krajach regionu i zmianą ich systemów na komunistyczne, to zaś oznaczałoby kompletną

porażkę USA i całkowite zachwianie równowagi sił między obozami kapitalistycznym i

komunistycznym.

Po tragicznej śmierci prezydenta Kennedy’ego 22 listopada 1963 roku jego następca,

prezydent Lyndon Johnson, stanął przed tym samym dylematem. Podobnie jak inni prezydenci

USA267 uważał on, że wiek XX jest wiekiem Pacyfiku i że Stany Zjednoczone jako naród

Pacyfiku są zobowiązane bronić tego obszaru. Postrzegał konflikt wietnamski przez pryzmat

zaangażowania nie tylko Związku Radzieckiego, lecz także Chin. Obawiał się, że zjednoczenie

Wietnamu doprowadzi do powiększenia się komunistycznej strefy wpływów w regionie Azji

Południowo-Wschodniej.

Prezydent Johnson i jego administracja wykazały się niezrozumieniem specyfiki

regionu i sytuacji Wietnamu, z którym przyszło mu toczyć wojnę. Przede wszystkim nie

dostrzegano faktu, że przywódca komunistycznego Wietnamu Północnego, Ho Chi Minh,

nigdy nie był nastawiony do Pekinu przyjaźnie. Jako pragmatyk współpracował z Chinami,

chcąc uzyskać jak największe wsparcie dla swojej sprawy, jednak nie zamierzał dopuścić do

zwiększenia wpływów Chin kosztem niezależności zjednoczonego Wietnamu. Jeszcze w

okresie okupacji Wietnamu przez Francje miał powiedzieć: „lepiej przez jakiś czas wąchać

francuskie odchody niż jeść chińską żywność przez całe życie”268.

Aby ułatwić walkę z komunizmem, Stany Zjednoczone postanowiły pozbyć się reżimu

Diema w Wietnamie Południowym. W związku z tym Johnson w 1963 roku zezwolił Centralnej

Agencji Wywiadowczej na zorganizowanie przewrotu. Diem został aresztowany przez

oficerów armii wietnamskiej, a następnie zabity w niejasnych okolicznościach269. Jego odejście

interpretowano jako porażkę Amerykanów w budowaniu demokracji w tym kraju. Projekt ten

od początku nie miał szans na powodzenie ze względu na osobę Diema i jego styl rządzenia.

Według George’a Balla, ambasadora USA przy ONZ, „najbardziej aroganckim projektem ze

wszystkich podjętych było ‘budowanie nowego narodu’ bez uwzględniania lokalnej

specyfiki”270. Podobnego zdania był senator J. William Fulbright: „Nie mam żadnych

267 Theodore Roosevelt był prezydentem Stanów Zjednoczonych w latach 1901–1906, powszechnie uznawanym

za jednego z najlepszych prezydentów USA w historii. Został laureatem Nagrody Nobla w 1906 roku. 268 W. LaFeber, The American Age: U.S. Foreign Policy at Home and Abroad 1750 to the Present, Norton &

Company, New York: 1994, s. 611. 269 Razem z nim zabity został jego brat, Ngo Dihn Nhu, szef policji i minister obrony. Bracia zostali zastrzeleni,

kiedy czekali skuci w samochodzie na transport. 270 G. W. Ball, The Past Has Another Pattern: Memoirs, W.W. Norton & Company, New York: 1982, s. 183,

odniósł się on tutaj bezpośrednio do tradycyjnego procesu robienia cegieł ze słomy i gliny.

97

wątpliwości odnośnie do szczerości Prezydenta… to co kwestionuję, to możliwość USA lub

jakiegokolwiek innego zachodniego narodu, by wejść do małego, obcego, słabo rozwiniętego

azjatyckiego państwa i stworzyć stabilność tam, gdzie jest chaos, wolę walki tam, gdzie jest

poczucie porażki, demokrację tam, gdzie nie ma jej tradycji, i prawy rząd tam, gdzie korupcja

jest częścią życia…”271.

Dla administracji Lyndona B. Johnsona z czasem najważniejsze stało możliwie szybkie

wygranie wojny z partyzantami komunistycznymi możliwie najmniejszym nakładem sił. Z tego

tez powodu na początku swej prezydentury trzymał się wytycznych polityki wietnamskiej

Kennedy’ego i jedynie zwiększył liczbę tajnych operacji, przeprowadzanych w Wietnamie w

celu osłabienia reżimu północnowietnamskiego i partyzantki na południu. Chciał w miarę

możliwości doprowadzić do ograniczenia konfliktu do samego tylko obszaru Wietnamu. Wedle

jego opinii miała to być ograniczona wojna, która nie miałaby większego wpływu na politykę

globalną żadnego z mocarstw zainteresowanych konfliktem272.

Jednak już w 1963 roku pojawiła się opcja bombardowania Wietnamu Północnego po

tym, jak odrzucił on przedstawione przez Stany Zjednoczone ultimatum o zaprzestaniu

wspierania przez Hanoi partyzantów w Wietnamie Południowym i wycofania jego sił na północ

od linii 17. równoleżnika. W zamian za uznanie ultimatum Stany Zjednoczone oferowały

Północy pomoc gospodarczą. Brak zgody na amerykańską ofertę stał się zarzewiem do dalszej

eskalacji działań wojennych.

3. Eskalacja konfliktu zbrojnego między Stanami Zjednoczonymi a Wietnamem

Północnym

Otwarta wojna USA z Wietnamem Północnym rozpoczęła się po incydencie w Zatoce

Tonkińskiej 2 sierpnia 1964 roku, kiedy to okręt wojenny Stanów Zjednoczonych został

ostrzelany przez Wietnamczyków. Amerykanie odpowiedzieli ogniem i zatopili trzy łodzie

torpedowe należące do marynarki wojennej Wietnamu Północnego. Natomiast 4 sierpnia miał

miejsce drugi incydent w Zatoce Tonkińskiej, kiedy okręt amerykańskiej marynarki wojennej

został ponownie ostrzelany przez siły Wietnamu Północnego. Obecnie w świetle najnowszych

faktów uważa się te incydenty za sfingowane przez stronę amerykańską. Niemniej pod presją

tych wydarzeń Kongres USA zatwierdził rezolucję Zatoki Tonkińskiej, która dawała

271 Cyt. za: M.H. Hunt, A Vietnam War Reader…, op. cit. 272 Zob. też Memorandum from the Director of the Joint Staff (Train) to the Chairman of the Joint Chiefs of Staff,

Office of the Historian, 24.06.1975.

98

prezydentowi praktycznie nieograniczone prerogatywy w użyciu siły w Wietnamie w walce z

komunistycznymi silami273.

Prezydent Johnson, za namową ówczesnych doradców Walta Rostowa i generała

Williama Westmorlanda, zgodził się na przeprowadzenie wojskowej operacji przeciwko

Wietnamowi Północnemu w roku 1964 pod kryptonimem Rolling Thunder274, która

zapoczątkowała otwartą wojnę między USA a Demokratyczną Republiką Wietnamu. Oficjalne

stanowisko USA zostało przedstawione w raporcie Departamentu Stanu: „Lud Wietnamu

Południowego postanowił oprzeć się temu zagrożeniu [komunistom]. Na jego życzenie Stany

Zjednoczone zajęły miejsce obok niego w walce obronnej. Stany Zjednoczone nie chcą

terytorium, żadnych baz militarnych ani uprzywilejowanej pozycji”275.

W wyniku amerykańskich decyzji o rozpoczęciu wojny z Wietnamem Północnym

otrzymał on wówczas pełne i natychmiastowe wsparcie ze strony Związku Radzieckiego w

postaci dostaw sprzętu wojskowego, środków transporty i pomocy ekonomicznej, co miało

pomoc w przeciwstawieniu się atakom sił USA oraz zabezpieczeniu dostaw szlakiem Ho Chi

Minha przez Laos i Kambodżę dla partyzantów w Wietnamie Południowym. W reakcji na te

działania Amerykanie zaczęli systematycznie zwiększać zaangażowanie wojskowe w

Wietnamie poprzez zwiększanie liczebności swych żołnierzy i intensyfikacje bombardowań

Wietnamu Północnego276. Dodatkowo zaangażowali w wojnę swoich sojuszników: Nową

Zelandię, Australię, Filipiny, Koreę Południową i Tajlandię277. Według wielu raportów był to

decydujący moment interwencji zbrojnej, ponieważ wiele wskazywało na to, że w tamtym

okresie rząd w Sajgonie ze względu na swoją słabość omal nie upadł, a to niechybnie

pozwoliłoby Narodowemu Frontowi Wyzwolenia Wietnamu Południowego wygrać szybko

wojnę i połączyć się z Północą. Taka perspektywa była nie do zaakceptowania przez

273 U.S. Involvement in the Vietnam War: the Gulf of Tonkin and Escalation, 1964, Office of the Historian 1964

[dostęp: 2016]. 274 Operacja rozpoczęła się 2 marca 1965 roku, a zakończyła w październiku 1968 roku. Miała na celu przede

wszystkim zniszczenie infrastruktury na północy, szlaków zaopatrzeniowych i centrów przemysłowych. W roku

1965 zrzucono około 63 tysięcy bomb, w 1967 – już 226 tysięcy, a łącznie w ciągu trzech lat zrzucono ponad 800

tysięcy ton bomb. Zob. też P. Ostaszewski (red.), Konflikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 1869–2006,

Książka i Wiedza, Warszawa 2006; Vu Hong Lien, P.D. Sharrock, Descending Dragon…, op. cit., s. 226. 275 Department of State, Vietnam White Paper: Aggresion from the North. Washington DC 1965. 276 Między 1964 a 1965 rokiem liczba amerykańskich żołnierzy w Wietnamie Południowym wzrosła z 16 tysięcy

do ponad 550 tysięcy. Zob. też Vu Hong Lien, P.D. Sharrock, Descending Dragon…, op. cit., s. 225. 277 Zwłaszcza Tajlandia odegrała tu dużą rolę jako kraj, do którego kierowano żołnierzy na dłuższe przepustki i

przez który przerzucano część sprzętu wojskowego. Tajlandia bardzo wzbogaciła się na wojnie wietnamskiej i

pieniądzach, jakie żołnierze i rząd amerykański tam zostawiali.

99

administrację Johnsona, który obawiała realizacji tym samym efektu domina i utraty wpływów

w Azji Południowo-Wschodniej278.

W przemówieniu z 1965 roku Lyndon B. Johnson uzasadniał zwiększenie

zaangażowania w Wietnamie walką o wolność i pokój na świecie:

Walczymy, ponieważ musimy walczyć, jeśli mamy żyć w świecie, w którym każde państwo może

kształtować swoje przeznaczenie. I tylko w takim świecie nasza własna wolność będzie bezpieczna. (…)

Pozostawienie Wietnamu samemu sobie zniszczy ufność wszystkich tych ludzi w wartość amerykańskich

obietnic. Rezultatem będzie zwiększony chaos i niestabilność, a nawet większa wojna279.

Johnson podkreślał, co było bardzo istotne, że wycofanie się z Wietnamu miałoby

katastrofalne skutki dla pozostałych państw regionu, stwierdzając:

Jesteśmy tam, gdyż ważą się tu wielkie stawki. Niech nikt nie myśli, że wycofanie się z Wietnamu

oznaczałoby koniec konfliktu. Bitwa zostałaby podjęta w jednym kraju, potem drugim. (…) Wycofanie

się z jednego pola bitwy oznacza tylko przygotowanie do następnego280.

W 1966 roku wojna kosztowała USA osiem miliardów dolarów, natomiast w 1967 roku

już 21 miliardów. W Stanach Zjednoczonych i w świecie prezydent USA L. Johnson był

krytykowany za eskalację konfliktu z Wietnamem mimo rosnących kosztów i braku

pozytywnych rezultatów. Porównywano go do hazardzisty, który, kiedy przegrywa, to zamiast

wycofać się z gry, ryzykuje dwukrotnie więcej w nadziei odrobienia strat281. Problemem

właściwej oceny efektów amerykańskiej interwencji zbrojnej był brak informacji lub ich zła

interpretacja: jak ocenia historyk Walter LeFeber, w Wietnamie miało miejsce bardzo dużo tzw.

ogólnie przesadzonych przypuszczeń (mostly exagerrated guesses, MEG), które nie

odzwierciedlały obrazu wojny282. Oficerowie na siłę szukali świadków, którzy potwierdziliby

skuteczność taktyki nalotów i bombardowań Wietnamu. Administracja Johnsona nigdy nie

miała zatem pełnego ani prawdziwego obrazu sytuacji.

Rosnącym kosztom towarzyszył upadek morale amerykańskich żołnierzy i pogłębianie

się poczucia beznadziejności, sytuacji o czym dowodzi taka oto opinia:

278 Zob. też G. Katsiaficas, Vietnam Documents: American and Vietnamese Views, Routledge, New York: 1992

(wydanie elektroniczne poz. 1267). 279 L.B. Johnson, U.S. Aims in Vietnam, 07.04.1965, Baltimore; http://www.vietnamwar.net/LBJ-2.htm (dostęp:

20 lutego 2019). 280 Ibidem. 281 Tak o Johnsonie mówił Walter Lippman. Zob. też W. LaFeber, The American Age…, op. cit., s. 613. 282 Ibidem, s. 614.

http://www.vietnamwar.net/LBJ-2.htm

100

Wojna w Wietnamie nabiera tempa sama z siebie i musi zostać zatrzymana. Dramatyczny wzrost liczby

rozlokowanych wojsk amerykańskich, w atakach z Północy, w działaniach naziemnych w Laosie i

Kambodży nie są konieczne i nie są odpowiedzią. Wróg może je zaabsorbować lub skontrować,

sprawiając, że grzęźniemy dalej i ryzykujemy jeszcze większą eskalację wojny283.

Ówczesny minister obrony Robert McNamara przewidywał, że nadmierne

zaangażowanie się w ten konflikt uniemożliwi wręcz Amerykanom wyjście z niego z honorem:

Jak tylko doświadczymy strat w ludziach, zaczniemy praktycznie nieodwracalny proces. Nasze

zaangażowanie będzie tak wielkie, że nie będziemy mogli – bez narodowego upokorzenia – zatrzymać

się, zanim osiągniemy w pełni nasze cele. Z tych dwóch możliwości uważam, że bardziej prawdopodobne

jest upokorzenie niż osiągnięcie naszych celów – nawet po tym, jak zapłacimy za to straszliwą cenę284.

Początek 1968 roku przyniósł istotny zwrot w działaniach wojennych w Wietnamie.

Niejako w odpowiedzi na naloty amerykańskie Wietnamczycy z północy przygotowali

własny plan ataku na Amerykanów. Jego celem było przede wszystkim doprowadzenie do

ogólnokrajowego powstania i w ten sposób zmuszenie USA do wycofania swoich sił zbrojnych.

Temu celowi służyła ofensywa Tet w Wietnamie Południowym, która rozpoczęła się w styczniu

1968 roku, w dniu nowego roku według kalendarza wietnamskiego. Zaatakowano centra

dowodzenia, punkty i miasta o strategicznym znaczeniu poniżej 17. równoleżnika, czyli w

Wietnamie Południowym. Ofensywa z udziałem ponad 80 tysięcy żołnierzy Frontu

Wyzwolenia Wietnamu Południowego objęła około stu miast i miasteczek285, w tym Sajgon i

Hue.

Straty partyzantki komunistycznej były ogromne, ponieważ zginęło około 30 tysięcy

żołnierzy, ale wpływ tej ofensywy na morale amerykańskie był gigantyczny, i to nie tylko w

samym Wietnamie Południowym, lecz także w Stanach Zjednoczonych. Spadek zaufania do

administracji L. Johnsona i możliwości wygrania wojny został spotęgowany tym, że na tydzień

przez ofensywą prezydent zapewniał Amerykanów, że sam Sajgon jest absolutnie bezpieczny i

w pełni kontrolowany przez wojska amerykańskie. Amerykanie zupełnie nie spodziewali się,

283 R. McNamara, Draft Memorandum from Secretary of Defense McNamara to President Johnson. 19.05.1967,

Department of State Washington DC: https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1964-68v05/d177 (dostęp:

20 lutego 2019). 284 R. McNamara, Memorandum to President Lyndon B. Johnson. 01.07.1965, Department of State. Washington

DC: 1965 285 Ofensywa ostatecznie zakończyła się we wrześniu 1968 roku wycofaniem oddziałów Wietkongu. Niemniej cel

– złamanie morale, został osiągnięty.

https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1964-68v05/d177

101

że rząd w Hanoi ma wystarczająco dużo żołnierzy na południu, by móc dokonać operacji

militarnej na tak wielką skalę. Faktycznie, oddziały Narodowego Frontu Wyzwolenia

Wietnamu Południowego (NFWWP) – Wietkongu, zostały specjalnie wzmocnione przez sprzęt

i żołnierzy przerzuconych z Wietnamu Północnego szlakiem Ho Chi Minha, prowadzącym

przez Laos i Kambodżę i omijającym umocnienia graniczne między północną a południową

częścią kraju. Ofensywa przyczyniła się do wzmocnienia prestiżu partyzantki wśród ludności

na południu”286.

W związku z miażdżącą krytyką jego postępowania w Wietnamie i niezdolności do

wygrania wojny z tym, co sam Lyndon B. Johnson nazwał, „małym, łachmaniarskim,

czwartorzędnym państewkiem”287, nie stanął on do kolejnych wyborów prezydenckich.

Kandydatem na prezydenta z ramienia Demokratów został Robert Kennedy, brat zmarłego

prezydenta, oponent wojny w Wietnamie, który o rezultacie ofensywy Tet pisał:

Zademonstrowali nam, że mimo wszystkich raportów o postępach, sile rządu i słabości wroga, 500 tysięcy

amerykańskich żołnierzy oraz 700 tysięcy wietnamskich sojuszników z pełną kontrolą w powietrzu, pełną

kontrolą na morzu, zabezpieczonych przez wielkie zasoby i najnowocześniejszą broń, jest niezdolnych

do zabezpieczenia nawet jednego miasta przez atakiem wroga, którego łączna siła liczy sobie 250

tysięcy…288.

W drugiej połowie 1968 roku prezydent USA Lyndon Johnson oświadczył: „Jesteśmy

gotowi do natychmiastowego rozpoczęcia negocjacji. Więc dzisiaj w nadziei, że te działania

doprowadzą do rozmów, podejmę pierwszy krok na rzecz deeskalacji konfliktu. Zdecydowanie

redukujemy obecny poziom działań wojennych. Robimy to unilateralnie i natychmiast”289.

Zmiana stanowiska prezydenta Johnsona uwarunkowana była dwiema okolicznościami.

Po pierwsze, szokiem wywołanym ofensywą Tet na początku 1968 roku, która wykazała

żywotność komunistycznej partyzantki i niemożność rozprawienia się z nią środkami

militarnymi. Po drugie, narastającym oporem przeciw wojnie w Wietnamie w amerykańskim

społeczeństwie. Problem ten stał się najważniejszy w kampanii prezydenckiej w 1968 roku.

286 H. Kissinger, The Viet Nam negotiations, „Foreign Affairs” 1969, vol. 47 nr 2, s. 213. 287 M. Kalb, D. Kalb, Haunting Legacy: Vietnam and the American Presidency from Ford to Obama, Brookings

Institution Press, Washington DC: 2011, s. 1. 288 R. F. Kennedy, Unwinnable War, 18.03 1968; https://www.jfklibrary.org/Research/Research-Aids/Ready-

Reference/RFK-Speeches/Remarks-of-Robert-F-Kennedy-at-the-University-of-Kansas-March-18-1968.aspx

(dostęp: 20 lutego 219). 289 L. B. Johnson, Address to the Nation. 31.03.1968, Washington DC: 1968

https://www.youtube.com/watch?v=FFyhAcp2DG4. (dostęp 16 listopada 2018)

https://www.jfklibrary.org/Research/Research-Aids/Ready-Reference/RFK-Speeches/Remarks-of-Robert-F-Kennedy-at-the-University-of-Kansas-March-18-1968.aspx

https://www.jfklibrary.org/Research/Research-Aids/Ready-Reference/RFK-Speeches/Remarks-of-Robert-F-Kennedy-at-the-University-of-Kansas-March-18-1968.aspx

https://www.youtube.com/watch?v=FFyhAcp2DG4

102

Richard Nixon, republikański kandydat na prezydenta, obiecał, że zakończy wojnę w

Wietnamie i wyprowadzi amerykańskie wojska. Musiał zmienić sytuację, w której znalazły się

Stany Zjednoczone, gdyż widział, jak kwestia Wietnamu pogrążyła jego poprzednika, Lyndona

B. Johnsona290. Kiedy 3 listopada 1969 roku obiecywał wycofanie wojsk z Wietnamu,

stacjonowało tam ponad 550 tysięcy żołnierzy, a 31 tysięcy zostało zabitych. Nixon musiał

zatem szukać porozumienia z Hanoi i doprowadzić do rozmów pokojowych.

W lipcu 1969 roku na wyspie Guam Nixon wygłosił przemówienie, które miało stać się

jego doktryną – założeniem polityki azjatyckiej. Obiecał mianowicie dotrzymać zobowiązań

traktatowych, jakie miał wobec azjatyckich sojuszników, ale zadeklarował, że Stany

Zjednoczone nie będą już ingerowały w politykę wewnętrzną i bezpieczeństwo wewnętrzne

państw. Doktryna Nixona potwierdzała plany wietnamizacji konfliktu, jak również stanowiła

powrót do selektywnego interwencjonizmu. Związane to było z niemożnością ingerencji w

każdym miejscu na świecie, tym, że zaangażowanie powinno być strategiczne, a interwencje

militarne miały mieć prawdziwy sens i gwarancję zwycięstwa291.

Plan Nixona zakładał zatem tzw. wietnamizację wojny: przejęcie głównego ciężaru

konfliktu przez wojska Wietnamu Południowego oraz utrzymanie istnienia dwóch państw

wietnamskich292. Wietnamizacja miała oznaczać jednocześnie przynajmniej częściową

deeskalację działań. „Deeskalacja może nastąpić na dwa sposoby: dorozumiany lub formalny;

to znaczy może nastąpić de facto lub poprzez porozumienie. Jakakolwiek by nastąpiła,

przyniosłaby znaczną zmianę sytuacji i wymaga ostrożnej oceny. Deeskalacja musi być częścią

naszej ogólnej strategii”293.

Jak wskazuje Barbara Tuchman, historyk zajmująca się polityką USA lat 60. i 70.,

wietnamizacja od początku była skazana na porażkę – siły Wietnamu Południowego były

kompletnie nieprzygotowane na przejęcie całego ciężaru walk294. Świadczyło to o słabej

strategii szkoleniowej Amerykanów, skoro po piętnastu latach obecności w regionie nie mieli

wyszkolonych jednostek na tyle, że byłyby zdolne prowadzić działania wojenne bez

amerykańskiego wsparcia. W międzyczasie administracja Nixona zgodziła się na zmniejszenie

290 Mimo dużych sukcesów na polu polityki wewnętrznej efektywność Johnsona jest bardzo różnie oceniana,

niektórzy uważają go za jednego z gorszych prezydentów USA właśnie ze względu na porażkę w Wietnamie. Zob.

też: A. M. Schlesinger Jr., Rating the Presidents: Washington to Clinton, 1996,

http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/choice2004/leadership/schlesinger.html [dostęp: 17.04.2016]. 291 Zob. też J.A. Tyner, America's Strategy…, op. cit., s. 105. 292 Plan wzorowany był na sposobie, w jaki z Algierii po wojnie o niepodległość wycofała się Francja de Gaulle’a.

Tam odbyło się to kosztem tzw. czarnych stóp, Francuzów, którzy od pokoleń mieszkali w Algierii. W Wietnamie

Południowym odbyłoby się to kosztem grup ściśle współpracujących z Amerykanami. Zob. też M. Kalb, D. Kalb,

Haunting Legacy…, op. cit., s. 12. 293 H. Kissinger, Memorandum for President Nixon. 08.03.1969, Washington DC: Department of State. 294 B. W. Tuchman, The March of the Folly, Michael Joseph, London 1984, s. 358.

103

intensywności działań, chcąc ograniczyć liczbę zabitych żołnierzy, co było nie bez znaczenia

ze względu na miażdżącą krytykę ze strony ruchów pacyfistycznych i antywojennych.

Wietnamizacja oznaczała de facto przyznanie się do porażki w Wietnamie. Nixon chciał

zakończyć konflikt, by utrzymać swoje szanse na reelekcję, a rezultat wojny w Wietnamie

przestał mieć duże znaczenie. Zresztą, jak stwierdził Frederik Logevall, rezultat ów nie miał

też wielkiego znaczenia dla USA i ich bezpieczeństwa295.

Sam Nixon uważał, że protestujący chcą go zniszczyć. Podobnego zdania był jego

wiceprezydent. Żywili oni przekonanie, że ruch antywojenny został zinfiltrowany i był

sterowany przez komunistów, których celem było osłabić Stany Zjednoczone. Wewnątrz kraju

istniało zatem wielu wrogów, podczas gdy on „bronił tradycyjnych wartości amerykańskich

przed mediami i elitami akademickimi, które gloryfikowały rebelię”296. Wietnamczycy tylko

dolewali oliwy do ognia, podsycając protesty antywojenne w Stanach Zjednoczonych. Pham

Van Dong, następca Ho Chi Minha, wysyłał do pacyfistów listy, w których chwalił ich wysiłki

na rzecz zakończenia konfliktu i niedopuszczenia do dalszych „bezsensownych śmierci w

Wietnamie”297. Co więcej, kiedy w 1970 roku wyszły na jaw działania armii w Wietnamie, w

tym masakra w My Lai, opinia publiczna powszechnie potępiła wojnę: 70% społeczeństwa było

jej przeciwne, a 60% uważało ją za niemoralną298. Sytuację tylko pogorszył incydent na

Uniwersytecie Ohio w Kent, gdzie Gwardia Narodowa strzelała do studentów protestujących

przeciwko wojnie299.

4. Okoliczności rozpoczęcia rozmów pokojowych

Rozmowy pokojowe rozpoczęły się w Paryżu i były prowadzone równolegle do działań

wojennych. Hanoi niemal natychmiast zażądało uznania Narodowego Frontu Wyzwolenia

Wietnamu Południowego (Wietkongu) za przedstawicieli Wietnamu Południowego.

Negocjacje toczyły się jednak w tym okresie nader powoli, a czas działał tylko na korzyść

Hanoi. Nixon był pod wyjątkową presją, żeby jak najszybciej zakończyć wojnę, więc

przedłużanie negocjacji osłabiało jego pozycję negocjacyjną. Robert Kennedy pisał:

295 F. Logevall, What really happened in Vietnam: The North, the South, and the American defeat, “Foreign

Affairs” 2012, 91(6), s. 131. 296 S. Karnow, Vietnam a History, op. cit., s. 613. 297 Ibidem. 298 J.A. Tyner, America's Strategy…, op. cit., s. 110. 299 Zabitych zostało czterech studentów, kolejnych ośmiu było rannych. Nixon oficjalnie potępił działania Gwardii,

dał jednak znak, że były one usprawiedliwione. Wywołało to kolejną falę protestów, także personalnie przeciwko

prezydentowi.

104

Iluzją jest, że możemy zakończyć tę wojnę w wyznaczony przez nas sposób, w wyznaczonym przez nas

czasie, na wyznaczonych przez nas warunkach. Taka ugoda to przywilej zwycięzców – tych, którzy

zniszczyli swoich wrogów w bitwie lub zniszczyli ich wolę walki. My tego nie zrobiliśmy i nie ma

żadnych szans na takie zwycięstwo300.

Prezydent Nixon stopniowo zaczął wycofywać amerykańskie wojska z Wietnamu już

w 1969 roku, tak że w 1970 roku pozostało tam jedynie 280 tysięcy żołnierzy. Razem z nimi

wycofywały się wojska australijskie. Zdecydowanie osłabiło to i tak już niskie morale

południowowietnamskich żołnierzy, jednocześnie wzmacniając determinację LFWWP i DRW.

Przełomowy okazał się jednak rok 1970 ze względu na wydarzenia w innych częściach

Indochin oraz w USA. Chcąc osłabić LFWWP poprzez zamknięcie szlaku Ho Chi Minha,

prezydent Nixon dokonał inwazji Kambodży, gdzie rządził Lon Nol301. Efektem było

umocnienie pozycji LFWWP i bojówek komunistycznych Pathet Lao w Laosie. Kolejnym

problemem w implementacji planu prezydenta Nixona stała się operacja Lam Son 719, która

miała na celu kompletne zniszczenie i zamknięcie szlaku Ho Chi Minha na jego laotańskim

odcinku. Ze względu na decyzję Kongresu wojska amerykańskie nie mogły wejść do Laosu i

pogwałcić jego oficjalnej niepodległości, dowództwo w Sajgonie było zatem zmuszone do

wysłania oddziałów wietnamskich, co zakończyło się kompletną katastrofą, były one bowiem

źle wyszkolone i źle dowodzone, a morale pozostawało na bardzo niskim poziomie, więc

żołnierze nie byli skłonni ryzykować życiem.

Wietnamizacja konfliktu formalnie zakończyła się 1 kwietnia 1971 roku. Administracja

prezydenta publicznie przekazała wiadomości o sukcesie. Utrzymanie fasady sukcesu w

Wietnamie było konieczne dla administracji Nixona oraz dla utrzymania pozycji USA w

regionie. Prezydent Nixon obiecał pokój, w którym USA nie przegrają, gdyż po prostu Stany

Zjednoczone nie mogły przegrać wojny ze słabo rozwiniętym państwem. Prawda była jednak

zupełnie inna – plan ten od początku skazany był na porażkę. Amerykańskie analizy zgodnie

stwierdzały, że Wietnamczycy z Republiki Wietnamu sami nie byli w stanie odeprzeć sił

LFWWP wspieranych przez regularną armię DRW. Wycofanie wojsk amerykańskich

oznaczało zatem de facto zwycięstwo DRW, która zaczęła przygotowywać plany inwazji.

300 R.F. Kennedy, Unwinnable War, 18.03.1968…, op. cit. 301 Lon Nol w 1970 roku dokonał przewrotu i przejął władzę z rąk króla Norodoma Sihanouka. Było to związane

z kryzysem, w jaki wpadła Kambodża przy okazji wojny w Wietnamie i bombardowań amerykańskich. Norodom

w późniejszym okresie sprzymierzył się z Pol Potem i jego Czerwonymi Khmerami, by odsunąć Lon Nola od

władzy. Lon Nol postrzegany był jako sojusznik USA i niewiele robił w kwestii bombardowań, co sprawiło, że

społeczeństwo Kambodży, zwłaszcza chłopi, zaczęło popierać Pol Pota.

105

Publiczne ogłoszenie sukcesu w Wietnamie było jednak ważne w świetle tajnych

negocjacji prowadzonych z Chinami już od 1970 roku302. Negocjacje te miały doprowadzić do

normalizacji stosunków między ChRL a USA. Jeszcze w trakcie negocjacji z rządem w Pekinie

cała amerykańska administracja zdawała sobie sprawę z tego, że prędzej czy później DRW

doprowadzi do zjednoczenia państwa. Prezydentowi Nixonowi zależało na tym, żeby USA nie

były już zaangażowane w konflikt, kiedy to się stanie. Tu pokutowała wizja „utraty Chin”, czyli

przejęcie przez komunistów pod przywództwem Mao Zedonga władzy w Chinach w 1949 roku.

Harry Truman, który był wtedy prezydentem USA, był bardzo mocno krytykowany za to, że

USA utraciły Chiny jako potencjalnego sojusznika w regionie303.

W tym samym czasie co negocjacje z Chinami, miały miejsce próby podjęcia negocjacji

z DRW. Wydawało się, że po śmierci Ho Chi Minha w 1969 roku rozmowy nabiorą tempa,

gdyż jego następców łatwiej będzie zmusić do kompromisu i zgody na permanentny podział

Wietnamu na dwa państwa. Nowi liderzy DRW w ocenach amerykańskich nie mieli ani takiej

pozycji czy poparcia, jak Ho Chi Minh, ani takiej determinacji. Henry Kissinger uważał, że

przystąpienie do negocjacji to kwestia czasu: „Nie wierzę w to, że taki czwartorzędny kraj jak

Północny Wietnam nie ma swojego punktu krytycznego”304, mówił. Prezydent Nixon był

zdania, że pokój jest możliwy przede wszystkim ze względu na równowagę sił między USA a

ZSRR, ale także dzięki równowadze między północnym a południowym Wietnamem. „To

wtedy, gdy jedno państwo staje się bardzo potężne w odniesieniu do potencjalnych rywali,

pojawia się niebezpieczeństwo wojny”305. Ważną rolę, według Jamesa Tynera, w rozważaniach

strategicznych odgrywała w tym również geografia całej Azji Południowo-Wschodniej, która

od początku miała wpływ na kształtowanie polityki zagranicznej wobec regionu306: ten

determinizm geograficzny był szczególnie widoczny w przypadku Wietnamu, którego

strategiczne położenie sprawiało, że mógł być kluczem dla kontroli nad całym regionem.

Do 1972 roku rozmowy pokojowe w Paryżu między przedstawicielami DRW i USA

postępowały jednak bardzo powoli. Przedstawiciele DRW byli nieustępliwi w negocjacjach:

często zmieniali zdanie, zrywali rozmowy. W tym czasie przygotowali też pierwszą ofensywę

302 Negocjacje rozpoczęły się już w 1970 roku, następnie nabrały tempa, kiedy w 1971 r. do Pekinu pojechał z

tajną misją Kissinger, aby ustalić warunki spotkania przywódców obu państw. Spotkanie i komunikat szanghajski,

który w wyniku tego spotkania został opublikowany, w DRW uznano za zdradę ideałów komunistycznych. 303 Zmusiło to USA do rekonceptualizacji roli Japonii w regionie: z państwa peryferyjnego miała stać się

najważniejszym sojusznikiem w Azji Wschodniej, tzw. niezatapialnym lotniskowcem. Oznaczało to także zmianę

podejścia administracji USA do cesarza Hirohito, jego świty oraz całego aparatu administracji państwowej,

którego nie chciano rozmontowywać w obawie, że nowe państwo byłoby za słabe strukturalnie, by się obronić w

razie ataku. 304 B.W. Tuchman, The March of the Folly, op. cit., s. 361. 305 J.A. Tyner, America's Strategy…, op. cit., s. 105–106. 306 Ibidem, s. 165.

106

na południe, która jednak została odparta przez siły Republiki Wietnamu. W założeniach

północnowietnamskich przejęcie części terytorium RW miało wzmocnić pozycję negocjacyjną

DRW i doprowadzić do zjednoczenia drogą pokojową za przyzwoleniem USA.

Istotną rolę w tych negocjacjach odegrała też percepcja, że Stany Zjednoczone nie

mogły sobie pozwolić na to, by postrzegano je jako przegranych w wojnie. Z jednej strony

spowodowałoby to absolutny kryzys zaufania wobec liderów i wszystkich wartości związanych

z demokracją i kapitalizmem, a z drugiej – byłoby równoznaczne z utratą pozycji przez potężne

państwo: hegemonia Stanów Zjednoczonych zostałaby w Wietnamie ewidentnie

zakwestionowana.

Aby zmusić przywódców LFWWP do rozmów, Prezydent Nixon zdecydował się na

radykalny krok: zbombardowanie Hanoi i Hajfongu. 13 grudnia 1972 roku rozpoczęła się

operacja Linebacker II, powszechnie znana jako świąteczne bombardowania. Bombardowanie

miast trwało od 13 aż do 29 grudnia; zrzucono wtedy prawie 16 tysięcy bomb na kilkadziesiąt

celów. Statystycznie przez te 16 dni co cztery minuty spadała na Hanoi bomba. Prezydenta

Nixona określono wtedy jako szaleńca, co samemu prezydentowi odpowiadało, gdyż

zmniejszało jego przewidywalność.

Bombardowanie zmusiło jednak Wietnamczyków do powrotu do stołu negocjacyjnego

i już 9 stycznia 1973 roku Henry Kissinger, negocjujący w Paryżu z ramienia USA, oraz Le

Duc Tho, który negocjował w imieniu Demokratycznej Republiki Wietnamu, mieli wstępne

ustalenia. Ostateczne porozumienie podpisano 27 stycznia 1973 roku. Następnego dnia

rozpoczęło się oficjalne zawieszenie broni307.

Zgodnie z traktatem paryskim wojska amerykańskie miały 60 dni na wycofanie się z

Wietnamu, a ludność południa miała sama zadecydować o swoim losie: Nguyen Van Thieu,

prezydent Republiki Wietnamu, miał pozostać na swoim stanowisku do czasów nowych

wyborów. Jakiekolwiek zjednoczenie kraju miało się odbyć drogą pokojową, do tego czasu

granica miała przebiegać wzdłuż 17. równoleżnika i była nienaruszalna308. Postanowień pokoju

paryskiego miała pilnować Międzynarodowa Komisja Kontrolna, w skład której wchodziły

Polska, Kanada, Węgry i Indonezja. Uzgodnienia paryskie zakładały sześć najważniejszych

elementów:

• Wstrzymanie działań wojennych i zawieszenie broni natychmiast po

podpisaniu.

307 Zob. też Vu Hong Lien, P.D. Sharrock, Descending Dragon…, op. cit., s. 233. 308 Agreement on Ending the War and Restoring Peace in Vietnam, 27.01.1973. Office of the Historian.

107

• Rząd Republiki Wietnamu oraz Tymczasowy Rząd Rewolucyjny Wyzwolenia

Wietnamu miały zrobić wszystko, żeby dojść do porozumienia w sprawie

wyborów oraz podziału władzy.

• Ustanowienie Narodowej Rady na Rzecz Porozumienia i Zgody, która miała

monitorować wybory.

• Zakończenie infiltracji wojsk Demokratycznej Republiki Wietnamu na

terytorium Republiki Wietnamu.

• wymianę jeńców wojennych i gwarancję bezpieczeństwa dla wycofujących się

wojsk.

• Obce, przede wszystkim amerykańskie i wietnamskie, wojska miały również

wycofać się z terytoriów Kambodży i Laosu w przeciągu dwóch miesięcy od

podpisania ugody.

• Zjednoczenie Wietnamu miało odbyć się na zasadach pokojowych.

• Uznanie neutralnego statusu Laosu i Kambodży przez wszystkie strony

konfliktu.

• Pomoc USA na rzecz odbudowy Wietnamu, Laosu i Kambodży309.

Rozmowy pokojowe oficjalnie zakończyły się sukcesem. Amerykanie mogli spokojnie, bez

upokorzenia wycofać się z Indochin, na czym prezydentowi Nixonowi najbardziej zależało.

Oficjalnie nastał pokój. Prezydent Nixon nawet po zakończeniu wojny z Demokratyczną

Republiką Wietnamu i podpisaniu traktatu pokojowego wspomagał Wietnam Południowy i

rząd Nguyen Van Thieu. Skłaniał go wręcz do kontynuowania konfliktu, obiecując pomoc

finansową310 i wsparcie ze strony doradców wojskowych. Rząd Republiki Wietnamu ogłosił

zatem trzecią wojnę indochińską i bardzo szybko rozpoczął bombardowania Wietnamu

Północnego, tym samym łamiąc zasady traktatu paryskiego. Ogłosił także, że planowane

wybory się nie odbędą, a porozumienie z Tymczasowym Rządem Rewolucyjnym było

niemożliwe.

Nguyen Van Thieu, premier Republiki Wietnamu, chciał wykorzystać przychylność i

pomoc ze strony USA, aby zyskać maksymalną przewagę nad Wietnamem Północnym i nie

309 Agreement on Ending the War and Restoring Peace in Viet-Nam, 27 stycznia 1973, Paryż

https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%20935/volume-935-I-13295-English.pdf (dostęp: 5

listopada 2018). 310 W roku 1973 USA udzieliły Republice Wietnamu pomocy wartej 1,2 mld USD w sprzęcie wojskowym i

bezpośrednim wsparciu finansowym.

https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%20935/volume-935-I-13295-English.pdf

108

dopuścić do inwazji na południe. Walki trwały przez cały 1973 i 1974 rok aż do ofensywy ze

strony DRW311.

W 1975 roku rozpoczęła się ofensywa DRW na południe, którą nazwano kampanią Ho

Chi Minha, na cześć pierwszego przywódcy Wietnamu. Ofensywa faktycznie zakończyła się

30 kwietnia 1975 roku312, kiedy siły komunistyczne wkroczyły do Sajgonu. Państwo

wietnamskie zostało oficjalnie zjednoczone po prawie 30 latach walk313.

Kiedy w 1974 roku nowo zaprzysiężony prezydent Gerald Ford wraz z Henrym

Kissingerem poprosił Kongres o pomoc finansową w wysokości 1,5 miliarda dolarów dla

Wietnamu Południowego, chcąc nie dopuścić do inwazji komunistów i przejęcia przez nich

terytorium, spotkał się z odmową. Kongres skłonny był przekazać jedynie 300 tysięcy dolarów

na ewakuację amerykańskich obywateli. Jeden z krytyków polityki prezydent Forda określił to

jako „ostatni, próżny zabieg, by kupić państwo narodowe, które w Wietnamie Południowym

nie istniało”314. Nawet Kissinger był sceptyczny odnośnie do roli, jaką USA odegrały w

regionie. W memorandum do prezydenta Forda napisał: „zapytajmy się, czy to było warte

zachodu lub przynajmniej, co udało się nam zyskać”315.

Michael Lind nie zgadzał się z tą opinią; według niego wojna wietnamska postrzegana

w kontekście zimnej wojny i rywalizacji o wpływy ze Związkiem Radzieckim „wygląda mniej

jak tragiczna pomyłka, a bardziej jak bitwa, której nie dało się uniknąć”316. Logiczne, że jeśli

Truman był gotów iść na wojnę, by bronić Korei Południowej, to będzie również gotów bronić

Indochin przed tym, co postrzegał jako komunistyczną inwazję. Wojna wietnamska była po

prostu wojną zastępczą, wojną o zachowanie wpływów w regionie i o utrzymanie równowagi,

wojną, którą Stany Zjednoczone po prostu przegrały.

John Drumbell zauważył:

311 Siły Wietnamu Północnego zajęły deltę Mekongu już w roku 1974. Przyspieszyło to decyzję Politbiura o

wyzwoleniu południa. 312 Amerykanie zakończyli ewakuację swoich obywateli dopiero 30 kwietnia 1975 roku. Była to tzw. opcja IV: w

akcji uczestniczyło 70 helikopterów i okręty marynarki wojennej. Łącznie wykonano ponad 630 lotów, by

ewakuować 7 tysięcy cywilów z Sajgonu. Walki z siłami republikańskimi trwały na niektórych obszarach do maja

1975. Zob. też M. Kalb, D. Kalb, Haunting Legacy…, op. cit., s. 27. 313 Po wojnie w Wietnamie nastał czas reform i porządków: prawie milion ludzi wysłano do obozów

reedukacyjnych, przede wszystkim członków służb mundurowych: policjantów czy wojskowych. Co prawda,

uznano później, że była to zbyt duża liczba, niemniej w tamtym okresie DRW obawiało się, że ci ludzie będą

działać przeciwko reżimowi. Dokonano również dalszej kolektywizacji, która już w 1979 roku okazała się

pomyłką. 314 R. Buckley, The United States in the Asia–Pacific since 1945, Cambridge University Press, Cambridge 2002,

s. 154. 315 S.J. Kaufman, R. Little, W.C. Wohlforth, The Balance of Power in World Politics, Palgrave Macmillan, New

York 2007, s. 119. 316 M. Lind, Vietnam the Necessary War…, op. cit., s. 256.

109

Wojna w Indochinach nie tylko zatrzęsła amerykańską wiarą w uniwersalną aplikację liberalnych,

demokratycznych i kapitalistycznych wartości i instytucji – ta wiara i jej aplikowanie zbyt często

przypominała imperializm, ale doprowadziła też do braku zaufania wobec Stanów Zjednoczonych wśród

krajów Trzeciego Świata317.

Nieufność została wzbudzona także na arenie wewnętrznej w Stanach Zjednoczonych.

Kongres, uważając, że zarówno Lyndon B. Johnson, jak i Richard Nixon nadużyli możliwości

danych im przez rezolucję tonkińską, przegłosował rezolucję „Siły w czasie wojny”, która

miała ograniczyć prerogatywy prezydenta odnośnie do wysyłania wojsk i pomocy militarnej

bez zgody Kongresu.

Ta przegrana wojna była niezwykle kosztowna. Stany Zjednoczone wydały na ten

konflikt ponad 150 miliardów dolarów. Przez Wietnam przewinęło się ponad 2,5 miliona

amerykańskich żołnierzy, z czego 300 tysięcy zostało rannych, a 58 tysięcy zabitych w wyniku

walk. Szacuje się, że około 2 tysiące żołnierzy zaginęło w akcji, a 766 zostało jeńcami

wojennymi, z czego w więzieniach zmarło 114. Spośród wracających do kraju żołnierzy wielu

cierpiało z powodu syndromu stresu pourazowego, było uzależnionych od ciężkich

narkotyków, głównie heroiny318, a społeczeństwo nie było na to w żaden sposób przygotowane.

Wielu z tych żołnierzy popełniło zbrodnie wojenne, za które nie zawsze ponosili odpowiednie

konsekwencje. John Kerry, weteran wojny w Wietnamie, który w przyszłości miał zostać

senatorem i jednym z orędowników pojednania z Wietnamem, stwierdził, że jakoby walczyli o

„największe nic w historii” oraz że zostali „wykorzystani w najgorszy sposób przez

administrację rządową”319.

Wiele problemów pojawiło się również na arenie międzynarodowej. Richard Nixon, a

później Gerald Ford mieli wielkie problemy z odzyskaniem pełnego zaufania swoich

sojuszników. Kolejne administracje musiały przekonać kraje takie, jak Japonia czy Filipiny, ale

także Francję i Wielką Brytanię, że mimo porażki w Wietnamie Stany Zjednoczone nadal

mogły efektywnie przeciwstawiać się komunizmowi oraz że wciąż stanowiły najlepszą

równowagę dla Związku Radzieckiego320. Teoria domina w znaczeniu, w jakim opisywał ją

Michael Lind jako kwestię globalnego zaufania i przyłączania się do obozu USA lub ZSRR,

przynajmniej częściowo się zatem sprawdziła. Pozycja USA była słabsza po wojnie, ale

317 J. Dumbrell, American Foreign Policy: Carter to Clinton, Macmillan Press, London: 1997, s. 5. 318 Więcej na ten temat zob. Michael Herr, Dispatches, Vintage, New York 1991. 319 J. Kerry, Vietnam Veterans Against the War Statement by John Kerry to the Senate Committee of Foreign

Relations, Fulbright Hearings, 23.04.1971. 320 Decyzja Forda dotycząca odbicia statku Mayaguez z rąk Czerwonych Khmerów właśnie z tym się wiązała.

Ford chciał pokazać, że USA wciąż są w stanie działać szybko i zdecydowanie oraz używać swojej siły militarnej.

Dlatego właśnie zdecydował się na wysłanie oddziałów marines.

110

również ze względu na brak decyzyjności w kolejnych administracjach, które nie były gotowe

na podjęcie podobnie radykalnych kroków – rozpoczęcia wojny w imię idei i interesów na

drugim końcu świata.

Wietnamczycy szacują, że w trakcie konfliktu między 1954 a 1973 rokiem zginęło

milion żołnierzy oraz dwa miliony cywilów. Zaginionych w akcji wietnamskie siły zbrojne

oszacowały na 300 tysięcy. Państwo znalazło się w ruinie.

Wojna wietnamska, czy też wojna amerykańska, jak nazywają ją Wietnamczycy, jest

postrzegana bardzo negatywnie nie tylko z powodu wielkiej porażki zachodniej ideologii i

machiny wojennej. Powszechnie uważa się, że wojny tej można było uniknąć. Sam Ho Chi

Minh był skłonny do rozmów i kompromisu ze Stanami Zjednoczonymi, nie chciał zbytnio

polegać na Moskwie i Pekinie, wielokrotnie wysyłał do Waszyngtonu sygnały dotyczące chęci

negocjacji. Postrzeganie ruchów socjalistycznych i komunistycznych tego okresu było jednak

takie, że każdy z nich niemal automatycznie określany był jako wrogi Stanom Zjednoczonym,

ich ideom i interesom. Kolejne administracje prezydentów USA popełniały ten sam błąd:

uznawały wszystkich liderów komunistycznych oraz wszystkie komunistyczne ruchy za wrogie

USA i ich interesom, nie zwracając uwagi na kontekst polityczny i historyczny.

Od czasu wojny w Wietnamie mówiono o porażce, o masakrach dokonywanych przez

żołnierzy, o braku akceptacji społecznej dla tego konfliktu i upadku etosu amerykańskich

żołnierzy jako wyzwolicieli walczących o słuszną sprawę. Utracono jednocześnie możliwość

nawiązania bliskiej współpracy z kluczowym dla regionu państwem, które w latach 40. chciało

nawiązać przyjazne stosunki z USA. Przegrana była zatem moralna, strategiczna i polityczna,

mimo wszelkich dobrych intencji. Jak powiedział McNamara, „popełniono błąd nie w

wartościach i intencjach, ale w możliwościach i ocenach”.

Nad tym stanowiskiem jednak można dyskutować. Sam McNamara zajął się badaniem

przyczyn przegranej wojny. Diametralne różnice w ich rozumieniu i jej postrzeganiu pokazała

jego rozmowa z generałem Nguyenen Vo Giapem, bohaterem obu wojen indochińskich, który

mówił: „Byliście wrogiem; chcieliście nas pokonać, zniszczyć. Więc byliśmy zmuszeni z wami

walczyć, walczyć w wojnie ludowej o odzyskanie naszego państwa. (…) dla nas wojna

przeciwko wam była szlachetną ofiarą. My nie chcieliśmy walczyć z USA. Ale nie mieliśmy

wyboru”321.

Podobnego zdania był John Kerry, który zeznając przed senacką Komisją Polityki

Zagranicznej w trakcie tzw. Przesłuchań Fulbrighta dotyczących wojny wietnamskiej,

321 Cyt. za: M.H. Hunt, A Vietnam War Reader…, op. cit.

111

stwierdził, że w jego opinii i z jego doświadczenia „nie ma nic, absolutnie nic, co mogłoby się

stać w Wietnamie Południowym, co mogłoby realistycznie zagrozić USA. A próba

usprawiedliwienia utraty jednego amerykańskiego życia w Wietnamie, Laosie czy Kambodży

przez chęć zachowania wolności jest szczytem hipokryzji, która powinna być karalna…”322.

Wielkim krytykiem zaangażowania USA w Wietnamie był Hans Morgenthau. Uważał

on, że wojna ta była niepotrzebna, a Ho Chi Minh mógł odgrywać w Azji Południowo-

Wschodniej podobną rolę jak Josip Tito w Europie323. „Jak bardzo titowski Ho Chi Minh

rządzący całym Wietnamem byłby szkodliwy dla interesów USA? Odpowiedź brzmi: wcale.

Można nawet powiedzieć, że wręcz przeciwnie, w interesie USA byłoby mieć wokół Chin

niezależne państwa, które w swojej polityce brałyby pod uwagę niebezpieczeństwo dominacji

Chin”324. Zdaniem Morgenthaua zatem Wietnam pod rządami Ho Chi Minha mógł być

doskonałym sojusznikiem Stanów Zjednoczonych, który mógł pomóc w równoważeniu

wpływów Chin i ZSRR w Azji Południowo-Wschodniej. Zdanie to podziela John Dumbrell:

„By mieć jakiekolwiek szanse na sukces, jakakolwiek próba titofikacji Wietnamu wymagała

rozwiązania problemu rozdzielenia nacjonalizmu od komunizmu – czegoś, do czego polityka

zagraniczna USA nie była zdolna przez całe pokolenia. (…) Administracja Trumana zupełnie

nie zajęła się zbadaniem tej ścieżki, która mogła dać odpowiednie rezultaty i oszczędzić wiele

przyszłego cierpienia”325.

Jak jednak zauważył H. Morgenthau, Stany Zjednoczone były zaślepione swoją

antykomunistyczną ideologią: „Jesteśmy pod psychologicznym przymusem, by kontynuować

naszą militarną obecność w Wietnamie – pisał w 1965 roku – jako części peryferycznego

powstrzymywania Chin. Zostaliśmy ośmieleni w naszych działaniach przez zidentyfikowanie

wroga jako komunisty, widząc w każdej partii i reżimie komunistycznym przedłużenie wrogiej

rosyjskiej lub chińskiej siły…”326.

Co więcej, był bardzo krytyczny odnośnie do samych założeń wojennych i teorii

domina: „Prezydent mówi, że bronimy wolności w Wietnamie. Czyjej wolności? Na pewno nie

[wolności] Wietnamczyków. Pierwszym aktem pierwszego dyktatora, Diema, którego USA

zainstalowały w Wietnamie, było rozpoczęcie systematycznych prześladowań wszelkiej

322 J. Kerry, Statement before Senate of Foreign Relations Committee, Washington DC, 23.04.1971,

http://www.americanrhetoric.com/speeches/johnkerrysenateforeignrelationsvietnamwar.htm. 323 H. Morgenthau, Vietnam and the national interest… op.cit.

https://web.viu.ca/davies/H323Vietnam/Morgenthau_article_Time.1965.htm (dostęp: 12 lutego 2016). 324 Ibidem. 325 J. Dumbrell, Rethinking the Vietnam War, Palgrave Macmillan New York: 2012, s. 25. 326 H. Morgenthau, We are deluding ourselves in Vietnam, 1965,

ttps://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/vietnam/hans'.htm (dostęp: 12.02.2016).

112

politycznej opozycji, niekomunistycznej tak samo jak komunistycznej…”327. Na temat efektu

domina i możliwego spadku prestiżu Stanów Zjednoczonych w razie przegranej wojny

Morgenthau stwierdził: „Cała nasza obecność w Wietnamie jest podyktowana relacjami z

innymi, boimy się, że nasz prestiż ucierpi, jeśli się wycofamy z pozycji nie do obrony. Można

jednak zapytać, czy zdobyliśmy prestiż, angażując się w wojnę domową w Azji i nie będąc w

stanie jej wygrać”328.

Rozumowanie Morgenthaua jest zatem kompletnie przeciwne interpretacji

przedstawionej przez Michaela Linda, który uważał, że upadek Wietnamu i brak

zaangażowania skutkowałyby spadkiem prestiżu, potęgi USA w regionie i przyłączeniem

państw do bloku socjalistycznego. Niemniej, ze względu na porażkę Stanów Zjednoczonych,

część kostek domina i tak upadła. Lind tłumaczył to faktem, że USA nie były wystarczająco

zdeterminowane, a próby wyjaśnienia pozycji Stanów Zjednoczonych w regionie były błędne

i tylko osłabiały ich pozycję.

Podkreślając regionalną teorię domina lub efekt możliwej nowej fali zamiast obrony amerykańskiej

wiarygodności w skali globalnej, kolejne administracje USA dezorientowały społeczeństwo,

podminowywały własne argumenty i (…) prezentowały słabe argumenty krytykom amerykańskiej

strategii zimnowojennej. Jest to tragedia, gdyż zobowiązanie do obrony tego państwa klienckiego w

Indochinach (…) było usprawiedliwione przez potrzebę zademonstrowania amerykańskiej wiarygodności

zarówno amerykańskim wrogom, jak i sojusznikom oraz państwom neutralnym329.

Prezydent Gerald Ford na wieść o upadku Sajgonu i zjednoczeniu Wietnamu

powiedział: „Jest nam oczywiście bardzo przykro z powodu wydarzeń w Indochinach. Ale te

wydarzenia, jakkolwiek tragiczne, nie stanowią ani końca świata, ani końca amerykańskiego

przywództwa na świecie”330. Jego słowa obalają zatem teorię efektu domina i jej znaczenia dla

globalnej polityki USA. Należy jednak zauważyć, że zwycięstwo Wietnamu Północnego oraz

ogłoszenie doktryny z Guam przyczyniły się do zredukowania roli USA w regionie Azji

Wschodniej, w szczególności w Azji Południowo-Wschodniej.

327 Ibidem. 328 Ibidem. 329 M. Lind, Vietnam the Necessary War…, op. cit., s. 38. 330 G. Ford, A War That is Finished, przemówienie w Tulane University, 23 kwietnia 1975;

https://digitallibrary.tulane.edu/islandora/object/tulane%3A75293/datastream/PDF/view (dostęp: 20 marca 2018).

https://digitallibrary.tulane.edu/islandora/object/tulane%3A75293/datastream/PDF/view

113

5. Specyfika stosunków USA–Wietnam po zjednoczeniu Wietnamu w 1975 roku

Jednym z postanowień paryskich kończących wojnę w Wietnamie był zapis, że USA pomogą

w odbudowie Wietnamu: „Stany Zjednoczone pomogą w leczeniu ran wojennych i powojennej

rekonstrukcji Demokratycznej Republiki Wietnamu oraz całych Indochin”331. Prezydent Ford

jednak bezpośrednio po wojnie odmawiał udzielenia pomocy jakiemukolwiek krajowi

komunistycznemu, zwłaszcza Wietnamowi. Rząd w Hanoi, który twierdził, że przekazanie

obiecanej pomocy jest warunkiem normalizacji stosunków, był w tej kwestii ignorowany.

Prezydent Ford podkreślał bowiem, że nawiązanie stosunków dyplomatycznych nie powinno

być niczym warunkowane oraz że DRW złamała postanowienia traktatu, wchodząc zbrojnie do

Wietnamu Południowego, zatem USA nie są zobowiązane dotrzymywać swoich obietnic

traktatowych332. Jego decyzja była zatem ugruntowana moralnie, gdyż prezydent USA nie mógł

wspierać komunistów, ale także prawnie, gdyż rząd w Hanoi złamał postanowienia paryskie.

Kwestia złamania postanowień była jednak bardziej skomplikowana, gdyż to rząd Republiki

Wietnamu uczynił to jako pierwszy. Sytuację dodatkowo komplikował fakt, że Kongres

zabronił w specjalnej rezolucji wypłacać Wietnamowi jakichkolwiek reparacji.

W odpowiedzi DRW odmówiło dalszych poszukiwań amerykańskich zaginionych i

zdecydowało się warunkować jakąkolwiek pomoc w tej kwestii otrzymaniem pomocy

finansowej i reparacji wojennych. Dong powiedział, że to powinno być dla USA „wypełnienie

zobowiązań, by przyczynić się do zagojenia ran wojennych i do powojennej odbudowy w obu

strefach Wietnamu”333. W ramach gestu dobrej woli zgodził się jednak zwrócić ciała pięciu

żołnierzy oraz uwolnić 14 więźniów. W odpowiedzi rząd Geralda Forda zezwolił organizacji

charytatywnej wysłać do Wietnamu sprzęt stolarski i rybacki334. Henry Kissinger i Gerald Ford

podkreślili jednak, że układy paryskie są martwe i normalizacja nie będzie postępowała na

warunkach zawartego traktatu.

Ten mechanizm powtarzał się przez lata: Wietnamczycy bardzo naciskali na USA, by

wypełniły one swoje zobowiązania wynikające z traktatu paryskiego, podczas gdy Waszyngton

zdecydowanie odmawiał, uznając traktat za niefunkcjonujący. Zakładnikiem tego procesu był

problem jeńców wojennych i zaginionych w akcji, a rząd USA był pod coraz większą presją

331 Agreement on Ending the War and Restoring Peace in Vietnam, Paris, 27.01.1973, art. 21. 332 Należy jednak zaznaczyć, że to Wietnam Południowy pierwszy złamał postanowienia, naruszając strefę

zdemilitaryzowaną wzdłuż 17. równoleżnika. 333 Cyt. za: S. Hurst, The Carter Administration and Vietnam, Macmillan Press, London: 1996, s. 20. 334 Była to organizacja kwakrów, odłamu protestantyzmu, który z zasady jest przeciwko wojnie, o nazwie

American Friends Service Committee.

114

aby tę sprawę rozwiązać335. Z tego powodu stanowisko USA usztywniało się i 1976 roku Henry

Kissinger, doradca prezydenta Forda, postawił nowe warunki normalizacji – wszystkie

dokumenty oraz szczątki zaginionych żołnierzy musiały zostać zwrócone do USA przed

rozpoczęciem rozmów na temat normalizacji. Jego administracja zablokowała również wejście

Wietnamu do Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Warunek Kissingera był jednak fizycznie niemożliwy do spełnienia. Wielu żołnierzy

zaginęło na morzu lub w bardzo gęstej dżungli, kompletnie bez śladu. Francuzi mieli listę

swoich zaginionych w trakcie konfliktu, liczącą ponad 200 tysięcy nazwisk, a sami

Wietnamczycy ponad 300 tysięcy336. Większość z nich zaginęła w bardzo trudnych warunkach,

w dżungli tropikalnej. Niecałe trzy tysiące amerykańskich zaginionych w akcji i jeńców

wojennych, którzy nie wrócili z Wietnamu, to znacznie mniej niż liczba zaginionych żołnierzy

USA z okresu II wojny światowej (72 tysiące) czy nawet wojny koreańskiej (8 tysięcy)337.

Odnalezienie wszystkich ciał i stworzenie raportu, który szczegółowo przedstawiłby losy

każdego zaginionego, było po prostu niemożliwe. A sam warunek był nieproporcjonalny do

liczb. Po II wojnie światowej, a później po wojnie koreańskiej, wysiłek odnalezienia wszystkich

ciał nie został podjęty na taką skalę ani w Europie, ani na Półwyspie Koreańskim.

Była to de facto gra na zwłokę Waszyngtonu, który miał nadzieję wymusić na

Wietnamie zmianę stanowiska, tak by normalizacja odbywała się na wygodnych dla USA

warunkach338. Wiadomo było, że ustanowienie relacji z Wietnamem, sojusznikiem ZSRR,

może skomplikować sytuację z Chinami. Wietnam jednak nie chciał być zdany na pomoc

Związku Radzieckiego i dlatego zamierzał nawiązać stosunki dyplomatyczne i handlowe z

USA339.

Jimmy Carter w 1977 roku, po objęciu urzędu prezydenta, mówił dość jasno o kryzysie

pewności siebie w Stanach Zjednoczonych. Wietnam i konflikt indochiński zakwestionowały

wszystko: pokazał on, że USA nie były światowym liderem, nie były też w stanie obronić

swoich wartości, i sojuszników. „Ten kryzys uderza w samo serce i duszę, i ducha naszej

335 J. Rosenthal, The Myth of Lost POWs, “New Republic”, 1 lipca 1985;

https://newrepublic.com/article/90232/pow-mia-vietnam-ronald-reagan (dostęp: 20 listopada 2019). 336 J. Babcock, Vietnam’s Sad Hunt, “New York Times” 21 grudnia 2018;

https://www.nytimes.com/2018/12/21/opinion/vietnam-war-missing.html (dostęp: 18 listopada 2019). 337 Źródło: Defense POW/MIA Accounting Agency; https://www.dpaa.mil/(dostęp: 18 listopada 2019). 338 Stany Zjednoczone również dwukrotnie zablokowały Wietnamowi wejście do ONZ: raz przed wyborami

prezydenckimi w 1978 roku, a raz po nich. 339 W ramach Trading with the Enemy Act USA nałożyły na Wietnam embargo handlowe, przedłużane co roku

na mocy dekretu prezydenckiego.

https://newrepublic.com/article/90232/pow-mia-vietnam-ronald-reagan

https://www.nytimes.com/2018/12/21/opinion/vietnam-war-missing.html

https://www.dpaa.mil/

115

narodowej woli. Widzimy ten kryzys w rosnącej niepewności dotyczącej znaczenia naszego

własnego życia oraz w utracie celu, który jednoczyłby nasz naród”340.

Syndrom wietnamski został zdefiniowany przez Cartera jako poczucie marazmu i

bezsilności, możliwości porażki, jakie ogarnęło społeczeństwo po przegranej wojnie. Zrodziło

się również poczucie niemocy, przede wszystkim politycznej, a „potęga w polityce światowej

jest postrzegana, a postrzegana potęga to rezultat postrzeganej siły militarnej i postrzeganej

woli politycznej”341. Można by argumentować, że w trakcie konfliktu determinacja i wola

polityczna były zdecydowanie większe po stronie wietnamskiej, a kraj może zostać, według

Michaela Linda, pokonany poprzez upodlenie lub degradację jego woli politycznej342. Tak się

stało w Wietnamie.

W związku z bardzo pejoratywnym postrzeganiem wojny wietnamskiej Carter starał się

od niej dystansować. Uważał, że koncentrowanie się na tej porażce jest szkodliwe, a jej analizą

powinni zająć się przede wszystkim specjaliści. Chcąc jak najszybciej pozostawić tę kwestię za

sobą, w jednym z pierwszych dekretów po zaprzysiężeniu na prezydenta ułaskawił wszystkich,

którzy unikali powołania do wojska w trakcie konfliktu. Ten krok był bardzo negatywnie

odebrany przez wojskowych – ich zdaniem ci, którzy unikali powołania, byli tchórzami

niezależnie od przekonań politycznych343.

Cyrus Vance, sekretarz stanu w administracji Cartera, uważał, że zaangażowanie w

Wietnamie było pomyłką – choć motywacje Amerykanów były szlachetne, to wiele działań w

późniejszym okresie zostało nieprzemyślanych. Ta postawa była wspólna dla praktycznie całej

administracji, stanowiła integralną część platformy politycznej Cartera. Cała wojna była

błędem, gdyż nie udało się w tym czasie zrealizować amerykańskich interesów w regionie, co

więcej, USA wyszły z niej słabsze i ze znacznie niższym morale.

Prezydent Carter krytykował też amerykański strach przed komunizmem, uważając go

za irracjonalny i bezsensowny. Już od początku swojej prezydentury w 1978 roku próbował

nawiązać kontakt z DRW celem normalizacji stosunków344. Rozmowy zaczęły się od

340 J.A. Tyner, America's Strategy…, op. cit., s. 168. 341 M. Lind, Vietnam the Necessary War…, op. cit., s. 257. 342 Ibidem, s. 262. 343 Mężczyźni, którzy unikali poboru do wojska, dzielili się na kilka kategorii. Wśród nich były osoby, które nie

chciały walczyć z przekonania jako przeciwni wojnie wietnamskiej, jak przyszły prezydent Bill Clinton, byli też

tacy, którzy zwyczajnie nie chcieli iść do wojska. Aby tego uniknąć, wielu uciekało do Kanady lub przenosiło się

do innego miasta. 344 W tym samym czasie negocjował pełną normalizację z ChRL, a ZSRR zaatakował Afganistan, więc znowu

jego polityka nie była dobrze przyjęta wśród konserwatystów. Uważali oni, że Carter jest słaby i nie powinien

doprowadzać do normalizacji z Wietnamem. Carter i jego doradcy cieszyli się z zaangażowania Moskwy w

Afganistanie. Brzezinski miał napisać w memorandum do Cartera: „Mamy teraz okazję dać ZSRR ich własny

Wietnam”, cyt. za: M. Kalb, D. Kalb, Haunting Legacy…, op. cit., s. 75.

116

wielokrotnie poruszanej w negocjacjach między USA a DRW kwestii jeńców wojennych i

zaginionych w akcji żołnierzy. Carter chciał przede wszystkim wynegocjować zwrot ciał

zabitych żołnierzy, żeby móc, jak to sam określał, zamknąć rozdział Wietnamu. Miał jednak

nadzieję na pełną normalizację stosunków345.

Prezydentura Jimmy’ego Cartera przybliżyła bardziej niż którakolwiek inna, do czasu

Billa Clintona, możliwość zawarcia porozumienia między Wietnamem a USA. Wcześniejszy

okres rządów prezydentów Nixona i Forda nie dawał odnowieniu relacji tak naprawdę żadnych

realnych szans. Carter był bardzo przychylny nawiązaniu stosunków dyplomatycznych, a rząd

w Hanoi dążył do tego od lat. Już w czerwcu 1975 roku premier Demokratycznej Republiki

Wietnamu, Pham Van Dong, oficjalnie wysłał zaproszenie dla prezydenta Forda, żeby dokonać

normalizacji relacji. Problem polegał na tym, że miała ona według Pham Van Donga opierać

się na traktacie paryskim, szczególnie punkcie 21, który stymulował amerykańską pomoc w

odbudowie Wietnamu. DRW tej pomocy potrzebowało, gdyż w zasadzie cały kraj był

zrujnowany: gospodarka północy praktycznie nie funkcjonowała po tym, jak naloty zniszczyły

większość centrów przemysłowych, a gospodarka południa, do tej pory nastawiona na

realizację potrzeb wojsk amerykańskich i przyzwyczajona do finansowej pomocy, w żaden

sposób nie mogła udźwignąć ciężaru napraw wojennych. Już wtedy zaczął się w Wietnamie

kryzys gospodarczy.

Problemy ekonomiczno-gospodarcze narastały, gdyż w rządzie komunistycznym nikt

nie miał doświadczenia w zarządzaniu całym krajem. Oficjalnie po 1975 roku i zjednoczeniu

w gospodarce zostały zidentyfikowane dwa cele: zwiększenie produkcji i transformacja

socjalistyczna346. Pierwsze próby transformacji socjalistycznej dokonywane w latach 1975–

1979 nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Już wtedy zaczęły się dyskusje na temat

możliwych reform, ale ponieważ cały komitet centralny składał się z konserwatywnych

członków partii, przeforsowanie tego typu pomysłów było bardzo trudne. Udało się to jedynie

w ograniczonym zakresie w rolnictwie i przemyśle lekkim – tam zmniejszono kontrolę państwa

i zezwolono robotnikom i zarządcom czerpać niewielkie zyski z nadprodukcji, co od razu

poprawiło rezultaty. Nie na tyle jednak, żeby Wietnam nie potrzebował już pomocy w

odbudowie państwa.

345 Kissinger twierdzi, że sam proponował DRW normalizację stosunków jeszcze w 1975 roku. Zob. H. Kissinger,

Years of Upheaval, Random House, New York: 1982. 346 Po rozpoczęciu reform doi moi w 1986 roku nacisk kładziono na wzrost produkcji, a transformacja

socjalistyczna stała się zdecydowanie mniej ważna.

117

Wielu badaczy i azjatyckich przywódców było zdania, że brak alternatyw i ograniczone

możliwości działania w polityce zagranicznej konsekwentnie zmuszały Wietnam do zwracania

się ku Związkowi Radzieckiemu. Napięte stosunki Wietnamu z Chinami i brak normalizacji

stosunków ze Stanami Zjednoczonymi sprawiały, że była to jedyna opcja, jaka pozostawała. W

zamian za pomoc finansową, sprzęt wojskowy i sprzedaż żywności po preferencyjnych cenach

ZSRR mógł używać baz w Da Nang i zatoce Cam Ranh347. Wojska radzieckie nie mogły tam

permanentnie stacjonować, wbrew temu, co powszechnie sądzono w Waszyngtonie, ale mogły

odwiedzać porty i odbywać przyjacielskie wizyty. Chodziło przede wszystkim o zaznaczenie

obecności w regionie, o parytety, o których wspominał Alexander Haig348. Jeśli jeden z rywali

ma bazy w regionie, to drugi też powinien i będzie chciał je mieć. Tak też się stało w przypadku

ZSRR i USA w Azji Południowo-Wschodniej – Stany Zjednoczone miały bazy na Filipinach,

a Związek Radziecki korzystał z tych w Wietnamie.

Kolejną próbę nawiązania relacji podjęli Cyrus Vance i jego podsekretarz ds. Azji i

Pacyfiku Holbrooke. Obaj uważali, że niezależna Azja Wschodnia, również Południowo-

Wschodnia, leży w interesie USA, gdyż będzie pomocna w utrzymaniu równowagi między

państwami. Mieli wizję Wietnamu jako głównego partnera Tajlandii w regionie i stabilizatora

sytuacji międzynarodowej349. „Byłoby to w interesie wszystkich, gdyby udało się ustanowić

normalne relacje między Wietnamem a Stanami Zjednoczonymi”350.

W związku z tym powołano specjalną komisję senacką pod przewodnictwem senatora

Chandlera Woodcocka, która miała za zadanie zająć się kwestią normalizacji stosunków i

rozwiązania kwestii zaginionych w akcji i jeńców wojennych (missing in action/prisoner of

war, MIA/POW). Komisja w swoim orzeczeniu stwierdziła, że żołnierzy zaginionych w akcji

w Wietnamie należy uznać za martwych oraz że pełny raport dotyczący ich losów jest

niemożliwy i nie należy się go spodziewać. Sugerowała również przekazanie Wietnamowi

pomocy humanitarnej i nawiązanie relacji dyplomatycznych.

Podczas negocjacji, jakie toczyła administracja Jimmy’ego Cartera z Wietnamem,

przede wszystkim z głównym negocjatorem Nguyen Duy Trinhem, to się okazało, że

problemem pozostaje kwestia reparacji wojennych351. Stany Zjednoczone nie chciały

347 Ironią losu jest to, że obie bazy należały niegdyś do Amerykanów. 348 Alexander Haig – generał amerykańskich sił zbrojnych, dowódca Połączonych Sił Zbrojnych NATO w Europie,

sekretarz stanu w administracji Reagana. 349 S. Hurst, The Carter Administration…, op. cit., s. 26. 350 F. Zarb, Transition, 1977 – Briefing Paper for the Carter Administration, Ford Library 1977. 351 Państwo wietnamskie było zrujnowane. Prezydent szwajcarskiego Czerwonego Krzyża po wizycie w

Wietnamie chciał, aby społeczność ONZ przekazała na odbudowę rolnictwa oraz dróg w Wietnamie 432mln USD.

Podobnie o pomoc dla Wietnamu apelowała Międzynarodowa Organizacja Zdrowia. Patrz też: M. Pietrasiak

Problem wietnamski na forum ONZ (1945–1977), WUŁ, Łódź 2002, s. 293.

118

warunkować normalizacji żadną pomocą, tym bardziej reparacjami, natomiast strona

wietnamska zdecydowanie na to nalegała. Komisja obradowała wielokrotnie, odbywała także

konsultacje z Carterem, który gotów był odblokować przyjęcie Wietnamu do ONZ oraz

wznowić relacje352. Na wszystkich jednak spotkaniach negocjacyjnych powracał ten sam

problem: pomoc finansowa.

Ostatecznie administracja Cartera pozwoliła na wstąpienie Demokratycznej Republiki

Wietnamu do Organizacji Narodów Zjednoczonych353. Wycofanie przez USA

dotychczasowego weta354 miało stanowić kolejny krok naprzód w stosunkach amerykańsko-

wietnamskich oraz przyczynić się do wzrostu zaufania między państwami oraz przyszłej

normalizacji.

DRW rozpoczęła starania o przyjęcie do ONZ jeszcze w 1975 roku355. Powszechnie

uważano, że przyjęcie Wietnamu do ONZ (w podwójnej postaci, gdyż zarówno DRW, jak i

republika Wietnamu Południowego, z nowym, komunistycznym rządem, złożyły wnioski)

pozytywnie wpłynęłoby na stosunki międzynarodowe w regionie. Wniosek państw

wietnamskich był wsparty nie tylko przez inne państwa obozu socjalistycznego, ale także przez

Ruch Państw Niezaangażowanych.356

Kolejna nota z prośbą o przyjęcie do ONZ nastąpiła w 1976 roku, po formalnym

zjednoczeniu państw w Wietnamską Republikę Socjalistyczną. Zaowocowało to kolejną debatą

na łamach Rady Bezpieczeństwa, w trakcie której przedstawiciel USA zapowiedział swoje weto

wobec kandydatury Wietnamu. Powoływał się na niski poziom przestrzegania praw człowieka

oraz na to, że Wietnam nie stara się odnaleźć zaginionych w akcji żołnierzy amerykańskich.

Problem zaginionych w akcji i jeńców wojennych wyraźnie pozostawał jedną z

najważniejszych dla rządu prezydenta Forda kwestii do rozwiązania w kontekście stosunków z

352 Postawę Cartera popierała większość społeczeństwa. Ogólnie większość była za przekazaniem pomocy, ale nie

za wypłaceniem reparacji wojennych. Cartera krytykowały przede wszystkim Zrzeszenia Weteranów oraz Rodzin

Weteranów i Zaginionych w Akcji. Zob. też S. Hurst, The Carter Administration…, op. cit., s. 40. 353 UN Security Council Resolution 413 http://unscr.com/en/resolutions/413 (dostęp: 28 listopada 2019). 354 Stany Zjednoczone tylko w 1975 roku zablokowały kandydaturę DRW i RWP kilkakrotnie, wbrew rezolucjom

Zgromadzenia Ogólnego oraz wbrew zasadzie uniwersalizmu ONZ. 355 Pierwotnie sprawa przyjęcia DRW do ONZ rozpatrywana była wspólnie ze sprawą przyjęcia państw

koreańskich. Takie podejście niezmiernie utrudniało proces przyjęcia Wietnamu do ONZ, gdyż wiele państw było

przeciwnych przyjęciu Republiki Korei (nie dotyczyło to tylko państw komunistycznych, gdyż przeciwko były

także takie państwa, jak Mauretania czy Irak). Co więcej, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości jeszcze w

1948 roku orzekł, że kandydatura każdego państwa powinna być rozpatrywana osobno. Patrz też: M. Pietrasiak,

Problem wietnamski…, op. cit., s. 289–291. 356 DRW przystąpiło do Ruchu Państw Niezaangażowanych wiosną 1975 roku. Wcześniej DRW była

obserwatorem w Ruchu, a Tymczasowy Rewolucyjny Rząd Wietnamu Południowego był reprezentowany w

Ruchu od 1973 roku. Patrz też: E. Palmujoki, Vietnam and the World. Marxist-Leninist Doctrine and the

Changes in International Relations, 1975–93, Macmillan, New York 1997, s. 113–127.

http://unscr.com/en/resolutions/413

119

Wietnamem do tego stopnia, że odbiło się to wyraźnym echem w ONZ. Jednak większość

pozostałych przedstawicielstw nie uznała tego argumentu za wystarczający, wskazując, że

problem zaginionych powinien zostać rozwiązany bilateralnie357 i nie wpływa on na posiadanie

przez Wietnam kwalifikacji do bycia członkiem ONZ.

Początkowo, w 1977 roku, nowo wybrany prezydent Jimmy Carter również chciał

warunkować przyjęcie Wietnamu do ONZ zwiększeniem pomocy w poszukiwaniu zaginionych

w akcji oraz jeńców wojennych. Trwające w tym czasie bilateralne rozmowy między rządami

USA a Wietnamu przyniosły na tyle pozytywne efekty358, że USA zgodziły się wycofać weto

w ONZ. W wyniku zmiany postawy USA udało się ostatecznie przegłosować rezolucję

rekomendującą przystąpienie Wietnamu do Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Przystąpienie do ONZ nie miało jednak aż tak wymiernych skutków jak obie strony

chciały: brak było postępu w negocjacjach dotyczących normalizacji stosunków. Rozmowy

utkwiły w martwym punkcie ze względu na dwa niezmienne, wspomniane wcześniej,

stanowiska: żądania odszkodowań wojennych ze strony DRW oraz wydania ostatnich jeńców

wojennych lub ich ciał ze strony USA. Wobec tego DRW zdecydowała o podpisaniu traktatu

obronnego z ZSRR. Chodziło przede wszystkim o obronę przed ewentualną agresją Chin, ale

również o zabezpieczenie państwa w związku z planowaną na koniec roku 1978 kampanią

przeciwko Kambodży i Czerwonym Khmerom359 – miała ona być krótka i zapewnić

Wietnamowi bezpieczną zachodnią granicę360.

Traktat o przyjaźni i współpracy Wietnamu ze Związkiem Radzieckim podpisany w

listopadzie 1978 roku sprawił, że Zbigniew Brzeziński, doradca ds. bezpieczeństwa Jimmy’ego

Cartera, stał się jednym z największych oponentów normalizacji stosunków z DRW. Uznał

DRW za de facto państwo zależne ZSRR, a Wietnam był „lokalną bitwą w globalnej

357 „Yearbook of the United Nations” 1976, s. 308–309. 358 Do USA wróciło 12 żołnierzy uważanych za zaginionych, USA złagodziły sankcje nałożone na Wietnam. Patrz

też: M. Pietrasiak, Problem wietnamski…, op. cit., s. 295. 359 Pol Pot oficjalnie przejął władzę w Kambodży w 1975 roku po zakończeniu wojny domowej. Wprowadził

semikomunistyczne reformy, które były inspirowane ideologią komunistyczną, ale też starożytnym imperium

Khmerów. Za czasów jego rządów ludność została zmuszona do opuszczenia miast i rozpoczęcia uprawy ryżu.

Szacuje się, że w okresie tym zginęło w Kambodży ponad 2 miliony ludzi, w tym znakomita większość klasy

wyższej i średniej. Już w 1976 roku Khmerowie zaczęli atakować przygraniczne tereny Wietnamu, rozkradając

sprzęt rolniczy, żywność i plony. Rząd w Hanoi był zdecydowany zakończyć ten konflikt. 360 Kambodża pod przywództwem Pol Pota była wspierana nie tylko przez rząd w Pekinie, lecz także przez rząd

amerykański. Wietnam jako jedyny oficjalnie wystąpił przeciwko rządowi w Phnom Penh i zakończył krwawe

rządy Pol Pota. Co ciekawe, dalsza okupacja Kambodży oraz wsparcie, jakiego wcześniej udzieliły Pol Potowi

kraje zachodnie, oznaczały, że to Wietnam był uważany za agresora, którego należało krytykować i ukarać za jego

postępowanie, podczas gdy w samej Kambodży Wietnamczycy byli witani z radością jako wybawiciele. Wietnam

był jednak krytykowany za próbę narzucenia swojej hegemonii w regionie oraz wietnamizacji całych Indochin.

Zob. też F.Z. Brown, Second Chance: The United States and Indochina in the 1990s, Council on Foreign Relations,

New York: 1989, s. 30–37.

120

geopolitycznej walce między Wschodem a Zachodem”361. Z Brzezińskim zgadzał się

wiceprezydent Walter Mondale, uważając Chiny za przyszłościowego partnera, którego

polityka nie koliduje z interesami USA. Wietnam i jego rola pozostawały dla Mondale’a

niejasne. Najdosadniej ujął to Brzeziński: „Uważam, że kierunek wietnamski jest błędem i

będzie jedynie elementem ograniczającym rozszerzenie naszego porozumienia z Chinami”362.

Innego zdania był Holbrooke, który twierdził, że konflikty w Azji Południowo-

Wschodniej mają podłoże historyczne, nie zaś polityczne363. Patrzył on na państwa regionu

przez pryzmat równowagi sił i był przekonany, że najlepszym sojusznikiem byłby Wietnam.

Ostatecznie jednak Carter zgodził się z Brzezińskim i postawił na rozwijanie relacji z Chinami

i nawiązanie z nimi stosunków dyplomatycznych, zwłaszcza wobec dużych problemów

negocjacyjnych z DRW.

Procesy normalizacyjne między USA a DRW odłożono zatem do roku 1979, kiedy

miały zostać wznowione już po podpisaniu układów z Chinami. Jednak w grudniu 1978 roku

Wietnam dokonał inwazji na Kambodżę i inwazja ta miała przerodzić się w trzecią wojnę

indochińską. Zamroziło to możliwość normalizacji stosunków, gdyż ze strony USA pojawił się

kolejny warunek: wycofanie z Kambodży.

Kambodża pod przywództwem księcia Sihanouka do roku 1970 miała status państwa

neutralnego364. Okres 1970–1975 był dla Kambodży czasem wojny domowej między rządem

Lon Nola, wspieranego przez Stany Zjednoczone, a Zjednoczonym Frontem Narodowym

Kambodży, powszechnie znanym jako ruch Czerwonych Khmerów. Pod przywództwem Pol

Pota Front przejął władzę w 1975 roku i już w 1976 roku ogłosił powstanie Demokratycznej

Kampuczy. Nowy rząd zmienił kierunek polityki na zdecydowanie prochiński i

antywietnamski365, jednocześnie zamykając granice i starając się odizolować państwo od

361 S. Hurst, The Carter Administration…, op. cit., s. 75. 362 Z. Brzezinski, Power and Principle: Memoirs of the National Security Advisor 1977–1981, Farrar, Straus and

Giroux, New York: 1985, s. 224–225. 363 Jego tezy dowodziły bardzo napiętych relacji między DRW a Chinami, zwłaszcza po wojnie z 1979 roku. 364 Książę Sihanouk (Norodom Sihanouk) był wcześniej i później królem Kambodży. Jednak w latach 1955–1970

zrezygnował z tronu na rzecz bezpośredniego i aktywnego udziału w życiu politycznym Kambodży. Został jej

premierem, a w 1960 roku ogłosił się głową państwa. Stracił władzę po przewrocie w 1970 roku, ale ponownie

został powołany na prezydenta przez rząd Pol Pota, utworzony w 1975. Sihanouk wspierał początkowo ruch

Czerwonych Khmerów, chcąc powrócić do władzy. Ostatecznie ponownie został królem Kambodży w 1993 roku. 365 Elementem antywietnamskiej propagandy były kwestie terytorialne: Pol Pot wielokrotnie wspominał o

imperium Khmerów z 7-8 wieku n.e. jako o złotym okresie, utopii rolniczej do której społeczeństwo khmerskie

powinno wrócić. Jego celem było niejako wskrzeszenie tego imperium, które toczyło wielokrotnie wojny z

wietnamskimi królestwami. W późniejszym okresie było to wykorzystywane jako pretekst do działań zbrojnych

na granicy.

121

społeczności międzynarodowej366. Były to rządy dyktatorskie i ich celem było wprowadzenie

agrarnego socjalizmu, ale ostatecznie doprowadziły kraj do ruiny i ludobójstwa367. Aby

zwiększyć dostęp do żywności i innych podstawowych produktów, wojska khmerskie

dokonywały rajdów na przygraniczne wioski wietnamskie.

DRW dokonała inwazji na Kambodżę pod koniec 1978 roku. Kampania ta miała przede

wszystkim na celu zabezpieczenie granic i obalenie reżimu Czerwonych Khmerów.

Zjednoczony Front Ocalenia Narodowego (ZFON) został utworzony w Wietnamie przez

byłych działaczy ruchu Czerwonych Khmerów368, którzy uciekli przed prowadzonymi przez

Pol Pota czystkami. Walki ze źle uzbrojonymi oddziałami Czerwonych Khmerów zakończyły

się już w styczniu 1979 roku. Symbolem zmiany rządu miała być nowa nazwa państwa:

Ludowa Republika Kampuczy. Sam Pol Pot, który nie został schwytany przez siły wietnamskie,

ukrywał się przez kolejne 12 lat w górach369 i nadal był oficjalnie rozpoznawanym w ONZ

przywódcą Kambodży370.

Społeczność międzynarodowa nie uznała nowego rządu utworzonego przez Front

Ocalenia Narodowego we współpracy z wojskami wietnamskimi. W związku z tym zarówno

organizacje międzynarodowe, jak ASEAN oraz poszczególne państwa, jak Tajlandia czy

Chiny, odmawiały podpisania jakichkolwiek porozumień i nadal aktywnie wspierały rząd

Demokratycznej Kampuczy pod przywództwem Pol Pota. Miało to miejsce do czasu wyborów

zorganizowanych w Kambodży w 1991 roku.

Powołanie nowego prowietnamskiego rządu w Phnom Penh stanowiło poważną

przeszkodę dla polityki zagranicznej Wietnamu. Wspieranie rządu Ludowej Kampuczy

oznaczało nałożenie na Wietnam kolejnych sankcji oraz zmniejszenie pomocy rozwojowej.

Miało to miejsce w dużej mierze ze względu na naciski USA.

Szansa na normalizację stosunków USA–Wietnam została za czasów prezydenta

Cartera zdecydowanie opóźniona. Wietnam chciał za wszelką cenę wymusić reparacje wojenne

366 Demokratyczna Kampucza w okresie największego swojego zamknięcia utrzymywała oficjalne stosunki tylko

z kilkoma państwami. Przy szczelnie zamkniętych granicach wieści o działaniach Pol Pota dotarły do społeczności

międzynarodowej z dużym opóźnieniem. 367 Ideologia Czerwonych Khmerów stanowiła mieszankę nacjonalizmu, maoizmu oraz agrarnego, utopijnego

komunizmu. Doprowadziło to do walki z klasą inteligencji oraz masowych mordów. Szacuje się, że rząd Pol Pota

doprowadził do śmierci ponad 1,5 mln ludzi. Państwo, z powodu nieudanych reform wprowadzenia tej utopii

agrarnej, doświadczyło klęski głodu. 368 Należał do nich m.in. Hun Sen, obecny premier Kambodży, oraz Heng Samrin, późniejszy przywódca Ludowej

Republiki Kampuczy. 369 Pol Pot ukrywał się przede wszystkim w prowincji Koh Kong, skąd prowadził działania dywersyjne przeciwko

nowemu rządowi oraz oddziałom wietnamskim. 370 Miało to miejsce nawet po tym, kiedy zbrodnie dokonane przez reżim Pol Pota wyszły na jaw. Jego rząd był

uznawany przez np. Stany Zjednoczone aż do 1992 roku.

122

lub przynajmniej obietnicę pomocy humanitarnej i rozwojowej. Sam traktat paryski to zakładał,

podobnie jak późniejszy list prezydenta Nixona, gdzie pomoc dla Wietnamu szacowano na

mniej więcej 500 milionów dolarów. Natomiast administracja Cartera za wszelką cenę chciała

pozostawić epizod wietnamski za sobą, nie myśleć o przegranej wojnie. Wypłacenie reparacji

krajowi, który zmusił światowego hegemona do odwrotu, byłoby upokorzeniem. Istotnym

czynnikiem było też amerykańskie przeświadczenie, że Wietnam potrzebował Stanów bardziej

niż Stany Zjednoczone potrzebowały Wietnamu.

Ronald Reagan oceniał, że syndrom wietnamski, kryzys wywołany przez przegraną w

Wietnamie to nie był kryzys społeczeństwa, jak to określił wcześniej Jimmy Carter, ale kryzys

przywódców i tylko silny przywódca mógł zidentyfikować nowe cele i nowy porządek

międzynarodowy, dla których Amerykanie mogliby walczyć i w ten sposób wyzbyć się

marazmu, jaki ogarnął ich po 1973 roku.

Uważający się za idealistę Reagan bardzo silnie wierzył w amerykańską wyjątkowość.

„Nie ma wątpliwości, że jestem idealistą, a to inny sposób, żeby powiedzieć, że jestem

Amerykaninem”371. Co więcej, Reagan uważał, że państwa autorytarne zawsze będą lepszymi

partnerami niż państwa komunistyczne, gdyż państwa autorytarne mogą ewoluować w

kierunku demokracji, natomiast państwa komunistyczne nie. Stąd „imperium zła” stanowił

Związek Radziecki i jego wszyscy sojusznicy, gdyż te państwa stanowiły antytezę wszystkiego,

w co wierzył Reagan: demokracji i amerykańskich wartości. To imperium zła należało

zniszczyć372.

Jeszcze w 1965 roku jako senator Reagan atakował Lyndona Johnsona i jego ideę wojny

ograniczonej. „Powinniśmy wypowiedzieć wojnę Wietnamowi. Powinniśmy zaorać cały kraj,

wymalować pasy parkingowe i wciąż bylibyśmy w domu na święta”373. Później, już jako

kandydat na prezydenta, startował z hasłem „nigdy więcej Wietnamów”374. Uważał i

powszechnie głosił, że nie należy ani przepraszać, ani wstydzić się za wojnę, gdyż intencje

amerykańskie były słuszne, a cel szlachetny. Krytykował też brak pełni zaangażowania

kolejnych administracji w ten konflikt. Obiecał, że w przyszłości nie będzie podobnej sytuacji,

a USA będą wchodzić w konflikty tylko w pełni przygotowane, by wygrać. Był to jeden z

elementów syndromu wietnamskiego – z jednej strony Kongres odmawiał użycia sił zbrojnych

371 M. Cox, T.J. Lynch, N. Bouchet. US Foreign Policy and Democracy Promotion: From Theodore Roosevelt to

Barack Obama, Routledge, Oxon 2013, s. 104. 372 R. Reagan, Address to the National Association of Evangelicals, Orlando, Florida, Reagan Foundation,

08.03.1983. 373 R. Dugger, On (Ronald) Reagan: The Man and His Presidency, McGraw-Hill, New York 1983, s. 344. 374 M. Kalb, D. Kalb, Haunting Legacy…, op. cit., s. 85.

123

za granicą, z drugiej kolejni prezydenci zapowiadali, za Reaganem, że USA będą się angażować

tylko w konflikty, które będą zdecydowane wygrać.

Sam Reagan miał cztery zasady zainspirowane wojną wietnamską: 1) nigdy nie używać

siły, o ile nie leży to w żywotnym interesie USA; 2) nie podejmować żadnych działań

połowicznie lub z wahaniem; 3) nie używać wojsk bez pełnego poparcia Kongresu i

społeczeństwa; 4) traktować walkę zbrojną jako środek ostateczny375.

Reagan, nazywający siebie idealistą, chciał przede wszystkim utrzymać Stany

Zjednoczone na pozycji światowego hegemona, która jego zdaniem była zagrożona w związku

z syndromem wietnamskim. Poza tym prezydent nie miał jednak nigdy wizji spójnej polityki

zagranicznej. Jego własny szef kadr w Białym Domu, Don Regan, uważał, że Reagana czasami

trzeba było ratować przed nim samym376, gdyż zdarzało mu się nie do końca przemyśleć

pomysły i plany.

Przełom w stosunkach amerykańsko-wietnamskich nastąpił, kiedy w 1987 roku

Wietnam zwrócił Stanom Zjednoczonym szczątki 300 żołnierzy, ale w administracji Reagana

pojawiły się głosy, że Wietnamczycy specjalnie przetrzymywali te ciała. Zaczęły się również

plotki dotyczące istnienia specjalnego magazynu, w którym mieliby oni przechowywać ciała

amerykańskich żołnierzy zaginionych w akcji i zmarłych jeńców wojennych. Brak konkretnych

kroków podjętych przez administrację Reagana, by wykorzystać ów gest do normalizacji, nie

może dziwić w świetle prostego faktu, że prezydent nie miał żadnej sprecyzowanej polityki

wobec Azji, oznaczającej dla niego trzy problemy: 1) Chiny, które coraz bardziej umacniały

swoją pozycję w regionie i mogły stać się źródłem przyszłych napięć; 3) konflikt kambodżański

i role, jakie odgrywały w nim ASEAN i Wietnam; 3) zwiększenie roli Japonii w sieci sojuszy.

Prezydent był przede wszystkim zajęty wydarzeniami w Europie i Ameryce Południowej. W

doktrynie Reagana region Azji Wschodniej nie był tak kluczowy, jak to miało miejsce w

przypadku poprzednich doktryn377..

Wiele z polityki Reagana kontynuował później George H.W. Bush – jego wiceprezydent

i osoba, której poglądy w dużej mierze pokrywały się z tymi prezentowanymi przez Reagana.

Dla niego również niezmiernie ważne było pozbycie się syndromu wietnamskiego378. Wraz z

375 Nie przeszkodziło to Reaganowi używać oddziałów specjalnych i CIA do eliminowania bojówek

komunistycznych w Ameryce Łacińskiej. Zob. też przypis 130. 376 J. Dumbrell, American Foreign Policy…, op. cit., s. 59. 377 Reagan wspierał finansowo i militarnie bojówki antykomunistyczne w Ameryce Łacińskiej, w tym Contras w

Nikaragui. Był to element doktryny, która zakładała większe, bardziej aktywne i bardziej bezpośrednie

przeciwstawienie się ZSRR. 378 George H.W. Bush ogłosił „zrzucenie” syndromu wietnamskiego po sukcesie wojny w Zatoce, kiedy to odparto

siły irackie.

124

końcem zimnej wojny Bush Sr. ogłosił początek Nowego Ładu Światowego, który potwierdzał

Pax Americana. Według niego państwa szeroko pojętego Zachodu zwyciężyły w rywalizacji z

obozem państw komunistycznych i socjalistycznych i to ich porządek światowy miał

zatriumfować. Bush chciał, żeby USA pozostały liderem wolnego świata i żeby nikt nie wracał

do idei izolacjonizmu z przełomu poprzedniego wieku.

W swojej polityce wobec Wietnamu Bush Sr. skupiał się przede wszystkim na kwestii

obecności Związku Radzieckiego w tym kraju i korzystania przez radziecką marynarkę z portu

w Cam Ranh Bay, żołnierzy zaginionych w akcji (MIA) oraz jeńców wojennych (POW).

Zajmowała go również okupacja Kambodży przez siły wietnamskie: „(…) pozycja ZSRR w

Wietnamie była dość podobna do pozycji USA na Filipinach. Gdyby którakolwiek z super

potęg utraciła swoje bazy w Azji Południowo-Wschodniej, to strategiczne otoczenie na

Pacyfiku zmieniłoby się radykalnie na korzyść drugiej”379.

To za prezydentury George’a H.W. Busha została powołana komisja senacka, która

ostatecznie stwierdziła, że w Wietnamie nie ma żadnych żywych i przetrzymywanych

więźniów wojennych. Pozwoliło to na nawiązanie z tym państwem dialogu w tej kwestii. Od

lat 70. XX wieku większość społeczeństwa USA była przekonana, że Wietnamczycy

przetrzymują amerykańskich żołnierzy, co oczywiście stawiało kolejne rządy pod presją, by

rozwiązały kwestię POW/MIA380. Bush starał się zatem przełamać poglądy społeczeństwa,

zadziałać w tej kwestii konstruktywnie. „To jest fakt: ostateczna lekcja z Wietnamu jest taka,

że żaden wielki naród nie może sobie pozwolić na to, by poddać się wspomnieniom”381.

Okres prezydentury Reagana i Busha odznacza się jednak zastojem w relacjach między

USA a Wietnamem. Po porażce administracji Cartera zainteresowanie normalizacją

zdecydowanie zmalało zwłaszcza w obliczu sukcesów w stosunkach z Chinami: do 1989

roku382 stosunki te układały się bardzo poprawnie i stabilnie do tego stopnia, że USA zaczęły

coraz więcej w Chinach inwestować. W analizach i strategiach amerykańskiej polityki

zagranicznej Wietnam pojawiał się w bardzo ograniczonym zakresie: okupacji Kambodży,

przegranej wojnie i związanych z tym problemów (problem zaginionych w akcji) oraz relacji

379 J. Zasloff (ed.), Postwar Indochina: Old enemies and New Allies Foreign Service Institute, Washington DC:

1988, s. 137. 380 Znaczący udział w propagowaniu tej idei miały ówczesne filmy wojenne lub z udziałem fikcyjnych weteranów

wojny wietnamskiej, takie jak Rambo czy Zaginiony w akcji. Tego typu raporty zaczęły przybierać na sile na

początku lat 80., kiedy w nieznanych okolicznościach w Sajgonie odnalazł się uważany za zaginionego szeregowy

Robert Greenwood. Pojawiało się coraz więcej plotek i rzekomych naocznych świadków, którzy potwierdzali, że

Wietnam wciąż przetrzymuje amerykańskich żołnierzy. Zob. też J. Zasloff, Postwar Indochina…, op. cit., s. 256. 381 G.H.W. Bush, Inaugural Address by President George H. W. Bush, Waszyngton: C-Span, 20.01.1989. 382 W 1989 roku po wydarzeniach na placu Tianan Men USA na krótki czas nałożyły na Chiny sankcje, a same

stosunki ochłodły.

125

Wietnamu w stosunku do Chin. Idea zrodzona za czasów prezydentury Jimmy’ego Cartera,

zakładająca możliwość zbudowania partnerstwa z Wietnamem, zniknęła kompletnie. Choć

niektórzy specjaliści w Departamencie Stanu uważali, że należało jak najszybciej

normalizować relacje z Wietnamem, to znacznie więcej było przeciwników tej idei, zwłaszcza

w Kongresie. Zainteresowanie Kongresu Wietnamem ograniczało się do czterech kwestii: 1)

kwestia jeńców wojennych i zaginionych w akcji oraz pełnego raportu dotyczącego ich losu;

2) zmniejszenie obecności Związku Radzieckiego w Wietnamie; 3) kwestia Kambodży; 4)

wsparcie dla programów humanitarnych383. Frederick Z. Brown, były dyplomata w służbie

USA, stwierdził: „Jest rozgoryczenie ze względu na upokorzenie z rąk wietnamskich

komunistów i proste przeświadczenie, że to intencje USA były szczere, niezależnie od tego,

jakie pomyłki Stany Zjednoczone popełniły i jak złych ocen sytuacji dokonały”384. Szczerość

intencji nie miała jednak żadnego przełożenia na zrozumienie regionu i motywacji

Wietnamczyków, którzy zdecydowani byli wywalczyć sobie niepodległość.

Podobnie w samym Wietnamie normalizacja została zepchnięta na boczny tor, a DRW

skoncentrowała się na kultywowaniu relacji z trzema najważniejszymi partnerami: Związkiem

Radzieckim, Chinami i ASEAN385. Chiny stanowiły dla wietnamskich polityków największe

wyzwanie, ponieważ przedstawiciele rządu ChRL: „Chcąc poprawić relacje z bratnimi krajami

socjalistycznymi, szukali wszelkich sposobów, żeby odizolować Wietnam”386. Warto

odnotować, że w drugiej połowie lat 70. stosunki między Chinami a Wietnamem pogorszyły

się po inwazji na Kambodżę i wojnie granicznej chińsko-wietnamskiej w lutym i marcu 1979

roku.

Wietnam wojował z Chinami od tysiąca lat i to Chiny stanowiły główne zagrożenie dla

niego i jego pozycji w regionie, nie Stany Zjednoczone387. Co więcej, Wietnam miał podpisany

sojusz ze Związkiem Radzieckim, który pozostawał głównym rywalem Chin. Izolacja

383 Chodziło przede wszystkim o Amerasian Children, program, w ramach którego dzieci amerykańskich

żołnierzy, którzy stacjonowali w Azji, mogły zamieszkać w Stanach Zjednoczonych, oraz Orderly Departure

Programme, zakładający pomoc w wyjeździe z Wietnamu dla tych, którzy wspierali tam obecność Amerykanów. 384 J.J. Zasloff, Postwar Indochina…, op. cit., s. 254. 385 ASEAN (Association of South-East Asian Nations) – Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej

– powstał w 1967 roku w Bangkoku. Celem tej organizacji były wzmocnienie regionu oraz obrona przed

komunizmem. Państwa ASEAN, takie jak Tajlandia, aktywnie działały przeciwko Wietnamowi Północnemu. Po

1975 roku i zjednoczeniu Wietnamu, ale w szczególności po inwazji na Kambodżę, ASEAN zaczął rozmowy z

Wietnamem w sprawie rozwiązania konfliktu. 386 Zdanie Trung Denga, polityka wietnamskiego, cyt. za: J. Zasloff, Postwar Indochina…, op. cit., s. 21. 387 Obrazuje to anegdota, którą opowiadał specjalny wysłannik jednej z komisji senackich USA, Hillman. Kiedy

zwiedzał Muzeum Historii Wietnamu zauważył, że wojnom z Chinami poświęconych jest kilkanaście sal,

natomiast wojnie ze Stanami Zjednoczonymi – połowa jednej (druga połowa przypadła Francji, której poświęcono

jeszcze jedną salę w muzeum). Kiedy zapytał o to swojego przewodnika, powiedziano mu, że Wietnam z Chinami

walczył od tysiąca lat, z Francją walczył lat 80, a z USA – tylko dziesięć. Zob. też J. Zasloff, Postwar Indochina…,

op. cit., s. 141.

126

Wietnamu przez Chiny oznaczała zatem osłabienie wpływów radzieckich w regionie Azji

Południowo-Wschodniej i tym samym zmianę w regionalnej równowadze sił.

Relacje chińsko-wietnamskie dodatkowo utrudniła wojna z 1979 roku, a po niej

działania chińskiej marynarki wojennej, które miały na celu przejęcie kontroli nad częścią wysp

archipelagu Paraceli. Rząd w Hanoi dodatkowo zaognił stosunki, kiedy w lipcu 1979 roku

postanowił wydalić wietnamskich obywateli chińskiego pochodzenia388. Szacowano wtedy, że

w Wietnamie pozostawało około 500 tysięcy osób chińskiego pochodzenia, a kolejne 300

tysięcy zdążyło już opuścić państwo389. Działania te miały na celu pozbycie się grupy

postrzeganej jako wrogą dla jedności państwowej, ale także korzyści materialne: dobytek

pozostawiany przez migrujących był przejmowany przez państwo390.

Hoa, jak nazywano Wietnamczyków chińskiego pochodzenia, wykazywali silne

związki z Chinami, co niepokoiło rząd w Hanoi, zwłaszcza w trakcie „rewolucji kulturalnej”.

Wtedy przedstawiciele tej grupy próbowali wprowadzać w Wietnamie elementy rewolucji

kulturalnej, poczynając od plakatów i książeczki Mao, a na denuncjowaniu Komunistycznej

Partii Wietnamu kończąc391. Dla rządzących był to bardzo niebezpieczny przejaw lojalności

wobec obcego państwa, z którym Wietnam miał coraz trudniejsze i coraz bardziej

problematyczne stosunki. Z tego też powodu rząd w Hanoi, po zjednoczeniu państwa, odmówił

przyznania tej grupie statusu mniejszości chińskiej. Protest ze strony Chin, które

zapowiedziały, że będą dbać o interesy grupy Hoa392 tylko utwierdził Wietnamczyków w

przekonaniu, że Hoa mogą stanowić tzw. piątą kolumnę i osłabiać jedność państwową. Zaczęła

się zatem polityka nękania tej mniejszości oraz naciskania na wyjazd do państw ościennych.

Doprowadzenie do wyjazdu z Wietnamu ponad pół miliona Hoa jedynie zaostrzyło konflikt z

Chinami i zmusiło Wietnam do bliższej współpracy z ZSRR. Ta dynamika stosunków między

Chinami, Wietnamem a ZSRR utrzymywała się do połowy lat 80., kiedy to Wietnam

zdecydował się na wycofanie wojsk z Kambodży i rozpoczęcie normalizacji stosunków z USA.

Za prezydentury George’a Busha Sr. nastąpił przełom – pokonanie syndromu

wietnamskiego, który był, według amerykańskich polityków, przyczyną niepowodzeń w

388 Patrz też: R. Amer, Vietnam's Policies and the Ethnic Chinese since 1975, “Sojourn: Journal of Social Issues

in Southeast Asia” 1996, vol. 11, nr 1, oraz G. Porter, and the Sino-Vietnamese Conflict, “Bulletin of Concerned

Asian Scholars” 1980. 389 Exodus mniejszości chińskiej z Wietnamu rozpoczął się już w 1978 roku. Patrz też: R. Amer, Vietnam’s

Policies…, op. cit. 390 Dodatkowym źródłem dochodu był przemyt ludzi: przemytnikom płacono ekwiwalent 3 tys. USD za osobę,

której nielegalnie pomagano dostać się do jednego z sąsiednich państw. 391 G. Porter, Vietnam's Ethnic Chinese…, op. cit., s. 55. 392 ChRL miała podobną politykę wobec wszystkich mniejszości chińskich w regionie, postrzegając ich jako

obywateli Chin mieszkających za granicą.

127

amerykańskiej polityce zagranicznej po 1975 roku. Kiedy w 1991 roku USA poprowadziły

przeciwko Saddamowi Husajnowi siły sprzymierzonych państw i bardzo szybko wygrano

konflikt o Kuwejt, Bush miał powiedzieć: „Na Boga, zrzuciliśmy ten syndrom wietnamski raz

na zawsze”393. Prezydent Bush Sr. jednak zachował ostrożność w swoich działaniach

wojennych na Bliskim Wschodzie i nie wprowadził wojsk do Iraku pomimo nacisków ze strony

konserwatywnych polityków. Tę decyzję można odczytać jako niepewność co do konieczności

działań, postąpienie zgodnie z jedną z zasad Reagana o właściwym i koniecznym użyciu siły394,

a co za tym idzie – pozwolenie, by klęska w Wietnamie nadal dyktowała dalszą politykę USA.

Widać bowiem było, że prezydent Bush obawiał się uwikłania w kolejny konflikt zbrojny na

terenie państwa, którego społeczeństwo nie było przyjaźnie do USA nastawione.

Wietnam był, po inwazji na Kambodżę w 1979 roku i nałożeniu na niego sankcji,

praktycznie bardzo silnie krytykowany i izolowany od środowiska międzynarodowego. Widać

to było choćby na forum ONZ, gdzie co roku potwierdzano oficjalne uznanie rządu

Czerwonych Khmerów i Demokratycznej Kampuczy, mimo ujawnionych zbrodni Pol Pota.

Natomiast Ludowa Republika Kampuczy (LRK), stworzona przez okupujące wojska

wietnamskie, była uznawana tylko przez kraje Układu Warszawskiego oraz Indie395. Znowu

chodziło przede wszystkim o osłabienie Wietnamu i niedopuszczenie do dominacji tego

państwa w regionie, czego obawiało się wiele innych tamtejszych państw. Lee Kwan Yew,

premier Singapuru, po zjednoczeniu Wietnamu miał powiedzieć, że „nie ma takiej kombinacji

sił w Azji Południowo-Wschodniej, która mogłaby zatrzymać Wietnamczyków na kontynencie

azjatyckim”396.

Izolacja Wietnamu była elementem nowej strategii w polityce USA wobec Azji

Wschodniej397. Opierała się ona na współpracy z Chinami i dalszej normalizacji stosunków z

tym państwem, opierała się przede wszystkim na większym zaangażowaniu we współpracę z

ASEAN. Te działania w końcowych latach zimnej wojny miały służyć umocnieniu pozycji

USA w regionie.

393 M. Kalb, D. Kalb, Haunting Legacy…, op. cit., s. 148. 394 George H.W. Bush zaadoptował zasady Reagana, dodając jedną własną: ciągłej oceny, czy użycie siły jest

konieczne i właściwe. Zob. też ibidem, s. 119. 395 Indie są jednym z niewielu krajów, który utrzymywał relacje z DRW przez cały czas trwania konfliktów, jak

również w okresie nałożonego przez Amerykanów embargo. 396 S. Balme, M. Sidel, Vietnam’s New Order: International Perspectives on the State and Reform in Vietnam,

Stanford University Press, Stanford 2007. 397 W 2011 roku do tej opinii odwołała się Hillary Clinton w swoim artykule w „Foreign Policy”. Patrz taż:

America’s Pacific Century, „Foreign Policy” 2011, 11 października;

https://foreignpolicy.com/2011/10/11/americas-pacific-century/ (dostęp: 21 listopada 2019).


128

W tym czasie wietnamska gospodarka była jeszcze bardziej osłabiona przez nałożone

na to państwo sankcje ekonomiczne i izolację międzynarodową. W związku z tym rząd i

kierownictwo partii zdecydowało się na reformy wprowadzające elementy gospodarki

rynkowej. Sekretarz generalny Komunistycznej Partii Wietnamu, Nguyen Van Linh,

wietnamski bohater narodowy jeszcze z czasów wojny ze Stanami Zjednoczonymi, miał w

1986 roku powiedzieć: „odnowa albo śmierć”398.

W związku z kosztownymi reformami konieczne było jednak również zmniejszenie

wydatków państwowych. Utrzymanie armii w Kambodży okazało się na dłuższą metę zbyt

drogie i to na wielu płaszczyznach. Po pierwsze, koszty walki z partyzantką Pol Pota i króla

Sihanouka, wspieraną przez Chiny i państwa ASEAN oraz opór sił khmerskich wobec wojsk

wietnamskich oznaczały, że pełne zwycięstwo będzie w najbliższym czasie niemożliwe, a

Wietnam nie chciał się angażować w wojnę podjazdową. Po drugie, gospodarcze naciski krajów

ASEAN i USA przynosiły efekty: dotychczas kulejąca gospodarka zaczęła być zupełnie

niewydolna. W konflikt zaangażował się również Ruch Państw Niezaangażowanych (było to o

tyle znamienne, że dotychczas kultywował neutralność) oraz Związek Radziecki, który chciał

jak najszybszego zakończenia konfliktu.

Dzięki mediacji ONZ i krajów zachodnich Wietnam miał duże szanse na zachowanie

wpływów w nowym rządzie Kambodży399. Przedstawiciele rządu marionetkowego w Phnom

Pen mieli stać się częścią nowych elit politycznych w Kambodży. Paradoksalnie szanse na

samodzielne przetrwanie państwa kambodżańskiego znacznie wzrosły w trakcie wietnamskiej

okupacji400. Naciski środowiska międzynarodowego i konieczności wynikające z polityki

wewnętrznej doprowadziły zatem DRW do decyzji o stopniowym opuszczaniu Kambodży.

Wojska wietnamskie zaczęły się wycofywać już w 1987 roku401. Redukcja wojsk

następowała relatywnie szybko: z 170 tysięcy żołnierzy zostało w 1988 roku tylko 50 tysięcy.

Kiedy Wietnam zaczął odwoływać wojska z Kambodży, Reagan wiedział, że będzie musiał

działać. Opuszczenie tego kraju oznaczało koniec embarga nałożonego na Wietnam przez

398 Le Hong Hiep, Performance-based legitimacy: The case of the Communist Party of Vietnam and Doi Moi,

“Contemporary Southeast Asia” 2012, 34(2), s. 15. 399 Mieli w nim być Hun Sen, premier LRK, król Norodom Sihanouk i przedstawiciele FUNIPEC, partii

demokratycznej. 400 Wielu badaczy zapomina, że pierwsze zręby państwowości po odejściu Pol Pota kładli właśnie Wietnamczycy.

To wtedy odbudowano kluczowe instytucje, które choć zdominowane przez prowietnamskich polityków,

pozwoliły na rozwój i odbudowę państwa. 401 Wycofywanie wojsk było związane nie tylko z chęcią zdjęcia sankcji i nawiązania stosunków

dyplomatycznych, ale też z kryzysem gospodarczym w Wietnamie. Utrzymywanie ponad 100 tys. wojsk w

Kambodży było w tym okresie dla rządu DRW zbyt kosztowne.

129

większość amerykańskich sojuszników, w tym Japonię, która od początku była temu niechętna.

Koniec embarga oznaczał z kolei osłabienie pozycji USA.

Bush Sr. również chciał przyspieszyć rozwiązanie kwestii Kambodży, ale sytuację

bardzo utrudniała pozycja Chin, które zdecydowanie popierały Czerwonych Khmerów i były

zdeterminowane zapewnić im miejsce w nowym rządzie.

Rząd wietnamski podpisał także porozumienie w sprawie wycofania wojsk z

Kambodży, co było ściśle powiązane z przedstawioną przez administrację amerykańską mapą

drogową. Negocjacje, które toczyły się między 1989 a 1991 rokiem zakończyły się

porozumieniem, w ramach którego wszystkie frakcje miały mieć wpływ na przyszłość

Kambodży402. Porozumienie zakładało okres przejściowy, w trakcie którego wszystkie frakcje

miały dzielić się odpowiedzialnością za państwo, pełniąc funkcje w Najwyższej Radzie

Narodowej403, pełne wycofanie wojsk wietnamskich a także nadzór ONZ i utworzenie

wspomnianej już misji UNTAC. W Kambodży miało także dojść do wolnych wyborów,

zorganizowanych i nadzorowanych przez UNTAC, na podstawie których miał następnie zostać

wyłoniony nowy rząd404.

Ostatecznie plan mający doprowadzić do normalizacji stosunków amerykańsko-

wietnamskich został przedstawiony rządowi wietnamskiemu przez USA w kwietniu 1991 roku.

Wietnam wycofał się z Kambodży, a podpisanie tzw. układów paryskich w kwestii Kambodży

było już bliskie. Dokument, który regulował te kwestie, zawierał trzy podstawowe punkty. Po

pierwsze, konieczne było podpisanie układów paryskich regulujących sprawę Kambodży. Po

drugie, w Kambodży miała powstać specjalna misja ONZ – UNTAC (United Nations Advance

Mission in Cambodia)405, której zadaniem było przygotowanie tego kraju do samodzielności.

Po trzecie, Wietnam miał we współpracy z rządem w Phnom Penh zaimplementować wszystkie

postanowienia paryskie406.

402 Znaczenie miały przede wszystkim trzy frakcje: prowietnamski rząd w Phnom Penh, stronnictwo księcia

Sihanouka (wcześniej króla Kambodży) oraz stronnictwo Son Sanna (Khmerskie Ludowe Stronnictwo

Wyzwolenia Kambodży) Patrz też: G. Klintworth, Vietnam's Withdrawal from Cambodia: regional issues and

reallignments, Australian National University, Canberra 1990. 403 Chociaż przewodniczącym Najwyższej Rady Narodowej mianowano księcia Sihanouka, to do wyborów

faktycznie kontrolę sprawował prowietnamski rząd Hun Sena. Patrz też: A. James, Peacekeeping in International

Politics, Palgrave Macmillan, New York: 1990. 404 Agreement on Comprehensive Political Settlement of Cambodia Conflict, 23 października 1991;

https://www.usip.org/sites/default/files/file/resources/collections/peace_agreements/agree_comppol_10231991.p

df (dostęp: 21 listopada 2019). 405 UNTAC jest do dzisiaj uważany za jedną z najlepszych, wręcz wzorcowych programów tego typu

przeprowadzonych przez ONZ. Pozwolił na odbudowanie państwowości kambodżańskiej i utrwalenie instytucji. 406 Wybory odbyły się w roku 1993.

https://www.usip.org/sites/default/files/file/resources/collections/peace_agreements/agree_comppol_10231991.pdf

https://www.usip.org/sites/default/files/file/resources/collections/peace_agreements/agree_comppol_10231991.pdf

130

Wietnamczycy uważali przedstawiony im przez USA plan normalizacji stosunków za

jednostronny, nie zaś za rezultat negocjacji, co stanowiło obelgę dla rządu. Demokratyczna

Republika Wietnamu nie zatwierdziła mapy, niemniej współpraca była kontynuowana zarówno

w tej, jak i innych dziedzinach. Z jednej strony nie była gotowa porzucić swojego

sprzymierzeńca, z drugiej wiadomo było, że musi zakończyć wspieranie tamtejszego rządu.

Zaproponowała wtedy inny model negocjacji: oddzielenie kwestii jeńców wojennych od reszty

negocjacji oraz wznowienie rozmów bilateralnych. Z punktu widzenia Wietnamczyków nie

mogli okazać słabości, to oni wygrali wojnę i zmusili Amerykanów do wycofania się.

W koncepcjach polityki Reagana i Busha Sr. region Azji Wschodniej był ważny ze

względu na chęć utrzymania wpływów w regionie i dostępu do surowców. Scenariusz, w

którym jedno państwo, inne niż USA, mogłoby kontrolować cały region, był najgorszym z

możliwych. „Nawet wojna wietnamska (…) wyszła z tych samych korzeni: przekonania USA,

że bezpieczeństwo w Azji Wschodniej i narodowe interesy Stanów Zjednoczonych nawoływały

do regionu pacyficznego wielu aktorów i dominacji żadnego z nich”407.

Pod koniec zimnej wojny Wietnam był przeszkodą w realizacji strategii USA –

przyzwalał na obecność radzieckich okrętów wojennych w kraju, który dokonał swego czasu

inwazji Kambodży i miał bardzo napięte relacje z Chinami408. Dlatego przez lata prezydentury

Reagana i Busha Sr. kontakty ograniczały się w dużej mierze do rozmów o zaginionych i

jeńcach wojennych. Izolacja Wietnamu była bardzo wygodna nie tylko dla Chin, lecz także dla

USA.

Do normalizacji dążyły jednak grupy, które politykom było bardzo trudno ignorować:

przedstawiciele biznesu. Lobby biznesowe chciało uzyskać dostęp do rozwijającego się i

relatywnie dużego rynku zbytu, jakim mógł być Wietnam. Uważano, że to w tym kierunku

rozwija się handel, więc to przede wszystkim ten kierunek należało zabezpieczyć dla interesów

amerykańskich. Zarazem jednak grupy weteranów i ich rodzin również naciskały na kolejne

administracje, żeby zmusić Wietnam do zwrócenia wszystkich ciał oraz przekazania pełnego

raportu dotyczącego losu zaginionych.

Politykę wobec Wietnamu ostatecznie zmienił George Bush Sr., który był większym

pragmatykiem niż idealistyczny Reagan. Wiadomo było, że Chiny zdecydowanie wspierały

reżim Pol Pota, zarówno wtedy, kiedy rządził, jak i wtedy, kiedy został zmuszony do ucieczki

407 Ch.E. Morrison, Threats to Security in East Asia-Pacific, Lexington Books, Toronto: 1983, s. 204. 408 Relacje były w szczególności napięte po wojnie chińsko-wietnamskiej, kiedy Deng Xiaoping był zdecydowany

poskromić Wietnamczyków i nauczyć ich pokory. Po kilku miesiącach walk siły chińskie wycofały się z północnej

granicy Wietnamu.

131

w dżunglę przez nadchodzącym wojskiem wietnamskim. Prowadziło to do zwiększonego

podziału w regionie: oficjalnie Chiny broniły słabszego państwa od napaści silniejszego. Bush

zdawał sobie również sprawę, że przedłużanie wietnamskiego uzależnienia od radzieckiej

pomocy oznaczało zwiększenie wpływu Moskwy na obszar Azji Południowo-Wschodniej. Już

w okresie funkcjonowania Ludowej Republiki Kampuczy ZSRR zwiększał swoje wpływy w

regionie Indochin, wspierając prowietnamski rząd w Phnom Penh409. Konieczne było zatem

wprowadzenie w życie porozumienia, które dało efekt już w 1991 roku. Wojska wietnamskie

w całości wycofały się z Kambodży i zaczęła działać misja ONZ UNTAC (United Nations

Transitional Authority in Cambodia).

Główną osią sporu USA–Wietnam pozostawała kwestia zaginionych w akcji i jeńców

wojennych. Reagan rozpropagował ją w społeczeństwie amerykańskim, utrudniając tym

samym porozumienie, ze względu na zwiększone naciski na rząd, w tym ze strony grup

weteranów i ich rodzin. Mimo zapewnień DRW oraz wielu raportów kolejnych komisji

senackich większość społeczeństwa nadal wierzyła, że w Wietnamie przetrzymywani byli

Amerykanie. Delegowano nawet w 1987 roku generała Johna W. Vesseya jako specjalnego

wysłannika prezydenta, który później zapewniał społeczeństwo amerykańskie, że nic

podobnego nie ma w Wietnamie miejsca. Miał on za zadanie przede wszystkim przyspieszyć

współpracę w kwestii zaginionych. „Największym i najszlachetniejszym zadaniem dla

administracji jest poradzenie sobie nie z wojną, ale jej emocjonalną i niemożliwą krucjatą, by

odzyskać wszystkie szczątki”410. Cel tej krucjaty był tym bardziej niemożliwy do

zrealizowania, że minęło 15 lat, a wiele śladów dotyczących losów zaginionych pochłonęła

dżungla. Sami Wietnamczycy zawsze przy tym podkreślali własny dramat – oni mieli ponad

200 tysięcy zaginionych411.

Mimo to Wietnam zgodził się na wznowienie poszukiwań, co więcej, w

bezprecedensowym odruchu przystał w 1988 roku, by były one prowadzone wspólnie. W

odpowiedzi, jako pewną koncesję wobec wietnamskich partnerów, Pentagon umieścił na liście

409 Ludowa Republika Kampuczy była tworem wietnamskim. Po inwazji na Kambodżę Wietnamczycy, z pomocą

uciekinierów z Kambodży z wczesnych lat panowania Pol Pota, utworzyli nowe państwo. W późniejszych latach

LRK zmieniła nazwę na Państwo Kambodży (State of Cambodia). LRK nie została uznana przez większość państw

zachodnich ani Chiny, które do 1991 roku uznawały rząd Pol Pota za legalny. Zob. też Sok Udom Det,The rise

and fall of Democratic Kampuchea, “Asian History in Twentieth Century”, 2009. 410 S.J, Olson, R. Randy, Where the Domino Fell: America and Vietnam 1945–2010, Wiley Blackwell, Oxford:

2014, s. 252. 411 Amerykanie chcieli też rozwiązać problem dotyczący szczątków. Zdarzyło się, że odnalezione i przekazane

szczątki nie należały do żadnego Amerykanina, a niekiedy były to szczątki żołnierza francuskiego, nie

amerykańskiego. Wietnamczykom brakowało jednak ekspertów, którzy mogli w tej kwestii pomóc. Co więcej,

oskarżenia amerykańskie o przekazywanie innych ciał z premedytacją godziło w wietnamską dumę i poczucie

honoru.

132

2347 żołnierzy zaginionych w akcji w Wietnamie adnotację, że wszyscy zginęli w walce, a ich

ciała nie zostały odnalezione. Jedno tylko nazwisko pozostało symbolicznie ze statusem

„zaginiony w akcji”.

Amerykanie przekazali do DRW listę 252 nazwisk żołnierzy, których los w żaden

sposób nie został udokumentowany – nie wrócili oni w 1973 roku, ciała nie zostały odnalezione,

zaginęli bez śladu. To były tzw. przypadki specjalne. Dodatkowo odnotowano 70 przypadków

ważnych dla USA, np. pojawiali się świadkowie twierdzący, że dani żołnierze byli widziani w

Wietnamie. W ramach współpracy międzyrządowej udało się rozwiązać część z tych spraw: 13

przypadków ważnych i 28 mniej pilnych zostało wyjaśnionych ku satysfakcji obu stron.

W 1991 roku powstało w Hanoi specjalne biuro ds. zaginionych i jeńców wojennych.

W tym samym czasie przekazano Wietnamczykom mapę drogową dotyczącą Kambodży. W

ramach gestu dobrej woli Amerykanie zgodzili się również na zniesienie restrykcji wobec

dyplomatów wietnamskich w Nowym Jorku oraz na organizowanie grupowych wycieczek do

Wietnamu. Dodatkowo przekazano ponad milion dolarów pomocy humanitarnej, przede

wszystkim w postaci protez dla ofiar bomb zrzuconych przez Amerykanów412.

Współpraca z Wietnamem w kwestii zaginionych nabrała tempa w 1993 roku, po

zaprzysiężeniu Billa Clintona na prezydenta. Pozwolono na samodzielne działanie

wysłanników rządu amerykańskiego, na szukanie zaginionych na podstawie tzw. zauważeń413,

jak również otworzono archiwa zawierające wszystkie dokumenty414. W odpowiedzi rząd

Clintona przesłał do Wietnamu pomoc humanitarną wartą kolejne trzy miliony dolarów.

Zgodził się też na przywrócenie bezpośredniej komunikacji, działalność organizacji

pozarządowych w Wietnamie, a także sprzedaż podstawowych produktów, które miały pomóc

choćby w walce z malarią. Oczywiście kontynuacja pomocy była warunkowana dalszymi

ustępstwami i współpracą w kwestii zaginionych i jeńców wojennych.

Korzystając z dostępu do archiwów, komisja senacka pod przewodnictwem Johna

Kerry’ego, który sam był weteranem wojny w Wietnamie, przeprowadziła między sierpniem

1991 a grudniem 1992 roku kolejne śledztwo w sprawie tzw. zauważeń i przetrzymywania

jeńców. Komisja orzekła pod koniec grudnia 1992 roku, że nie ma żadnych dowodów na to, by

412 W wyniku masowych bombardowań Wietnamu, w tym użycia bomb kasetowych, na terenie tego kraju można

znaleźć bardzo wiele niewybuchów, tzw. UXO (unexploded ordinance). Często kończy się to wypadkiem,

zwłaszcza u dzieci, tym bardziej, że najmniejszy element bomby kasetowej przypomina wielkością i kształtem

piłkę do tenisa. 413 Live sightings – zaobserwowanie zaginionego, żywego, na terytorium Wietnamu. 414 Do tej pory Amerykanie musieli zadowolić się kopiami dokumentów, które sporządzali i przesyłali im

Wietnamczycy.

133

jacykolwiek więźniowie wciąż żyli w Wietnamie, oraz że rząd wietnamski zapewnił wszelką

pomoc i nie ukrywa przez Amerykanami żadnych tajnych obozów jenieckich.

W 1993 roku po raz kolejny pojawiły się szkodliwe pomówienia, że w 1973 roku, kiedy

zwalniano amerykańskich jeńców, wielu pozostało w obozach i było przetrzymywanych

jeszcze pod koniec lat 70415. Waszyngton, wykazując rzadką delikatność, nie dał wiary tej

prowokacji, niemniej przeprowadzono w sprawie śledztwo, które jasno wykazało fałszywość

tych pomówień. Na tym etapie rozmów między Wietnamem a USA tego typu pomówienia

znacznie jednak spowalniały tempo normalizacji.

Clinton ogłosił w 1993 roku, że nie widzi żadnych przeciwwskazań w przekazywaniu

pomocy finansowej dla Wietnamu, zwłaszcza od tzw. IFI (international financial institutions),

międzynarodowych instytucji finansowych. We wrześniu tego roku dodatkowo zmniejszył

embargo, co pozwoliło firmom amerykańskim wejść na rynek wietnamski. Złagodzony został

również język, jakim posługiwali się przedstawiciele misji: zamiast pełnego raportu miał zostać

dostarczony możliwie pełny raport, co de facto umożliwiało zakończenie projektu. Miał to być

znak dla DRW, że procesy normalizacyjne postępują, dla USA jednak prawdziwe postępy

oznaczały przekazanie ciał poległych, szczegółowe wyjaśnienia lub uwolnienie żołnierzy.

Żądania ze strony amerykańskiej pozostały zatem wygórowane, a pozytywne nastroje związane

z postępującą normalizacją nie były podzielane przez wszystkich.

Także w Wietnamie pojawiły się głosy krytyczne. Do Muoi, pierwszy sekretarz

Komunistycznej Partii Wietnamu, oceniał, że Wietnam robi znacznie więcej, niż musi,

zważywszy na skalę, o jakiej była mowa.

Pomimo wielu problemów, z jakimi borykała się odbudowa relacji amerykańsko-

wietnamskich, nastąpiła znaczna poprawa. Było to związane przede wszystkim ze zwrotem,

jaki się dokonał w polityce USA za czasów Billa Clintona i jego strategią rozszerzania i

zaangażowania. Doprowadziło to w 1995 roku do nawiązania stosunków dyplomatycznych.

415 W Moskwie odnalazł się raport generała Quanga, który stwierdzał, że przetrzymywano amerykańskich

żołnierzy. Waszyngton natychmiast zażądał dostępu do generała celem potwierdzenia raportu. Zob. też L.M. Stern,

Defense Relations between the United States and Vietnam, Macfarland & Company, Jefferson NC 2005, s. 26.

134

Rozdział IV. Amerykańska strategia równoważenia w sferze stosunków

politycznych i wojskowych z Wietnamem w latach 1995–2016

1. Strategia zaangażowania i rozszerzania a normalizacja stosunków z Wietnamem

„To nie jest demokratyczna krucjata, ale pragmatyczne zobowiązanie, by wolność znalazła się

tam, gdzie jest najbardziej potrzebna”416. Taką opinię wyraził prezydent USA Bill Clinton z

okazji nawiązania stosunków z Wietnamem w 1995 roku.

Ze względu na fakt, że Clinton był pierwszym prezydentem Stanów Zjednoczonych po

zakończeniu zimnej wojny, jego strategia dotycząca polityki zagranicznej musiała z samego

założenia być inna niż te wcześniejsze, gdyż po raz pierwszy USA nie miały żadnego

konkretnego wroga. Doktryna powstrzymywania w swoich wielu odsłonach musiała zostać

zastąpiona, jak zauważył Anthony Lake, doradca prezydenta ds. bezpieczeństwa: „przez

strategię rozszerzania (ang. enlargement) – rozszerzania światowej społeczności wolnych

gospodarek rynkowych”417. Jednocześnie strategia ta miała stanowić podstawę do

zaangażowania się USA w wybranych regionach na świecie w promocję wartości liberalnych,

demokratycznych i wolnorynkowych. Było to związane z przekonaniem wynikającym z

liberalnej teorii Michaela Doyle’a, mówiącej, że demokracje liberalne nie toczyły ze sobą

wojen418. Wywodziło się to przekonanie jeszcze z myśli kantowskiej i traktatu O wiecznym

pokoju. Administracja B. Clintona, mając dowód niewydolności konkurencyjnego systemu,

jakim był komunizm, znalazła w zakończeniu zimnej wojny potwierdzenie tezy Doyle’a i Kanta

oraz dowód na wyższość systemu demokratycznego i systemu wolnorynkowego.

Uznano wtedy, że „do granic, w których demokracja i gospodarka rynkowa mają wpływ

na inne narody, nasz naród będzie bardziej bezpieczny, prosperujący i wpływowy, podczas gdy

szerszy świat będzie bardziej ludzki i pokojowy”419. Zatem od samego początku prezydentury

Clintona widać było, że kwestie gospodarcze miały tak samo wysoki priorytet, jak kwestie

tradycyjnie pojmowanego bezpieczeństwa.

Ta strategia zawierała cztery podstawowe elementy:

• wzmocnienie wspólnoty demokracji rynkowych;

416 Cytat za: A. E Goodman, The Political Consequences of Normalization of US–Vietnam Relations,

„Contemporary Southeast Asia” 1996, 17/4, s. 420. 417 A. Lake, From Containment to Enlargement, Address at Johns Hopkins University, 21 September 1993,

Washington D.C. 418 Patrz też: M. W. Doyle, Liberalism and World Politics, “The American Political Science Review”, vol.80 nr 4,

1986. 419 A. Lake, From Containment…1993, op. cit.

135

• wzmocnienie nowych demokracji i gospodarek rynkowych;

• przeciwdziałanie agresji i wspieranie liberalizacji państw wrogich tym wartościom;

• cele humanitarne, pomoc, ale też praca na rzecz gospodarek rynkowych i demokracji.

Clinton w swoim podejściu wychodził bowiem z bardzo prostego założenia: twarde

bezpieczeństwo będzie również zależało od dobrej sytuacji gospodarczej, a dobrobyt Stanów

Zjednoczonych oraz dobre relacje handlowe z jak największą ilością państw zapewniały

stabilizację systemu międzynarodowego. „Wszystko, co zależy od siły naszej gospodarki do

bezpieczeństwa naszych miast, do zdrowia naszych obywateli zależy nie tylko od tego, co jest

wewnątrz naszych granic, ale także od tego, co jest pół świata dalej”420. Aby więc zabezpieczyć

państwo, należało, według Clintona, selektywnie zaangażować się w promowanie demokracji

i wolnego rynku na świecie, przede wszystkim w Europie oraz w Azji. „Nasze bezpieczeństwo

i dobrobyt zależą od naszego zaangażowania tam, gdzie interesy tak wielu wielkich potęg się

krzyżują – tam, gdzie walczyliśmy w trzech wojnach w ciągu ostatniego półwiecza”, a co

więcej, „Azja Wschodnia jest regionem coraz ważniejszym dla bezpieczeństwa USA oraz jego

dobrobytu, nigdzie elementy strategii powiększania i zaangażowania nie są bardziej

widoczne”421. Odnośnie do tego regionu sformułowano pięć szczegółowych elementów

doktryny zaangażowania, o których mówił Clinton. Przede wszystkim były to:

• utrzymanie strategicznej strefy, która odzwierciedlała status USA jako hegemonicznej

potęgi Pacyfiku;

• powiększanie ilości wolnych rynków poprzez bilateralne i multilateralne umowy;

• baczna obserwacja wzrostu znaczenia Chin;

• odgrywanie kluczowej roli w doprowadzeniu do zjednoczenia państw koreańskich;

• doprowadzenie do normalizacji w Indochinach oraz rozszerzenia ASEAN422.

Azja Wschodnia była zatem jednym z głównych celów strategii powiększania B. Clintona,

której istota polegała na tym, że odrzucała bardziej ekspansywne, w sensie militarnym,

myślenie o obowiązkach USA związanych z promowaniem demokracji konstytucyjnej423. Żeby

koncepcja ta była możliwa do zrealizowania, doktryna musiała skupić się na najważniejszych

gospodarczo i strategicznie obszarach. Prezydent USA mówił, że „im silniejsza jest polityczna,

420 W. J. Clinton, Remarks on United States Foreign Policy in San Francisco, 26 lutego 1999;

http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=57170 (dostęp: 12 września 2017). 421 W.J. Clinton, National Security Strategy… 1994, op. cit., s. 23 7 Ibidem, s. 24. 423 D. Brinkley, Democratic Enlargement: The Clinton Doctrine. „Foreign Policy” 1997 (106): 110–127, s. 116.

http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=57170

136

demokratyczna i ekonomiczna liberalizacja na świecie, w szczególności w państwach o

geostrategicznym znaczeniu dla nas, tym bezpieczniejszy będzie nasz naród”424.

Podkreślić jednak należy, że w wyjątkowych wypadkach, przy katastrofach humanitarnych

lub powstaniu zagrożenia dla regionu, administracja miała działać poza wyznaczonymi

parametrami. „Globalne bezpieczeństwo jest zagrożone przez regionalne niestabilności, z

którymi możemy się skonfrontować, żeby bronić swoich obywateli i interesy lub na prośbę

naszych sojuszników albo Narodów Zjednoczonych”425. Jednocześnie żywiono w administracji

nadzieje, że będzie to odwrócona teoria domina, czyli że w miejsce systemów gospodarki

centralnie planowanej w kolejnych państwach zwyciężać będą idee wolnorynkowe.

Uważano bowiem, że w ślad za otwarciem rynków i ich integracją z systemem

międzynarodowym nastąpią w danym państwie zmiany polityczne. W narodowej strategii

bezpieczeństwa opisano to założenie w sposób następujący: „Wspieranie globalnego ruchu na

rzecz demokracji wymaga pragmatycznego i długoterminowego podejścia, skoncentrowanego

zarówno na wartościach, jak i instytucjach. Stany Zjednoczone Ameryki muszą budować na

możliwościach osiągniętych dzięki zakończeniu zimnej wojny. Naszym długoterminowym

celem jest świat, w którym wszystkie główne potęgi będą demokracjami, a wiele innych państw

dołączy do społeczności demokracji wolnorynkowych”426.

Ogólne, stałe założenia polityki USA wobec Azji były niezwykle proste: po pierwsze i

najważniejsze, chodziło o zapobiegnięcie kolejnej wojnie na Pacyfiku, po drugie:

uniemożliwienie jakiemukolwiek mocarstwu zdobycia hegemonii kosztem USA427. Polityka

Clintona wobec Azji miała opierać się przede wszystkim na zaangażowaniu i pracy w ramach

międzynarodowej społeczności z użyciem soft power428. W polityce międzynarodowej USA

chciały się skupić na wykorzystaniu tzw. miękkich narzędzi. Chodziło tu częściowo o redukcję

kosztów uprawiania polityki zagranicznej we wschodniej Azji, których po końcu zimnej wojny

nie dało się już w pełni usprawiedliwić.

Realizacji strategii Stanów Zjednoczonych w regionie Azji Wschodniej sprzyjała sytuacja

po zimnej wojnie, która nie wymagała od USA użycia siły i interwencji zbrojnych. Ameryka

424 W. J. Clinton, National Security Strategy of the United States, White House 1995. 425 W.J. Clinton, National Security Strategy… 1994, op. cit., s. 1. 426 Ibidem s. 20. 427 Ostatecznie tym rywalem okazały się Chiny, jednak w okresie administracji Clintona nie było to jeszcze w

pełni oczywiste, a te dwa kraje ze sobą współpracowały na arenie międzynarodowej. USA wręcz wspierały wysiłki

Chin, by mogły stać się częścią społeczności międzynarodowej, jak w przypadku kandydatury Chin do WTO.

Można się spierać, czy instytucjonalizacja relacji Chin z otoczeniem miała ograniczyć ich możliwości i

zachowanie. Patrz też: W. T. Tow, Asia-Pacific strategic relations: seeking convergent securit, Edinburgh, 2001,

s.173. 428 Ibidem, s. 170.

137

była w tym czasie niekwestionowanym przywódcą w regionie, a jej siła opierała się na sieci

sojuszy oraz na konstruktywnej współpracy z innymi wielkimi potęgami w regionie, jak Chiny

czy Rosja. Do trendów sprzyjających umocnieniu pozycji Stanów Zjednoczonych należały:

zmniejszenie szans na wybuch konfliktu, poprawa sytuacji gospodarczej krajów Azji, rozwój

multilateralizmu, umocnienie tendencji demokratycznych oraz wsparcie ze strony elit dla

państwa prawa429.

Strategia USA, zwana strategią zaangażowania i rozszerzania, nie przewidywała wycofania

się z regionu, co zaowocowałoby utratą międzynarodowej pozycji przez Stany, a już z

pewnością utratą zaufania stałych partnerów i sojuszników. Anthony Lake podkreślił, że:

„musimy koncentrować nasze wysiłki na państwach, które mają wpływ na nasze strategiczne

interesy, takich jak te z dużymi gospodarkami, krytycznie ważnym położeniem, bronią

nuklearną”430. Dlatego też Clinton zdecydowany był na pozostanie w Azji i wręcz umocnienie

amerykańskiej pozycji. Miało to udowodnić, że USA nie zamierza wycofywać się z Azji oraz

pragnie zademonstrować nową determinację polityczną pierwszego pozimnowojennego

prezydenta. Strategia USA miała przede wszystkim wykorzystywać soft power oraz narzędzia

gospodarcze: pokazać, że współpraca ze Stanami Zjednoczonymi była znacznie bardziej

opłacalna niż pozostawanie w obozie ich konkurentów.

Wspomniany wcześniej A. Lake, powszechnie uważany za amerykańskiego liberała,

twierdził, że USA powinny korzystać ze wszystkich narzędzi, by „promować [wśród innych

państw] bardziej stabilny i sprawiedliwy rząd”431. Clinton zatem zdefiniował politykę

zagraniczną USA na następne lata i było to o tyle kluczowe, że na nowo trzeba było określić

kwestie interesu amerykańskiego i narzędzi dopuszczalnych w obronie tego interesu. Clinton

za swoje główne narzędzia obrał gospodarkę, uważając, że to jest jedyne pole, na którym ZSRR

przegrał z USA. Jako że dodatkowo był on integracjonistą, to chciał zwiększyć obecność USA

na świecie, ale nie w postaci ich sił zbrojnych.

Globalna integracja handlowa miała przyczynić się do zwiększenia powiązań

gospodarczych, a tym samym ustabilizować pozycję USA i promować wspierany przez

Amerykanów system międzynarodowy. Krauthammer nazwał to ‘nowym unilateralizmem’ 432,

który dawał USA możliwość tworzenia polityki globalnej, niekwestionowanej przez inne

429 R. G. Sutter, United States and East Asia: Dynamics and implications, Rowan & Littlefield, Boston 2003 s. 27. 430 A. Lake, From Containment…1993, op. cit. 431 Cyt. za: J. D. Boys, Clinton's Grand Strategy: US Foreign Policy in a Post-Cold War World, Bloomsbury,

London: 2015 s. 16. 432 C. Krauthammer, The New Unilateralism, „Washington Post”, 8 czerwca 2001.

138

supermocartwo. USA miały jednak skupić się na inkluzywnej polityce, tak aby wzmocnić swoją

pozycję, ale też wzmocnić instytucje, które wspierały USA i ich politykę mocarstwową.

Ogólnie rzecz biorąc, celem polityki zagranicznej Billa Clintona w regionie Azji

Wschodniej było wzmocnienie procesów liberalizacyjnych w gospodarce światowej, a

jednocześnie utrzymanie prymatu Stanów Zjednoczonych: „Musimy skupić nasze wysiłki na

potrzebach; one muszą być skoncentrowane na państwach, których społeczeństwa naciskają na

reformy lub je już zapewniły”433. W jego postawie można zatem znaleźć, według Marka

Beesona, ślady Nowego Ładu Franklina Delano Roosevelta, w którym gospodarce

przypisywano najważniejszą rolę, a przede wszystkim połączenie rozwoju gospodarczego z

pokojem i demokracją434. Dlatego też największe wyzwanie dla polityki Clintona w Azji

stanowiły Chiny, wobec których Waszyngton miał podobną strategię jak w stosunku do innych

państw ASEAN. Clinton chciał jednak zwiększyć integrację z systemem międzynarodowym

nie tylko Chin, ale także państw Azji Południowo-Wschodniej, które przez lata utrzymywały

pewien dystans wobec tzw. pierwszego świata, integrując się raczej w ramach własnych

instytucji regionalnych, jak ASEAN czy ruch państw niezaangażowanych. Wietnam,

wychodzący w tym okresie z izolacji politycznej i gospodarczej, był idealnym kandydatem na

nowego partnera dla USA w regionie.

Stabilna i spokojna Azja Południowo-Wschodnia to dla administracji Billa Clintona Azja

pod wpływem Stanów Zjednoczonych. Zgodnie z narodową strategią z 1999 roku, w Azji

Południowo-Wschodniej wpływy należało utrzymać z pomocą: współpracy z ASEAN i dialogu

w ramach ARF oraz poprzez stosunki bilateralne z krajami regionu435. Wśród nich Wietnam z

racji swojego położenia i niedawnej transformacji był jednym z najważniejszych.

W związku z tym priorytety nakreślone przez Winstona Lorda, zastępcę sekretarza stanu

ds. Azji i Pacyfiku, zakładały m.in. pogłębianie relacji z ASEAN, budowanie forów

multilateralnych ds. bezpieczeństwa oraz dalszą normalizację stosunków z Hanoi436. Miały na

celu konstruktywne zaangażowanie i miękkie przebalansowanie regionu, aby wpływy USA

zostały utrzymane.

Mając na uwadze powyższe zagrożenia globalnej i regionalnej strategii USA, można uznać,

że normalizacja stosunków z Wietnamem idealnie wpisywała się w jej założenia i cele. Było to

jednak wyjątkowe wyzwanie dla Stanów Zjednoczonych, ponieważ, o czym pisano w

433 W.J. Clinton, National Security Strategy…1994, op. cit. 434 M. Beeson, Bush and Asia: America's evolving relations with East Asia, Routledge, New York 2006, s. 70. 435 W.J. Clinton, National Security Strategy1999. 436 Problem z celami, jakie przyjął do realizacji Lord był taki, że wiele z nich się wzajemnie wykluczało lub

szachowało. Nie było możliwości, aby je wszystkie zrealizować.

139

poprzednim rozdziale, obydwa państwa pozostawały w konflikcie i traktowały się wzajemnie

jak wrogowie. USA utrzymywały embargo gospodarcze w stosunku do Wietnamu na podstawie

Trading with the Enemy Act of 1917. Uniemożliwiało to świadczenie jakiejkolwiek pomocy,

nie mówiąc już o pożyczkach międzynarodowych. Jak pisał jeden z badaczy: „ironia losu

polegała na tym, że zastosowana przez USA broń ekonomiczna okazała się o wiele bardziej

efektywna niż interwencja zbrojna, ponieważ Wietnam pozostawał politycznie odizolowany i

pozbawiony środków do odbudowy gospodarczej”437.

Amerykańska administracja George’a Busha Sr., który sprawował urząd w latach 1989–

1993, a więc w okresie zakończenia zimnej wojny i upadku realnego socjalizmu w Europie

Środkowej i Wschodniej, musiała się w nowej sytuacji zmierzyć z licznymi wyzwaniami, wśród

których była kwestia uregulowania stosunków z Wietnamem. Było to tym bardziej pilne, że

zmieniły się i międzynarodowe uwarunkowania, i sytuacja w samym Wietnamie.

W 1986 roku Wietnam wprowadził program reform gospodarczych, wzorowany na

chińskich rozwiązaniach, które zakładały większą rolę sektora prywatnego w gospodarce i

stopniowe odchodzenie od ortodoksyjnej gospodarki centralnie planowanej, zgodnej z

założeniami ideologii komunistycznej (rozdział 5 pracy).

Biorąc pod uwagę międzynarodowy punkt widzenia, wyjątkowo ważną rolę odegrała

deklaracja Wietnamu z września 1988 roku o zamiarze wycofania sił zbrojnych z Kambodży.

Przyczyniła się do przyspieszenia rozmów pokojowych, prowadzonych od lipca 1988 roku w

Indonezji między stronami wojny domowej w Kambodży.

Wszystkie powyższe zmiany zbiegły się z objęciem władzy w styczniu 1988 roku przez

administrację George’a Busha Sr. – wiceprezydenta za czasów Ronalda Reagana. Jego

administracja była przekonana o potrzebie opracowania nowego podejścia do regionu Indochin,

w tym także Wietnamu. Jeden z badaczy ujął tę kwestię w następujący sposób: „Argumentem

na rzecz ustanowienia stosunków dyplomatycznych z Socjalistyczną Republiką Wietnamu jest

uznanie faktu, że USA posiadają w tym regionie żywotne interesy, które mogą być

zabezpieczone tylko poprzez ustanowienie normalnych stosunków z komunistycznymi

Indochinami”438.

Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, kiedy w

polityce zagranicznej USA pojawiły się pierwsze koncepcje normalizacji stosunków z dawnym

wrogiem – Wietnamem, ujawnił się po raz pierwszy dylemat, z którym z dwóch państw

komunistycznych Azji Wschodniej, tj. Chinami czy Wietnamem utrzymywać lepsze relacje.

437 G. Herring, America and Vietnam: The Unending War, „Foreign Affairs”, 1991/1992, vol. 70 nr 5 s. 111. 438 K. Richburg, Back to Vietnam, „Foreign Affairs”, 1991, vol. 7 nr 4

140

Należy przypomnieć, o czym wcześniej pisano, że w ostatnich dwóch dekadach zimnej wojny

dla Stanów Zjednoczonych stosunki z Chinami, począwszy od historycznej wizyty prezydenta

Nixona w Pekinie w 1972 roku, miały kluczowe strategiczne znaczenie. Strategia ta opierała

się na wykorzystaniu instytucjonalnym Chin w rywalizacji ze Związkiem Radzieckim.

Zimnowojenne strategiczne założenia kształtujące politykę USA wobec Chin zaczęły być

przewartościowywane w 1989 roku za sprawą czterech wydarzeń:

• Po pierwsze, krwawe stłumienie demonstracji studentów 4 czerwca 1989 roku – co

wywołało krytykę związaną z koniecznością ochrony praw człowieka w tym państwie.

• Po drugie, USA zaczęły zmieniać stanowisko odnośnie do sytuacji w Kambodży,

zwłaszcza po deklaracji Wietnamu z 1988 roku o wycofaniu wojsk. Zmiana ta polegała

na tym, że USA wycofały swoje poparcie dla rządu Czerwonych Khmerów pod

przywództwem Pol Pota, podczas kiedy Chiny nadal ten rząd wspierały. Jednocześnie

USA przestały potępiać rząd Hung Sena, który w Kambodży był popierany przez

Wietnam.

• Po trzecie, pod koniec lat osiemdziesiątych osłabiony ekonomicznie Związek Radziecki

– dotychczasowy sojusznik Wietnamu – przystąpił do wycofywania swoich sił

morskich i lotnictwa z bazy w Cam Ranh Bay. Ograniczył również pomoc gospodarczą

dla państw indochińskich. To sprawiło, że w tym regionie pojawiła się geopolityczna

pustka, która otwierała nowe możliwości dla Stanów Zjednoczonych. W tej sytuacji

normalizacja stosunków z Wietnamem umożliwiła zmniejszenie regionalnych napięć i

zwiększenie roli USA w tym regionie.

• Po czwarte, nowa administracja George’a H.W. Busha jako pierwsza spotkała się z

presją ze strony środowisk biznesowych na rzecz normalizacji stosunków z

Wietnamem. W tamtym okresie firmy z USA, ze względu na embargo, nie mogły

współpracować z Wietnamem, podczas gdy firmy z Japonii, Australii czy Europy

Zachodniej miały takie możliwości w związku z realizacją przez Wietnam polityki

reform.

Powyższe uwarunkowania sprawiły, że tuż po zakończeniu zimnej wojny w strategii USA

wobec Azji Wschodniej pojawił się dylemat, który został określony przez jednego z badaczy

jako wybór między wspieraniem Pekinu i/lub Hanoi. To wtedy po raz pierwszy, najpierw w

sferze koncepcyjnej, pojawił się problem, na ile Wietnam mógłby zastąpić Chiny jako

kluczowy partner w Azji Południowo-Wschodniej: „Jeśli Wietnam miałby zastąpić Chiny, to

141

zgodnie z doktryną administracji prezydenta Busha, najlepszym podejściem byłoby

oddziaływanie na reformy wewnętrzne, a nie izolacja”439.

Mając powyższe na uwadze, należy podkreślić, że administracja G. Busha Sr. dokonała

zasadniczego przełomu w stosunkach z Wietnamem w 1991 roku, poprzez przyjęcie tzw.

„mapy drogowej”, która zakładała, że każde działanie Wietnamu na rzecz wyjaśnienia losu

zaginionych w akcji i odkrycia szczątków poległych będzie się przekładało na działania

normalizujące stosunki bilateralne ze Stanami Zjednoczonymi, przejawiające się w

stopniowym znoszeniu sankcji gospodarczych. 12 grudnia 1992 roku, na miesiąc przez

zakończeniem urzędowania, prezydent G. Bush Sr. ogłosił decyzję, na podstawie której

amerykańskie firmy mogły otwierać przedstawicielstwa handlowe w Wietnamie. 13 stycznia

1993 roku specjalna komisja powołana przez obie izby Kongresu opublikowała ponad

tysiącstronicowy raport, podsumowujący działania na rzecz wyjaśnienia losu zaginionych

żołnierzy. Uważa się, że ta publikacja formalnie zamknęła tę kwestię i otworzyła drogę do

pełnej normalizacji, którą podjęła kolejna administracja pod przywództwem nowo wybranego

prezydenta Billa Clintona440.

Nowy prezydent USA kontynuował „mapę drogową” swojego poprzednika.

Przedstawiciel tej administracji, Anthony Lake, argumentował tę decyzję w następujący

sposób: „Przywracając Wietnam do międzynarodowej społeczności narodów, normalizacja

służy również naszym interesom, pracując na rzecz wolnego i pokojowo nastawionego

Wietnamu w stabilnej i spokojnej Azji”441.

Analizując normalizację stosunków USA–Wietnam w połowie lat dziewięćdziesiątych

należy pamiętać, że Clinton był pierwszym prezydentem USA, który nie służył w wojsku,

dodatkowo był bardzo aktywnym przeciwnikiem wojny w Wietnamie. To znacznie osłabiało

jego pozycję negocjacyjną, nawet po oficjalnej normalizacji. Wiele organizacji weteranów,

przedstawicieli partii republikańskiej oraz częściowo Pentagonu byli zdecydowanymi

krytykami postępowania Clintona. Uważano, że nie mając doświadczenia w problematyce

bezpieczeństwa, wojskowości oraz w sprawach międzynarodowych442, popełniał on

strategiczny błąd regulując relacje z Wietnamem. Normalizacja, którą podjął, była jednak

zgodna z doktryną powiększania. Anthony Lake tak uzasadniał realizację tej doktryny:

„Musimy skoncentrować nasze wysiłki tam, gdzie możemy wywrzeć największy nacisk. A

439 K. Richburg, Back to…, op. cit. 440 M. Cooper US–Vietnam relations: should the US normalize relations with its old enemy?;

https://library.cqpress.com/cqresearcher/document.php?id=cqresrre1993120100 (dostęp: 20 lutego 2019). 441 Cyt. za A. Goodman, The Political Consequences op. cit., s. 423. 442 Clinton wcześniej był gubernatorem Arkansas i nie pełnił żadnych funkcji międzynarodowych.

https://library.cqpress.com/cqresearcher/document.php?id=cqresrre1993120100

142

nasze wysiłki muszą być kierowane potrzebami, muszą koncentrować się na państwach,

których obywatele domagają się reform lub już je sobie zapewnili”.

Normalizację relacji z Wietnamem udało się przeprowadzić skutecznie m.in. dlatego, że

Clinton i jego administracja byli wspierani przez weteranów i wpływowych polityków, takich

jak John McCain i Douglas Petersen, którzy spędzili lata w Wietnamie jako jeńcy wojenni.

Później McCain miał wyrazić dumę z działań Clintona na rzecz normalizacji i chwalić jego

odwagę443. Niemniej stosunek prezydenta Clintona do wojny w Wietnamie utrudniał

podejmowanie decyzji i działań politycznych: opozycja starała się zahamować prezydenta,

głównie poprzez krytykę jego osoby oraz poprzez naciski na kwestie związane z jeńcami

wojennymi i zaginionymi w akcji(ang. prisoners of war – POW oraz missing in action – MIA),

które dla kilku grup społecznych były niezmiernie ważne. Wspomniany już Anthony Lake

podsumował normalizację w następujący sposób:

Rozpoczęliśmy nowy rozdział w naszych relacjach z Wietnamem, jednocześnie pracując na rzecz

najpełniejszego możliwego spisu zaginionych Amerykanów. Jednocześnie pchnęliśmy do przodu

ambitny plan dotyczący Azji – wzmocnienia demokracji, zwiększenia integracji gospodarczej,

rozpoczęcia rozmów dotyczących bezpieczeństwa regionalnego, pomocy dla amerykańskich

biznesów oraz ochrony zdrowia i dobrobytu amerykańskich obywateli444.

Kierując się powyższymi przesłankami, administracja Billa Clintona, pomimo oporu

przeciwników normalizacji z Wietnamem, podejmowała sukcesywne działania na rzecz

uregulowania stosunków z tym państwem. 2 lipca 1993 roku rząd Stanów Zjednoczonych

wycofał się z części sankcji finansowych wobec Wietnamu: zgodę na udzielanie Wietnamowi

pożyczek uzyskały Azjatycki Bank Rozwoju oraz Bank Światowy. Skłoniło to inne państwa do

anulowania starych długów Wietnamu, a Bank Światowy udzielił rządowi w Hanoi kredytu w

wysokości 228 mln USD na odbudowę infrastruktury. W tym samym roku USA wyraziły zgodę

na udział amerykańskich firm w projektach inwestycyjnych realizowanych w Wietnamie z

wykorzystaniem środków finansowych pochodzących z Banku Światowego.

W lutym 1994 roku Stany Zjednoczone zniosły obowiązujące od 1975 roku embargo na

handel z Wietnamem. Podstawą tej decyzji był w ocenie władz amerykańskich postęp w

negocjacjach z Wietnamem w rozwiązywaniu problemu zaginionych żołnierzy USA.

443 J. McCain, Remarks at the Clinton School of Public Service in Little Rock. McCain praises Bill Clinton for

Vietnam rapprochement. Little Rock, 20 April 2013; http://www.politico.com/blogs/under-the-

radar/2013/04/mccain-praises-bill-clinton-for-vietnam-rapprochement-161562 (dostęp: 20 marca 2018). 444 A. Lake, Remarks to the Japan–America Society, October 23, 1996: The Enduring Importance of American

Engagement in the Asia-Pacific Region, Washington D.C.

http://www.politico.com/blogs/under-the-radar/2013/04/mccain-praises-bill-clinton-for-vietnam-rapprochement-161562

http://www.politico.com/blogs/under-the-radar/2013/04/mccain-praises-bill-clinton-for-vietnam-rapprochement-161562

143

Wszystkie te wydarzenia razem wzięte doprowadziły do decyzji o nawiązaniu stosunków

dyplomatycznych, która została ogłoszona 11 lipca 1995 roku przez prezydenta Billa Clintona

w Białym Domu. Bezpośrednią przyczyną tego działania było przystąpienie Wietnamu do

ASEAN. Formalnie porozumienie z Wietnamem o ustanowieniu stosunków dyplomatycznych

podpisano miesiąc później, 6 sierpnia, podczas wizyty Warrena Christophera w Hanoi.

Dokonano wtedy także uroczystego otwarcia ambasady USA w Wietnamie, a pierwszym

ambasadorem został Douglas ‘Pete’ Peterson445.

W sensie politycznym wielkim przełomem w stosunkach USA–Wietnam była wizyta

sekretarz stanu Madeleine Albright w Wietnamie w czerwcu 1997 roku. Odwiedziła wtedy

Hanoi i Ho Chi Minh City. Spotkała się także z premierem Phan Van Khaiem.

Efektem tej wizyty było podpisanie umowy o otwarciu konsulatu USA w Ho Chi Minh i

konsulatu Wietnamu w San Francisco, jak również umowy o ochronie własności intelektualnej.

Najważniejszym problemem były kwestie gospodarcze, związane z możliwością uzyskania

przez Wietnam klauzuli najwyższego uprzywilejowania (o czym szerzej w rozdziale

ekonomicznym).

Podczas konferencji prasowej po zakończeniu wizyty sekretarz stanu Albright wygłosiła

opinię o stosunkach z Wietnamem, która oddaje istotę problemu stosunków wzajemnych.

Podkreśliła, że Wietnam dokonał w ostatnich latach ogromnego postępu w otwieraniu się na

świat zewnętrzny i organizacje międzynarodowe. Odnosząc się do stosunków wzajemnych

stwierdziła: „Jak oświadczyłam przywódcom Wietnamu, ekonomiczna i polityczna otwartość

to dwie strony tej samej monety. Nie można mieć jednej, nie posiadając drugiej. Obydwie

wymagają rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i rządów prawa”446.

Powyższe stwierdzenie uzasadnia pogląd, że normalizacja stosunków USA–Wietnam

miała odbywać się na amerykańskich warunkach, wśród których najważniejsze było

oczekiwanie, że w Wietnamie, podobnie jak w Europie Środkowej i Wschodniej, nastąpi

transformacja ustrojowa. Takie oczekiwania strony amerykańskiej nie spotkały się ze

zrozumieniem władz Wietnamu, które, świadome przewagi USA, przekonywały o potrzebie

rozwijania stosunków na równorzędnych zasadach, bez ingerencji w sprawy wewnętrzne447.

Uważały, że sama normalizacja pomoże poprawić sytuację międzynarodową ich państwa, ale

współpraca z USA była pożądana, jednak nie konieczna. Nie chciano bowiem, aby Wietnam

445 M. Manyin, The Vietnam–US Normalization Process, CRS, Washington 2002. 446 M. Albright, Secretary of State Madeleine Albright Press Conference, June 29 1997, Department of State,

Washington. 447 Hoang Anh Tuan, Rapprochement between Vietnam and United States: A Response, „Contemporary Southeast

Asia” 32 (2010), s. 343.

144

po raz kolejny znalazł się w sytuacji, gdy jest zależny od jakiegokolwiek wielkiego mocarstwa.

Stąd wzmacnianie więzi politycznych z USA nie stanowiło w tym czasie priorytetu.

Dla Waszyngtonu taka strategia była kompletnie niezrozumiała i nieznana, co

owocowało znacznym przedłużaniem się wstępnej fazy wspomnianej mapy drogowej. Hanoi

nie mogło zaakceptować w pełni wszystkich warunków USA po normalizacji: Wietnamczycy

uważali, że to oni zwyciężyli w wojnie i zgoda na wszystkie warunki oznaczałaby – według

Hoang Anh Tuana, badacza Wietnamu z Institute of Southeast Asian Studies w Singapurze –

zdradę i poddanie się.

Ważny czynnik w decyzji o normalizacji stosunków z Wietnamem stanowiły Chiny. Już w

1995 roku zbudowały one małą bazę na jednej z wysp archipelagu Spratly, żeby lepiej

zaznaczyć swoją obecność na Morzu Południowochińskim448. William Tow, profesor z

Australian National University, zauważył, że już za prezydentury Clintona obszar Morza

Południowochińskiego został uznany za strategiczny ze względu na szlaki transportowe i złoża

surowcowe. Wietnam znajdował się natomiast w znakomitej pozycji geostrategicznej, by

blokować lub znacznie utrudniać żeglugę przez Morze Południowochińskie449. Jako sojusznik

lub przynajmniej partner Stanów Zjednoczonych mógł stanowić atut w zabezpieczeniu szlaków

komunikacyjnych biegnących wzdłuż wietnamskiej linii brzegowej. Dlatego też nawiązanie

stosunków z Wietnamem było tak ważne dla utrzymania wolności żeglugi w regionie i

interesów amerykańskich tamże.

Współpraca, mimo początkowych trudności, była kontynuowana, głównie ze względu

na fakt, iż już wtedy oba rządy widziały się jako partnerzy strategiczni, istotni w realizacji

narodowych interesów.

Krytycy normalizacji i współpracy USA z Wietnamem twierdzili, że reżim

komunistyczny nie może stanowić dla USA wiarygodnego partnera, tym bardziej, że przez

wiele lat Wietnam był jednym z największych wrogów USA450. Pokutował tutaj brak

odpowiedniego rozróżnienia między komunistycznymi reżimami, jak również silna

ideologizacja Kongresu, co wcześniej już zaowocowało interwencją USA w Wietnamie. Co

448 Budowa tej bazy prawie zakończyła się konfliktem z Filipinami. Jedynie ostrzeżenie, że traktat sojuszniczy z

USA nie rozciąga się na strefę konfliktu powstrzymało Manilę przed eskalacją konfliktu. 449 Patrz też: W. T. Tow, Security Politics in the Asia-Pacific: A Regional-Global Nexus?, Cambridge University

Press, Cambridge: 2009. 450 Do takiego postrzegania Wietnamu walnie przyczynił się prezydent Ronald Reagan, który promował obraz

Wietnamu jako wroga i kraju, w którym Wietnamczycy dopuszczali się zbrodni wojennych. Wiele filmów, jakie

powstały w okresie jego prezydentury, miało na celu pokazanie Wietnamu jako miejsca heroicznej walki

Amerykanów, jak również przekonanie społeczeństwa, że w Wietnamie wciąż przetrzymywani byli jeńcy wojenni.

Patrz: Rambo: First Blood Part II,” rok 1985, seria Zaginiony w akcji lata 1984, 1985, 1988.

145

więcej, krytykowano wówczas całą strategię powiększania, której częścią było nawiązanie

relacji z Wietnamem, uważając, że jest zbyt efemeryczna i nie ma oparcia w rzeczywistości451.

Wymienione wyżej uwarunkowania sprawiały, że w stosunkach USA–Wietnam po roku

1995 pojawiały się problemy, które należało rozwiązywać na bieżąco. Pierwszym, jaki

administracja Clintona napotkała po oficjalnej normalizacji stosunków, ,,silnie związanym z

problemem zaginionych w akcji i jeńców wojennych”, była kwestia funduszy na otwarcie

ambasady. Wyznaczony został już nawet ambasador452, niemniej Kongres nie chciał się zgodzić

na sfinansowanie powstania ambasady aż do momentu, kiedy kwestia zaginionych w akcji i

jeńców wojennych zostanie zamknięta i przekazany zostanie na ręce amerykańskie pełen raport

dotyczący losów żołnierzy. Clinton natomiast chciał jak najszybciej wznowić relacje z

Wietnamem na najwyższym możliwym szczeblu.

Kongres tymczasem zaproponował ustawę HR1561, która warunkowała poprawę relacji

postępami w kwestii POW/MIA. Ustawa została jednak zawetowana przez Clintona, który

uważał ją za przeszkodę w budowaniu regionalnej strategii USA oraz relacji z Wietnamem.

Ustawa ponownie pojawiła się na wokandzie w złagodzonej wersji jako HR3019. Zanim jednak

trafiła pod głosowanie, Clinton wykorzystał inną ze swoich prerogatyw: wydał Prezydencką

Ocenę 96-28, zgodnie z którą Wietnam w pełni współpracował w kwestii zaginionych

żołnierzy453. Ostatecznie Kongres przekazał fundusze na utworzenie ambasady, a pierwszym

ambasadorem został Douglas „Pete” Petersen, weteran wojny w Wietnamie.

Wiele krytycznie nastawionych osób w USA uważało, że Wietnam może robić znacznie

więcej w sprawie odnalezienia zaginionych żołnierzy. W związku z tym Kongres wstrzymał

finansowanie rozbudowy korpusu dyplomatycznego, chcąc uzyskać dodatkowe gwarancje na

poważne zaangażowanie. Zakładano, że Wietnam może łatwo pomóc w rozwiązaniu ponad 300

do 600 spraw i że nie robi tego celowo, aby wymusić pomoc humanitarną i dalszą współpracę

ze strony USA. Reprezentant Robert Dornan454, jeden z najgłośniejszych krytyków mniemanej

wietnamskiej obstrukcji, porównał wręcz rząd w Hanoi do zbrodniarzy wojennych.

451 D. Brinkley, op. cit., s. 110–127. 452 Ambasadorem został Douglas “Pete” Peterson, były oficer amerykańskich sił powietrznych, który w czasie

wojny w Wietnamie był jeńcem wojennym, przetrzymywanym w tzw. Hanoi Hilton, słynnym obozie jenieckim

Wietnamu Północnego. Patrz też: C. Webb, POW's journey to Australia, via love in Vietnam, “The Age”, 2009,

September 17; http://www.theage.com.au/national/pows-journey-to-australia-via-love-in-vietnam-20090916-

frp6.html (dostęp: 10.września 2017). 453 W. J. Clinton, Memorandum on Vietnamese Cooperation in Accounting for United States Prisoners of War and

Missing in Action (POW/MIA), 29 May 1996. 454 Robert Dornan, urodzony w 1933 roku, był w latach 1993–1997 z ramienia Partii Republikańskiej

reprezentantem w Kongresie nowo utworzonego okręgu nr 33 w Kalifornii. W okresie swojego urzędowania był

powszechnie uważany za enfant terrible. Wielki krytyk Billa Clintona i jego polityki wobec Wietnamu, był

fotografem w trakcie wojny wietnamskiej, aktorem i gospodarzem programów telewizyjnych.

146

Delegacja USA, z udziałem ówczesnego zastępcy sekretarza obrony ds. jeńców

wojennych i zaginionych w akcji, została wysłana do Hanoi jeszcze w 1996 roku. Ustalono

tam, że będą podjęte dalsze działania na rzecz wyjaśnienia losów żołnierzy w 1476

przypadkach. Ustalono także, że 567 przypadków było beznadziejnych i szanse na wyśledzenie

losów tych żołnierzy były znikome. Dla Wietnamczyków było to bardzo ważne, gdyż zawężało

poszukiwania, pozwalało chociażby zaprzestania poszukiwań na morzu, gdzie spadło

kilkanaście amerykańskich samolotów.

Do Muoi, sekretarz generalny Komunistycznej Partii Wietnamu i Vo Van Kiet, premier

rządu, spotkali się także z przedstawicielami Narodowej Ligi Rodzin Jeńców Wojennych i

Zaginionych w Akcji 455, co było jednocześnie spełnieniem obietnicy, jaką Clinton złożył tej

grupie interesu456. Wietnamczycy w ten sposób starali się okazać dobrą wolę i chęć dalszej

współpracy. Zaznaczano jednak, że ze względu na fakt, iż wietnamscy żołnierze praktycznie

nie prowadzili działań oraz władze nie miały żadnej kontroli nad tym terytorium , ich

dokumenty nie mogły pomóc w odnalezieniu amerykańskich zaginionych. Dokumentacja,

którą dysponował rząd w Hanoi nie zawierała informacji o żołnierzach wziętych do niewoli

przez Wietkong w Wietnamie Południowym. Podobnie nie mogli oni mieć dokumentacji

dotyczącej zaginionych w akcji amerykańskich żołnierzy, którzy nie dostali się do niewoli.

Wietnamczycy przyznali także, że opiekowali się polami bitew, zbierając ciała poległych i

oddając je na przechowanie do władz centralnych, z zaznaczeniem, że wszystkie te szczątki

zostały już przekazane457.

Administracja USA starała się też wykazać, że dalsza współpraca w dziedzinie

POW/MIA nie będzie uzależniona od postępów w relacjach politycznych, m.in. utworzono

specjalną grupę śledczą, która miała badać losy zaginionych i ściśle w tej sprawie

współpracować z organizacjami amerykańskimi. Stanowisko wietnamskie zostało umocnione

w połowie 1996 roku, kiedy okazało się, że w USA źle zidentyfikowano zwłoki trzech

żołnierzy, a kolejny, który znajdował się na liście zaginionych, odnalazł się w Stanach

Zjednoczonych, kiedy złożył podanie o pomoc socjalną.

455 Dawniej Narodowa Liga Rodzin Amerykańskich Jeńców Wojennych i Zaginionych w Azji Południowo-

Wschodniej, ta organizacja ma na celu poznanie losów wszystkich możliwych zaginionych w akcji. W latach 80.

i 90. bardzo aktywnie lobbowała przeciwko normalizacji stosunków z Wietnamem, obawiając się, że wtedy

współpraca w dziedzinie POW/MIA się zakończy. Patrz też: http://www.pow-miafamilies.org/ 456 Rozmowy miały dotyczyć m.in. obecności Wietnamczyków w Laosie i Kambodży oraz przekazania

dokumentów, które pomogłyby w śledztwach w sprawie żołnierzy zaginionych w tych krajach. Łącznie jest to 350

żołnierzy. Patrz też: Progress in Vietnam. n.d. 20 May 2016. Defense POW/MIA Accounting Agency

http://www.dpaa.mil/Home.aspx. 457 To prawdopodobnie stąd pochodzi pomówienie i plotka o „magazynach”, w których Wietnamczycy mieli

przechowywać ciała amerykańskich żołnierzy.

http://www.dpaa.mil/Home.aspx

147

Niestety nie zmieniło to postawy Kongresu: wielu reprezentantów wciąż domagało się

przesłuchania przedstawicieli rządu przez specjalną komisją w przekonaniu, że dalsza poprawa

stosunków z Wietnamem doprowadzi do zepchnięcia problemu POW/MIA na dalszy plan.

Hanoi reagowało na tego typu krytykę ze spokojem, choć zaczęły pojawiać się krytyczne głosy

mówiące, że kwestia ta nie powinna zajmować już aż tak centralnego miejsca w relacjach

dwustronnych. Trin Xuan Long, ambasador Wietnamu przy ONZ, w jednym z wywiadów miał

powiedzieć, że Amerykanie „mieli wygórowane żądania”, sugerując jednocześnie, że

współpraca ma podtekst wywiadowczy458. Było to o tyle istotne, że rząd w Hanoi musiał stawić

czoła krytyce wewnętrznej: znacznie więcej czasu i zasobów zostało przeznaczonych na

poszukiwania zaginionych Amerykanów niż zaginionych Wietnamczyków, co powinno być

priorytetem,

W USA problem zaginionych żołnierzy był przedmiotem sporu politycznego między

izbami Kongresu a egzekutywą. Władza ustawodawcza, znajdująca się pod wpływem

kombatantów i ich rodzin, uzależniała akceptację wydatków na rozwój stosunków z

Wietnamem od postępów w rozwiązywaniu problemów jeńców i zaginionych żołnierzy.

Począwszy od 1996 roku, administracja Billa Clintona w kolejnych latach przedstawiała

Kongresowi sprawozdanie z realizacji zobowiązań Wietnamu dotyczących odnajdywania i

identyfikacji szczątków żołnierzy. Ponieważ te sprawozdania zawierały pozytywne oceny,

Kongres nie sprzeciwiał się finansowaniu kolejnych inicjatyw rządu. W ten sposób w drugiej

połowie lat dziewięćdziesiątych, dzięki współpracy obydwu stron, relikty wojennej przeszłości

były stopniowo usuwane, co sprzyjało poprawie stosunków wzajemnych i zwiększeniu

zaufania.

Z punktu widzenia Wietnamu bardzo ważnym problemem było zadośćuczynienie ze

strony USA z powodu szkód osobowych i strat materialnych związanych ze stosowaniem w

czasie interwencji w Wietnamie broni chemicznej zwanej ‘agent orange’ (czynnik

pomarańczowy). Według szacunków strony wietnamskiej ta broń była odpowiedzialna za

choroby lub kalectwo ponad czterech milionów osób 459.

Oficjalnie czynnik pomarańczowy, podobnie jak inne tego typu herbicydy używane

przez armię i lotnictwo USA w trakcie konfliktu, nie były klasyfikowane jako broń chemiczna,

458 L. M. Stern, Defense relations between the United States and Vietnam, Macfarland and Company, Jefferson,

North Carolina 2005, s. 106. 459 Wietnam stworzył na rzeczy ofiar dioksyn specjalny fundusz, który jednak nie mógł w wystarczającym stopniu

zaspokoić potrzeb osób cierpiących. Weterani, dla których pomoc z funduszu była największa, otrzymywali po

około 50 USD miesięcznie. Patrz też: General Accounting Office, Use of Agent Orange in Vietnam, 16 August

1978 oraz J. M. Stellman [et al.], The Extent and patterns of usage of Agent Orange and other herbicides in

Vietnam, “Nature” 422 (2003).

148

w związku z czym nie można było oskarżyć USA o użycie takiej broni. Jednak raporty

przedstawione przez różne organizacje i świadków wskazują, że Stany Zjednoczone zdawały

sobie sprawę z toksyczności zawartej w nim dioksyny, która była produktem ubocznym przy

wytwarzaniu herbicydów460.

Szacuje się, że w latach 1961–1971 zużyto około 75 milionów litrów czynnika

pomarańczowego, niszcząc przy tym pięć milionów arów lasów oraz 500 tysięcy arów

upraw461. Celem operacji Ranch Hand, w ramach której odbywały się naloty i spryskiwanie

herbicydami, było pozbawienie przeciwnika schronienia w dżungli oraz źródeł pożywienia.

Czynnik ten był jednym z wielu herbicydów użytych przez USA, ale powszechnie

uważanym za najbardziej szkodliwy i przy tym najszerzej stosowany w trakcie wojny. Zawierał

on dioksynę, substancję chemiczną niezwykle szkodliwą i trwałą. Jej biodegradacja trwa

dekady. Może powodować takie schorzenia, jak rak skóry, cukrzyca, choroby układu serca i

nerwowego. Skutki stosowania widać w kolejnych pokoleniach, w defektach, z jakimi rodzą

się dzieci w obszarach opryskiwanych lub w których czynnik był składowany. U dzieci może

to powodować rozszczepienie kręgosłupa, bifidię, problemy z rozwojem462. Czerwony Krzyż

szacuje, że na choroby związane z dioksyną chorują obecnie w Wietnamie ponad trzy miliony

ludzi.

Należało rozwiązać zatem dwa problemy związane z czynnikiem pomarańczowym: po

pierwsze – oczyszczenie tzw. gorących punktów, miejsc o wyjątkowo wysokim poziomie

skażenia, po drugie – problemy zdrowotne kolejnych pokoleń Wietnamczyków. Stany

Zjednoczone zdecydowane były w ramach „Planu działań” przeznaczyć na wszystkie kwestie

związane z czynnikiem pomarańczowym łącznie 300 mln USD.

Był też rozłam w postawie wobec „czynnika pomarańczowego”. Dla Ministerstwa

Obrony USA, ale także dla organów wietnamskich – Ministerstwa Obrony czy Ministerstwa

Zdrowia oraz Pracy, Inwalidów i Spraw Socjalnych – utrzymanie tych ludzi i koszty ich

leczenia to ogromny ciężar społeczny i finansowy. Wielu urzędników chciałoby, aby ta wielka

grupa społeczna została dodatkowo wspomożona pomocą z zewnątrz. Natomiast wietnamskie

Ministerstwa Rolnictwa i Środowiska oraz Handlu boją się zbytnio nagłaśniać sprawę w obawie

460 Już sporządzony w 1990 roku raport dla Departamentu Weteranów adm. Elmo R. Zumwalta Jr., który w trakcie

wojny wietnamskiej koordynował naloty i opryskiwanie czynnikiem pomarańczowym przez Marynarkę Wojenną,

mówił o szkodliwości dioksyny. Patrz też: D. Brown, Makers of Agent Orange followed formula dictated by U.S.

government. July 22 2013. http://www.mcclatchydc.com/news/nation-world/world/article24751345.html (dostęp:

20 lipca 2018). 461 Można to przeliczyć na około 2000 km2 upraw i około 20 000 km2 lasów. Patrz też: F. Z. Brown,

Rapprochement between Vietnam and United States, “Contemporary Southeast Asia” 2010 vol.32 , s. 326. 462 Według Czerwonego Krzyża z dioksyną związanych jest przynajmniej 30 chorób. Patrz też: M F. Martin,

Vietnamese Victims of Agent Orange and U.S.–Vietnam Relations, CRS, Washington D.C. 2012 s. 19 .

149

przez zmniejszeniem popytu na wietnamskie produkty rolne i eksport żywności do wiele krajów

zostałby zablokowany z lęku przed skutkami ubocznymi żywności hodowanej na obszarach,

gdzie kiedyś czynnik pomarańczowy został zrzucony. Z kolei Ministerstwo Spraw

Zagranicznych niepokoi się, że naciskanie na reparacje w tej kwestii może zepsuć relacje z

USA463.

W 1999 roku, po długiej dyskusji, USA i Wietnam powołały specjalną grupę badawczą,

która miała przestudiować problem obecności dioksyny w środowisku. Należy jednak

zaznaczyć, że zastępca podsekretarza obrony Gary Vest, który był w Wietnamie, aby utworzyć

tę grupę, wyraźnie stwierdził, że ma ona zająć się jedynie badaniami bezpieczeństwa

środowiska. „Bardzo ważne jest, żeby podkreślić, że nie przyjechaliśmy tutaj rozmawiać o

uprzątnięciu zanieczyszczenia przez Stany Zjednoczone”464.

Władze Wietnamu postulowały, aby powołana grupa robocza nie ograniczała się do

badań, ale zajęła się także oczyszczaniem środowiska i leczeniem ofiar. Stany Zjednoczone nie

wyraziły jednak na to zgody – co stawiało je w dwuznacznej sytuacji, ponieważ wypłacały

odszkodowania i zapewniały dodatkowe renty własnym weteranom, cierpiącym z powodu

kontaktu z czynnikiem pomarańczowym465.

John McCain uważał, że Stany Zjednoczone są moralnie zobligowane do pomocy

ludziom cierpiącym z powodu czynnika pomarańczowego466. Dla USA mogła to być kolejna

platforma, poprzez którą można poprawić i wzmocnić relacje z Wietnamem467, który stawał się

coraz ważniejszy w kontekście wzrostu znaczenia Chin w regionie.

Należy zauważyć, że do dzisiaj USA nie uznają odpowiedzialności za szkody

wyrządzone w Wietnamie przez czynnik pomarańczowy. Oficjalnym powodem jest brak

naukowych dowodów na powiązanie jego obecności w środowisku ze schorzeniami, na jakie

cierpią Wietnamczycy. Uruchomiona później, za kadencji G.W. Busha, pomoc w likwidacji

463 Już raz wietnamskie naciski na reparacje (jakie zostały obiecanie przez Nixona) przyczyniły się do fiaska

negocjacji w sprawie normalizacji relacji w okresie prezydentury Jimmy’ego Cartera. 464 Cytat za: M.F. Martin, op. cit., s. 5. 465 Mark Sidel, Vietnam in 1998: reform confronts the regional crisis, „Asian Survey” 1999, nr 1, s 27, patrz też:

Dow Chemical, Agent Orange; http://www.dow.com/en-us/about-dow/issues-and-challenges/agent-orange

(dostęp: 22 maja 2016); D. Shedd, V. Panangaal Sidath, Veterans Exposed to Agent Orange: Legistalitve History,

Litigation and Current Issues, CRS, Washington D.C. 2014 466 B. Van, Agent Orange Victims Need More Support: McCain, “Thanh Nien News”, 8.04.2008. 467 Legacy of Agent Orange – Congressional Records 111th Congress, 2nd Session Issue: Vol. 156, No. 125,

Washington D.C., House of Congress; 2010 https://www.congress.gov/congressional-record/2010/9/16/senate-

section/article/s7168-3 (dostęp: 9 września 2017).

http://www.dow.com/en-us/about-dow/issues-and-challenges/agent-orange

https://www.congress.gov/congressional-record/2010/9/16/senate-section/article/s7168-3


150

odbywała się w ramach pomocy humanitarnej, a nie jako część odszkodowania wypłacanego

Wietnamowi468.

Pomimo braku postępu w negocjacjach na temat czynnika pomarańczowego, stosunki

USA–Wietnam w drugiej kadencji prezydentury Billa Clintona rozwijały się bardzo szybko,

przede wszystkim w sferze gospodarczej (handel oraz inwestycje przedsiębiorstw

amerykańskich). Prawdziwym przełomem w tej dziedzinie było uchylenie przez prezydenta

Clintona w marcu 1998 r. na rok poprawki Jacksona–Vanika z 1974 roku, które otworzyło

drogę do negocjacji handlowych, ale także, co najważniejsze, umożliwiło dostarczenie

gwarancji rządowych dla amerykańskich prywatnych firm inwestujących w Wietnamie z

wykorzystaniem OPIC – Overseas Private Investment Corporation.

Kluczowe w stosunkach dwustronnych było wprowadzenie współpracy w formie wizyt

i konsultacji w dziedzinie wojskowej. Najpierw w obydwu państwach ustanowiono attachaty

wojskowe. W ślad za nimi poszła historyczna wizyta admirała Josepha W. Pruehera, dowódcy

amerykańskich sił zbrojnych na Pacyfiku (PACOM), w maju 1997 roku. W kolejnym roku

wietnamski wiceminister obrony generał Tran Hanh złożył rewizytę. W czasie tych wizyt

dyskutowano głównie o rozminowaniu terenów lądowych i morskich Wietnamu.

Pod koniec lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia relacje USA–Wietnam

kształtowały się pod wpływem dwóch przeciwstawnych opcji programowych: z jednej strony

różne grupy interesu o konserwatywnym charakterze naciskały na administrację Billa Clintona,

aby ta bezpośrednio uzależniała rozwój stosunków od przestrzegania praw człowieka w

Wietnamie, który postrzegano jako państwo komunistyczne. Z drugiej strony przedstawiciele

konserwatywnej frakcji Komunistycznej Partii Wietnamu stwarzali przeszkody i hamowali

rozwój współpracy z USA ze względu na postrzegane zagrożenie dla socjalistycznego ustroju.

To pod ich wpływem władze Wietnamu dwukrotnie w 1999 roku przekładały wizytę

amerykańskiego sekretarza obrony Williama Cohena. U podstaw tej decyzji leżały również

obawy związane z reakcją Chin – co dla ówczesnych władz Wietnamu było istotne ze względu

na rozmiary wymiany handlowej469.

Pomimo powyższych ograniczeń w dniach 6–8 września drugą oficjalną wizytę w

Wietnamie złożyła Madeleine Albright, która dokonała otwarcia wspomnianego wcześniej

konsulatu USA w Ho Chi Minh City.

468 Podobnie kolejne rządy USA nie uznają odpowiedzialności za szkody wyrządzone w wyniku bombardowań

Laosu i Kambodży. 469 Nguyen Manh Hung, Vietnam 1999: The Party’s Choice, “Asian Survey” 2000, nr 1, s. 107–108.

151

Rok 2000, ostatni w drugiej kadencji administracji Billa Clintona, przyniósł jakościowo

nowe fakty i wydarzenia , które pozwalają mówić wręcz o zwrocie w stosunkach wzajemnych.

W marcu 2000 roku doszło do wizyty Williama Cohena, sekretarza obrony USA, dwukrotnie

wcześniej przekładanej. Była to pierwsza wizyta na takim szczeblu po zakończeniu wojny w

1975 roku. Podczas spotkań z władzami Wietnamu próbował on przekonać władze w Hanoi do

podjęcia współpracy w dziedzinie militarnej, zaoferował jednocześnie pomoc w

rozminowywaniu, pomoc logistyczną podczas klęsk żywiołowych w Wietnamie oraz ochronie

środowiska, jak również współpracę w dziedzinie medycyny wojskowej470.

We wrześniu 2000 roku, podczas milenijnego szczytu Organizacji Narodów

Zjednoczonych, doszło do kurtuazyjnego spotkania prezydentów Tran Duc Luonga i Billa

Clintona. Podczas tego spotkania uzgodniono plany wizyty amerykańskiego prezydenta w

Wietnamie.

Wizyta ta, która odbyła się w listopadzie 2000 roku, miała na celu umocnienie procesu

pojednania między obydwoma narodami. Oprócz oficjalnych spotkań najważniejszym

wydarzeniem było przemówienie Billa Clintona na uniwersytecie w Hanoi, skierowane do

młodych Wietnamczyków. Miało ono bardzo emocjonalnych charakter i pełno było w nim

historycznych odniesień. Odnosząc się do historii, Clinton podkreślił, że Wietnam stracił w

wojnie z USA trzy miliony żołnierzy i cywilów. Przechodząc do współczesności, ocenił, że

dzięki bardzo dobrej współpracy w rozliczaniu wojennej przeszłości, doskonała układała się

współpraca polityczna i gospodarcza471. Wyrazem tego było podpisanie bilateralnej umowy

handlowej, która w przyszłości miała ułatwić Wietnamowi przystąpienie do Światowej

Organizacji Handlu.

Pierwsza wizyta amerykańskiego prezydenta w Wietnamie stanowiła zwieńczenie

procesów normalizacyjnych w stosunkach wzajemnych, ale także była przejawem

kształtowania się od podstaw nowego typu współpracy. Podpisanie umowy handlowej i wizyta

Williama Cohena były wydarzeniami przełomowymi, które wyznaczyły trendy współpracy na

przyszłość. W okresie rządów administracji Billa Clintona czynnikami ograniczającymi

współpracę ze strony USA były, jak wspominano, środowiska konserwatywne w obu

państwach: konserwatywni republikanie i środowiska kombatanckie w USA oraz ortodoksyjne

środowiska partyjne w Wietnamie.

W tym okresie w stosunkach USA–Wietnam kwestie stosunku do Chin i równoważenia ich

wpływu nie przejawiały się silnie, gdyż USA były nastawione na współpracę z Chinami.

470 C. Thayer, Vietnam in 2000. Towards the Ninth Party Congress, “Asian Survey”, 2001, nr 1, s 187. 471 B. Clinton, President B. Clinton Speech in Vietnam, Hanoi, November 17, 2000, White House.

152

Podobnie postępował Wietnam, który ustabilizował stosunki z Chinami, podpisując 30 grudnia

1999 roku umowę o delimitacji granic lądowych i obszarów morskich w Zatoce Tonkińskiej.

2. Zacieśnienie współpracy USA–Wietnam w okresie administracji George’a W. Busha

2001–2009 – początek strategii równoważenia

Od samego początku urzędowania, wywodzący się z Partii Republikańskiej George W. Bush

(Bush Jr.) podejmował działania na rzecz pogłębiania współpracy z Wietnamem. Dwustronna

umowa handlowa, ratyfikowana przez Kongres w 2001 roku, została przez prezydenta niemal

natychmiast podpisana. Był to początek nowego rozdania w stosunkach USA–Wietnam,

ponieważ zostały zniesione ograniczenia w handlu. Współpraca gospodarcza między oboma

państwami układała się tak dobrze, że wkrótce USA stały się największym, obok Chin,

partnerem handlowym Wietnamu. Decyzja USA miała również pozytywny wpływ na

liberalizację handlu zagranicznego Wietnamu oraz prorynkowe reformy w gospodarce.

Czynnik ekonomiczny nadał zatem na początku XXI wieku nowy impuls w stosunkach

wzajemnych. Również w pozostałych kwestiach na początku nowego tysiąclecia ujawnił się

znaczący postęp w stosunkach bilateralnych. Najważniejszym z nich było objęcie Wietnamu

programem rozwojowym USA: US Humanitarian Demining Program. W ramach tego

programu USA zgodziły się na pomoc w rozminowywaniu portu Da Nang, jak również

likwidacji szkód powstałych ze stosowania czynnika pomarańczowego (Agent Orange)472.

Kolejnym przejawem postępu w stosunkach bilateralnych było otwarcie w Hanoi pod

koniec 2000 roku oficjalnego przedstawicielstwa USAID (United States Agency for

International Developement), ważnej agencji rządu federalnego. Począwszy od 2001 roku

przystąpiła ona do aktywnych działań w Wietnamie, polegających na udzielaniu pomocy

gospodarczej, rozwojowej, edukacyjnej i kulturalnej. Budżet tego przedstawicielstwa wzrósł z

6 mln USD w 2000 roku do 16 mln USD w roku 2003. Środki te przeznaczono na pomoc

ofiarom powodzi, walkę z chorobami przewlekłymi, takimi jak HIV/AIDS, a także na szkolenia

i doradztwo związane z gospodarczą transformacją Wietnamu w kierunku gospodarki

rynkowej, w tym również na pomoc związaną z wprowadzeniem w życie dwustronnej umowy

handlowej.

Istotnym wydarzeniem w stosunkach wzajemnych było rozpoczęcie wymiany

studenckiej za pośrednictwem dwóch fundacji: Fulbright Foundation oraz Ford Foundation. W

472 Cooperation between the US and Vietnamese Governments in addressing the Agent Orange in Vietnam, US

Army Staff Command College, file://capps.anu.edu.au (dostęp: 20 lutego 2019).

153

2001 roku w Stanach Zjednoczonych studiowało około 2500 studentów z Wietnamu. Warto

nadmienić, że w tamtym okresie działało niewiele amerykańskich organizacji i fundacji

pozarządowych473.

Pozytywne trendy w rozwoju relacji USA–Wietnam zbiegły się z objęciem urzędu

prezydenta przez George’a W. Busha w 2001 roku. Osiem miesięcy później rozpoczęła się

nowa era w polityce amerykańskiej, związana z atakiem terrorystycznym 11 września 2001 r.

na Nowy Jork i Waszyngton. Dopiero rok później, we wrześniu 2002 roku, administracja

opublikowała narodową strategię bezpieczeństwa, niemal w całości poświęconą wojnie z

terrorem. Nawet kwestia stosunków z Azją Wschodnią była jej podporządkowana. Za

największe wyzwanie w regionie uważano wtedy związki z Chinami: „Stosunki USA z

Chinami są ważną częścią naszej strategii utrzymania stabilności, pokoju i dobrobytu w

regionie Azji i Pacyfiku”474.

Charakterystyczne było to, że w tym dokumencie nie odniesiono się do innych państw

i subregionów Azji i Pacyfiku.

Zupełnie inne treści i założenia przyniosła kolejna strategia bezpieczeństwa

narodowego z 2006 roku, ogłoszona na początku drugiej kadencji George’a Busha Jr. Problem

korelacji z Chinami ujęto w duchu współpracy i wspólnoty interesów następującym

stwierdzeniem: „Chiny podzielają nasze oceny związane z globalizacją i innymi kwestiami o

transnarodowym charakterze. Wspólnota interesów jest podstawą współpracy w takich

kwestiach, jak: terroryzm, proliferacja broni masowej zagłady, bezpieczeństwo energetyczne.

Musimy współpracować, aby zwalczać pandemie i zagrożenia dla środowiska naturalnego”475.

Owym elementem w strategii bezpieczeństwa narodowego USA z 2006 roku było

odniesienie się do regionu Azji Południowo-Wschodniej i uznanie dla roli ASEAN i

Regionalnego Forum ASEAN (ARF) w utrzymaniu pokoju i bezpieczeństwa w całym regionie

Azji i Pacyfiku. Miało to związek z podpisaniem rok wcześniej umowy o współpracy z ASEAN

(US–ASEAN Enhanced Partnership). Znaczenia tej relacji dla strategii USA w regionie

dowodzi następująca opinia: „Wspólnie z państwami Azji Południowo-Wschodniej doceniamy

wzrost ekonomicznej i politycznej wolności mieszkańców regionu, z wyjątkiem tych, którzy

cierpią z powodu opresyjnego reżimu w Birmie. Wspierając ekonomiczną i polityczną wolność,

473 J. Stromseth (ed.), Dialogue on US–Vietnam Relations. Domestic Dimensions, The Asia Foundation,

Washington 2005, s. 8. 474 National Security Strategy of the United States 2002, Washington DC, s. 26. 475 The National Security Strategy of United States 2006, Washington DC, s. 41.

154

współpracujemy ściśle z naszymi sojusznikami i przyjaciółmi z Indonezji, Malezji, Filipin,

Singapuru i Tajlandii”476.

Najbardziej charakterystyczną cechą tego dokumentu jest to, że podkreśla on zwrot w

amerykańskiej strategii wobec państw Azji Południowo-Wschodniej, ale – co warto zaznaczyć

– w dokumencie nie wymienia się jeszcze Wietnamu, który wszedł w skład ASEAN jeszcze w

1995 roku. Wynikało to z tego, że Wietnam był postrzegany jako państwo komunistyczne, z

którym USA normalizowały stosunki, ale nie przyznawały mu szczególnie ważnej roli w

regionie ani w swojej regionalnej strategii.

Pomimo powyższych ograniczeń relacje USA–Wietnam w trakcie pierwszej kadencji

George’a Busha Jr. rozwijały się bardzo intensywnie. Kluczowe znaczenie miała tutaj

ratyfikacja przez Kongres USA wspomnianej już umowy handlowej z Wietnamem. Wietnam

ratyfikował tę umowę w listopadzie 2001 roku. Dzięki niej zniesione zostały liczne

ograniczenia, wynikające z amerykańskiego ustawodawstwa regulującego handel zagraniczny

i w przeciągu roku podwoiła się wartość wymiany handlowej.

W okresie 2001–2005 obydwa państwa rozwijały współpracę funkcjonalną w coraz to

nowych dziedzinach. Tak więc w styczniu 2001 roku Kongres USA wydał ustawę (The

Vietnam Education Foundation Act of 2000), która przewidywała ustanowienie funduszu w

wysokości pięć mln USD rocznie aż do 2019 roku na kształcenie studentów wietnamskich w

USA. W dniach 3–6 marca 2002 roku zorganizowano w Hanoi konferencję międzynarodową

poświęconą skutkom działania czynnika pomarańczowego z udziałem uczonych z Wietnamu i

USA. Jej zorganizowanie odczytano jako zgodę USA na rozpoczęcie dyskusji o jego skutkach

i metodach im przeciwdziałania. Było to ważne, ponieważ do tamtego czasu USA nie wyrażały

zgody na dyskusję na ten temat na forach publicznych.

W 2004 roku miały miejsce kolejne wydarzenie, które przyczyniło się do wzrostu

zaufania między państwami. Była to decyzja prezydenta Busha o uznaniu Wietnamu za

kluczowe państwo (ang. focus country) w walce z epidemią HIV. Dla Wietnamu miało to

ogromne znaczenie, zważywszy na ilość zarażonych, których liczba sięgała około ćwierć

miliona osób. Pomoc finansowa USA w tej dziedzinie realizowana była poprzez program

określany mianem PEPFAR (President’s Emergency Plan for AIDS Relief). W związku z tym

obydwa państwa zawarły stosowne dwustronne porozumienie, które objęło tylko tę

problematykę. Na tej podstawie USA już w 2004 roku wsparły Wietnam kwotą 17 mln USD

pomocy, a do 2011 roku przekazały około 500 mln USD. Sukces tego programu sprawił, że w

476 Ibidem s. 41.

155

2010 roku, a więc w czasie rządów nowej administracji Baracka Obamy, podpisano kolejne

porozumienie o przedłużeniu współpracy w tej dziedzinie na kolejne pięć lat do 2015 roku, a

także w latach późniejszych477.

Służba zdrowia i medycyna, na równi z problemami ekonomicznymi i bezpieczeństwa,

stały się trzecią ważną platformą współpracy między USA a Wietnamem. Było to możliwe

dzięki podpisaniu w 2006 roku dwustronnej umowy o współpracy w ochronie zdrowia i nauk

medycznych. Dla Wietnamu miało ono wyjątkowe znaczenie, gdyż dzięki wsparciu

finansowemu i pomocy technicznej mógł on podejmować zakrojony na szeroką skalę program

ochrony zdrowia własnych obywateli478.

Kolejnym problemem w stosunkach USA–Wietnam, który doczekał się rozwiązania był

problem czynnika pomarańczowego. W 2006 roku rządy USA i Wietnamu wydały wspólne

oświadczenie na temat podjęcia współdziałania w zakresie oczyszczenia skażonego tą dioksyną

środowiska naturalnego479.

W 2008 roku rozpoczęły się rozmowy dotyczące oczyszczenia środowiska w punktach

najbardziej zapalnych, jak chociażby baza w Da Nang, gdzie w czasie trwania działań

wojennych przez lata czynnik ten był składowany480. Między 2007 a 2009 rokiem Kongres

przekazywał corocznie około 3 mln USD na uprzątnięcie zapasów tej dioksyny, wciąż

składowanych w różnych miejscach na terenie dawnego Wietnamu Południowego. Pomoc USA

na ten cel stopniowo rosła. W 2010 roku było to 15 mln USD, a w roku 2012 już 18 mln USD.

Był to zdecydowany wzrost w stosunku do roku 2007, kiedy podjęto pierwsze działania481.

Fundusze te były wykorzystywane na likwidowanie szkód, badanie wpływu dioksyny na żywe

organizmy, a także na rzecz pomocy lokalnej społeczności dotkniętej skutkami czynnika

pomarańczowego. Program pomocy finansowej przyczynił się dozamknięcia tego bolesnego

rozdziału w stosunkach USA–Wietnam482.

477 Review of the President’s Emergency Plan for AIDS Relief (PEPFAR) at Select Embassies Overseas,

Washington 2010; https://www.stateoig.gov/system/files/154967.pdf oraz New U.S.-Supported Project Boosts

Sustainable HIV/AIDS Response in Vietnam; https://vn.usembassy.gov/20160727-new-us-supported-project-

boosts-sustainable-hivaids-response-in-vietnam/ (dostęp: 20 lutego 2019). 478 Memorandum of Understanding between the Department of Health and Human Services of the United States

of America and the Ministry of Health of the Socialist Republic of Vietnam concerning Food, Animal, Feed and

Medical Products , czerwiec 2008. 479 Joint Statement Between Socialist Republic of Vietnam and the United States of America, Department of State,

17 listopada 2006. 480 Przechowywanie czynnika pomarańczowego w nieodpowiednich warunkach dodatkowo doprowadziło do

wycieków na terenie samej bazy. 481 M. F. Martin, Vietnamese Victims of Agent Orange and U. S.–Vietnam Relations, Waszynton D.C.: CRS, 29

sierpnia 2012. 482 H. L. Arison III, The herbicidal warfare program in Vietnam 1961–1971: Operation Trail, Dust/Ranch Hand,

12 lipca 1995; www.utvet.com/agentorange2.html.

https://www.stateoig.gov/system/files/154967.pdf

https://vn.usembassy.gov/20160727-new-us-supported-project-boosts-sustainable-hivaids-response-in-vietnam/


156

Ogromny postęp dokonał się w amerykańsko-wietnamskich relacjach pomimo różnic w

podejściu do praw człowieka. Problem ten był przedmiotem szczególnego zainteresowania

Kongresu i Senatu od czasu nawiązania stosunków dyplomatycznych w 1995 roku. 19 lipca

2004 roku Izba Reprezentantów przyjęła rezolucję potępiającą postępowanie władz Wietnamu

w stosunku do mniejszości etnicznych i swobody praktyk religijnych. W związku z tym

administracja USA umieściła Wietnam na liście państw pod specjalną kontrolą (country of

particular concern). Biorąc to pod uwagę, niektórzy przedstawiciele władzy legislacyjnej

zaczęli domagać się wstrzymania finansowania programów pomocowych dla Wietnamu. Takie

stanowisko zagrażało planom administracji George’a W. Busha dotyczącym dalszej

normalizacji stosunków z Wietnamem i włączenia tego państwa w orbitę wpływów USA.

Narastające napięcia na linii USA–Wietnam związane z przestrzeganiem przez

Wietnam praw człowieka w latach 2004–2005 były stopniowo przezwyciężane poprzez

intensywny dialog polityczny, w ramach którego USA stawiały na pierwszym miejscu kwestię

współpracy w sferze bezpieczeństwa w wymiarze dwustronnym i w kontekście regionalnym.

To wtedy Stany Zjednoczone po raz pierwszy wystąpiły z propozycją współpracy w tej

dziedzinie. Jeszcze jesienią 2001 roku, w pierwszym roku urzędowania G.W. Busha, Colin

Powell, ówczesny sekretarz stanu, złożył w Wietnamie wizytę. Najważniejszym jej efektem

było uzgodnienie wizyty ministra obrony narodowej Wietnamu Pham Van Tra w Stanach

Zjednoczonych, która miała odbyć się w 2003 roku. Rozpoczęcie współpracy w sferze

bezpieczeństwa stanowiło istotny zwrot w traktowaniu przez USA Wienamu, który wpisywał

się w amerykańską strategię równoważenia w regionie Azji i Pacyfiku.

W 2005 roku oficjalną wizytę w Stanach Zjednoczonych złożył premier Wietnamu

Pham Van Khai, będąc pierwszym tak wysokiej rangi politykiem wietnamskim wizytującym

USA. Po spotkaniu z prezydentem Bushem Jr. opublikowano komunikat, w którym wskazano

na potrzebę podniesienia na wyższy poziom stosunków bilateralnych. Najważniejszym jednak

efektem tej wizyty było rozwiązanie kwestii związanych z prawami człowieka poprzez, jak to

określono, prowadzenie otwartego i szczerego dialogu na ten temat. Premier Wietnamu spotkał

się również z sekretarzem obrony Donaldem Rumsfeldem. W wyniku przyjętych ustaleń USA

zgodziły się na udział Wietnamu w programie International Military Education and Training.

W jego ramach miały być organizowane kursy języka angielskiego dla oficerów armii

wietnamskiej483.

483 M. E. Manyin, , U.S. Vietnam Relations: background and issues for Congress, Washington D.C.: CRS 2008.

157

W dniach 17–20 listopada 2006 prezydent George W. Bush złożył oficjalną wizytę w

Wietnamie. Miała ona miejsce w związku z dorocznym szczytem APEC w Hanoi. W jej trakcie

Bush spotkał się z prezydentem i premierem Wietnamu. Była to wizyta o dużym znaczeniu,

gdyż USA zdecydowały się w tym czasie poprzeć kandydaturę Wietnamu na członka

Światowej Organizacji Handlu. Jednocześnie na krótko przed wizytą Wietnam został usunięty

z listy państw, które, w myśl amerykańskich standardów, nie przestrzegały praw człowieka484.

Wizyty na najwyższym szczeblu w 2005 i 2006 roku zapoczątkowały nową erę w

stosunkach USA–Wietnam w postaci dorocznych spotkań na szczycie – co dowodzi tego, jak

wielką wagę Stany Zjednoczone przywiązywały do rozwijania tych stosunków. Potwierdza to

kalendarz następnych wizyt. W czerwcu 2007 roku prezydent Wietnamu, Nguyen Minh Triet,

złożył wizytę w USA, spotykając się z prezydentem George’em W. Bushem i członkami

Kongresu. W czerwcu kolejnego roku do USA przybył premier Nguyen Tan Dung. Głównym

punktem programu było spotkanie z prezydentem Bushem oraz sekretarzem obrony Robertem

Gatesem. Była to z pewnością przełomowa wizyta, zważywszy na rangę podjętych decyzji

odnoście takich problemów jak:

• Ogłoszenie ustanowienia platformy współpracy Dialog Bezpieczeństwa. Wietnam był

piątym państwem ASEAN, z którym USA miały taką formę współdziałania.

• Rozpoczęcie negocjacji na temat umowy o współpracy inwestycyjnej (ang. Bilateral

Investment Treaty – BIT).

• Deklaracja Stanów Zjednoczonych o zamiarze dodania Wietnamu do listy

beneficjentów Generalnego Systemu Preferencji.

• Podjęcie decyzji o rozpoczęciu działalności Korpusu Pokoju USA na obszarze

Wietnamu.

• Ogłoszenie zapowiedzi współpracy w nowych dziedzinach, takich jak: bezpieczeństwo

nuklearne, lotnictwo, zmiany klimatyczne, bezpieczeństwo żywnościowe485.

Empirycznym potwierdzeniem rosnącej roli Wietnamu w amerykańskiej polityce zagranicznej

było zorganizowanie pod koniec drugiej kadencji George’a W. Busha Amerykańsko-

Wietnamskiego Forum Politycznego, Bezpieczeństwa i Obrony (ang. US-Vietnam Political,

Security and Defense Dialogue), które po raz pierwszy spotkało się w 2008 roku. Forum było

kontynuowane w trakcie obydwu kadencji Baracka Obamy486.

484 Ibidem. 485 Fact Sheet: The United States and Vietnam: Expanding Relations, State Department Fact Sheet, 28 sierpnia

2008. 486 Joint Statement on U.S.–Vietnam Political, Security and Defence Dialogue, Department of State, 8 czerwca

2009 Washington DC; 2009 https://2009-2017.state.gov/r/pa/prs/ps/2009/06a/124460.htm.

158

Zacieśnienie współpracy USA–Wietnam pod koniec drugiej kadencji George’a W.

Busha przypisać należy czynnikowi chińskiemu: nastąpiło w tym okresie zdecydowane

pogorszenie stosunków między Chinami a Wietnamem. W grudniu 2007 roku w Hanoi i Ho

Chi Minh City miały miejsce antychińskie demonstracje, które odbyły się za przyzwoleniem

władz Wietnamu. Były skierowane przeciwko działaniom Chin na archipelagach Spratly i

Paracele – rząd w Pekinie podporządkował je administracyjnie władzom lokalnym prowincji

na wyspie Hajnan487. W ten sposób wzrost poczucia zagrożenia Wietnamu ze strony Chin stał

się ważną przesłanką politycznego zbliżenia z USA.

3. Ewolucja stosunków politycznych USA–Wietnam w okresie administracji prezydenta

USA Baracka Obamy – w kierunku Kompleksowego Partnerstwa

W styczniu 2009 roku władzę w Stanach Zjednoczonych przejęła administracja Baracka

Obamy, przedstawiciela Partii Demokratycznej. Doszedł on do władzy głosząc potrzebę

reformy służby zdrowia. Odnośnie do spraw zagranicznych, to ogłoszona w maju 2010 roku

narodowa strategia bezpieczeństwa zawierała wyważone oceny sytuacji międzynarodowej i

zapowiadała kontynuację dotychczasowej strategii międzynarodowej. Dokument odnosił się

także bezpośrednio do regionu Azji i Pacyfiku. Stwierdzono tam m.in., że sojusze z Japonią,

Republiką Korei, Australią, Filipinami i Tajlandią są podstawą bezpieczeństwa i dobrobytu w

tym regionie. Stosunki z Chinami również ujęto w bardzo koncyliacyjnej formie, zapowiadając

wsparcie USA dla chińskich działań na rzecz pokoju i bezpieczeństwa w regionie. Napisano

także, że USA i Chiny nie zgadzają się we wszystkich dziedzinach, ale nie stanowi to

przeszkody w rozwijaniu współpracy. Wyraźnie wskazywano, że współpraca jest jedynym

sposobem, aby sprostać wyzwaniom XXI wieku488.

Rok 2010 był okazją do podsumowania współpracy USA z Wietnamem z okazji

piętnastej rocznicy nawiązania stosunków dyplomatycznych. Z tej okazji w amerykańskich

publikacjach wskazywano na fakt intensywnego dialogu politycznego i wielu wizyt wysokiego

szczebla. Praktycznie wszystkie agendy rządowe obydwu państw ustanowiły wzajemne

kontakty i programy współpracy. Dzięki temu udało się przełamać bariery związane z wojną

wietnamską, jak chociażby problem zaginionych w akcji żołnierzy amerykańskich czy

czynnika pomarańczowego. Przyczyniło się to do wzrostu zaufania i pozwoliło Wietnamowi

487 Le Hong Hiep, Vietnam's Hedging Strategy against China since Normalization, „Contemporary Southeast

Asia” 2013, vol. 35, nr 3, s. 333–368. 488 B. Obama National Security Strategy 2009, Washington DC 2009, s. 42–43.

159

umocnić pozycję, pomimo statusu państwa biednego i rozwijającego się. W jednym z raportów

Brookings Institute, opublikowanym z okazji rocznicy nawiązania stosunków, wskazano na

instrumentalną rolę Wietnamu w amerykańskiej strategii regionalnej: „Wietnam wydaje się

ważny dla USA ze względu na kalkulacje związane z rosnącymi w siłę Chinami i wzajemne

uwarunkowania stosunków Wietnamu z państwami ASEAN i innymi państwami Azji

Wschodniej. Biorąc pod uwagę jego geostrategiczne położenie, Wietnam zasługuje ze wszech

miar na wysokie miejsce w priorytetach amerykańskiej polityki zagranicznej”489.

Strategia bezpieczeństwa narodowego z 2010 roku była przejawem kontynuacji

amerykańskiej strategii poprzedniej administracji wobec regionu. Podejmowano próby

dalszego zacieśniania współpracy z sojusznikami z Azji i poszukiwano nowych. Przykładem

było rozwinięcie współpracy z Indiami oraz podpisanie z tym państwem umowy o

strategicznym partnerstwie w 2007 roku. Działania te były wdrażane z myślą o

przeciwstawieniu się rosnącym w siłę Chinom. Jednak dopiero później administracja Baracka

Obamy zaczęła mówić o polityce rebalansowania.

Zwrot, jakim była polityka rebalansowania wprowadzona przez USA oraz chęć

wciągnięcia w nią Wietnamu wymaga uwzględnienia motywów i interesów zarówno strony

amerykańskiej, jak i strony wietnamskiej.

Polityka zagraniczna Wietnamu od nawiązania stosunków dyplomatycznych ze Stanami

Zjednoczonymi była bardzo zachowawcza i odwoływała się do koncepcji polegania na

własnych siłach. Wynikało to z doświadczenia wojennego oraz zimnowojennego, ale także z

wpływu konserwatywnych ideologów wietnamskich. W polityce zagranicznej Wietnamu

przyjęto, jak już wspominano, zasadę tzw. trzech nie490:

• brak zgody na umiejscowienie obcych baz na terytorium Wietnamu;

• brak zgody na sojusze wojskowe;

• brak zgody na wspólne działania z jednym państwem przeciwko innemu.

Ta zasada była podstawą normalizacji stosunków z Chinami w 1991 roku, wejścia do ASEAN

w 1995, nawiązania stosunków z USA w tym samym roku, ale także do rozwiązania umowy z

rosyjską marynarką wojenną o udostępnieniu bazy w Da Nang.

Według opinii amerykańskiego badacza Brantly’ego Womacka, dla Wietnamu

najważniejsze były bilateralne stosunki z Chinami, które determinowane są przede wszystkim

przez ogromne różnice w potencjałach obydwu państw, długą i niełatwą historię sąsiedztwa,

489 Tuan Minh Ta, The Future of Vietnam–U.S. Relations, Brookings Institute 14 kwietnia 2010,

https://www.brookings.edu/opinions/the-future-of-vietnam-u-s-relations/. 490 Vietnam National Defence 2009, s. 33 https://www.files.ethz.ch/isn/155222/Vietnam2009.pdf

https://www.files.ethz.ch/isn/155222/Vietnam2009.pdf

160

bliskość geograficzną, podobieństwa w ustrojach społeczno-politycznych, ale także rozwinięte

stosunki handlowo-inwestycyjne. To wszystko sprawia, że stosunki chińsko-wietnamskie są

realizowane w warunkach potężnej asymetrii491. To właśnie sprawia też, że w Wietnamie

zaczęło się stopniowo narastać poczucie braku bezpieczeństwa w stosunku do sąsiada z

północy. Jeszcze bardziej się ono pogłębiło na początku nowego tysiąclecia, kiedy w

stosunkach Chin z państwami ASEAN, w tym z Wietnamem, pojawiły się napięcia związane z

konfliktem terytorialnym o archipelagi Spratly i Paracele.

Strategia Wietnamu w sporze o te dwa archipelagi opiera się na następujących działaniach:

• podtrzymywanie dialogu z Chinami na szczeblu rządowym i partyjnym (tj. między

partiami komunistycznymi obu państw)

• odwoływanie się i wspieranie przyjętej przez państwa ASEAN oraz Chiny deklaracji o

zasadach postępowania na Morzu Południowochińskim (ASEAN Declaration on

Conduct of Parties in the South China Sea)492;

• umiędzynarodowienie sporu poprzez zainteresowanie nim opinii międzynarodowej;

• modernizacja sił zbrojnych, w tym w szczególności marynarki wojennej;

• dywersyfikacja stosunków dwustronnych poprzez nadawanie niektórym z nich

priorytetowego znaczenia w postaci porozumień o partnerstwie, czego przykładem

może być podpisanie w 2006 roku umowy z Japonią o strategicznym partnerstwie (ang.

strategic partnership)493.

Strona amerykańska, chociaż nie uczestniczy bezpośrednio w konflikcie, to bezpośrednio

po objęciu rządów przez administrację Baracka Obamy wyraźnie dała do zrozumienia, że

zamierza jeszcze bardziej zaangażować się w regionie, nadając mu wyższy priorytet oraz

aktywnie działając w regionie Azji i Pacyfiku.

W lutym 2010 roku, na początku kadencji, sekretarz stanu Hillary Clinton odbyła swoją

pierwszą podróż zagraniczną do Azji, składając wizytę m.in. w sekretariacie ASEAN, kiedy

przebywała z wizytą w Indonezji. Jeszcze większe znaczenie miała kolejna jej podróż w

regionie Azji Południowo-Wschodniej w lutym tego samego roku. Sekretarz Clinton

uczestniczyła wtedy w obradach Forum Regionalnego ASEAN (ang. ASEAN Regional Forum

491 B. Womack, China and Vietnam: politics of asymmetry, Cambridge University Press, Cambridge: 2006, s. 9. 492 Declaration on Conduct of Parties in the South China Sea; https://asean.org/?static_post=declaration-on-the-

conduct-of-parties-in-the-south-china-sea-2 493 Partnerstwo to zostało wyniesione do wyższej rangi „rozszerzonego partnerstwa strategicznego” (extensive

strategic partnership) w 20014 roku. Patrz też: Japan-Vietnam Relations (Basic Data), Ministry of Foreign Affairs

of Japan, https://www.mofa.go.jp/region/asia-paci/vietnam/data.html oraz C. A. Thayer, The Tyranny of

Geography: Vietnamese Strategies to Constrain China in South China Sea, „Contemporary Southeast Asia”,

vol.33 nr3, 2011.

https://asean.org/?static_post=declaration-on-the-conduct-of-parties-in-the-south-china-sea-2


https://www.mofa.go.jp/region/asia-paci/vietnam/data.html

161

– ARF). W trakcie tej wizyty podpisała dokument o przystąpieniu do Układu o przyjaźni i

współpracy (ang. Treaty of Amity and Cooperation – TAC), co było równoznaczne z uznaniem

międzynarodowym ASEAN i nawiązaniem oficjalnych stosunków. W oświadczeniu Sekretarz

Stanu ogłosiła deklarację „powrotu USA do Azji Południowo-Wschodniej” (US was back in

Southeast Asia)494.

W listopadzie 2009 roku prezydent Obama złożył swoją pierwszą wizytę w regionie

Azji i Pacyfiku, w trakcie której uczestniczył w szczycie przywódców Rady Współpracy

Gospodarczej Azji i Pacyfiku (Asia-Pacific Economic Cooperation – APEC) w Singapurze. Po

jego zakończeniu złożył oficjalne wizyty na Filipinach, w Indonezji, Chinach, Japonii oraz

Republice Korei. Był to kolejny przykład zmiany nastawienia nowej administracji do regionu i

wagi, jaka była do niego przywiązywana przez wszystkich urzędników. Dla kontrastu warto

nadmienić, że administracja George’a W. Busha rzadko wysyłała tak wysokiej rangi

przedstawicieli na spotkania regionalnych instytucji Azji i Pacyfiku.

W 2010 roku Stany Zjednoczone kontynuowały dyplomatyczną ofensywę w regionie.

W marcu tego roku prezydent Barack Obama odbył drugą podróż w te strony, składając

oficjalne wizyty na Guam, w Australii i Indonezji. Najważniejszym wydarzeniem była jednak

wizyta Hillary Clinton w Wietnamie z okazji odbywającego się w tym kraju szczytu ASEAN.

Podczas tej międzynarodowej konferencji wygłosiła ona przemówienie, które należy uznać za

zapowiedź realizacji nowej strategii USA w regionie Azji i Pacyfiku, określanej najpierw

mianem „pivot” (oś, sworzeń), a następnie strategii rebalansowania. W tym przemówieniu

oświadczyła w imieniu rządu USA, że Stany Zjednoczone mają żywotne, narodowe interesy na

Morzu Południowochińskim, przejawiające się w zapewnieniu swobody żeglugi: „Stany

Zjednoczone, jak każde inne państwo, widzi swój interes narodowy w wolności żeglugi,

otwartym dostępie do azjatyckich dóbr wspólnych i szacunku dla prawa międzynarodowego na

Morzu Południowochińskim”495. Dodała także, że USA są przeciwne siłowym rozwiązaniom,

a spory powinny być negocjowane zgodnie z Konwencją o prawie morza: „Stany Zjednoczone

wspierają wspólny, dyplomatyczny proces łączący wszystkie państwa zgłaszające roszczenia,

a mające na celu rozwiązanie licznych sporów terytorialnych bez użycia czy groźby użycia

siły”496.

494 H.R. Clinton Press Availability at the ASEAN Summit; 22 lipca 2009; https://2009-

2017.state.gov/secretary/20092013clinton/rm/2009a/july/index.htm (dostęp: 20 lutego 2019). 495 H.R. Clinton, Remarks at the ASEAN Ministerial Meeting, Hanoi, 22 lipca 2010;

http://www.state.gov/secretary/20092013clinton/rm/2010/07/145046.htm (dostęp: 20 lutego 2019). 496 Ibidem.

https://2009-2017.state.gov/secretary/20092013clinton/rm/2009a/july/index.htm


http://www.state.gov/secretary/20092013clinton/rm/2010/07/145046.htm

162

Podczas pobytu w Hanoi Hillary Clinton złożyła również oficjalną wizytę władzom

Wietnamu. Przy tej okazji wygłosiła przemówienie z okazji piętnastej rocznicy nawiązania

stosunków dyplomatycznych. Zawierało ono bardzo interesujące i całkowicie nowe spojrzenie

na rangę stosunków USA–Wietnam. Znalazła się w niej przede wszystkim bardzo pozytywna

ocena dokonań w stosunkach wzajemnych: „Udało nam się ustanowić współpracę w tak

różnorodnych dziedzinach, jak ochrona zdrowia i prawa człowieka, energetyka,

bezpieczeństwo, obrona i, co najważniejsze, relacje biznesowe w postaci handlu i

inwestycji”497. Wyraziła też opinię, że „jesteśmy przygotowani, aby podnieść stosunki USA–

Wietnam na wyższy poziom zaangażowania, współpracy, przyjaźni i partnerstwa”498. Była to

wyraźna zapowiedź przyznania Wietnamowi specjalnego statusu w amerykańskiej strategii

wobec regionu.

Wizytę Hillary Clinton w Wietnamie w lipcu 2010 roku traktuje się jako początek realizacji

nowej strategii amerykańskiej, określonej rok później jako pivot. Z treści jej przemówienia na

regionalnym forum ASEAN wynikało jednoznacznie, że było ono adresowane do Chin,

aczkolwiek nie zostały one wymienione z nazwy. Po zakończeniu spotkania 23 lipca 2010 roku

sekretarz stanu w jednoznaczny sposób przedstawiła podczas konferencji prasowej stanowisko

USA w sprawie konfliktu na Morzu Południowochińskim: „Stany Zjednoczone były przeciwko

użyciu siły przez którąkolwiek ze stron i uważały, że jakiekolwiek uzasadnione prawnie

żądania do przestrzeni morskiej na Morzu Południowochińskim mogą wywodzić się wyłącznie

z koncepcji lądu stałego jako podstawy delimitacji”499.

Zajęcie przez USA jednoznacznego stanowiska w sprawie sporu o delimitację akwenów

morskich na Morzu Południowochińskim odpowiadało żywotnym interesom Wietnamu,

którego roszczenia do tych akwenów były kwestionowane przez Chiny, mające większe

możliwości materialne i militarne egzekwowania swoich roszczeń. Działania i deklaracje

dotyczące Morza Południowochińskiego ze strony amerykańskiej przekonały władze

Wietnamu, że współpraca z USA zmniejszała groźbę konfrontacji z rządem w Pekinie. Ze

względu na treść wygłoszonych przemówień i oświadczeń amerykańskiej sekretarz stanu,

niektórzy badacze i obserwatorzy uznali to za dramatyczny zwrot w amerykańskiej polityce

497 Hillary R. Clinton, Remarks in Hanoi, Vietnam (23 lipca 2010), U.S. Department of State;

http://iipdigital.usembassy.gov/st/english/texttrans/2010/07/20100723164658su0.4912989.html#axzz49ydLR0W

l (dostęp: 20 lutego 2019). 498 Ibidem 499 Hillary R. Clinton, Remarks at the Press Availability, Hanoi 23 lipca 2010, https://2009-

2017.state.gov/secretary/20092013clinton/rm/2010/07/145095.htm,

http://iipdigital.usembassy.gov/st/english/texttrans/2010/07/20100723164658su0.4912989.html#axzz49ydLR0Wl

http://iipdigital.usembassy.gov/st/english/texttrans/2010/07/20100723164658su0.4912989.html#axzz49ydLR0Wl

https://2009-2017.state.gov/secretary/20092013clinton/rm/2010/07/145095.htm


163

wobec Chin500. Pod koniec października 2010 roku Hillary Clinton wygłosiła kolejne

programowe przemówienie podczas pobytu na Hawajach: zapowiedziała wtedy większe

zaangażowanie USA w regionie Azji i Pacyfiku501.

Wszystkie te działania i zapowiedzi miały swój finał w listopadzie 2011 roku, kiedy

administracja Baracka Obamy oficjalnie ogłosiła swoją strategię rebalansowania,

ukierunkowaną na zwiększenie zaangażowania USA w regionie Azji i Pacyfiku. Zapowiedzią

tej zmiany była publikacja artykułu H. Clinton w czasopiśmie „Foreign Policy” pt. America’s

Pacific Century, w którym zaprezentowała intencje Stanów Zjednoczonych w sferze strategii

regionalnej. Najważniejsza w tym artykule była diagnoza, zgodnie z którą środek ciężkości w

stosunkach międzynarodowych przesunął się z Atlantyku na Pacyfik. Podkreślono w nim

kluczowe znaczenie regionu dla gospodarki USA, jak również dla pokoju i bezpieczeństwa w

skali globalnej502. W tym samym miesiącu Barack Obama w swoim przemówieniu w

parlamencie Australii stwierdził: „Po wielu latach, w czasie których stoczyliśmy dwie wojny

kosztem przelanej krwi i bogactwa, Stany Zjednoczone kierują swoją uwagę na potencjał

regionu Azji i Pacyfiku i celem tego zwrotu jest zapewnienie, aby USA długoterminowo

odgrywały rolę w kształtowaniu przyszłości tego regionu”503.

Ogólnie ogłoszona w 2011 roku strategia rebalansowania miała za zadanie realizację trzech

celów:

1. wzmocnienie militarnej obecności USA w regionie Azji i Pacyfiku, umocnienie

istniejących sojuszy i porozumień o strategicznym partnerstwie oraz znalezienie

nowych partnerów do współpracy;

2. zabezpieczenie amerykańskich interesów gospodarczych poprzez zawarcie

wielostronnego Partnerstwa Transpacyficznego (Trans-Pacific Partnership – TPP),

pomyślanego jako przyjazna dla USA strefa wolnego handlu z udziałem 12 państw,

która obejmowała dodatkowo takie zagadnienia, jak: ochrona własności intelektualnej,

standardy pracy, rola przedsiębiorstw państwowych;

500 C. Gordon, Hilary Clinton Changes America’s China Policy: The Secretary of State Pulls a 180 on Beijing,

“Forbes”, 28 lipca 2010, www.forbes.com/2010/07/02, (Dostęp: 20 października 2019) 501 Hillary R. Clinton, America’s Engagement in Asia-Pacific Honolulu, 28 października 2010 https://2009-

2017.state.gov/secretary/20092013clinton/rm/2010/10/150141.htm. 502 H. R. Clinton, America's Pacific Century, “Foreign Policy” 11 października 2011;

http://foreignpolicy.com/2011/10/11/americas-pacific-century/. (Dostęp: 20 października 2019) 503 B. Obama, Remarks By President Obama to the Australian Parliament, 17 listopada 2011, Canberra:

https://www.whitehouse.gov/the-press-office/2011/11/17/remarks-president-obama-australian-parliament

(dostęp: 7 lutego 2018).

http://www.forbes.com/2010/07/02



http://foreignpolicy.com/2011/10/11/americas-pacific-century/


164

3. promocja amerykańskich wartości, w tym przede wszystkim praw człowieka i

demokracji504.

Wietnam, w kontekście stosunków z Chinami, był doskonałym partnerem do pomocy

w realizowaniu tej nowej amerykańskiej strategii i to pomimo zastrzeżeń w kwestiach praw

człowieka. Wyraźnie można wręcz zauważyć zmniejszenie wagi problemu przestrzegania praw

człowieka w relacjach USA–Wietnam wraz ze wzrostem znaczenia Wietnamu dla strategii

rebalansowania. Przypomnieć należy, że republikańska administracja George’a W. Busha, nie

zważając na krytyczne raporty o stanie praw człowieka w Wietnamie, ratyfikowała umowę o

handlu w roku 2001, a następnie w 2006 roku przyznała Wietnamowi status Normal Trade

Relations (NTR). Nie sprzeciwiała się także wejściu Wietnamu do Światowej Organizacji

Handlu w 2007 roku. Ogłoszona w 2011 roku polityczna koncepcja rebalansowania zaczęła

być realizowana w praktyce w 2012 roku. Dotyczyła ona w pierwszej kolejności sfery

militarnej. W związku z tym w styczniu 2012 roku Departament Obrony opublikował

wytyczne, które miały być podstawą dla planowania obronnego. Stwierdzono w nich, że Stany

Zjednoczone muszą dokonać rebalansowania w regionie Azji i Pacyfiku ze względu na

zagrożenie ze strony Chin i Iranu505. Szczegóły tej operacji zostały przedstawione przez

sekretarza obrony USA, Leona Panettę podczas dorocznego spotkania w ramach forum

Shangri-La Dialogue w czerwcu 2012 roku. Ogłosił wtedy, że USA odchodzą od

rozmieszczenia swoich sił morskich na Oceanie Atlantyckim i Oceanie Spokojnym w proporcji

50% na 50%. Nowe rozmieszczenie zakładało, że 60% sił morskich, w tym sześć

lotniskowców, zostanie skoncentrowane w regionie Oceanu Spokojnego. W ramach tych

działań przystąpiono także do alokacji batalionu piechoty morskiej w Australii, w bazie w

Darwin oraz zwiększenia liczby okrętów wojennych stacjonujących w bazie w Singapurze.

W ramach strategii rebalansowania Stany Zjednoczone podjęły także aktywne działania

na rzecz wciągnięcia do współpracy politycznej, wojskowej i gospodarczej nowych państw z

regionu, wśród których Wietnam odgrywał pierwszoplanową rolę. W związku z tym

dwustronne relacje USA–Wietnam nabrały zupełnie nowej dynamiki. Dla Stanów

Zjednoczonych priorytetem była współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony. Do 2011

roku ograniczała się ona do wymiany wizyt ministrów obrony i pomocy w nauczaniu języka

angielskiego oficerów wietnamskich. Przełom nastąpił jeszcze w 2011 roku, kiedy Wietnam i

504 S.D. Muni, V. Chadha (ed.), Asian Strategic Review 2014: US Pivot and Asian Security, Institute for Defense

Studies and Analyses, Pentagon Press, New Dehli 2014; https://idsa.in/system/files/book/book_ASR2013_0.pdf

(dostęp: 8 lutego 2018). 505 B. Obama, Sustaining U.S. global leadership : priorities for 21st century defence, Department of Defence,

styczeń 2012; https://archive.defense.gov/news/Defense_Strategic_Guidance.pdf (dostęp: 20 lutego 2019).

https://idsa.in/system/files/book/book_ASR2013_0.pdf

https://archive.defense.gov/news/Defense_Strategic_Guidance.pdf

165

USA podpisały umowę o współpracy wojskowej (Memorandum of Understanding on

Advancing Bilateral Defence Cooperation), która przewidywała organizowanie konsultacji

obronnych na wysokim szczeblu, współdziałanie w dziedzinie bezpieczeństwa morskiego,

operacji pokojowych oraz pomocy humanitarnej. W 2012 roku miało miejsce historyczne

wydarzenie: wizyta sekretarza obrony USA w porcie Cam Ranh Bay. Stało się to po raz

pierwszy od czasu zakończenia wojny w Wietnamie. Podczas tej wizyty dokonano także

uroczystego otwarcia Biura Współpracy Wojskowej (Office for Defence Cooperation) przy

ambasadzie USA w Hanoi (współpraca wojskowa między USA a Wietnamem została opisana

w osobnym podrozdziale).

W okresie dwóch kadencji prezydenta Baracka Obamy stosunki USA–Wietnam

przeżywały rozkwit dzięki korzystnemu klimatowi politycznemu, stworzonemu przez

amerykańską administrację. Potwierdzeniem tego stanu rzeczy był rozwój współpracy w

różnych dziedzinach, jak kultura czy edukacja.

W sferze wymiany kulturalnej ważnym impulsem była wizyta prezydenta Truong Tan

Sanga w Waszyngtonie w dniach 24–25 czerwca 2013 roku. W oświadczeniu obu prezydentów,

opublikowanym po ich spotkaniu, napisano, że wymiana osobowa w dziedzinie sztuki, jak

również koncerty, wystawy i sport leżą w interesie obu państw506. Efektem współpracy w tej

dziedzinie było otwarcie Ośrodków Amerykańskich przy placówkach dyplomatycznych USA

w Hanoi i Ho Chi Minh City. Wyposażone zostały w biblioteki, sale komputerowe, zajmowały

się także nauczaniem języka angielskiego, szkoleniem zawodowym oraz przygotowaniem do

studiów w USA507. To przykład realizacji przez Stany Zjednoczone strategii włączania

Wietnamu w swoją strefę wpływów, realizowanej w kategoriach tzw. miękkiej siły (soft

power). Ukierunkowana ona była przede wszystkim na młodych Wietnamczyków,

reprezentujących środowiska polityczne i wywodzących się z kręgów biznesu i sektora

prywatnego. Celem tej działalności była promocja i utrwalenie w świadomości młodego

pokolenia Wietnamczyków amerykańskich wartości i kultury.

Kolejnym polem współpracy, związanym ze zwiększaniem soft power, była edukacja.

Jak wspomniano wcześniej, od lat dziewięćdziesiątych działał w Wietnamie stypendialny

Program Fulbrighta. O jego znaczeniu mówiła sekretarz stanu Hillary Clinton podczas

uroczystości poświęconej dwudziestoleciu aktywności programu w Wietnamie: „Program

506 Joint Statement by President Barack Obama of the United States of America and President Truong Tan Sang

of the Socialist Republic of Vietnam; https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2013/07/25/joint-

statement-president-barack-obama-united-states-america-and-preside (dostęp: 17 grudnia 2017). 507 American Center, US Embassy https://vn.usembassy.gov/education-culture/american-center-hanoi/ oraz

https://vn.usembassy.gov/education-culture/american-center-hcmc/ (dostęp: 17 grudnia 2017).

https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2013/07/25/joint-statement-president-barack-obama-united-states-america-and-preside

https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/2013/07/25/joint-statement-president-barack-obama-united-states-america-and-preside

https://vn.usembassy.gov/education-culture/american-center-hanoi/

https://vn.usembassy.gov/education-culture/american-center-hcmc/

166

Fulbrighta zmienił losy ponad ośmiu tysięcy wietnamskich i amerykańskich studentów,

uczonych i przedstawicieli biznesu. Absolwentami tego programu są ważni przedstawiciele

świata polityki w Wietnamie, w tym wicepremier i minister spraw zagranicznych Pham Binh

Minh”508. Należy przy tym zaznaczyć, że Stany Zjednoczone plasują się na pierwszym miejscu,

jeśli chodzi o wybór studiów za granicą wśród młodzieży wietnamskiej. Po wizycie prezydenta

Truong Tan Sanga w Waszyngtonie w 2013 roku USA zgodziły się na wprowadzenie dalszych

ułatwień wizowych dla obywateli Wietnamu, uczestniczących w programach wymiany

edukacyjnej509.

Ochrona zdrowia i medycyna były kolejnym polem współpracy. Amerykańska Agencja

Rozwoju Międzynarodowego uruchomiła pierwsze programy pomocowe dla Wietnamu w

połowie lat 90. ubiegłego wieku w dziedzinie ochrony zdrowia, w tym zwalczania pandemii

HIV. Współpraca ta rozwijała się w czasie administracji George’a W. Busha, ale dopiero

administracja Baracka Obamy potraktowała ją priorytetowo. Było to możliwe dzięki

podpisaniu w czerwcu 2010 roku programu współpracy na lata 2010–2015. Przyjęty wtedy

program przewidywał podjęcie aktywnych działań na rzecz zapobiegania infekcjom HIV oraz

pomoc we wprowadzaniu instytucjonalnych reform służby zdrowia w Wietnamie510. USAID

do 2013 roku udzieliła też znaczącego wsparcia dla Wietnamu w wysokości 48 mln USD na

zwalczanie innych pandemii, mających lokalne źródło511.

Energetyka i ochrona środowiska to nowe dziedziny współpracy między USA a

Wietnamem, które nabrały znaczenia w okresie prezydentury Baracka Obamy. Wietnam jest

ważnym eksporterem nośników energii, takich jak węgiel kamienny, ropa naftowa i gaz

ziemny. Choć wietnamska gospodarka bazuje w większości na energii pochodzącej z węgla, to

w miarę wzrostu poziomu rozwoju staje ona przed nieuchronną zmianą w polityce

energetycznej: dekarbonizacji przemysłu i eksportu na rzecz innych, mniej obciążających

środowisko nośników energetycznych.

Mając na uwadze te wyzwania, władze wietnamskie podjęły współpracę w dziedzinie

energetyki z USA. Jej celem była pomoc w planów przekształcenia sektora energetycznego

Wietnamu w kierunku niskoemisyjnych źródeł. Dwie amerykańskie agendy rządowe, USAID

508 H. R. Clinton Remarks at Fulbright 20th Anniversary Event, 10 lipca 2012; https://2009-

2017.state.gov/secretary/20092013clinton/rm/2012/07/194769.htm (dostęp: 17 grudnia 2017). 509 Joint Statement by President Obama…, op. cit. 510 PEPFAR, US Embassy in Vietnam, https://vn.usembassy.gov/category/pepfar/ oraz: USAID Vietnam

https://www.usaid.gov/vietnam/hiv-aids; The United States President’s Emergency Plan for AIDS Relief

https://www.state.gov/pepfar/ (dostęp: 18 stycznia 2018). 511 R. Nyberg, USAID-Sponsored Science Battles Avian Influenza, USAID; https://2012-2017.usaid.gov/news-

information/frontlines/climate-changescience-technology/usaid-sponsored-science-battles-avian (dostęp: 18

stycznia 2018).



https://vn.usembassy.gov/category/pepfar/

https://www.usaid.gov/vietnam/hiv-aids

https://www.state.gov/pepfar/

https://2012-2017.usaid.gov/news-information/frontlines/climate-changescience-technology/usaid-sponsored-science-battles-avian

https://2012-2017.usaid.gov/news-information/frontlines/climate-changescience-technology/usaid-sponsored-science-battles-avian

167

oraz OPIC, wsparły Wietnam doradztwem oraz finansami. W 2011 roku zawarto najbardziej

znaczące porozumienie w tej dziedzinie, na mocy którego firma General Electric utworzyła

wspólnie z firmą wietnamską farmę wiatrową o wartości 225 mln USD512. Po wizycie

sekretarza stanu Johna Kerry’ego w Wietnamie w 2013 roku rozpoczęły się rozmowy o

budowie drugiej tego typu farmy513.

Najbardziej interesujący aspekt współpracy energetycznej USA–Wietnam stanowi

energetyka jądrowa. Współpraca została zapoczątkowana podpisaniem w 2010 roku umowy o

pokojowym wykorzystaniu energii nuklearnej. Pod koniec 2013 roku sekretarz stanu John

Kerry oraz minister spraw zagranicznych Wietnamu Pham Binh Minh podpisali dodatkowy

protokół, który przewidywał transfer technologii nuklearnej, wyposażenia, materiałów oraz

know-how między obydwoma państwami. Wedle ocen strony amerykańskiej, Wietnam jest

drugim po Chinach rynkiem dla rozwoju energetyki nuklearnej w regionie Azji Wschodniej, a

wartość potencjalnych inwestycji dla amerykańskich przedsiębiorstw oceniano na około 20 mld

USD514.

Zawarcie w 2013 roku porozumienia w dziedzinie powiązanej z bezpieczeństwem,

niezależnością energetyczną Wietnamu i potencjalnie dużymi zyskami gospodarczymi miało

wyjątkowe polityczne znaczenie. Było wyrazem priorytetowego traktowania Wietnamu i jego

dużego znaczenia w amerykańskiej strategii rebalansowania. Dowodzi tego skala wzajemnych

zobowiązań. Tak więc na podstawie zawartego porozumienia Wietnam udzielił politycznego

zobowiązania do powstrzymania się w przyszłości od wzbogacania uranu oraz przetwarzania

plutonu. Zobowiązał się także do współpracy z agendą rządu USA, US Nuclear Regulatory

Commission, celem wypracowania procedur umożliwiających przystąpienie do Traktatu o

nieproliferacji broni nuklearnej oraz współpracy z Międzynarodową Agencją Atomową

(International Atomic Energy Agency – IAEA)515.

Najbardziej interesującą i wielopłaszczyznową dziedziną współpracy między USA a

Wietnamem jest Inicjatywa Dolnego Mekongu (Lower Mekong Inivitative – LMI). To w istocie

wielostronne przedsięwzięcie z udziałem innych państw, w tym Kambodży, Laosu i Tajlandii,

512 Jeszcze w 2010 roku G.E. zbudowała w Wietnamie linię produkcyjną dla farm wiatrowych. Patrz też:

Supporting Global Growth in Power Generation, GE Inaugurates New Wind Generator Manufacturing Facility

in Vietnam; https://www.genewsroom.com/press-releases/supporting-global-growth-power-generation-ge-

inaugurates-new-wind-generator-1 (dostęp: 18 stycznia 2018). 513 G.E. Celebrates 20 years in Vietnam with Inauguration of its „Vietnam Engineering Center”

https://www.ge.com/apac/our-company/vietnam 27 listopada 2013 oraz Powering Vietnam: 8 Key Trends Shaping

the Nation’s Energy Future https://www.ge.com/reports/powering-vietnam-8-key-trends-shaping-nations-energy-

future/ (dostęp: 18 stycznia 2018). 514 M. Beth, D. Nikitin i inni, U.S.-Vietnam Nuclear Cooperation Agreement: Issues for Congress, 15 września

2014, CRS https://fas.org/sgp/crs/nuke/R43433.pdf s. 6; (dostęp: 18 stycznia 2018). 515 Ibidem, s. 8.

https://www.genewsroom.com/press-releases/supporting-global-growth-power-generation-ge-inaugurates-new-wind-generator-1

https://www.genewsroom.com/press-releases/supporting-global-growth-power-generation-ge-inaugurates-new-wind-generator-1

https://www.ge.com/apac/our-company/vietnam

https://www.ge.com/reports/powering-vietnam-8-key-trends-shaping-nations-energy-future/

https://www.ge.com/reports/powering-vietnam-8-key-trends-shaping-nations-energy-future/

https://fas.org/sgp/crs/nuke/R43433.pdf

168

które powstało z inicjatywy Hillary Clinton w 2009 roku. Inicjatywa ta stanowi mechanizm

współpracy w takich dziedzinach, jak: ochrona zdrowia, ochrona środowiska, edukacja,

projekty infrastrukturalne i energetyka516. Od 2013 roku członkiem inicjatywy jest również

ASEAN. Organizowane co roku spotkania na szczeblu ministrów spraw zagranicznych służą

ocenie stanu realizacji podjętych działań i wytyczenia nowych. Pomimo swego wielostronnego

charakteru Inicjatywa Dolnego Mekongu jest w istocie instrumentem amerykańskiej strategii

w tym subregionie Azji Południowo-Wschodniej517.

LMI ma bardzo ważny komponent w postaci współpracy energetycznej,

ukierunkowanej na zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego Wietnamu oraz państw

ościennych. Istotą tego problemu są plany budowy dwóch hydroelektrowni: jednej przez Chiny

oraz drugiej przez Laos na górnym odcinku Mekongu. Pomimo aktywnych działań USA, nie

zdołały one przekonać władz tych państw do powstrzymania projektów518. Taki rozwój

wydarzeń stwarza zagrożenie dla rolnictwa i rybołówstwa w obszarze dolnego Mekongu, który

leży przede wszystkim na terenie Wietnamu. W tej sytuacji Stany Zjednoczone zadeklarowały

zwiększenie pomocy dla Wietnamu na przezwyciężenie negatywnych skutków tej

niekorzystnej tendencji519.

Dynamiczny rozwój współpracy między USA a Wietnamem za administracji Baracka

Obamy tworzył klimat politycznego zaufania i gotowości do dalszego pogłębiania tej

współpracy. Wynikało to z motywów i konkluzji strategicznych obydwu stron, u podstaw

których leżał chiński kontekst – aczkolwiek był on przez każdą ze stron odmiennie postrzegany.

Nie stanowiło to jednak przeszkody w kształtowaniu się wspólnoty interesów na bazie

antychińskiej postawy.

Z punktu widzenia Stanów Zjednoczonych i ich strategii rebalansowania, Wietnam miał

odgrywać ważną rolę w utworzeniu przeciwwagi dla rosnących w siłę Chin. Wspomniane

położenie geograficzne, historia i potencjał socjoekonomiczny, jak również bogate zasoby

naturalne czyniły z Wietnamu wartościowego partnera o znaczeniu strategicznym. To dlatego

516 Lower Mekong Initiative https://www.lowermekong.org/about/lower-mekong-initiative-lmi (dostęp: 20 lutego

2018). 517 Lower Mekong Initiative, Bureau of Asian and Pacific Affairs, US Department of State;

https://www.state.gov/lower-mekong-initiative/ (dostęp: 20 lutego 2018). 518 Do moratorium na budowę tam na Mekongu wezwała także inna organizacja regionalna: Mekong River

Commission, argumentując to koniecznością zachowania środowiska naturalnego wokół rzeki, w tym rzadkiej

fauny i flory. Patrz też L M. Nijhuis Harnessing the Mekong or Killing It? “National Geographic”, maj 2015;

https://www.nationalgeographic.com/magazine/2015/05/mekong-river-dams/ (dostęp: 1 marzec 2018). 519 Phuong Nguyen, Washington Needs a New Approach to the Lower Mekong — “the Next South China Sea”,

Center for Strategic and International Studies, 17 kwietnia 2014; https://www.csis.org/analysis/washington-needs-

new-approach-lower-mekong%E2%80%94%E2%80%9C-next-south-china-sea%E2%80%9D (dostęp: 9 lutego

2018).

https://www.lowermekong.org/about/lower-mekong-initiative-lmi

https://www.state.gov/lower-mekong-initiative/

https://www.nationalgeographic.com/magazine/2015/05/mekong-river-dams/

https://www.csis.org/analysis/washington-needs-new-approach-lower-mekong%E2%80%94%E2%80%9C-next-south-china-sea%E2%80%9D

https://www.csis.org/analysis/washington-needs-new-approach-lower-mekong%E2%80%94%E2%80%9C-next-south-china-sea%E2%80%9D

169

w okresie prezydentury Obamy stosunki zaczęto ujmować w kategoriach strategicznych

zarówno w Hanoi, jak i w Waszyngtonie.

Dla Stanów Zjednoczonych Wietnam stał się kluczowym partnerem wśród państw

ASEAN, a wzajemne stosunki zaczęto określać mianem partnerskich. Jeden z badaczy zwraca

zatem uwagę, że: „Pełne partnerstwo to polityczna umowa, która ma na celu wzmacnianie

dwustronnych stosunków poprzez rozszerzenie zakresu ich treści. Strategiczne partnerstwo to

nowy typ bilateralnej relacji o najwyższym stopniu zaufania, który zakłada brak ingerencji w

wewnętrzne sprawy drugiego partnera”520. Z kolei Thomas Wilkins partnerstwo strategiczne

określa jako luźną, ale rozplanowaną między dwiema stronami współpracę w celu sprostania

wspólnym wyzwaniom521.

W praktyce politycznej i badawczej używa się następujących terminów do określenia

różnych poziomów zażyłości i ścisłości współpracy partnerów: „strategic partnership”,

„comprehensive partnership”, „comprehensive strategic partnership”. W bogatej literaturze

przedmiotu na temat partnerstwa strategicznego wskazuje się na następujące cechy:

1. Elastyczna i niezobowiązująca w porównaniu do sojuszu forma współdziałania. Jej

atrakcyjność polega na zachowaniu autonomii w podstawowych kwestiach.

2. Strategiczne partnerstwo charakteryzuje się wysokim poziomem instytucjonalnej

współpracy w różnych dziedzinach, prowadzi do tworzenia np. stałych komisji i

komitetów.

3. Strategiczne partnerstwo ukierunkowane jest na rozwiązywanie funkcjonalnych

problemów na różnych obszarach.

Region Azji i Pacyfiku jest tym, w którym zaczęto zawierać umowy o partnerstwie

strategicznym. Państwami, które zapoczątkowały tę politykę, były Chiny, Indie, Japonia i

Australia. Wśród badaczy panuje ogólna zgoda, że tego rodzaju umów nie należy traktować

jako sojuszy, ponieważ nie zawierają one klauzul mówiących, że są skierowane przeciwko

państwom trzecim stwarzającym zagrożenie. Ale niemniej uważa się je za użyteczny instrument

polityki zagranicznej522. W przypadku USA tego typu umowy są bardzo dobrym instrumentem

realizacji strategii równoważenia, zwłaszcza z partnerami takimi jak Wietnam, którzy są

niechętni podpisywaniu umów sojuszniczych.

520 Huong Le Thu, Vietnam: straddling Southeast Asia's divide,ISEAS Publishing, Singapore 2014, s. 24. 521 T. Wilkins, Alignment, Not Alliance: The shifting Paradigm of International Security Cooperation, “Review of

International Studies”, 2012, nr 1, s. 67. 522 V. Nadkarmi, Strategic Partnership in Asia: Balancing Without Alliances, Routledge, London 2010; Thomas

Wilkins, Japans’s Alliance Diversification: A comparative Analysis of the Indian and Australian Strategic

Partnership, “International Relations of Asia–Pacific”, 2011, nr 1, s. 115–155.

170

Inicjując politykę rebalansowania, Stany Zjednoczone miały świadomość, że w Azji i

wokół Pacyfiku nie uda się stworzyć wysoce zinstytucjonalizowanego sojuszu na wzór NATO,

które funkcjonuje na obszarze euroatlantyckim. Podstawą ich międzynarodowej strategii są

bilateralne sojusze z Japonią, Republiką Korei i Australią. Tworzy to strukturę, tzw. hub and

spoke, w ramach której poszczególni partnerzy mają podpisane umowy sojusznicze z USA, a

nie ze sobą nawzajem. Z pozostałymi państwami regionu stosunki bilateralne zaczęły się

układać na zasadach partnerstwa strategicznego. W cytowanym wcześniej artykule Hillary

Clinton ujęła to w sposób następujący: „Nasze wyzwanie polega na zbudowaniu sieci

partnerskich relacji i instytucji w całym regionie Pacyfiku tak, aby były zgodne z

amerykańskimi interesami i wartościami na wzór tych, które zbudowaliśmy w regionie

euroatlantyckim. To są kamienie węgielne naszej strategii w świecie”523.

Wietnam ze względu na wspomniane wcześniej uwarunkowania był tym państwem,

które – wedle ocen strony amerykańskiej – spełniało wszystkie kryteria nadania mu statusu

państwa partnerskiego, tak jak miało to miejsce w przypadku innych państw ASEAN:

Singapuru, Indonezji, Filipin, Tajlandii czy Malezji. Rosnące znaczenie Chin w regionie

sprawiło, że, jak to ujął jeden z analityków, dawni wrogowie stali się nagle przyjaciółmi524.

Najważniejsze jednak było to, że również Wietnam przekonywał się do zawarcia

umowy o partnerstwie strategicznym z USA. Należy pamiętać, że ten kraj już wcześniej

podpisał analogiczne porozumienia z Japonią w 2006 oraz Rosją i Chinami w 2009 roku.

Ogółem podpisał 15 tego typu umów. Według ministra spraw zagranicznych Pham Binh Minha

należy rozróżnić „strategiczne partnerstwo” oraz „partnerstwo wszechstronne.” Strategiczne

partnerstwo to takie, w ramach którego współpraca jest realizowana na wysokim szczeblu we

wszystkich dziedzinach, natomiast partnerstwo wszechstronne (comprehensive partnership) to

współpraca strategiczna na niższym poziomie, aczkolwiek w wybranych dziedzinach może być

realizowane na wysokim szczeblu525.

Mając na uwadze tak zbliżone intencje i poziom zainteresowania pogłębieniem

współpracy, Stany Zjednoczone i Wietnam podjęły historyczną decyzję o podpisaniu umowy o

wszechstronnym partnerstwie. Miało to miejsce podczas oficjalnej wizyty prezydenta Truong

523 H.R. Clinton, America’s Pacific Century… op. cit. 524 R. Burghardt, Old enemies become Friends: US and Vietnam, The Brookings Institute, listopad 2006;

www.brookings.edu/research/opinion/2006/11 (dostęp: 10 luty 2019). 525 Pham Binh Minh, Building Strategic and Comprehensive Partnership: Vietnam’s Soft Power, „Communist

Review” 2014, nr 4. Warto też zauważyć, że rozróżnienie to ze strony wietnamskiej wynika także z chęci

fasadowej waloryzacji stosunków z Chinami (z którymi jest podpisana umowa o strategicznym partnerstwie) na

wyższym szczeblu niż stosunki z USA (z którymi jest podpisana umowa o wszechstronnym partnerstwie).

http://www.brookings.edu/research/opinion/2006/11

171

Tan Sanga w Waszyngtonie 24–25 lipca 2013 roku. W przyjętym dokumencie wymieniono

obszary współpracy:

• współpraca polityczna i w sferze dyplomacji

• handel i gospodarka

• współpraca naukowo-techniczna

• edukacja

• ochrona zdrowia i środowiska naturalnego

• kwestie rozliczeń z wojną

• bezpieczeństwo i obrona

• promocja i ochrona praw człowieka

• kultura, turystyka i sport526.

W dokumencie tym znalazły się dwa kluczowe stwierdzenia, które stały się podstawą

rozwoju dalszych stosunków USA–Wietnam. Pierwsze mówiło, że współpraca ekonomiczna

była fundamentem i siłą napędową relacji między USA a Wietnamem. Natomiast drugie

stwierdzenie dotyczyło współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa: „Prezydenci podkreślili także

znaczenie współpracy w nietradycyjnych obszarach bezpieczeństwa, takich jak terroryzm,

współpraca w zakresie wdrażania postanowień Konwencji o prawa morza, zwalczanie

transnarodowego piractwa, handlu narkotykami i ludźmi, cyberbezpieczeństwa i przestępczości

internetowej”527.

Ważnym politycznym aspektem tego dokumentu była następująca konkluzja: „USA i

Wietnam będą respektować nawzajem systemy polityczne każdej ze stron, niezależność,

suwerenność i terytorialną integralność”528. Powyższe postanowienie należy interpretować jako

odejście Stanów Zjednoczonych od jednego z najbardziej fundamentalnych założeń polityki

zagranicznej, tj. działania na rzecz demokratyzacji reżimów autorytarnych, takich jak ten, który

funkcjonował w Wietnamie. Oznaczało to, że kalkulacje związane z polityką rebalansowania

były ważniejsze dla USA niż te związane z realizacją liberalnych wartości.

W grudniu 2013 roku sekretarz stanu John Kerry złożył wizytę w Wietnamie, która była

poświęcona wdrażaniu przyjętych programów współpracy. Najbardziej spektakularna decyzja

USA dotyczyła wsparcia finansowego dla Wietnamu w celu zwiększenia jego zdolności do

patrolowania spornych akwenów Morza Południowochińskiego.

526 Joint Statement by President Barack Obama of the United States…, op. cit. 527 Ibidem. 528 Ibidem.

172

W 2015 roku miało miejsce kolejne przełomowe zdarzenie – wizyta sekretarza

generalnego Komunistycznej Partii Wietnamu Nguyen Phu Truonga w Waszyngtonie, gdzie

został przyjęty przez prezydenta USA Baracka Obamę w Białym Domu529.

W maju 2016 roku Barack Obama złożył wizytę w Wietnamie, gdzie przywitano go

nadzwyczaj gościnnie. Pozytywna atmosfera dawała o sobie znać na każdym etapie. W

wygłoszonym przemówieniu prezydent odniósł się do dwóch kwestii. Po pierwsze stwierdził,

że USA nie zamierzają interweniować w wewnętrzne sprawy Wietnamu i po drugie ogłosił plan

zniesienia przez USA embarga na sprzedaż broni530 do Wietnamu, argumentując to potrzebami

obrony531. Zniesienie embarga przez USA miało także wymiar symboliczny, gdyż była to

pozostałość po wojnie wietnamskiej i zniesienie tego embarga oznaczało „zamknięcie tego

rozdziału”532.

4. Współpraca USA–Wietnam w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony

Rozwój współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony między USA a Wietnamem był

możliwy dzięki wspólnocie interesów strategicznych. Zostały one określone i zidentyfikowane,

a obejmują problematykę morskich sporów terytorialnych na Morzu Południowochińskim.

Wspólny interes obydwu państw polega na zapewnieniu bezpieczeństwa morskiego, tj.

swobody przelotów samolotów nad tymi akwenami i swobody żeglugi morskiej na ich

obszarze. USA i Wietnam opowiedziały się za pokojowym rozstrzygnięciem sporów

terytorialnych bez uciekania się do użycia siły, zgodnie z prawem międzynarodowym, a w

szczególności zgodnie z Konwencją o prawie morza (United Nations Convention on Law of

the Seas – UNCLOS). Stoją też na stanowisku, że Deklaracja o zasadach postępowania stron

na Morzu Południowchińskim” (Declaration on the Code of Conduct of Parties in South China

Sea) jest obowiązującą podstawą postępowania wszystkich państw na tym akwenie morskim.

Współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony między USA a Wietnamem

charakteryzuje się radykalną ewolucją. Począwszy od obaw, niechęci i uprzedzeń do

zaawansowanej współpracy w formie partnerstwa. Było to efektem oddziaływania zarówno

529 Sekretarz Generalny Nguyen Phu Truong został przyjęty zgodnie z protokołem należnym głowie państwa, co

jest bardzo znamienne. 530 Dotyczyło to sprzętu śmiercionośnego, ofensywnego, gdyż defensywny sprzęt wojskowy Wietnam mógł

kupować już wcześniej. 531 Huong Le Thu, The Bilateral and Regional Significance of Obama’s Visit in Vietnam, CSIS Pacnet, lipiec 2016

nr 40. 532 B. Obama, Obama lifts U.S. arms ban to Vietnam, Hanoi: CNN, 24 maja 2016;

http://edition.cnn.com/2016/05/23/politics/obama-vietnam-trip/ (dostęp: 20 lutego 2018).

http://edition.cnn.com/2016/05/23/politics/obama-vietnam-trip/

173

czynników wewnętrznych w obu państwach, jak i zewnętrznych. Biorąc pod uwagę czynniki

wewnętrzne, dwa z nich odgrywały i nadal odgrywają zasadniczą rolę. Pierwszym z nich jest

syndrom wojny, który w świadomości społeczeństw oraz elit USA i Wietnamu był bardzo

mocno zakorzeniony.

Problemem z tym związanym była potrzeba wyjaśnienia losu zaginionych żołnierzy i

zidentyfikowania poległych po obydwu stronach. Jak wiadomo, opóźniło to nawiązanie

stosunków dyplomatycznych, a w pierwszych latach po ich nawiązaniu, pomimo chęci

współdziałania, było nadal źródłem kontrowersji, zwłaszcza ze strony władz ustawodawczych

USA. Jeśli uznać, że do końca 2016 roku problem ten zasadniczo został rozwiązany, to drugi

istotny problem wewnętrzny nadal istnieje i odgrywa ważną rolę w kształtowaniu współpracy

USA i Wietnamu.

Tym drugim problemem jest kwestia różnic ustrojowych i gospodarczych między

partnerami. USA to demokracja z gospodarką rynkową, natomiast Wietnam jest państwem

autorytarnym z gospodarką centralnie planowaną. To sprawia, że dla USA (władzy

ustawodawczej i wykonawczej) kwestie wolności politycznych i praw człowieka w Wietnamie

mają bardzo duże znaczenie. Należy pamiętać, że amerykańskie ustawodawstwo pozostaje

bardzo restrykcyjne w kwestii stosunków z państwami komunistycznymi i autorytarnymi. Ten

problem przejawia się także w polityce Wietnamu, którego komunistyczne elity, zwłaszcza te

pamiętające czasy wojny, były niechętne współpracy w tak wrażliwej dziedzinie, jak

bezpieczeństwo narodowe i obrona.

Wpływ środowisk wojskowych w Wietnamie na politykę wewnętrzną i zagraniczną był

ogromny i tu ich przedstawiciele odwoływali się do tradycyjnej retoryki komunistycznej o

imperialnym zagrożeniu. Było to uzasadnione także tym, że komuniści w Wietnamie odczuli

ogromny szok związany z upadkiem państw realnego socjalizmu w Europie Wschodniej i

Środkowej. Współpracę z USA traktowano jako próbę wpłynięcia przez to mocarstwo na ustrój

w Wietnamie i doprowadzenie do zmian na rzecz demokratyzacji państwa. Ze względu na

obawy, o których mowa, władze Wietnamu w 1997 oku podjęły decyzję, zgodnie z którą

współpraca z USA w dziedzinie wojskowości powinna być ograniczona do następujących

kwestii:

• medycyna wojskowa

• nauka i technologia

• pomoc humanitarna

174

• pomoc w przypadku klęsk żywiołowych533.

Również w dekadzie lat dziewięćdziesiątych oddziaływanie czynników zewnętrznych

sprawiało, że Wietnam nie był zainteresowany szeroko zakrojoną współpracą w dziedzinie

bezpieczeństwa i obrony. Po zawarciu porozumienia w sprawie Kambodży, dążył do

normalizacji stosunków z państwami ościennymi: Chinami (porozumienie w 1991 roku) oraz

ASEAN (1995 rok). Jego polityka zagraniczna była wielokierunkowa i nie zakładała wiązania

się z żadnym pojedynczym państwem (mocarstwem). W tamtym okresie postrzeganie Chin w

Wietnamie miało zasadniczo neutralny charakter534. W związku z tym polityka balansowania

przeciw Chinom nie była jeszcze brana pod uwagę535.

Ze względu na obiektywną potrzebę przezwyciężenia przeszłości po nawiązaniu

stosunków dyplomatycznych w 1995 roku, obydwie strony były skazane na współpracę z

udziałem wojskowych przy identyfikacji szczątków żołnierzy i zaginionych w czasie działań

bojowych. Współpraca w tych tak wrażliwych kwestiach przyczyniła się do rozwoju zaufania,

gotowości i otwarcia na rozszerzenie współpracy. Przejawem tego pozytywnego wzrostu była

pierwsza historyczna wizyta sekretarza obrony USA Williama Cohena w Wietnamie w 2000

roku. Na rewizytę ministra obrony Wietnamu Pham Van Tra trzeba było jednak poczekać aż

do 2003 roku.

Jak zauważa jeden z analityków, w latach 2000–2004 w stanowisku Wietnamu ujawniła

się znacząca zmiana odnośnie do współpracy wojskowej. Jest to związane z odchodzeniem na

emeryturę dotychczasowych dowódców wojskowych, pamiętających jeszcze czasy wojny i

edukowanych na uczelniach radzieckich. Nadchodząca zmiana pokoleniowa na najwyższych

stanowiskach niosła ze sobą także zmianę nastawienia wobec współpracy z USA. Wizyty na

najwyższych szczeblach wojskowych w 2000 i 2003 roku wiązały się z takimi nowymi

inicjatywami, jak seminaria, szkolenia i konferencje. Symbolicznym nowym gestem

współpracy była pierwsza wizyta amerykańskiego okrętu wojennego, fregaty USS Vandegrift

w Ho Chi Mih City w 2003 roku. Dzięki tej wizycie zostały zapoczątkowane regularne kontakty

między Ministerstwem Obrony Wietnamu a dowództwem Floty Pacyfiku Stanów

533 L. M. Stern, Defense relations between the United States and Vietnam, Macfarland and Company, Jefferson,

North Carolina 2005. 534 C. Thayer, Sino-Vietnamese Relations: The Interplay of Ideology and National Interests, “Asian Survey”, 1994,

nr 6, s. 520–535. 535 Wielokierunkowość polityki zagranicznej Wietnamu zakładała od początku balansowanie między wszystkimi

państwami – celem było zyskanie partnerów do współpracy bez potrzeby polegania na jednym z nich. Wietnam

uważał to za jedną z lekcji, jakie odebrał w trakcie zimnej wojny, kiedy był zmuszony do polegania na poparciu

wojskowym i gospodarczym ZSRR i Układu Warszawskiego.

175

Zjednoczonych (PACOM)536. Należy podkreślić, że stroną inicjującą te działania były Stany

Zjednoczone.

W 2005 roku USA i Wietnam podpisały pierwsze międzyresortowe porozumienie o

współpracy w dziedzinie militarnej (International Military Educational Training – IMET),

którego celem było szkolenie językowe oficerów wietnamskich sił zbrojnych. Było to sukces

amerykańskiej dyplomacji, która przełamała opór ze strony wietnamskiej. Znaczenia tej

inicjatywy nie sposób nie docenić, zważywszy na to, że oficerowie z Wietnamu mieli okazję

wyjeżdżać na kursy do amerykańskich uczelni wojskowych, jak US Army War College czy

Naval War College. Amerykańska pomoc w ramach programu IMET umożliwiła Wietnamowi

aktywne uczestnictwo w międzynarodowej współpracy wojskowej na szczeblu regionalnym

oraz, co jest równie ważne, w międzynarodowych operacjach pokojowych. Wzrost kompetencji

językowych strony wietnamskiej ułatwiał także komunikację z amerykańskimi instytucjami. W

2005 roku koszt programu zamknął się w kwocie 50 tys. USD, a w 2010 roku osiągnął sumę

400 tys. USD537.

W latach 2005–2008, tj. podczas drugiej kadencji George’a W. Busha, współpraca

wojskowa zaznaczyła się kilkukrotnymi wizytami na wysokim szczeblu. W czerwcu 2006 roku

sekretarz obrony Donald Rumsfeld złożył wizytę w Wietnamie, a w 2007 kolejni dowódcy

PACOM, adm. William J. Fallon oraz adm. Timothy Keating poszli w jego ślady. W 2008 roku

Wietnam wizytował kolejny sekretarz obrony Robert Gates.

Kontakty na wysokim szczeblu ministerstw obrony w latach 2005–2008, pomimo

licznych inicjatyw amerykańskich, przynosiły umiarkowane postępy, a jedynym przykładem

zinstytucjonalizowanej współpracy był IMET. Było to uwarunkowane zachowawczym

podejściem rządu w Hanoi, wynikającym z obawy przed ograniczeniem suwerenności oraz

bardzo dużego przywiązania do statusu Wietnamu jako państwa niezaangażowanego.

Najogólniej rzecz biorąc, władze Wietnamu nie dostrzegały swojego interesu w pogłębianiu

współpracy wojskowej z USA poza wizytami na różnych szczeblach, wspólnymi seminariami

i konferencjami. Nie brano tutaj pod uwagę takich korzyści, jak możliwość zapoznania się z

nowymi technikami dowodzenia, profesjonalizacji kadry oficerskiej, wymiany danych

wywiadowczych, wspólnych ćwiczeń czy dyskusji o planach operacyjnych538.

536 L. M. Stern, US-Vietnam Defence Relations: Deepening Ties, Adding Relevance, “Strategic Forum”, 2009, s.

246. 537 M. Hiebert, P. Nguyen i G. Poling, A New Era in U.S.–Vietnam relations, Washington D.C.: CRS 2015. 538 Ibidem, s. 5.

176

Pomimo obiekcji i ostrożności Wietnamu odnośnie do współpracy wojskowej z USA,

w październiku 2008 roku doszło do istotnego przełomu w tych relacjach. Miał wtedy miejsce

pierwszy Dialog Polityczny, Bezpieczeństwa i Obrony (ang. Political, Security and Defence

Dialogue – PSDD), w ramach którego miały być prowadzone konsultacje dotyczące spraw

politycznych, obrony i bezpieczeństwa. Miało to miejsce w Hanoi z udziałem wiceministrów

spraw zagranicznych obydwu państw.

W tamtym okresie strona amerykańska przyjęła następujące zasady współpracy

wojskowej z Wietnamem:

1. określenie w sensie semantycznym formuły współpracy (nazewnictwo);

2. wykorzystanie mechanizmu wymiany informacji do przedkładania nowych idei

i koncepcji;

3. odwołanie się do zasady wzajemności;

4. traktowanie Wietnamu jako równorzędnego strategicznie partnera;

5. dostarczanie pomocy humanitarnej jako środka mającego zachęcać do

współpracy;

6. uznanie politycznych i prawnych realiów związanych z czynnikiem

pomarańczowym;

7. pomijanie w retoryce antychińskich argumentów;

8. synchronizacja współpracy z aktywnością ASEAN;

9. uwzględnienie wrażliwych kwestii dla Wietnamu;

10. systematyczny rozwój już istniejących porozumień;

11. uwzględnienie regionalnych i globalnych interesów Wietnamu539.

Zatem pod koniec drugiej kadencji George’a W. Busha Stany Zjednoczone

wypracowały zasady współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony z Wietnamem, które

uwzględniały specyfikę polityki zagranicznej tego państwa oraz jego roli w regionie i stanu

stosunków bilateralnych z sąsiadami, przede wszystkim z Chinami.

W 2009 roku ujawniła się w stanowisku Wietnamu znacząca zmiana, polegająca na

wielokierunkowym wzroście zainteresowania współpracą wojskową ze Stanami

Zjednoczonymi. Zmiana ta była spowodowana dwoma wydarzeniami, które zachwiały

poczuciem bezpieczeństwa rządu w Hanoi.

Po pierwsze, Wietnam poczuł się wyraźnie zaniepokojony wzrostem wpływu Chin w

dwóch państwach sąsiedzkich, tj. w Laosie i Kambodży. Powstały tam w tym okresie silne

539 L.M Stern, Defense relations ….op. cit., s. 7.

177

prochińskie grupy interesu. Miało to swoje przełożenie na politykę zagraniczną tych państw,

która w coraz większym stopniu zaczęła uwzględniać chińskie interesy i racje.

Po drugie, Wietnam z niepokojem obserwował wzrost asertywności Chin na Morzu

Południowochińskim, zwłaszcza po 2009 roku. Nastąpiło to po okresie względnej stabilizacji

sytuacji na tym akwenie, który miał miejsce od 1995 roku, tj. od normalizacji stosunków

amerykańsko-wietnamskich. Przyjęcie w 2002 roku przez państwa ASEAN i Chiny Deklaracji

o postępowaniu stron na Morzu Południowochińskim było uznane za osiągnięcie

dyplomatyczne, stwarzające szansę na uzgodnienie rozwiązania wszystkich spornych kwestii

związanych z delimitacją tego obszaru.

Nieoczekiwanie jednak w 2009 roku Chiny przystąpiły do prób egzekwowania ich

suwerennych praw na obszarze archipelagu Spratly. Prawa te zostały nadane jednostronnie

przez parlament ChRL, bez zważania na umowy międzynarodowe poprzez uchwalenie Ustawy

o morzu terytorialnym i przyległych strefach (Law on the Territorial Sea and Continous Zone).

W artykule drugim tej ustawy stwierdza się:

„Lądowy obszar ChRL obejmuje kontynentalną część Chińskiej Republiki Ludowej, jej wyspy

przybrzeżne, Tajwan i wszystkie pozostałe wyspy, tj. wyspy Diaoyotai, wyspy Penghu, wyspy

Dongsha, wyspy Xisha, wyspy Zhongsha i wyspy Hansha (wyspy Spratly)”540.

Chiny i Wietnam od lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku prezentowały odmienne

stanowiska na temat delimitacji obszarów morskich, z czym wiązały się kwestie ekonomiczne

w postaci prawa połowów morskich i ewentualnej eksploatacji zasobów dna morskiego.

Przedmiotem sporu były: archipelag Paraceli, który Chiny częściowo zajęły w 1974 roku (a

zatem w okresie wojny w Wietnamie) oraz południowa część archipelagu Spratly. W 1988 roku

Chiny po raz pierwszy podjęły działania zmierzające do narzucenia kontroli nad całym

archipelagiem Spratly. To wtedy, jeszcze w okresie zimnej wojny, doszło po raz pierwszy do

zbrojnego incydentu między okrętami patrolowymi ChRL a wietnamskimi w okolicach Rafy

Johnsona (Johnson South Reef). Było to dotąd jedyne chińsko-wietnamskie starcie zbrojne o

lokalnym charakterze541.

W 2009 roku wzrosło napięcie między Wietnamem a Chinami w związku z aktywnością

Wietnamu, która polegała na przyznawaniu koncesji zachodnim koncernom (w tym

amerykańskim i europejskim) na wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego na południowej

540 Shee Poon Kim, The South China Sea in China’s Strategic Thinking, “Contemporary Southeast Asia”, 1998,

nr 4, s. 369–387. 541 Shee Poon Kim, The March 1988 Skirmish over Spratly Islands and Its Implications for Sino-Vietnamese

Relations, w: R.D. Hill, N.G. Owen, E.V. Roberts (eds), Fishing in Troubled Waters, Centre for Asia Studies,

Hong Kong 1991, s. 177–191.

178

części archipelagu Spratly. Ważne jest, że zarówno Wietnam, jak i Chiny zgłaszały swoje

suwerenne prawo do kontroli nad tym terytorium, ale zgodnie z zapisami UNCLOS, obszar ten

należał do wyłącznej strefy ekonomicznej Wietnamu. Chiny w związku z tym ofensywnym

zachowaniem Wietnamu uciekały się do wystosowywania dyplomatycznych not

protestacyjnych wobec rządów w Wietnamie, USA i zachodniej Europy542. W tym samym roku

w okolicach innego spornego archipelagu – Paraceli, pojawiły się wietnamskie kutry rybackie.

To działanie spotkało się z ripostą strony chińskiej: zatrzymano (internowano) 100 rybaków

wietnamskich i ich łodzie. W roku 2010 zatrzymano kolejnych 50 rybaków543.

Wszystkie te napięcia zdarzyły się w pierwszym roku urzędowania administracji

prezydenta Baracka Obamy, która przygotowywała się w tym czasie do ogłoszenia i

wprowadzenia w życie nowej strategii w regionie Azji i Pacyfiku. W jej ramach Stany

Zjednoczone zredefiniowały swoje stanowisko w sprawie Morza Południowochińskiego,

którym do tej pory nie przejawiały większego zainteresowania. W 2010 roku USA

zasygnalizowały zmianę stanowiska odnośnie do tego problemu. Najpierw zrobił to sekretarz

obrony USA Robert Gates podczas konferencji w ramach Dialogu Shangri-La w czerwcu 2010

roku, a miesiąc później Hillary Clinton podczas Regionalnego Forum ASEAN. Oboje

stwierdzili, że akwen Morza Południowochińskiego ma istotne znaczenie dla interesu

narodowego USA. W ten sposób Stany Zjednoczone stały się jedną ze stron sporu, ale

jednocześnie opowiedziały się za racjami państw ASEAN (tj. Filipin, Indonezji, Singapuru i

Wietnamu) w ich sporze z Chinami544.

Z punktu widzenia interesów USA kluczową role w polityce rebalansowania na tym

akwenie odgrywał i nadal odgrywa Wietnam, przede wszystkim ze względu na sąsiedztwo z

Chinami. Logika wydarzeń sprawiła, że Wietnam nieoczekiwanie znalazł się w całkowicie

nowej konfiguracji geopolitycznej, którą jeden z badaczy określił następująco:

„Pełna problemów historia Wietnamu z Chinami i całkowicie sprzeczne interesy związane z

delimitacją i suwerenną kontrolą obszarów na Morzu Południowochińskim są brane pod uwagę

w kalkulacjach Wietnamu w kontekście stosunków z USA. Zatem ze względu na złożoną

historię stosunków USA–Wietnam, godne zauważenia jest to, że „chiński czynnik” tak szybko

i zdecydowanie wyłonił się jako zmienna kształtująca bilateralną relację USA–Wietnam”545.

542 M. Taylor Fravel, China’s Strategy in the South China Sea, “Contemporary Southeast Asia” 2011, nr 3, s. 301–

302. 543 “East Asian Strategic Review” 2011, National Institute for Defence Studies, Tokio 2011. 544 E. Graham, Southeast Asia in the US Rebalance: Perceptions from a Divided Region, “Contemporary Southeast

Asia” 2013, nr 3, s. 305–332. 545 S. P. Limaye, Introduction: America's Bilateral Relations with Southeast Asia – Constraints and Promises,

“Contemporary Southeast Asia“ 2010, nr 3, s. 315,

179

W latach 2009–2010 w Wietnamie umocniło się znacząco negatywne postrzeganie Chin

z tytułu ich aktywności w okolicach archipelagów Spratly i Paraceli. Miało to miejsce w czasie,

gdy Stany Zjednoczone dokonywały przewartościowania swojej strategii, zwłaszcza w Azji. W

związku z tym, mając na uwadze te dwie zmienne, Wietnam otworzył się bardziej na

amerykańskie propozycje zacieśniania współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony.

Pierwszą oznaką tej zmiany była zgoda władz Wietnamu na wizytę amerykańskiego

lotniskowca USS George Washington w porcie Da Nang w sierpniu 2010 roku. 17 sierpnia

2010 roku w Hanoi zorganizowano pierwsze forum dyskusyjne o współpracy obronnej (US–

Vietnam Defence Policy Dialogue) na szczeblu wiceministrów obrony.

We wrześniu 2011 roku miał miejsce kolejny ważny zwrot w amerykańsko-

wietnamskiej współpracy wojskowej: podpisanie umowy (Memorandum of Understanding) o

zaawansowaniu współpracy w dziedzinie wojskowej (Advancing Bilateral Defence

Cooperation). W tej umowie wymieniono takie obszary, jak: bezpieczeństwo morskie, operacje

ratunkowe, operacje pokojowe pod auspicjami ONZ i współpraca uczelni546. Od tego momentu

można mówić o ukształtowaniu się dwóch form współpracy w dziedzinie wojskowej między

USA a Wietnamem:

1. Rozmaite formy dialogu. Pierwszy, w szerszej formule określony mianem The US–

Vietnam Political, Security and Defence Dialogue (między ministerstwami spraw

zagranicznych), a drugi Defence Policy Dialogue (między ministerstwami obrony).

2. Wizyty amerykańskich okrętów wojennych w Wietnamie, w takich portach jak Da

Nang i Cam Ranh Bay. Wykraczają one daleko poza kurtuazyjny charakter, ponieważ

są traktowane jako kontakty między siłami morskimi obydwu państw lub wręcz jako

tymczasowa obecność sił USA na terytorium Wietnamu (US forces expanded presence).

Jeszcze ważniejsze było to, że od 2011 roku w bazie Cam Ranh Bay okręty USA zaczęły

korzystać z podstawowych usług serwisowych547.

Po podpisaniu w 2013 roku umowy o wszechstronnym partnerstwie (Comprehensive

Partnership) współpraca w sferze militarnej rozszerzyła się o kolejną dziedzinę. Była to sfera

bezpieczeństwa morskiego Wietnamu, a konkretnie finansowa i logistyczna pomoc USA dla

wietnamskiej straży przybrzeżnej w celu zwiększenia jej zdolności operacyjnych i patrolowych

546 Huong Le Thu, US-Vietnam relations under President Trump, Lowy Institute, listopad 2017. 547 Warto zauważyć, że infrastruktura bazy w Cam Ranh Bay była dostępna dla wszystkich międzynarodowych

okrętów, zgodnie z narzuconym przez Wietnam limitem. W międzynarodowej części portu mogły także dokować

i korzystać z podstawowych usług serwisowych okręty rosyjskie, japońskie, indyjskie itp. Patrz też: W. Lohman,

L.M. Stern, W. Jordan, US-Vietnam Defence Relations: Investing in Strategic Alignment, “The Heritage

Foundation”, 18 lipca 2012.

180

na akwenie Morza Południowochińskiego. Decyzje w tej sprawie zostały podjęte podczas

wizyty sekretarza stanu USA Johna Kerry’ego w Hanoi pod koniec 2013 roku548. USA

zobowiązały się do przekazania pięciu okrętów patrolowych dla straży przybrzeżnej oraz

udzielenia wsparcia finansowego w wysokości 18 mln USD. Dodatkowo amerykańska straż

przybrzeżna (US Coast Guard) zadeklarowała pomoc szkoleniową i instruktorską549.

Dla Stanów Zjednoczonych współpraca z Wietnamem w dziedzinie bezpieczeństwa

morskiego, i zwłaszcza w związku ze sporem z Chinami, bardzo szybko przyjęła charakter

priorytetu. Podstawowym celem stało się zapewnienie w pierwszej kolejności

interoperacyjności okrętów patrolowych Wietnamu z obecnymi na Morzu

Południowochińskim okrętami amerykańskiej Marynarki Wojennej. W tym celu Stany

Zjednoczone uruchomiły specjalny fundusz o nazwie Southeast Asia Maritime Security

Initiative (SAMSI), w ramach którego Wietnam otrzymał wsparcie w wysokości 26,25 mln

USD na, jak to określano: „zwiększenie kompetencji w dziedzinie bezpieczeństwa morskiego i

umocnienia zdolności w zakresie egzekwowania wolności żeglugi gwarantowanych przez

prawo morza”550. Również Departament Stanu USA włączył się do świadczenia pomocy w tej

dziedzinie. W ramach własnego resortowego programu Foreign Military Financing (FMF) w

latach 2013–2018 udzielił Wietnamowi wsparcia w wysokości 56 mln USD na zakup sprzętu

do wykonywania patroli morskich551.

2014 rok przyniósł kolejne napięcia chińsko-wietnamskie, których efektem było dalsze

zacieśnianie współpracy w dziedzinie militarnej między USA i Wietnamem. W maju tego roku

Chiny zainstalowały swoją platformę wiertniczą w części archipelagu Paraceli należącej,

zgodnie z postanowieniami Konwencji o prawie morza, do wyłącznej strefy ekonomicznej

Wietnamu, ale do którego Chiny mają roszczenia terytorialne (przypomnieć należy, że część

wysp archipelagu została zagarnięta przez Chiny siłą w 1974 roku). Wietnam podjął aktywne

działania propagandowe na arenie międzynarodowej, aby zwiększyć naciski na Chiny, by

wycofały platformy. Wysłał też okręty straży przybrzeżnej w okolice platformy wiertniczej,

gdzie doszło do konfrontacji z chińskimi okrętami patrolowymi (jednak bez użycia broni).

Wyraźnie ujawniła się wtedy różnica potencjałów i możliwości obronnych obu państw. W

548 J. Kerry, Joint Press Availability With Vietnamese Deputy Prime Minister and Foreign Minister Pham Binh

Minh, Department of State, 16 grudnia 2013; https://2009-2017.state.gov/secretary/remarks/2013/12/218747.htm

(dostęp: 20 lutego 2019). 549 Huong Le Thu, US-Vietnam….op. cit. 550 M. Dalton, Beyond Port Visits, US-Vietnam Relations Can Go Further, 27 Marca 2020, “The Diplomat”

https://thediplomat.com/2020/03/beyond-port-visits-us-vietnam-relations-can-go-further/ (dostęp: 6 kwietnia

2020). 551 Ibidem.

https://2009-2017.state.gov/secretary/remarks/2013/12/218747.htm

https://thediplomat.com/2020/03/beyond-port-visits-us-vietnam-relations-can-go-further/

181

zaistniałej sytuacji Wietnam po raz pierwszy zwrócił się do USA o pomoc. W październiku

2014 roku podczas wizyty ministra spraw zagranicznych Wietnamu w USA rząd Stanów

Zjednoczonych ogłosił przełomową decyzję o częściowym zdjęciu embarga na sprzedaż broni.

Wietnamowi miano udostępnić sprzęt o ściśle obronnym charakterze, związanym z

bezpieczeństwem morskim552.

Rok 2015 obfitował w kolejne ważne wydarzenia w dziedzinie współpracy wojskowej

USA–Wietnam. W czerwcu tego roku sekretarz obrony USA Ashton Carter złożył wizytę w

Wietnamie, która zakończyła się podpisaniem bardzo ważnego dokumentu US–Vietnam Joint

Vision Statement on Defence Relations, który przewidywał znaczące rozszerzenie zakresu

współpracy wojskowej. Uzgodniono w nim 12 następujących dziedzin:

1. zwiększenie zakresu współpracy w celu wzmocnienia wzajemnego zaufania i

zrozumienia;

2. współpraca w ramach instytucji międzynarodowych, w tym przede wszystkim ASEAN;

3. zwiększenie zdolności instytucji i wojska w zakresie współpracy oraz promocji

bezpieczeństwa

4. rozwój handlu bronią między państwami, z możliwością współpracy technologicznej

przy produkcji broni, z uwzględnieniem aktualnych uwarunkowań prawnych oraz

restrykcji;

5. rozwój współpracy w zakresie bezpieczeństwa morskiego i kompetencji w tej

dziedzinie;

6. rozwój szkoleń i kształcenia z udziałem akademii wojskowych z obydwu państw;

7. wzmocnienie zdolności każdej ze stron w zakresie operacji ratunkowych i

poszukiwawczych;

8. wzajemna pomoc w realizacji misji pokojowych Organizacji Narodów Zjednoczonych;

9. zwiększenie wymiany informacji i doświadczeń praktycznych będących przedmiotem

wzajemnego zainteresowania (technologie wojskowe);

10. zwiększenie współpracy celem przezwyciężenia efektów wojny;

11. kontynuowanie dyskusji na poziomie strategicznym przez wysokich rangą

przedstawicieli obu państw na temat bezpieczeństwa międzynarodowego;

12. kontynuowanie wzajemnych wizyt szefów ministerstw obrony obydwu państw553.

552 US to partially lift Vietnam arms embargo, 2 października 2014 BBC https://www.bbc.com/news/world-us-

canada-29469719 (dostęp: 10 lutego 2019). 553 US-Vietnam Joint Vision of Defence Relations 1 czerwca 2015,

https://photos.state.gov/libraries/vietnam/8621/pdf-forms/usvn_defense_relations_jvs2015.pdf (dostęp: 20 lutego

2019).

https://www.bbc.com/news/world-us-canada-29469719

https://www.bbc.com/news/world-us-canada-29469719

https://photos.state.gov/libraries/vietnam/8621/pdf-forms/usvn_defense_relations_jvs2015.pdf

182

Rozdział V. Ekonomiczny wymiar amerykańskiej strategii równoważenia w

stosunkach z Wietnamem w latach 1995–2015

1. Reformy gospodarcze w Wietnamie

Specyfika stosunków między USA a Wietnamem w sferze ekonomicznej jest określona przez

relacje gospodarki wysoko rozwiniętej z jednej strony i gospodarki rozwijającej się z drugiej.

Wietnam ma 97 mln mieszkańców (2018 r.), a dochód na jednego mieszkańca kształtuje

się na poziomie około 2500 USD, co zgodnie z klasyfikacją Banku Światowego plasuje ten kraj

w grupie państw o średnioniskim dochodzie. Taki poziom jednostkowego dochodu jest jednak

w Wietnamie od niedawna, a to dzięki szybko rozwijającej się w ostatnich latach gospodarce.

Przez ponad dwie dekady po zjednoczeniu Wietnam pozostawał państwem słabo rozwiniętym

o dochodzie na jednego mieszkańca poniżej 1000 USD, przy czym ponad połowa ludności żyła

poniżej granicy ubóstwa (poverty line), czyli za 3,2 USD dziennie wedle parytetu siły

nabywczej. Obecnie dotyczy to tylko 6% ludności kraju. Warto zaznaczyć, że dystrybucja

dochodu narodowego w Wietnamie jest w miarę sprawiedliwa, co go plasuje na 48 miejscu w

kategorii indeksu kapitału ludzkiego (Human Capital Index) na 157 sklasyfikowanych

państw554.

Gospodarka Wietnamu jest jedną z najszybciej rozwijających się w ramach

regionalnego ugrupowania ASEAN i na świecie. A o jej konkurencyjności świadczy fakt, że w

2018 roku napłynęły do tego państwa bezpośrednie inwestycje warte ponad 18 mld USD.

Obecne sukcesy gospodarcze Wietnamu są tym bardziej znaczące, że pojawiły się po

długotrwałej wojnie w latach 1945–1975. Przyczyniły się do nich dwa kluczowe wydarzenia.

Pierwszym było zainicjowanie w 1986 roku reform wzorowanych na chińskich reformach Deng

Xiaopinga. Drugim zaś nawiązanie stosunków dyplomatycznych z USA w 1995 roku, a to

otworzyło Wietnamowi drogę do międzynarodowych instytucji handlowych i finansowych,

które okazały się wsparciem dla wysokiego tempa rozwoju gospodarczego.

Po zjednoczeniu w 1975 roku Wietnam musiał przezwyciężyć pewne strukturalne

ograniczenia: różnice ekonomiczne północ–południe, zacofanie rozwojowe oraz presję

zewnętrzną ze strony Stanów Zjednoczonych i Chińskiej Republiki Ludowej. Punkt startu dla

rozwoju był bardzo niski i jednocześnie bardzo charakterystyczny dla państw postkolonialnych.

W warunkach kolonialnej interwencji Francji, podziału państwa, następnie wojny domowej i

interwencji USA gospodarka Wietnamu nie mogła rozwijać się prawidłowo. Północ i południe,

554 The World Bank in Vietnam, www.worldbank.or/en/country/vietnam/overview (dostęp: 19.01.2020).

http://www.worldbank.or/en/country/vietnam/overview

183

wzięte razem, w okresie 1950–1973 rozwijały się przeciętnie w tempie 1,9%, a w latach 1973–

1996 było to 2,8%. Rozwój Wietnamu na tle pozostałych państw regionu ilustruje poniższa

tabela.

Tabela 1. Dynamika rozwoju gospodarczego Wietnamu w latach 1950–1996 na tle

porównawczym niektórych państw regionu Azji Wschodniej (przeciętne tempo rocznego

wzrostu PKB w %).

Państwo 1950–1973 1973–1996

Wietnam 1,9 2,8

Chiny 2,1 5,1

Tajlandia 3,2 5,6

Malezja 2,8 4,0

Indonezja 2,5 3,6

Filipiny 1,8 0,8

Tajwan 6,2 6,1

Republika Korei 5,2 6,8

Japonia 8,0 2,5

Źródło: Tran Van Tho, Economic Development in Vietnam during the second half of the 20th

Century: How to avoid the danger of lagging behind, w: Binh Tran Nam, Chi Do Pham (eds)

The Vietnamese economy: Awakening the Dragon, Routledge 2003

Praktycznie do połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia Wietnam pozostawał

na peryferiach ekonomicznych regionu. W okresie, kiedy toczyła się tam wojna, to Republika

Korei, Tajwan, Tajlandia, Singapur czy Hongkong zaczęły się przekształcać w państwa nowo

uprzemysłowione,. Po zjednoczeniu w 1975 roku Wietnam nadal był zaangażowany w

konflikty zbrojne z sąsiadami (wojna graniczna z Chinami w 1979 roku oraz utrzymywanie

wojsk w Kambodży do walki z Czerwonymi Khmerami w latach 1979–1989). Generowało to

ogromne wydatki na obronę i ograniczało możliwości rozwój gospodarczego. W innych

państwach tego regionu bardzo szybko rosła produkcja przemysłowa na eksport do państw

rozwiniętych, a także do sąsiadów, co sprzyjało intensyfikacji powiązań handlowych. To

184

wtedy, w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku, pojawiły się inicjatywy współpracy

regionalnej wśród państw ASEAN. W szerszej perspektywie współpraca ta miała odbywać się

w ramach nowo utworzonej Rady Gospodarczej Azji i Pacyfiku (APEC – Asia Pacific

Economic Coooperation).

Istotnym wydarzeniem w regionalnych stosunkach było nawiązanie relacji

dyplomatycznych USA–Chiny 1 stycznia 1979 roku, czemu towarzyszyło rozpoczęcie

chińskich prorynkowych reform, określanych mianem czterech modernizacji (rolnictwa,

przemysłu, wojska oraz sektora nauki i techniki). Wiązało się z tym wprowadzenie polityki

otwarcia na współpracę międzynarodową, liberalizację handlu zagranicznego i przepływu

kapitału (poprzez utworzenie specjalnych stref ekonomicznych blisko granicy z

Hongkongiem). Chińskie reformy gospodarcze zmieniły reguły współpracy regionalnej,

ponieważ mniejsze gospodarki regionu zaczęły się orientować na współpracę z Chinami ze

względu na ich wielki potencjał gospodarczy i rozmiary rynku wewnętrznego.

W czasie tych tak ważnych wydarzeń gospodarczych w bezpośrednim sąsiedztwie

Wietnam pozostawał na uboczu, zmagając się z dziedzictwem wojny i podziału państwa na

północ i południe. Po zjednoczeniu politycznym w 1975 roku był nadal państwem podzielonym

w sensie ekonomicznym, ponieważ na północy stworzono gospodarkę opartą na wzorcach

radzieckich, a na południu istniała słabo rozwinięta gospodarka kapitalistyczna. Obie były

całkowicie podporządkowane potrzebom wojennym. Ponadto północ Wietnamu była

uzależniona od pomocy państw bloku socjalistycznego ze Związkiem Radzieckim na czele,

natomiast południe było całkowicie uzależnione od pomocy i współpracy ze Stanami

Zjednoczonymi. Po 1975 roku, po odcięciu pomocy USA, gospodarka Wietnamu

Południowego znalazła się w kryzysie.

Ponadto po roku 1975 władze komunistyczne zjednoczonego Wietnamu wprowadziły

na południu model gospodarczy oparty na państwowej własności oraz kolektywizację w

rolnictwie. Były to reformy podobne do tych wprowadzonych na północy w latach 50. Proces

unifikacji obu gospodarek postępował powoli i nieefektywnie, co przedłużało stagnację

gospodarczą i utrudniało proces odbudowy. W tej sytuacji niezbędne stało się podjęcie reform,

aby niwelować wady gospodarki centralnie planowanej.

Do zrozumienia w pełni zasięgu i głębi reform gospodarczych przeprowadzonych w

Wietnamie, konieczne jest poznanie gospodarczych realiów okresu wojny francuskiej,

amerykańskiej oraz pierwszej dekady po zjednoczeniu państwa. Zarówno przystosowanie

gospodarki Wietnamu Południowego do potrzeb amerykańskiego sojusznika, jak i

wprowadzane drastyczne reformy socjalistyczne na północy państwa, bardzo silnie odcisnęły

185

swoje piętno na ekonomice wietnamskiej. Późniejsze przekształcenia, mające na celu

uniformizację reform socjalistycznych i umocnienie władzy komunistycznej na południu

Wietnamu, również nie pozostały bez znaczenia. Wszystkie te czynniki doprowadziły

ostatecznie do ogromnego kryzysu gospodarczego w połowie lat osiemdziesiątych XX wieku.

Le Duan555, I sekretarz Komunistycznej Partii Wietnamu, miał powiedzieć: „Aby

zbudować socjalizm, musimy od samego początku budować zarówno nowe siły produktywne,

jak i nowe relacje produkcji, zarówno nowy fundament gospodarczy, jak i nową

superstrukturę”556. Wietnam, po zwycięstwie w 1975 roku, stanął przed wyzwaniem

zjednoczenia państwa i jego odbudowy po wojnie. W latach 50. na północy Wietnamu

postawiono przede wszystkim na rozwój i intensyfikację upraw rolnych. Także w tym okresie

stopniowo wprowadzano kolektywizację rolnictwa, przynajmniej na terenach kontrolowanych

przez Viet Minh. Choć proces ten nie zakończył się pełnym sukcesem, to w rezultacie system

okazał się znacznie sprawniejszy niż analogiczny, wprowadzany w tym czasie w Chinach557.

Trzeba jednak pamiętać, że podczas wojny francuskiej oraz późniejszej wojny

wietnamskiej znakomita większość liderów ruchu komunistycznego nie miała odpowiedniego

wykształcenia, niezbędnego do sprawnego wprowadzania reform. Zaczynając od samego Ho

Chi Minha, nie znali się oni na gospodarce, jej prawach i zasadach. Co więcej, starali się

wprowadzać typowy socjalistyczny model rozwoju, opierający się na przemyśle ciężkim, a ten

wymagał wielkich inwestycji infrastrukturalnych i technologicznych. Wietnam zatem, aby

wejść na drogę do socjalizmu, musiał przeznaczyć na to środki, których nie miał.

Rok 1975 stawiał przed Wietnamem ogromne zadanie – zjednoczenie tragicznie

podzielonego państwa. „Po zakończeniu wyzwolenia kraju, lud chce stworzenia dostatniego,

zdrowego i radosnego społeczeństwa zgodnie z ideami rewolucyjnymi i tradycyjną moralnością

Wietnamczyków”558. Tak cele rządowe określiła jedna z sajgońskich gazet. Było to

przedsięwzięcie niezmiernie skomplikowane, wziąwszy pod uwagę różnice systemowe,

zniszczenia wojenne i konieczność utrzymania i szerzenia ideologii komunistycznej w całym

Wietnamie. Hyunh Kim Khanh pisał: „Podczas gdy wielki wysiłek był potrzebny na północy,

by wymienić zniszczone lub uszkodzone instalacje i później rozwijać je zgodnie z przyjętymi

555 Le Duan, także znany jako Le Dung, był jednym z założycieli Komunistycznej Partii Indochin w 1930 roku.

Organizował partię komunistyczną w Wietnamie Południowym, a po śmierci Ho Chi Minha został

przewodniczącym Partii Robotniczej Wietnamu. Był I sekretarzem KPW między 1976 a 1986 i to on nadzorował

zjednoczenie kraju i reformy socjalistyczne. 556 Tan Teng Lang, Economic Debates in Vietnam: Issues and problems in reconstruction and development,

Institute of Southeast Asian Studies, Singapore 1985, s. 2. 557 Ibidem, s. 6 558 Cyt. za: Hyun Kim Khanh, Restructuring the Economy of South Vietnam, „Southeast Asian Affairs” 1976, s.

468.

186

zasadami, procedurami i instytucjami, nie można mówić o podobnym przystosowaniu czy

rekonstrukcji na południu. To, czego wymagało południe, to sfinansowanie, żeby nie

powiedzieć – stworzenie zupełnie nowej polityki na bazie ruin starego systemu socjo-

politycznego, zbudowanego na koncepcjach i standardach kompletnie przeciwnych w stosunku

do zmian rewolucyjnych”559.

Południe musiało kompletnie zmienić swoją gospodarkę, gdyż praktycznie cały

przemysł był tam nastawiony na potrzeby USA, ale także na pomoc i dostawy amerykańskich

produktów, półproduktów i maszyn. Ze statystyk wynika, że 85% budżetu Wietnamu

Południowego stanowiła pomoc amerykańska, a tylko 15% przychody z gospodarki560, które w

znacznej mierze też były uzależnione od amerykańskiej obecności. W 1973 roku przychody z

eksportu rządu w Sajgonie wyniosły 62 mln USD, natomiast wydatki szacowano na 749 mln

USD. Tego typu deficyt finansowy mógł jedynie przez krótki czas być pokrywany dzięki

amerykańskiej pomocy, zanim sięgnięto do rezerw finansowych, które bardzo szybko zaczęły

topnieć. Jeszcze w 1971 roku rezerwy te wynosiły 250 mln USD, natomiast w 1974 już tylko

54 mln dolarów. Wycofanie wojsk amerykańskich w 1973 roku oznaczało katastrofę

gospodarczą dla Sajgonu. Żołnierze co roku wydawali w Wietnamie prawie 400 mln USD, a

inflacja i tak rosła o około 65% rocznie. Kongres dodatkowo zmniejszył wysokość pomocy

dostarczanej przez USA i w rezultacie Wietnam Południowy w roku 1974 był na skraju kryzysu

gospodarczego.

Na północy większość infrastruktury przemysłowej została zniszczona przez naloty

amerykańskie w trakcie wojny, a brakowało środków na odbudowę. Zjednoczony Wietnam

miał 3,5 mln bezrobotnych, w tym 1,5 mln osób po zakończonej służbie wojskowej w armii i

jednostkach pomocniczych oraz 500 tysięcy osób, które obsługiwały czarny rynek. Był to

ogromny problem społeczny, podobnie jak uchodźcy ze wsi na południu, którzy jedynie

potęgowali napięcia społeczne związane z brakiem pracy i ograniczonymi zasobami561.

Trzeba przyznać, że wiele zmian nie przynosiło pozytywnych rezultatów. Wysiłek na rzecz

zjednoczenia i odbudowy państwa doprowadził do znacznego obniżenia jakości życia.

Paradoksalnie lepiej żyło się Wietnamczykom w trakcie wojny niż po podpisaniu układów

559 Tan Teng Lang, op. cit., s. 11. 560 Hyun Kim Khanh, op. cit., 561 Wielu Wietnamczyków przeniosło się do miast ze względu na walki toczone na wsiach, na bombardowania

prowadzone w dżunglach wietnamskich i na politykę Sajgonu, która zmuszała rolników do porzucania ich domów

i gospodarstw i zamieszkania w specjalnych obozach/osiedlach. Miało to pomóc w odcięciu wsi od Wietkongu,

ale doprowadziło jedynie do pogłębienia niechęci do reżimu na południu.

187

pokojowych. Wietnam kilkakrotnie znalazł się na skraju klęski głodu, a ratowała go w dużej

mierze pomoc z ZSRR562.

Był to jeden z powodów, dla których Wietnam był tak nieprzejednany w kwestii

reparacji wojennych, jakie zostały mu obiecane przez prezydenta Nixona. Carter i kolejni

prezydenci USA odmówili pomocy twierdząc, że Wietnam usiłuje ją wymusić, używając

kwestii POW/MIA jako karty przetargowej563. Jednak motywacja Wietnamu w trakcie

negocjacji z administracją Carterem była znacznie bardziej prozaiczna: reformy wymagały

pieniędzy, których rząd nie miał, a desperacko potrzebował. Środki finansowe były niezbędne

do odbudowy państwa po zniszczeniach wojennych.

Wpływ na gospodarkę Wietnamu miała także trzecia wojna indochińska, czyli chińsko-

wietnamska, a później okupacja Kambodży w latach 1979–1991. Chociaż armia była częściowo

utrzymywana przez rząd w Phnom Penh, to stan kambodżańskiej gospodarki był tak zły, że

Wietnam musiał znakomitą większość sprzętu i żywności przekazywać swoim siłom zbrojnym.

Z okupacją związane było także embargo handlowe, zakazujące handlu z Wietnamem firmom

amerykańskim. Podobne embarga zostały wprowadzone przez większość krajów zachodnich,

często za namową i z inicjatywy USA564. Spowodowało to znaczne ograniczenie liczby

partnerów handlowych Wietnamu. Tylko państwa socjalistyczne oraz z ruchu państw

niezaangażowanych utrzymywały z Wietnamem relacje handlowe. Jednak problemem było to,

iż te państwa rzadko mogły zaoferować sprzęt wysokiej jakości lub zaawansowany

technologicznie.

W tym aspekcie kluczowe były także Chiny i ich polityka. Deng Xiaoping, na wieść o

przygotowywanej przez Wietnamczyków inwazji na Kambodżę, postanowił „dać im nauczkę”.

Wojna między Chinami a Wietnamem była krótka, trwała zaledwie od połowy lutego do

połowy marca 1979 roku, a wszystkie działania wojenne miały miejsce na terenach

przygranicznych. Inwazja chińska nadwyrężyła skromne zasoby Wietnamu, a co gorsza –

przyczyniła się do kulminacji rosnących problemów politycznych między oboma państwami.

Ostatecznie zakończyło się to utratą przez Hanoi zaufania i wsparcia ze strony Chin, co miało

negatywne znaczenie dla wietnamskiej gospodarki i polityki.

562 Wietnam ostatni raz znalazł się na skraju takiej klęski w 1987 roku, kiedy wprowadzano reformy doi moi.

ZSRR w latach 80., borykając się z własnymi problemami ekonomicznymi, związanymi m.in. z inwazją na

Afganistan, stopniowo ograniczał pomoc dla Wietnamu. Reformatorzy mieli świadomość, że zmiany były

konieczne do utrzymania władzy i niedoprowadzenia jednocześnie do upadku państwa. 563 Patrz też: S. Hurst, The Carter Administration and Vietnam, Macmillan Press, London 1996. 564 Na przykład Japonia była niechętna wprowadzaniu embarga dla Wietnamu, wolała doprowadzić do

normalizacji stosunków i umożliwienia inwestycji, podobnie jak miało miejsce w jej stosunkach z Tajwanem i

Koreą Południową, ale w tamtym okresie kurs polityki zagranicznej był jeszcze w znaczniej mierze uzależniony

od polityki USA.

188

Wietnam musiał po 1979 roku znacznie bardziej polegać na ZSRR i europejskich

państwach socjalistycznych w kwestii dostępu do sprzętu wojskowego, handlu czy wsparcia

politycznego. Starcie z Chinami utwierdziły rząd w Hanoi w przekonaniu, że ChRL nie stanie

się sojusznikiem, ale raczej państwem, z którym trzeba utrzymywać stosunki ze względu na

„tyranię geografii”. Już wtedy zaczęto więc stosować politykę równowagi sił poprzez zbliżenie

z ZSRR.

Doi moi, czyli odnowa lub odrodzenie gospodarcze, zaczęło się jeszcze w 1986 roku

jako odpowiedź na gnębiące Wietnam problemy polityczne i ekonomiczne. Sekretarz generalny

KPW Nguyen Van Linh, wietnamski bohater narodowy jeszcze z czasów wojny ze Stanami

Zjednoczonymi, miał w 1986 roku powiedzieć: „odnowa albo śmierć”565. Inicjatywa reform

wyszła z reformatorskiego skrzydła Komunistycznej Partii Wietnamu, która postrzegała

zacofanie gospodarcze jako potencjalne zagrożenie dla niezależności i niepodległości kraju.

Obawiano się, że w perspektywie ewentualnego odcięcia pomocy z ZSRR i braku normalnych

stosunków dyplomatycznych z Chinami, Wietnam może stanąć na krawędzi katastrofy566.

Dzięki reformom miał on stać się tzw. państwem rozwojowym.

W 1988 roku Do Muoi, premier Wietnamu, oświadczył: „Jeśli pozwolimy, aby ta

sytuacja, jaka miała miejsce w ostatnich latach, trwała nadal, nasze położenie stanie się jeszcze

trudniejsze, a zacofanie w stosunku do naszych sąsiadów pogłębi się, jeśli chodzi o rozwój,

przychód narodowy i średni poziom życia obywateli”567. Do Muoi został liderem reformatorów,

obawiających się zacofania swojego kraju, ponieważ groziło ono utratą pozycji i niezależności

Wietnamu.

Zatem VI Kongres Komunistycznej Partii Wietnamu przyjął w 1988 r. doi moi jako

pakiet reform, z pomocą których miała dokonać się transformacja gospodarki wietnamskiej z

socjalistycznej w kapitalistyczną. Oczywiście miało się to odbyć bez naruszenia interesów

samej partii. Reformy doi moi dały też partii dodatkową, bardzo potrzebną legitymizację

władzy, gdyż wyraźnie uwidoczniały, że reżim radzi sobie z kryzysem w państwie. Le Hong

Hiep, badacz stosunków międzynarodowych i polityki wietnamskiej, wysunął tezę, że dalsza

legitymizacja władzy KPW zależała w znacznej mierze od wzrostu dobrobytu społeczeństwa.

Oczywiście komunistyczni puryści uważali wprowadzanie elementów rynkowych za

kapitulację wobec systemu kapitalistycznego i ideologiczne odejście od myśli Ho i marksizmu-

566 Le Hong Hiep, Performance-based Legitimacy: The Case of the Communist Party of Vietnam and Doi Moi,

„Contemporary Southeast Asia”, t. 34, nr 2 2012, s. 15. 567 Cyt. za: F. Frost, Vietnam's Foreign Relations: dynamics of change, Institute of Southeast Asian Studies,

Singapore 1993, s. 5.

189

leninizmu. Należy jednak pamiętać, że w tym okresie Gorbaczow również odchodził od ścisłej

doktryny komunistycznej i popierał wśród państw realnego socjalizmu otwartość i szanse na

zmiany. Dało to reformatorom wewnątrz Wietnamu kolejne argumenty za reformami.

Reformy te polegały na wprowadzaniu elementów gospodarki rynkowej. Jako pierwsze

wprowadzono ułatwienia dla inwestorów, zwłaszcza zagranicznych, gdyż w Hanoi zdawano

sobie sprawę, że kapitał musiał przyjść z zewnątrz. Razem z nim pojawiały się inwestycje i

szanse na odbudowę i restrukturyzację przemysłu. Zaczęto jednak od małych i pozornie

nieznaczących kroków: pozwolono na otwieranie niewielkich prywatnych przedsiębiorstw, a

rolnikom na zatrzymywanie i sprzedawanie nadwyżek produkcji żywności. Powołano Bank

Rozwoju Rolnictwa, który miał ułatwić chłopom dzierżawę i modernizację farm568. Na efekty

nie trzeba było długo czekać i w przeciągu pięciu lat Wietnam z importera stał się eksporterem

ryżu.

Poważne reformy wprowadzono w 1988 roku po przemówieniu Do Muoi. Wtedy

ogłoszono rezolucję o renowacji gospodarki rolnej, która de facto cofała kolektywizację

rolnictwa, gdyż umożliwiała dzierżawę ziemi prywatnym osobom. Zwiększono autonomię

rodzącego się sektora prywatnego i zalegalizowano działalność, która do tej pory odbywała się

głównie na czarnym rynku. Wzmocniono także kontrolę nad państwowymi

przedsiębiorstwami. Zezwolono im na produkcję innych towarów niż zaplanowano tak długo,

jak długo zaplanowane kontyngenty były dostarczane na czas. Oznaczało to, że produkcja w

przedsiębiorstwach miała kilka zmian i kilka etapów: pierwszy etap to produkcja określonego

wyrobu w ramach planu centralnego, drugi – produkcja i sprzedaż nadwyżki tegoż wyrobu na

rynku własnym, a trzeci etap to dowolna produkcja w ramach zakładu, którą również można

było sprzedawać. Bardzo szybko dało to pozytywne rezultaty dzięki odpowiedniej motywacji

robotników, którzy zaczęli otrzymywać dodatkowe wynagrodzenie569.

Sektor państwowy pozostał jednak największym problemem, gdyż nawet dodatkowe

inicjatywy tylko u 32% państwowych przedsiębiorstw przynosiły dochód, przy

niewspółmiernie wysokich nakładach materialnych, finansowych i ludzkich. To właśnie

niewydolność tych przedsiębiorstw pchnęła Wietnam na drogę dalszych reform. Brak

rentowności i coraz większe koszty utrzymania powodowały, że nawet rosnący eksport nie

mógł sobie poradzić z deficytem budżetowym. Finansowania trzeba było zatem szukać poza

Wietnamem.

568 P.P. Masina, op. cit., s. 61. 569 Podobnie jak w Europie Środkowo-Wschodniej, podwyżki płac nie nadążały za podwyżkami cen w okresie

1975–1986 i w związku z tym niezadowolenie społeczne narastało.

190

Wietnam podjął też współpracę z wielkimi koncernami paliwowymi, jak Total czy

British Petroleum, oraz produkcją ropopochodnych produktów, co ściągnęło kolejnych

inwestorów, w tym nawet amerykańską firmę Mobil, która rozpoczęła negocjacje z rządem w

Hanoi w oczekiwaniu na normalizację stosunków.

Na efekty reform nie trzeba było długo czekać. Tylko między rokiem 1990 a 2000

wzrost PKB per capita wyniósł 80%. PKB rosło przeciętnie 7% na rok, co było bardzo dobrym

rezultatem, porównywalnym z tzw. azjatyckimi tygrysami, jak Tajlandia, Malezja czy Singapur

w owym czasie. Było to jednak wciąż poniżej planu, który zakładał 100% wzrost PKB w tym

okresie. Należy jednak zaznaczyć, że mimo tego gospodarka rozwijała się bardzo dobrze.

Żywności starczało na zaspokojenie podstawowych potrzeb ludności oraz na eksport, co

oznaczało wygaszenie protestów przeciwko władzy komunistycznej. Trzeba też zwrócić uwagę

na przepaść, jaka dzieliła kraje takie jak Tajlandia i Malezja od Wietnamu: Hanoi musiało de

facto odbudować cały kraj i dekadę po wojnie nadal widać było wielkie zniszczenia po

bombardowaniach amerykańskich. Sami rządzący byli także bardzo krytyczni wobec własnych

postępów. Pham Van Khai ocenił je tak: „Nasz kraj wciąż mierzy się z wielkimi trudnościami

we wszystkich dziedzinach. Porządek [ekonomiczny] to wciąż bałagan, prawa nie są

respektowane, a socjoekonomiczna efektywność jest bardzo ograniczona”570.

Na spowolnienie reform i ich utrudnianie wpływały bowiem pryncypia ideologii

państwa socjalistycznego oraz tradycje, obyczaje i kultura: biurokracja działała bardzo powoli,

często trwoniąc pieniądze na niepotrzebne projekty, szerzyła się korupcja, a zasady wielu

wprowadzanych reform były dla urzędników niejasne i niezrozumiałe.

Upadek ZSRR negatywnie wpłynął na eksport, gdyż był to jeden z głównych rynków zbytu.

Zmiany w Europie Wschodniej oznaczały dalsze zwiększenie izolacji Wietnamu na arenie

międzynarodowej. Choć większość państw byłego bloku komunistycznego utrzymała dobre

relacje z Wietnamem, to ze względu na własne kłopoty gospodarcze na początku lat 90.

zmniejszyły one znacząco import z Wietnamu.

W drugiej połowie lat osiemdziesiątych Wietnam rozpoczął negocjacje z

Międzynarodowym Funduszem Walutowym na temat finansowania dalszych reform.

Problemem okazało się jednak amerykańskie embargo. MFW, który chciał doprowadzić do

większej liberalizacji gospodarki wietnamskiej, nie miał żadnych narzędzi wpływu, gdyż był

blokowany przez sprzeciw USA. Wietnam nie mógł zatem dostać od Funduszu żadnej

pożyczki571.

570 Cyt. za: F. Frost, op. cit., s. 10. 571 P.P. Masina, op. cit., s. 63.

191

Jego sytuacja poprawiła się, kiedy rozpoczęły się rozmowy nad przyjęciem go do

ASEAN. Rząd wykorzystał sytuację, aby wzmocnić geopolityczną i ekonomiczną pozycję

poprzez poprawę swoich relacji ze wszystkimi państwami i w ten sposób uzyskać dodatkową

pomoc finansową. W rezultacie do Wietnamu zaczęła napływać zwiększona oficjalna pomoc

rozwojowa . Po zdjęciu embarga w 1994 roku pomoc ta sięgała 2,4 mld rocznie, co pomagało

zrównoważyć deficyt handlowy, w dużej mierze spowodowany importem nowoczesnych

technologii.

Wietnam musiał bowiem importować narzędzia do dalszej modernizacji: maszyny,

części samochodowe, sprzęt telekomunikacyjny, nawozy, dobra konsumenckie. W tym czasie

z Wietnamu eksportowano przede wszystkim produkty żywnościowe, jak ryż i kawę, oraz

ubrania i tekstylia. W związku z tym aż do końca lat 90. występował deficyt w handlu

zagranicznym.

W dekadzie lat dziewięćdziesiątych Wietnam przeorientował współpracę i wymianę

gospodarczą na rzecz Japonii i Tajwanu. Odbyło się to kosztem współpracy z państwami

dawnego tzw. bloku wschodniego. Wietnam tracił na wymianie około 900 mln dolarów

rocznie572. Zmiana kierunku się opłaciła, gdyż Azjatycki Bank Rozwoju (Asian Development

Bank – ADB) zaczął wspierać Wietnam i jego reformy na forum międzynarodowym,

jednocześnie zachęcając do inwestycji. Ta polityka Japonii i ADB573 była kompletnie sprzeczna

z celami Waszyngtonu, który chciał blokować Wietnamowi dostęp do kapitału574. Jednak już

w roku 1992 zaaprobowane przez ten bank inwestycje zagraniczne osiągnęły 3,4 mld USD, z

czego zainwestowanych było ponad 770 milionów.

Przed VIII Kongresem Partii, który odbył się w czerwcu 1996 r., rozpoczęła się kolejna

debata na temat charakteru i rozmachu reform wprowadzanych w gospodarce. Konserwatywna

część partii była im przeciwna, gdyż odchodziły one od ducha marksizmu-leninizmu, ale także

w obawie przed utratą władzy przez partię. Pierwszym problemem była kwestia prywatnych

przedsiębiorstw i roli, jaką powinny one odgrywać w społeczeństwie i w gospodarce. Według

niektórych działaczy KPW dominacja sektora prywatnego nad państwowym mogła

doprowadzić do destabilizacji i zakończyć okres dominacji partii.

572 Wietnam eksportował głównie żywność, natomiast importował ciężkie maszyny, sprzęt wojskowy i

technologie, czego koszt znacznie przekraczał możliwości Wietnamu w jego ówczesnej sytuacji gospodarczej. 573 Japonia jest największym źródłem kapitału dla Banku, jest jego głównym twórcą i ma duży wpływ na politykę

tej instytucji. 574 Brak kapitału na reformy mógł być przez USA wykorzystany jako kolejne narzędzie nacisku w kwestiach

normalizacyjnych.

192

Drugim problemem był pomysł dokonania prywatyzacji części przedsiębiorstw

państwowych, głównie nierentownych. „Różnice w kwestii prywatyzacji są częścią szerszej

debaty w Wietnamie nad tym, jak szybko i jak daleko Partia Komunistyczna powinna

zaakceptować siły rynkowe. […] żaden inny problem nie podzielił reformatorów i

konserwatystów tak bardzo, odkąd partia zdecydowała się porzucić centralne planowanie”575.

Ostatecznie jednak VIII Kongres w 1996 roku został dominowany przez reformatorów z Do

Muoi na czele, choć w ramach kompromisu ustalono, że sektor państwowy będzie miał w

gospodarce rolę przewodnią.

Prorynkowe reformy były przedmiotem typowo polityczno-ideologicznego sporu w

elitach władzy. Pomimo wielu trudności w realizacji reform doi moi gospodarka Wietnamu

przed wybuchem kryzysu azjatyckiego w 1997 roku notowała dość wysokie tempo wzrostu,

porównywalne z innymi gospodarkami regionu. Zawdzięczać to należy liberalizacji w sektorze

rolnym, przemyśle i usługach. Zasadnicze znaczenie miała jednak pomoc rozwojowa, jaką

Wietnam zaczął otrzymywać najpierw od Japonii (począwszy w 1992 roku), a potem od innych

państw rozwiniętych w ramach Oficjalnej Pomocy Rozwojowej (ODA – Official Development

Aid). Uzyskane w ten sposób wsparcie finansowe umożliwiło rozwój projektów

infrastrukturalnych.

Niezależnie od Oficjalnej Pomocy Rozwojowej do Wietnamu zaczął napływać kapitał

w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Ocenia się, że w latach 1991–1995 ich

wartość osiągnęła 4,5 mld USD. Były to głównie inwestycje firm japońskich z sektora

przemysłu, które stopniowo zaczęły przenosić do Wietnamu produkcję podzespołów i montaż

podstawowych wyrobów artykułów konsumpcyjnych: telewizory, sprzęt gospodarstwa

domowego, motocykle i obuwie. Dzięki tym inwestycjom Wietnam wkroczył na drogę

uprzemysłowienia, podobnie jak pozostałe państwa Azji Południowo-Wschodniej. Poniższa

tabela ukazuje poziom rozwoju Wietnamu, biorąc pod uwagę wielkość dochodu narodowego i

dochodu na jednego mieszkańca w 1998 roku, tj. w pierwszym roku po kryzysie finansowym.

575 Cyt. za: F. Frost op. cit., s. 9.

193

Tabela 2. Gospodarka Wietnamu na tle porównawczym niektórych państw Azji Południowo-

Wschodniej w 1998 roku

Państwo Dochód narodowy – PNB

(GNP) w mld USD

Dochód na 1 mieszkańca w

USD

Wietnam

Filipiny

Indonezja

Malezja

Tajlandia

131

266

596

155

357

1690

3450

2790

6990

5840

Źródło: World Development Report 1999/2000, World Bank, Washington, 2000

Ważnym kryterium, za pomocą którego można podsumować pierwszą dekadę reform

doi mi jest wskaźnik humanistycznego indeksu (Human Development Index, HDI). Jego stan

w 1997 roku prezentuje poniższa tabela. Wyraźnie widać, że poziom życia w Wietnamie nie

różnił się znacząco od państw takich, jak Tajlandia, która nigdy nie doświadczyła ani

kolonializmu, ani wyniszczających wojen jak Wietnam czy Chiny, które rozpoczęły swoje

reformy ponad dekadę wcześniej.

Tabela 3. Poziom HDI w Wietnamie, Chinach i Tajlandii w 1997 roku

Państwo HDI

Wietnam

Chiny

Tajlandia

0,664

0,753

0,701

Źródło: Human Development Index Report, UNDP, New York 1999

Dane z powyższych dwóch tabel potwierdzają sukces reform doi moi. Dzięki temu

Wietnam był bardziej przygotowany ekonomicznie do nawiązania współpracy nie tylko z

państwami ASEAN, ale przede wszystkim z USA.

Oceniając reformy gospodarcze w Wietnamie należy stwierdzić, że nie doprowadziły

one do powstania gospodarki rynkowej na wzór takich, jakie powstały w Europie Środkowej i

194

Wschodniej po 1989 roku. Ale też nie taki był cel reform. Wietnam do dziś nie jest powszechnie

klasyfikowany jako gospodarka rynkowa. To typ gospodarki mieszanej z dominacją sektora

państwowego i silną kontrolą państwa – co jest pochodną jednopartyjnego systemu

politycznego. Zmiana podejścia i reformy sektora państwowego są dobrą ilustracją problemu

istoty ustroju gospodarczego Wietnamu. Reformy przedsiębiorstw państwowych w Wietnamie

przebiegały w trzech etapach: 1986–1998, 1998–2006 oraz od 2006 do czasów obecnych576.

Reformy przedsiębiorstw państwowych w pierwszym etapie polegały na zmniejszeniu

ich liczby niemal o połowę, z około 12 tysięcy do 6200 w roku 1994. Odbyło się to poprzez

likwidację nieefektywnych firm. Przeprowadzono operację włączenia małych firm w duże

konglomeraty. Wszystkie przedsiębiorstwa podzielono na dwie grupy. Pierwszą stanowiły te,

które były zyskowne i którym przyznano autonomię w zarządzaniu. Drugą tworzyły firmy

podporządkowane bezpośrednio rządowi577.

Drugi etap reform po 1998 roku dokonywał się pod wpływem azjatyckiego kryzysu z

1997 roku i przystąpienia Wietnamu do Strefy Wolnego Handlu ASEAN (ASEAN Free Trade

Agreement –AFTA). Oznaczało to konieczność obniżenia taryf celnych. W ten sposób

przedsiębiorstwa wietnamskie zostały poddane po raz pierwszy konkurencji ze strony firm z

państw ASEAN. W tej sytuacji rząd przystąpił do częściowej prywatyzacji, która polegała na

partycypacji pracowniczej w systemie własności przedsiębiorstwa oraz przeprowadzaniu

publicznych ofert sprzedaży producentom krajowym i zagranicznym. W największych

przedsiębiorstwach państwo nadal zachowywało kontrolę własnościową i zarządczą578.

Reformy przedsiębiorstw państwowych po 2006 roku dokonywały się pod wpływem

przystąpienia Wietnamu do Światowej Organizacji Handlu w 2007 roku. W tej organizacji

Wietnam nie uzyskał statusu gospodarki rynkowej, ale zobowiązał się do równego traktowania

wszystkich form własności. W praktyce jednak przedsiębiorstwa państwowe w Wietnamie były

i są traktowane w sposób bardziej uprzywilejowany poprzez łatwiejszy dostęp do źródeł

finansowania. Należy jednak zaznaczyć, że przedsiębiorstwa te posiadają całkowitą swobodę

w zakresie ustalania cen, inwestycji i zatrudnienia. W sensie formalnym ich właścicielami są

576 T.H. Nguyen, G.S. Souza, Vietnam in Transitions: SMEs and the Necessitating Environment for

Entrepreneurship Development, „Entrepreneurship and Regional Development: An International Journal” 2015,

vol. 27 s. 154–180. 577 Do Duc Minh, Vietnam’s Doi Moi Policy Progress and Prospects, „Vietnam Economic Review” 2001, nr 6, s.

3–14. 578 Y. Zhu, N. Collins, M. Weber, New Forms of Ownership and Human Resources Practices in Vietnam, „Human

Resources Management”, 2008, nr 1, s. 157–175.

195

różne ministerstwa i agendy rządowe, które rywalizują między sobą o stworzenie jak

najlepszych warunków wsparcia finansowego dla swoich przedsiębiorstw579.

Ważnym elementem reform gospodarczych była wymiana międzynarodowa i udział w

międzynarodowym podziale pracy. Praktycznie do 1991 roku gospodarka Wietnamu miała na

wpół klientelistyczny charakter i zależała od pomocy Związku Radzieckiego i innych państw

socjalistycznych Europy Środkowej i Wschodniej. W latach osiemdziesiątych, kiedy państwa

realnego socjalizmu w Europie zaczęły przeżywać kryzys gospodarczy i chylić się ku

upadkowi, możliwości niesienia pomocy znacząco się skurczyły (dotyczyło to w szczególności

pomocy ze strony Związku Radzieckiego). Stąd dla Wietnamu reorientacja gospodarcza stała

się koniecznością. Na międzynarodowy wymiar ekonomicznych reform Wietnamu wskazują

następujące działania:

Po pierwsze, przyjęcie w 1987 roku przełomowej ustawy o bezpośrednich inwestycjach

zagranicznych, których wartość w następnych latach systematycznie rosła i przyczyniła się do

przyspieszenia wzrostu gospodarczego ze względu na wyższe inwestycje.

Po drugie, normalizacja w 1992 roku stosunków finansowo-kredytowych z Bankiem

Światowym i Międzynarodowym Funduszem Walutowym – co z kolei otworzyło Wietnamowi

drogę do korzystania ze środków finansowych w ramach Oficjalnej Pomocy Rozwojowej

(ODA – Official Development Aid).

Po trzecie, zakończenie w 1993 roku negocjacji z Klubem Paryskim i Klubem Londyńskim

o udzieleniu Wietnamowi wsparcia finansowego w ramach Oficjalnej Pomocy Rozwojowej w

wysokości 17,5 mld USD do 2001 roku.

Po czwarte, przystąpienie Wietnamu do ASEAN w 1995 roku oraz do AFTA w 1996 roku.

Pełna integracja gospodarki Wietnamu dokonała się w 2006 roku, zgodnie z wcześniejszymi

przewidywaniami.

Po piąte, podpisanie ramowego porozumienia o współpracy z Unią Europejską, które

umożliwiło Wietnamowi eksport na dużą skalę takich produktów, jak tekstylia, obuwie i

produkty rolne.

Po szóste, przystąpienie Wietnamu do APEC w 1998 roku.

Po siódme, podpisanie w lipcu 2000 roku bilateralnej umowy handlowej z USA. Została ona

ratyfikowana przez kongres USA jeszcze w 2001 roku.

Po ósme, przystąpienie Wietnamu do Światowej Organizacji Handlu w 2007 roku.

579 N. Collins, Economic Reforms and Employment Relations in Vietnam, Routledge, London 2008.

196

2. Ewolucja stosunków gospodarczych USA–Wietnam w latach 1995–2016

Podwaliny gospodarczego zaangażowania USA w Wietnamie stworzył Robert Zoellick580.

Uważał on, że Stany Zjednoczone powinny skupić się na gospodarce i liberalizacji światowego

handlu i tym samym stworzyć „nowy światowy porządek handlu międzynarodowego”581, który

pozwoliłby połączyć interesy ekonomiczne i polityczne USA. Poparcie USA dla APEC w 1993

roku miało być częścią tego nowego porządku, do którego powinny się przyłączyć inne

państwa. Do tej idei przywiązany był prezydent Clinton, który uważał, że liberalizacja handlu

prowadzi także do liberalizacji życia politycznego582. Natomiast liberalizacja życia

gospodarczego oraz politycznego prowadzić miała do zwiększonego bezpieczeństwa na

świecie oraz samych Stanów Zjednoczonych.

Taka liberalna koncepcja zakładała utrzymanie przez USA pozycji dominującej w

globalnym systemie. „Stany Zjednoczone są świadome swojej odpowiedzialności, która jest

związana z byciem wielką potęgą. Nasze globalne interesy oraz historyczne idee zmuszają nas

do stawiania czoła tym, którzy zagroziliby przetrwaniu naszych pokojowo nastawionych

sąsiadów”583. Zgodnie z teorią Roberta Gilpina, Stany Zjednoczone stworzyłyby system, który

utrzymywałby ich hegemonię na świecie584, ale byłyby zmuszone do obrony tego systemu oraz

innych elementów go podtrzymujących. Dodatkową jego zaletą była promocja demokracji i

demokratycznego pokoju585. Według prezydenta Busha Sr. rolą USA było użycie zasobów, by

promować demokrację, bowiem „nie było nikogo innego”586. Pogląd ten miał swoje źródła w

amerykańskim mesjanizmie, poczuciu wyjątkowości USA, wynikającym z dumy z

amerykańskiego systemu politycznego i sposobu, w jaki został on utworzony. Wiara w

demokrację i idea demokratyzacji stanowiły istotny element polityki zagranicznej USA jeszcze

w trakcie zimnej wojny. Po upadku ZSRR, a więc po zniknięciu „imperium zła”, według

580 Robert Zoellick był doradcą zarówno George’a H.W. Busha, jak i George’a W. Busha. Specjalizował się przede

wszystkim w Azji Wschodniej, za czasów drugiej administracji Busha Jr. był podsekretarzem stanu przy

Condoleezzie Rice. 581 R. A. Melanson, American Foreign Policy Since the Vietnam War: the Search for Consensus from Richard

Nixon to George W. Bush, M.E. Sharpe, London 2005, s. 213. 582 William J. Clinton, National Security Strategy of Engagement and Enlargement, 1994, White House, s. 2. 583 Ibidem, s. 2. 584 Teoria hegemonicznej stabilności zakłada, że hegemon będzie starał się budować system, który pomoże mu

utrzymać pozycję. Patrz też: R. Gilpin, Global Political Economy, op. cit. oraz idem War and Change in World

Politics, Cambridge University Press, Cambridge 1981. 585 Michael Doyle stworzył termin „demokratyczny pokój”. W jego teorii państwa demokratyczne nie będą ze sobą

toczyć wojen, w związku z czym popularna stała się w USA promocja demokracji jako sposobu na zapewnienie

pokoju i stabilności na świecie. Patrz też: M. W. Doyle, Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs, “Philosophy

and Public Affairs” 1983, vol. 12, nr 3. 586 R.A. Melanson, op. cit., s. 213.

197

reaganowskiego określenia, idea promocji demokracji i systemu wolnorynkowego zyskała na

znaczeniu. Stanowiła część strategii USA związanej ze wzmacnianiem własnej pozycji poprzez

wspieranie demokratyzacji państw autorytarnych. Zakładano bowiem, że demokracje,

zwłaszcza demokracje liberalne, swoimi działaniami wspierałyby politykę USA oraz ich

pozycję mocarstwową.

Kenneth Waltz wielokrotnie zwracał uwagę na to, że dla Stanów Zjednoczonych

niezbędne jest w regionie Azji i Pacyfiku zachowanie dominującej pozycji gospodarczej w tym

samym stopniu, co politycznej. Gospodarka odgrywa bowiem równie wielką rolę w

równowadze sił, jak polityka. Jest to tym ważniejsze, że większość chińskiej soft power

pochodzi właśnie z siły gospodarczej i atrakcyjności Chin jako partnera handlowego587.

Częściowo zgadza się z nim Mastanduno, którego zdaniem USA utrzymują regionalny system

w relatywnej stabilności, a to dzięki „pomocy w zahamowaniu w Azji i Pacyfiku tego typu

nacjonalistycznej, gospodarczej rywalizacji (i związanych z nią tarciach politycznych), która

stanowiła plagę w światowej gospodarce w latach 30. XX wieku”588.

Zatem celem USA w regionie Azji i Pacyfiku, w tym w regionie Azji Południowo-

Wschodniej, było utrzymanie dominującej pozycji gospodarczej, a tym samym

zliberalizowanie rynków, żeby nie dopuścić do wzrostu nastrojów nacjonalistycznych i

zwiększonej rywalizacji między państwami regionu. Kluczowy był z tego powodu Wietnam,

który miał tam jeden z największych potencjałów ludnościowych i gospodarczych.

Wprowadzenie w Wietnamie gospodarki wolnorynkowej oraz systemu demokracji liberalnej

stanowiłoby zdecydowane zwycięstwo ideologiczne, polityczne i gospodarcze Stanów

Zjednoczonych. Jak pisał prezydent Clinton w swojej narodowej strategii: „rozwijające się

rynki, zwłaszcza na brzegach Pacyfiku, reprezentują wielkie możliwości dla amerykańskiej

przedsiębiorczości […]. Teraz bardziej niż kiedykolwiek otwarte rynki i demokracja idą ręka

w rękę w naszym podejściu do tego dynamicznego regionu”589.

Objęcie urzędu przez liberalnie nastawioną administrację prezydenta Billa Clintona w

styczniu 1993 roku zbiegło się z ważnymi wydarzeniami w samym Wietnamie, który w

pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku doświadczał pierwszych

pozytywnych efektów reform gospodarczych. To w połączeniu ze strukturalnymi zmianami w

587 K. Waltz, Structural realism after the Cold War, “International Security” 2000, vol. 25, nr 1 (Summer, 2000),

s. 5–41; America Unrivaled: the Future of the Balance of Power, G. J. Ikenberry (ed.), Cornell University Press,

Ithaca 2002, s. 195. 588 M. Mastanduno, Incomplete Hegemony and the Security Order in Asia Pacific, w: America Unrivaled: the

Future of the Balance of Power, G. J. Ikenberry (ed.), Cornell University Press, Ithaca 2002 s. 199. 589 W. J. Clinton, National Security Strategy ….. 1994, op. cit., s. 21–28.

198

stosunkach międzynarodowych, związanych z upadkiem państw realnego socjalizmu i Związku

Radzieckiego, doprowadziło do przewartościowań w podejściu Wietnamu do kontaktów ze

światem zewnętrznym. Ta jakościowo nowa zmiana polegała na odejściu od ortodoksyjnej,

komunistycznej ideologii, zgodnie z którą w stosunkach międzynarodowych ma miejsce walka

między dwoma obozami: komunistycznym i kapitalistycznym, na rzecz nowej koncepcji –

współzależności.

Zamiast tego zaczęto głosić, że kluczowe znaczenie mają rewolucja technologiczna oraz

umiędzynarodowienie produkcji, które prowadzą do zasadniczych zmian strukturalnych w

stosunkach międzynarodowych, polegających na zaniechaniu rywalizacji między mocarstwami

na rzecz globalizacji i współpracy gospodarczej. W tych nowych realiach było bardzo wiele

możliwości dla rozwoju gospodarczego i współpracy międzynarodowej w tej dziedzinie.

Dezideologizacji w polityce zagranicznej Wietnamu towarzyszyła także, co warto zauważyć,

zmiana oceny zachowania Chin. Przestano postrzegać Chiny jako sojusznika USA. Zamiast

tego, zdaniem władz Wietnamu, na początku lat dziewięćdziesiątych Chiny zmieniły swoją

strategię politycznej współpracy z USA na rzecz neutralnego stanowiska w stosunku do

obydwu mocarstw (USA i ZSRR). Co najważniejsze, zauważono, że optowały jednoznacznie

za pokojowym współistnieniem i rozwojem. To wszystko razem wzięte sprawiło, że w tych

nowych okolicznościach istniały szanse na zmniejszenie napięć i konfliktu interesów między

Wietnamem a Chinami590.

Rząd w Wietnamie, dostrzegając znaczne zmiany w swoich międzynarodowych

uwarunkowaniach, zmienił konstytucję z 1980 roku, która była stworzona na wzorcach

radzieckich. W nowej konstytucji zlikwidowano zapisy o amerykańskim imperializmie i

politycznych związkach z państwami realnego socjalizmu. Najważniejsza zmiana jakościowa

polegała na uregulowaniu relacji partia komunistyczna–rząd, gdzie temu ostatniemu

przypisywano bezpośrednią odpowiedzialność za administrowanie państwem. W konstytucji

określono kompetencje władz centralnych i lokalnych, co w kolejnych latach przyczyniło się

do poprawy zarządzania państwem i gospodarką591.

W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych zaszły również znaczące zmiany w

polityce zagranicznej Wietnamu, które polegały na większym otwarciu na współpracę

międzynarodową w sferze gospodarczej. W związku z tym w Wietnamie uregulowano spory

590 G. Porter, The Transformation of Vietnam’s World-View: From two camps to interdependence, “Contemporary

Southeast Asia” 1990, nr 1 s. 1–19. 591 R. Heng Hiang Khng, The 1992 Revised Constitution of Vietnam: Background and Scope of Changes,

“Contemporary Southeast Asia“ 1992, nr 3, s. 221–230.

199

polityczne z sąsiadami, w tym przede wszystkim z Kambodżą (co miało miejsce 23

października 1991 r.). Otworzyło to drogę do normalizacji stosunków z ASEAN w 1992 roku.

Jednocześnie wygasła i nie została przedłużona umowa z Rosją, dotycząca stacjonowania

rosyjskich okrętów wojennych w bazie w zatoce Cam Ranh.

Największym wyzwaniem dla polityki zagranicznej Wietnamu była kwestia

normalizacji stosunków z USA, zwłaszcza zniesienie embarga handlowego nałożonego jeszcze

w czasach wojny wietnamskiej592. Przedłużające się embargo oznaczało, że Wietnam nie mógł

przystąpić do międzynarodowych organizacji finansowych, takich jak Bank Światowy czy

Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Ten fakt miał istotne znaczenie, ponieważ z powodu

braku członkostwa inwestycje w tym kraju postrzegano jako obciążone wysokim ryzykiem.

Działania Wietnamu na rzecz zniesienia sankcji ekonomicznych przyniosły pozytywny efekt w

1991 roku, kiedy to administracja George’a H.W. Busha podjęła decyzję o stopniowym

znoszeniu sankcji i normalizacji stosunków z dawnym wrogiem. Był to istotny przełom w

stosunkach ekonomicznych USA–Wietnam593.

Analizując stosunki amerykańsko-wietnamskie w sferze ekonomicznej, należy odnieść

się do ważnej przesłanki, jaką była kwestia regulacji inwestycji zagranicznych w gospodarce

Wietnamu. Ogłaszając w 1986 roku program reform, władze tego państwa wprowadziły w 1987

roku ustawodawstwo umożliwiające takie inwestycje, ale dopiero gruntowna modyfikacja z

1992 roku stworzyła optymalne warunki dla ich realizacji. Był to istotny przełom w tej

dziedzinie i jednocześnie przejaw otwarcia gospodarki Wietnamu na światowe rynki594.

Rok 1993 przyniósł istotne zmiany w stosunkach gospodarczych USA–Wietnam.

Rozpoczęły się wtedy rozmowy na temat zniesienia utrzymywanego przez USA i ich

sojuszników embarga gospodarczego595. Jeden z amerykańskich senatorów, lobbujących za

zniesieniem embarga, miał powiedzieć: „Uważam całą interwencję w Wietnamie i pozostały

po niej bojkot za politykę słabości, konfuzji i ignorancji”596. Wielu polityków amerykańskich

uważało, że dla dobra amerykańskiej gospodarki należało znieść embargo i nawiązać stosunki

handlowe z Wietnamem, tak jak zrobiono to z Niemcami czy Japonią po II wojnie światowej.

592 Embargo zostało nałożone na Wietnam Północny w trakcie drugiej wojny indochińskiej. Zostało ono później

zniesione i nałożone ponownie w 1975 r. po siłowym zjednoczeniu Wietnamu przez rząd w Hanoi. 593 M. Yeong, New Thinking in Vietnamese Foreign Policy, “Contemporary Southeast Asia“ 1992, nr 3, s. 257–

268. 594 Hoang Ngoc Nguyen, The Scope and Prospects of Foreign Investment in Vietnam, “Contemporary Southeast

Asia 1992”, nr 3, s. 244–256. 595 N. J. Freeman, United States' economic sanctions against Vietnam: international business and development

repercussions, “Columbia Journal of World Business”, Summer 1993. 596 G. S. McGovern, ‘McGovernism': There They Go Again, ”The Washington Post”, 26 October, 1993.

200

Trudności polegały tutaj na zaszłościach historycznych, zwłaszcza na bardzo krytycznym

podejściu organizacji związanych z weteranami i ich rodzinami597.

Zniesienie embarga byłoby także spełnieniem obietnicy wyborczej złożonej przez

Clintona: uczynienie z problematyki gospodarczej najważniejszego celu polityki zagranicznej.

Powszechnie uważano, że możliwości do inwestowania w Wietnamie od czasów reform doi

moi znacznie się zwiększyły. Istotny był również możliwy dostęp do zasobów naturalnych,

takich jak ropa naftowa czy gaz ziemny598. Wiele firm obawiało się, że dalsze utrzymywanie

embarga znacznie utrudni inwestycje firmom amerykańskim. Lobby handlowe naciskało na

administrację, uważając, że tak długo, jak długo embargo USA ma miejsce, amerykańskie firmy

będą coraz bardziej tracić przewagę na rzecz rywali z innych państw, w szczególności Japonii

i Tajwanu599. Było to tym bardziej zasadne, że po 1992 roku amerykańskie firmy mogły mieć

biura w Wietnamie oraz podpisywać umowy handlowe600. Te umowy nie mogły jednak wejść

w życie przez zniesieniem embarga. Strona wietnamska była zatem bardziej zainteresowana

podpisywaniem umów z partnerami, z którymi mogła współpracować od razu. Według

niektórych statystyk, polityka embarga kosztowała gospodarkę USA około 40 mld USD rocznie

utraconego dochodu601.

W swoim artykule z 1993 roku John Kerry, późniejszy sekretarz stanu, wtedy jeden z

prominentnych senatorów lobbujących za normalizacją stosunków z Wietnamem napisał:

„Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy wyraźnie dały do zrozumienia, że

zaaprobują pożyczki dla Wietnamu z lub bez poparcia USA. Oznacza to, że nasze embargo jest

tylko trochę kłopotliwe dla Wietnamu i przysparza USA znacznie większych strat niż

Wietnamowi”602. Wskazywał on jednocześnie na znaczenie rozwiązania problemu zaginionych

w akcji żołnierzy amerykańskich, jednak podobnie jak wielu innych zwolenników normalizacji

stosunków, był zdania, że zdjęcie embarga pozytywnie wpłynie na relacje oraz na chęć

współpracy ze strony rządu w Hanoi603.

Ostatecznie propozycję prezydenta Clintona dotyczącą zdjęcia embarga poparł

amerykański senat, przegłosowując rezolucję sponsorowaną przez Johnna Kerry’ego oraz

597 Więcej na temat dynamiki rządu Billa Clintona z organizacjami weteranów pisano w rozdziale 4 niniejszej

pracy. 598 B. Castelli, The Lifting of the Trade Embargo Between the United States and Vietnam: The Loss of a Potential

Bargaining Tool or a Means of Fostering Cooperation?, “Dickinson Journal of International Law“ 1995, vol. 13,

nr 3 s. 297–328. 599 C. Leinster, Vietnam: Business Rushes to Get In, ”Fortune”, April 5, 1993. 600 G. H.W. Bush podpisał te regulacje na kilka tygodni przed złożeniem urzędu w grudniu 1992 roku. Patrz też:

Foreign Assets Control Regulations, 31 C.F.R. § 500.574 (1993). 601 J. David Richardson, Sizing Up U.S. Export Disincentives, Institute for International Economics, 1993. 602 J. Kerry, Looking Ahead: United States and Vietnam, “Harvard International Review”, Summer 1993, s. 68. 603 Ibidem.

201

Johna McCaina, dwóch weteranów wojny w Wietnamie. Rezolucja ta była ostatnim krokiem

przed zniesieniem sankcji przez administrację Billa Clintona 3 lutego 1994 roku.

Prezydent Clinton, angażując się w sprawy Wietnamu, uważał, że rozszerzenie

stosunków ekonomicznych wspomoże to państwo i umocni dotychczasowe reformy. Wierzył

także, że dzięki temu przyspieszy emancypacja społeczeństwa i doprowadzi do demokratyzacji

kraju. W jego administracji wyraźnie łączono poziom wolności indywidualnej z rozwojem

gospodarczym. To bardzo komplikowało relacje USA z Wietnamem, bowiem amerykańskie

interesy narodowe wiązały się z promowaniem amerykańskich wartości, na co rząd w Hanoi

był wyjątkowo uczulony.

Celem ogólnym polityki Stanów Zjednoczonych było doprowadzenie do dalszej

liberalizacji handlu w regionie, poprawy w dziedzinie bezpieczeństwa i praw człowieka.

„Kluczem do sukcesu w tym szybko zmieniającym się świecie jest wolność posiadania,

kupowania, sprzedawania: wolność, by brać udział w decyzjach, które wpływają na nasze

życie”604. To zdanie prezydenta Clintona znakomicie podsumowuje jego ideologiczne

podejście do Azji i Wietnamu. Podstawą miała być liberalizacja gospodarki, a później również

demokratyzacja. W całej strategii kluczowy był Wietnam jako państwo o ważnym położeniu

strategicznym, dynamicznym rozwoju gospodarczym i silnym wpływie na pozostałe państwa

indochińskie. Wietnam miał być ostatnim ogniwem niezbędnym do zabezpieczenia

amerykańskich interesów w regionie605.

Wietnam był ostatnim wielkim rynkiem w Azji Południowo-Wschodniej, jaki został do

zdobycia przez USA606. Jednocześnie bardzo szybko stał się on jednym z trzech głównych

rynków w regionie. Rozwój gospodarczy Wietnamu leżał w interesie Stanów ze względu na

bardzo wymierne korzyści: „Stany Zjednoczone wierzą, że rozwój i dobrobyt Wietnamu, będąc

oczywiście w interesie tego państwa, jest także w interesie Stanów Zjednoczonych”607.

Podobnie ważny dla Wietnamu był dostęp do rynku USA. Aprobata Waszyngtonu oznaczała

zainteresowanie i zaangażowanie nowych inwestorów i partnerów handlowych. I na tym we

wczesnych latach 90. skupiały się wietnamskie władze.

Zniesienie embargo w handlu USA–Wietnam usuwało ważną przeszkodę w jego

rozwoju. Dane z tabeli nr 4 potwierdzają dużą dynamikę wzrostu w dekadzie lat

604 A. E. Goodman, The Political Consequences of Normalization of US-Vietnam Relations, “Contemporary

Southeast Asia” 1996, vol. 17, nr 4, , s. 422. 605 Ibidem, s.423. 606 Obok Wietnamu pozostały jeszcze Laos i Kambodża, ale to były znacznie mniejsze rynki ze znacznie

mniejszym potencjałem. 607 Cyt. za: C.A. Thayer, A. Ramses, op. cit., s. 209.

202

dziewięćdziesiątych od nieomal zerowego poziomu do 1,2 mld USD w 2000 roku (łącznie

eksport i import). Szybko zaczęły rosnąć także bezpośrednie inwestycje zagraniczne USA w

Wietnamie, osiągając wartość 1,3 mld USD w 1996 roku608. Pomimo tych zmian istniały

jeszcze inne poważne strukturalne przeszkody po obydwu stronach w rozwoju stosunków

gospodarczych, które należało przezwyciężyć.

Co się tyczy strony wietnamskiej, to największą przeszkodą był brak członkostwa tego

państwa w Międzynarodowej Organizacji Pracy. Przeszkoda ta została usunięta w 1998 roku

wraz z przystąpieniem do tej instytucji. Dzięki przyjętym zobowiązaniom Wietnam,

przynajmniej formalnie, zgodził się na przestrzeganie międzynarodowych standardów, które

były ważnym kryterium uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy.

Znacznie większe ograniczenia funkcjonowały po stronie amerykańskiej, a związane

one były z zakazem handlu z państwami komunistycznymi. To skutkowało brakiem klauzuli

najwyższego uprzywilejowania, co z kolei sprawiało, że towary wietnamskie eksportowane do

USA były obłożone ponad 40% cłem. Ograniczało to znacznie możliwości rozwoju handlu.

Dodatkowo w USA obowiązywała poprawka Jacksona–Vanika do ustawy o handlu

międzynarodowym USA, która uniemożliwiała rozwój stosunków handlowych według formuły

„normalnego handlu” (ang. Normal Trade Relations – NTR). Co prawda prezydent Clinton

korzystał z uprawnienia do uchylenia tej poprawki, ale samo uchylenie obowiązywało tylko

jeden rok i trzeba je było przedłużać, co wprowadzało czynnik niepewności.

Zaraz po normalizacji stosunków w 1995 roku rozpoczęto między USA a Wietnamem

negocjacje w sprawie dwustronnej umowy handlowej (BTA). Umowa ta miała udostępnić

Wietnamowi amerykańskie rynki, jak również zmniejszyć taryfy eksportowe do Stanów. Miała

też dać Wietnamowi kolejne, jakże ważne, źródło inwestycji oraz otworzyć rynek zbytu USA

dla wietnamskich produktów. Tabela nr4 oraz tabela nr 5 ukazują dynamikę handlu USA–

Wietnam w dekadzie lat dziewięćdziesiątych.

Tabela 4. Bilans handlowy Wietnamu i USA w latach 1992–2000 w mln USD

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Eksport

Wietnam

u 0 0 50,5 199 331,8 388,4 554,1 608,4

821,

3

Import

Wietnam

u 4,6 7 172,9 252,3 616,6 286,7 273,9 291,5

367,

5

608 Ibidem s. 210

203

Źródło: Opracowanie własne na podstawie https://www.census.gov/foreign-

trade/balance/c5520.html (dostęp: 10 lutego 2020).

Tabela 5. Obroty Handlowe Wietnamu z USA w latach 1992–2000 (w mln USD)

––

Źródło: Opracowanie własne na podstawie https://www.census.gov/foreign-

trade/balance/c5520.html (dostęp: 10 lutego 2020).

Bardzo ważna dla Wietnamu była także umowa w sprawie spłaty długów Republiki

Wietnamu wobec USA. Bezpośrednia pomoc wojskowa USA dla Wietnamu Południowego

wyniosła ponad 1 mld USD. Rząd Ngo Dinh Diema i jego następców zaciągnął w okresie wojny

również długi w USA, aby finansować zbrojenie armii, budowę infrastruktury i gospodarki

państwowej. Po upadku republiki, zdaniem Waszyngtonu, te długi powinna przejąć

zjednoczona Socjalistyczna Republika Wietnamu jak spadkobierca obu państw. Natomiast dla

rządu w Hanoi państwo, które zaciągnęło długi, już nie istniało, więc Socjalistyczna Republika

Wietnamu nie mogła dziedziczyć tych wierzytelności. Negocjacje na ten temat toczyły się

bardzo długo, ale ostatecznie udało się osiągnąć porozumienie i większość długu została

skreślona, natomiast Wietnam zobowiązał się spłacić w przeciągu dwudziestu lat 145 mln

USD609.

609 Te 145 mln USD to według rządu USA koszty związane z programem Food for Peace (Jedzenie za pokój), w

ramach którego ludność wietnamska otrzymywała pomoc w zamian za utrzymanie pokoju w państwie. Rząd

wietnamski argumentował, że to było jedno z narzędzi wojennych USA. Patrz też: D. E. Sanger Hanoi Agrees to

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Obroty handlowe Wietnamu z USA w latach 1992-2000(w mln USD)

eksport import

https://www.census.gov/foreign-trade/balance/c5520.html




204

Problemem w relacjach dwustronnych pozostawały różnice systemowe, zarówno

gospodarcze, jak i polityczne. Dla Wietnamu brak statusu MFN znacznie utrudniał handel ze

Stanami Zjednoczonymi. MFN/NTR610 to status przyznawany większości partnerów USA w

sposób automatyczny. Oznacza on uzyskanie minimalnego możliwego opodatkowania

towarów dostarczanych do USA.

Jednak Trade Act 1974 oraz poprawka Jackson–Vanik ograniczają relacje handlowe z

państwami, które łamią prawa człowieka, zwłaszcza swobodę emigracji. Poprawka Jackson–

Vanik do ustawy handlowej z 1974 roku zakłada, że status NTR nie może być przyznany

krajowi, który nie zezwala swoim obywatelom na swobodną migrację611. Kraje takie nie mają

też dostępu do specjalnych taryf handlowych ani takich instytucji finansowych USA, jak

Export-Import Bank (EXIM) czy Overseas Private Investment Corporation (OPIC). Dla

Wietnamu brak dostępu do EXIM czy OPIC stanowił duży problem, gdyż oznaczało to

ograniczony dostęp do źródeł finansowania i inwestycji ze strony USA.

Ograniczenia mogły zostać usunięte, o ile prezydent USA uznałby, że dany kraj stosuje

się do ustawy określającej wymogi uzyskania statusu NTR, głównie poprzez dalszą

liberalizację handlu i demokratyzację. Prezydent mógł też wyrazić zgodę na uchylenie

poprawki, o ile uznał, że będzie to korzystne dla osiągnięcia zamierzonych celów.

Chociaż prezydent Clinton uchylił wspomnianą poprawkę po raz pierwszy w 1996

roku612, to ze względu na prawodawstwo amerykańskie był zmuszony uchylać ją co roku. Dla

Wietnamu taka sytuacja była wyjątkowo niewygodna, gdyż utrzymywała rząd w Hanoi w stanie

niepewności i zależności od dobrej woli prezydenta. Komplikowało to także położenie

amerykańskich firm, które chciały współpracować z firmami wietnamskimi, a co roku musiały

czekać na decyzję. Prezydent Clinton co prawda każdego roku potwierdzał swoją decyzję i

uchylał poprawkę, ale nie była to sytuacja optymalna dla rozwoju biznesu. Dlatego wyjątkowo

ważna dla Wietnamu była dwustronna umowa o handlu. Umożliwiłoby to współpracę na

nowym poziomie, bez obaw o decyzję w sprawie ustawy i poprawki.

Natomiast dla Stanów Zjednoczonych sytuacja, w której co roku przedłużany był status

Wietnamu, była bardzo wygodna. Umożliwiała naciski na Hanoi w kwestii dalszej liberalizacji

handlu oraz ochrony praw człowieka. Przede wszystkim chodziło tu o rozluźnienie polityki

Pay Saigon’s Debts, “New York Times” 11 marca 1997; https://www.nytimes.com/1997/03/11/world/hanoi-

agrees-to-pay-saigon-s-debts-to-us.html (dostęp: 10 lutego 2020). 610 MFN/NTR – Most Favored Nation/Normal Trade Relations. 611 Taki brak statusu w ramach poprawki jest wprowadzany tylko wobec krajów, które nie miały przyznanego

statusu NTR przed jej wprowadzeniem w życie. 612 Prezydent ma możliwość uchylenia poprawki, ale tylko na okres 12 miesięcy.

https://www.nytimes.com/1997/03/11/world/hanoi-agrees-to-pay-saigon-s-debts-to-us.html

https://www.nytimes.com/1997/03/11/world/hanoi-agrees-to-pay-saigon-s-debts-to-us.html

205

migracyjnej: USA wśród swoich programów miała jeden specjalnie stworzony dla

Wietnamczyków, którzy zasłużyli się Stanom w trakcie wojny. Waszyngton chciał

wykorzystać tę liberalizację, aby sprowadzić te osoby i ich rodziny do USA613.

Kryzys finansowy, a później gospodarczy we wschodniej Azji zaczął się w 1997 roku.

W powszechnym odczuciu był to kryzys nie tylko gospodarczy, ale właściwie kryzys samego

modelu rozwojowego tzw. tygrysów azjatyckich614. Według Międzynarodowego Funduszu

Walutowego oraz amerykańskiego Departamentu Skarbu, problem leżał w systemie, jaki przez

lata te państwa wypracowały, a składały się na niego: silne więzy między biznesem a rządem;

finansowanie rozwoju przez banki, a nie rynki; brak transparentności w umowach finansowych

oraz prywatne preferencje rządzących. Oczywiście z drugiej strony obrońcy modelu państwa

rozwojowego twierdzili, że gospodarki tych państw były w dużej mierze „ofiarami

międzynarodowych interesów finansowych oraz niebezpiecznej polityki administracji

prezydenta Clintona”615.

Kryzys jednak osłabił pozycję samych Stanów Zjednoczonych, a wzmocnił Chiny.

Pierwotnie prezydent Clinton uważał, że ta zapaść to chwilowy problem krajów Azji

Południowo-Wschodniej i wkrótce miała minąć, zatem pomoc nie była konieczna. Dopiero po

kilku miesiącach, kiedy kryzys dosięgnął Japonii i Korei Południowej, okazało się, że był on

znacznie poważniejszy niż sądzono616.

Kością niezgody była polityka MFW oraz Banku Światowego odnośnie do kryzysu.

Państwa regionu zaproponowały własne rozwiązania, nie mniej nie zostały one przyjęte, a sam

Bank i Fundusz swoją pomoc uwarunkowały daleko idącymi zmianami w systemach

gospodarczych państw. Rząd amerykański wykorzystał zatem swoją pozycję w obu

organizacjach, by realizować własną politykę, nastawioną na realizację narodowych interesów.

W Azji Południowo-Wschodniej zostało to bardzo źle przyjęte, tym bardziej, że zupełnie

inaczej na kryzys zareagowały Chiny. Postanowiły one nie przeprowadzać dewaluacji

613 Orderly Departure Program, stworzony w 1979 roku, miał zająć się przede wszystkim osobami zasłużonymi

dla USA, potem został rozszerzony także na zwykłych imigrantów, w tym tzw. ludzi na łodziach (ang. boat

people), falą migracji wietnamskiej z początku lat 80. sprzed reform doi moi. 614 Kryzys zaczął się, kiedy rząd w Tajlandii zdecydował się zakończyć sztuczne wspieranie kursu bahta do USD.

Bardzo szybko nastąpiła dewaluacja waluty, gdyż banki i międzynarodowe instytucje, fundusze powiernicze

zaczęły wyprzedawać bahta, co doprowadziło to zmniejszenia jego wartości. Poprzez swego rodzaju spill-over

spowodowało to dewaluację także innych walut regionalnych. Dewaluacja wpłynęła na konkurencyjność regionu,

wiele planowanych inwestycji zostało wycofanych. 615 R. Gilpin, op. cit., s. 330. 616 Prezydent Clinton na początku chciał, aby to Japonia zajęła się odbudowywaniem gospodarki regionalnej,

chociaż ją także dotknął kryzys. Premier Hashimoto odmówił, uważając, że Japonia sama sobie z kryzysem o

takiej skali nie poradzi.

206

renminbi. Oficjalnie było to działanie mające na celu poprawę stabilności gospodarczej

regionu.

Scalapino zauważył, że do negatywnego postrzegania USA i ich sojuszników

przyczyniły się reformy, jakie MFW zaplanował dla krajów Azji Południowo-Wschodniej w

ramach restrukturyzacji. Dla tych państw był to swego rodzaju szantaż i wymuszenie reform

liberalizacyjnych617. Wobec takich żądań postawa Chin wydawała się tym bardziej pozytywna.

Prezydent Clintonowi nie pomogła nawet wizyta w Pekinie w 1998 roku i ostentacyjnie dobre

relacje z Jiang Zeminem. Stany Zjednoczone straciły część zaufania, ich dominacja przestała

być postrzegana jako niegroźna. Wietnam, jako jedyne państwo regionu, wyszedł z kryzysu

obronną ręką, ponieważ utrzymał wysokie tempo wzrostu gospodarczego (tabela nr 6).

Tabela 6. Dochód per capita w USD Wietnamu w latach 1990–2000 (wg PPP)

Źródło: http://www.tradingeconomics.com/vietnam/indicators (dostęp: 10 luty 2020)

Paradoksalnie Wietnam został uratowany przez brak pełnej liberalizacji swojej gospodarki i

słabe w tym okresie związki gospodarcze z resztą państw ASEAN. Niewymienialność waluty

również osłoniła go przed negatywnym wpływem kryzysu azjatyckiego w 1997 roku

Ważnym, przełomowym wręcz wydarzeniem w stosunkach gospodarczych USA–

Wietnam, po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych w 1995 roku, było zawarcie w 2000

roku bilateralnej umowy handlowej. Ta umowa (ang. Bilateral Trade Agreement, BTA) między

Wietnamem a USA została podpisana w roku 2000 i weszła w życie w roku 2001. Był to kolejny

617 R. A. Scalapino, The United States and Asia in 1998: Summitry amid Crisis, “Asian Survey” 1999, 39/1, s. 2.

http://www.tradingeconomics.com/vietnam/indicators

207

etap realizacji polityki prezydentów Busha Jr. i Clintona wobec Wietnamu. Dodać należy, że

podpisywanie tego typu międzynarodowych umów handlowych stanowiło zawsze ważny

element narodowej strategii bezpieczeństwa USA618. Powszechnie uważano, że tego rodzaju

umowa jest kolejnym krokiem ku pełnej normalizacji stosunków między USA a Wietnamem619.

Rozmowy amerykańsko-wietnamskie na temat zawarcia umowy dwustronnej

regulującej stosunki gospodarcze rozpoczęły się wkrótce po zniesieniu embarga

ekonomicznego wobec Wietnamu. Już w grudniu 1995 roku do Hanoi przybyła pierwsza

amerykańska delegacja celem przeprowadzenia wstępnych rozmów na ten temat. Dla strony

amerykańskiej najważniejszym wyzwaniem było to, że umowa z Wietnamem wymagała

ratyfikacji Kongresu, który obstawał przy warunkach politycznych związanych z przeszłością

wojenną, a także z faktem, że Wietnam był państwem komunistycznym.

Jednakże administracja Billa Clintona, a później G.W. Busha traktowała porozumienie

gospodarcze z Wietnamem w kategoriach strategii poszerzania i zaangażowania oraz

wciągnięcia tego państwa w amerykańską strategię wpływów. Ważną rolę odgrywały też grupy

interesów w Stanach Zjednoczonych, które opowiadały się za pogłębieniem współpracy

gospodarczej z Wietnamem. Były to:

1. jednostki i grupy nacisku wywodzące się z diaspory wietnamskiej w USA, dla

której byłaby to dobra okazja „powrotu” do dawnej ojczyzny;

2. firmy amerykańskie zainteresowane inwestycjami w Wietnamie;

3. firmy zainteresowane eksportem towarów do Wietnamu;

4. dystrybutorzy towarów konsumpcyjnych z USA zainteresowani ich importem

ze względu na nich niskie ceny.

Już na samym początku negocjacji w sprawie zawarcia bilateralnej umowy przyjęto

ambitne założenie, że musi ona mieć poszerzony zakres uzgodnień tak, aby po ich zakończeniu

możliwe było natychmiastowe przyjęcie Wietnamu do Światowej Organizacji Handlu. To

tłumaczy długi, bo ponad pięcioletni, okres negocjacji. Bardzo dużo czasu poświęcono na

uzgodnienie przez stronę amerykańską poszczególnych zapisów z przedstawicielami ważnych

lobby w Kongresie. Z tego względu negocjacje się przeciągnęły, a ponadto administracja Billa

Clintona była nazbyt zaangażowana w negocjacje z Chinami i ich przystąpieniem do WTO –

co ostatecznie nastąpiło w 2001 roku.

618 G. W. Bush, National Security Strategy of the United States of America 2002, White House, Washington DC:

2002, s. 18. 619 M.E. Manyin, op. cit.

208

Umowę podpisano 13 lipca 2000 roku. Obejmowała ona takie problemy, jak: handel

towarami i usługami, przepływ inwestycji, ochronę własności intelektualnej. Treść i forma

wynegocjowanych zapisów odpowiadały kryteriom przyjmowania do Światowej Organizacji

Handlu. Z tego względu ta umowa miała o wiele większe znaczenie dla Wietnamu i jego

gospodarki, niż mogło się wydawać. Chodziło w szczególności o takie kwestie:

1. Wietnam zobowiązał się przyznać USA status normalnego handlu (NTR), z

czym wiązała się potrzeba obniżenia taryf celnych na importowane z USA towary.

Otwierało to przemysł Wietnamu na konkurencję z zewnątrz.

2. W rozdziale drugim umowy Wietnam zobowiązał się do przestrzegania

standardów własności intelektualnej, z czym wiązała się potrzeba gruntownej reformy

prawa wewnętrznego.

3. Wietnam zobowiązał się do liberalizacji sektora usług w przeciągu siedmiu lat

po wejściu w życie umowy. Biorąc pod uwagę słabość tego sektora w Wietnamie, było

to wyjątkowe wyzwanie związane z ochroną własnego sektora usług.

4. Wietnam zobowiązał się do nadania klauzuli NTR wszystkim inwestycjom

amerykańskim na swoim terytorium.

We wrześniu i październiku Kongres i Senat USA ratyfikowały umowę, a prezydent

George W. Bush podpisał ją 16 października 2001 roku. Parlament Wietnamu ratyfikował ją

28 listopada tego roku.

Umowa miała stanowić dla Wietnamu bodziec do kontynuowania reform

gospodarczych o wolnorynkowym charakterze. Jednocześnie status NTR, przyznany przez

USA, miał mieć charakter permanentny i nie musiał od 2001 roku być już co roku przedłużany.

Było to tym ważniejsze, że Wietnam starał się o przystąpienie do WTO620, a posiadanie statusu

NTR ze Stanami Zjednoczonymi znacznie ułatwiało przyszłe negocjacje621. Należy jednak

wspomnieć, że umowa ta spotkała się z szeroką krytyką, zwłaszcza ze strony działaczy na rzecz

ochrony praw człowieka oraz lobby tekstylnego622.

Kolejną zaletą zawarcia umowy między USA a Wietnamem było to, że stała się ona

wzorem dla innych tego typu umów podpisywanych w regionie. Podobne umowy podpisano

także z Kambodżą i Laosem. Były one gwarancją współpracy z USA, podobnie jak USA były

620 Umowa handlowa między USA a Wietnamem wymuszała na Wietnamie przestrzeganie zasad WTO. 621 WTO rozszerza status NTR automatycznie na wszystkich członków organizacji, dlatego tym istotniejsze jest,

by państwo kandydujące wcześniej wynegocjowało odpowiednie umowy z kluczowymi członkami organizacji,

takimi jak USA. 622 Przedstawiciele przemysłu tekstylnego obawiali się, że tani eksport z Wietnamu może zaszkodzić

amerykańskiej gospodarce. Kładziono również nacisk na ochronę praw pracowniczych oraz ochronę środowiska

uważając, że Wietnam prawdopodobnie nie będzie stosował się do wszystkich zaleceń w tym zakresie.

209

zainteresowane wejściem na rynki tych państw. W szczególności dotyczyło to Wietnamu,

którego wielki rynek pozostawał przez lata poza zasięgiem amerykańskich przedsiębiorstw.

Jednocześnie w wyniku podpisania umów nastąpił koniec izolacji tych państw623 w tym sensie,

że wcześniej nałożone na nie embargo i ich sytuacja geopolityczna zmuszała je niejako do

współpracy tylko z innymi państwami komunistycznymi lub państwami skonfliktowanymi z

USA i jego sojusznikami.

Zawarcie bilateralnej umowy handlowej było jednym z najważniejszych wydarzeń w

stosunkach USA–Wietnam. Pomimo fundamentalnych różnic w rozwoju gospodarczym i

całkowitej odmienności politycznych ustrojów jej zawarcie było możliwe dzięki

preferencyjnemu potraktowaniu Wietnamu przez USA z myślą o roli, jaką może on pełnić w

amerykańskiej strategii.

Tego, jak ważna była to umowa, dowodzi dynamika wymiany handlowej między

obydwoma państwami. W 2001 roku łączna wartość obrotów handlowych wyniosła 1,5 mld

USD i do 2019 roku wzrosła kilkadziesiąt razy, osiągając ponad 77 mld USD. To

bezprecedensowy wzrost, który zbliżył obydwa państwa, zwiększając poziom wzajemnej

współzależności między nimi. Obecnie Stany Zjednoczone są partnerem numer dwa w handlu

zagranicznym Wietnamu, zaraz po Chinach. Sam Wietnam natomiast zajmuje 13. miejsce

wśród partnerów handlowych Stanów Zjednoczonych. Ale tym, co najbardziej wyróżnia te

relacje, jest wyjątkowo wysoki deficyt w handlu USA z Wietnamem, który w roku 2019

wyniósł aż 56 mld USD (był to wzrost o 42% w stosunku do roku poprzedniego). Warto

przypomnieć, że w 2001 roku deficyt ten wyniósł jedynie 582 mln USD. To sprawia, że ten

wciąż rosnący deficyt jest jednym z największych w handlu zagranicznym USA i plasuje się na

5. miejscu po deficycie handlowym z Chinami, Meksykiem, Japonią i Niemcami624. Tabela nr

6 prezentuje dynamikę wymiany towarowej (import i eksport) między USA a Wietnamem w

latach 2000–2016. Zawarte w niej dane są doskonałą ilustracją tego problemu.

623 M.E. Manyin, op. cit., s. 7. 624 US–Vietnam Economic and Trade Relations: Issues for Congress 2020, CRS

210

Tabela 7. Dynamika handlu USA–Wietnam w latach 2000–2016 (w mln USD)

Rok Eksport do Wietnamu Import z Wietnamu bilans

2000 368 822 -454

2001 461 1053 -592

2002 580 2395 -1815

2003 1324 4555 -3231

2004 1163 5276 -4113

2005 1199 6630 -5431

2006 1100 8566 -7466

2007 1903 10633 -8730

2008 2790 12901 -10111

2009 3108 12290 -9182

2010 3710 14868 -11158

2011 4341 17485 -13144

2012 4623 20266 -15643

2013 5013 24648 -19635

2014 5725 30584 -24859

2015 7072 37993 -30921

2016 10151 42109 -31958

Źródło: US–Vietnam Economic and Trade Relations: Key Issues in 2018, CRS

Dynamiczny rozwój wymiany handlowej miał miejsce w okresie ostrych sporów handlowych

między USA a Wietnamem. Wynikało to ze statusu Wietnamu jako gospodarki nierynkowej.

Zgodnie z amerykańskim ustawodawstwem oznaczało to: „każde państwo, w którym decyzje

ekonomiczne nie opierają się na zasadach ustalania cen przez mechanizmy rynkowe, w związku

z czym sprzedaż towarów nie odbywa się na podstawie realnej wartości towarów”625. Zgodnie

z tą amerykańską definicją Wietnam nie spełniał kryteriów gospodarki rynkowej, gdyż w jego

strukturze dominowały przedsiębiorstwa państwowe. Otrzymywały one subwencje, co

umożliwiało im sprzedawanie towarów poniżej ich rynkowej wartości.

Już w 2002 roku hodowcy ryb słodkowodnych w USA wystąpili z propozycją

uruchomienia antydumpingowej procedury wobec Wietnamu i jego eksportowi mrożonych

filetów rybnych. Ich eksport wzrósł z poziomu 40 mln USD w 2001 roku do poziomu 345 mln

USD w 2016, a więc niemalże dziesięciokrotnie. Według władz amerykańskich ich cena

kształtowała się o kilkadziesiąt procent poniżej realnej wartości. Pomimo wprowadzenia

ograniczeń ilościowych i wzmożonej kontroli sanitarnej ISA, nie udało się ograniczyć importu

tego towaru do chwili obecnej i to pomimo nacisków amerykańskiego lobby rolnego. Z punktu

625 19 US Code 1677 – Definitions: Special rules, Legal Information Institute, Cornell University;

www.law.cornell.edu/uscode/text (dostęp: 20 lutego 2019).

http://www.law.cornell.edu/uscode/text

211

widzenia rządu w Hanoi produkcja i eksport tego towaru są bardzo opłacalne, ale ze względu

na postawę USA możliwości eksportowe nie są w pełni wykorzystywane626.

Dwustronna umowa handlowa USA–Wietnam z 2001 roku miała na celu stworzenie

podstawowych przesłanek dla wymiany handlowej, ale co ważniejsze, utorować Wietnamowi

drogę do Światowej Organizacji Handlu. Należy przypomnieć, że Wietnam już w 1995 roku

złożył wniosek o przyjęcie do WTO. Jednak, aby dołączyć do tej organizacji musiał podjąć

negocjacje nie tylko z nią samą, ale także z krajami członkowskimi, w tym z USA.

W 2002 roku Wietnam przedstawił swoim głównym partnerom handlowym propozycje

koncesji, gdyż dążył do jak najszybszego uzyskania członkostwa. Wiązało się to z jedną

zasadniczą korzyścią, jaką było uzyskanie statusu permanentnego NTR ze wszystkimi

państwami członkowskimi, w tym z USA. Stwarzało to stabilne warunki dla wymiany

handlowej i zapobiegało nakładaniu jednostronnych ograniczeń. Było to ważne w kontekście

stosunków ze Stanami Zjednoczonymi, ponieważ umowa o współpracy gospodarczej z 2001

roku nie gwarantowała Wietnamowi statusu NTR. W 2003 roku podczas spotkania George’a

W. Busha z Phan Van Khai uzgodniono, że USA będą wspierały akcesję Wietnamu do WTO627.

Dla Wietnamu umowa była bardzo ważna, zwłaszcza ze względu na otwarcie nowego rynku

zbytu i zwiększenie szans na wejście do WTO. Był to również kolejny argument dla tzw.

reformatorów za wprowadzaniem dalszych elementów gospodarki rynkowej. Obawiano się

jednak, że zbytnie zbliżenie z USA może źle wpłynąć na stosunki z Chinami, szczególnie że w

tym czasie znacznie się poprawiły, a przywódcom Wietnamu bardzo zależało na ich stabilności.

Najważniejszą cechą umowy było to, że Wietnam nadal miał jednak status gospodarki

nierynkowej, co okazało się kolejnym problemem w relacjach wzajemnych i stało się źródłem

sporów handlowych. Mimo to w kolejnych latach można było zauważyć bardzo szybki wzrost

wymiany handlowej między USA a Wietnamem. Tylko w okresie 2000–2004 handel wzrósł

czterokrotnie, a po podpisaniu umowy Stany Zjednoczone stały się największym inwestorem

w Wietnamie. Wraz ze wzrostem eksportu do Stanów Zjednoczonych rosło uzależnienie

wietnamskiej gospodarki od amerykańskich rynków.

Najważniejszą sprawą była liberalizacja, która miała w Wietnamie być przeprowadzona

kompleksowo w wielu sektorach na raz: kluczowa okazała się zasada niedyskryminacji obcego

kapitału i dóbr, co było trudne, gdyż w Wietnamie przedsiębiorstwa państwowe nadal cieszyły

626 P.-C. Athukorala, Economic Transition and Export Performance in Vietnam. “ASEAN Economic Bulletin”,

26(1) 2009. 627 M. E. Manyin, W. H. Cooper, B. A. Gelb, Vietnam PNTR Status and WTO Accession: Issues and Implications

for the United States, Washington D.C.: CRS. 2006, s. 22.

212

się znacznymi przywilejami, a musiały z nich zrezygnować: „Rozwój handlu, poprzez akcesję

do WTO oraz negocjowanie innych układów, nie mogło dać pełnych korzyści dla Wietnamu

bez reformy rynku, która pozwoli na lepszą alokację inwestycji i lepszy przepływ kapitału”628.

Konieczne zatem było kontynuowanie liberalizacji gospodarki na polu wewnętrznym,

równolegle z liberalizacyjnymi działaniami na zewnątrz629. Plan wstąpienia do WTO

potraktowano zatem jako uzasadnienie dla kolejnych reform. Wymuszone one były też

częściowo przez rząd amerykański, z którym Wietnam musiał negocjować swoje przystąpienie

do tej organizacji (podobnie musiał negocjować z wieloma innymi państwami, jako chociażby

z Japonią.)

Wietnam musiał zatem zrezygnować z subsydiów przyznawanych państwowym

fabrykom oraz subsydiów eksportowych. Musiał także przyznać status NTR wszystkim

członkom organizacji, co również stanowiło wyzwanie. Hanoi obawiało się zbytniego wpływu

liberalizacji handlowej na sytuację polityczną w kraju. Rząd był także zmuszony do reformy

struktur państwowych i zwiększenia transparentności, jak również obniżenia barier

handlowych. Zobowiązał się także do przestrzegania zasad WTO jako regulatora rynku co do

rozwiązywania sporów i rozwiązania kwestii taryf630. Wszystko to było niezmiernie ważne dla

USA, gdyż oznaczało lepszy dostęp do wietnamskiego rynku.

Negocjacje w sprawie przyjęcia do WTO skutkowały tym, że wiele produktów

wietnamskich musiało być pozbawionych subwencji. Konieczne było obniżenie taryf na

importowane produkty chemiczne, części samochodowe, elementy technologii informacyjnej,

jak również opłaty za sprzęt medyczny i sprzęt do badań naukowych w przeciągu odpowiednio

pięciu i trzech lat. Kontrowersje wywołał przymus zniesienia zakazu importu dużych

motocykli. Wietnam starał się w ten sposób chronić rodzimy rynek i fabryki, ale został

zmuszony do wprowadzenia zmian.

Co więcej, według nowych regulacji WTO przedsiębiorstwa państwowe nie mogły już

kupować niezbędnych części i produktów po cenach poniżej rynkowych, chyba że kupowały

na użytek rządu. Wprowadzono także nowe regulacje dotyczące wymogów sanitarnych i prawa

spółek: pozwolono na zakładanie spółek joint-venture, na działalność zagranicznych banków i

firm ubezpieczeniowych.

628 D. W. Roland-Holst, F. Tarp, Vietnam’s Accession to the World Trade Organization: Economic Projections to

2020, Discussion Paper nr 0204, Central Institute for Economic Management, Hanoi 2010, s. 2–3. 629 Ibidem s. 3. 630 M.E. Manyin, W.H. Cooper, B. A. Gelb, Vietnam PNTR Status …., op. cit.

213

W ramach przeprowadzanych reform instytucji gospodarczych, które były wymagane

przez WTO, Wietnam dokonał istotnego zwrotu, otwierając w 2007 roku giełdę papierów

wartościowych.

W negocjacjach związanych z WTO najważniejszą rolę odgrywały te prowadzone z

USA. Decydowały o tym względy ekonomiczne i polityczne. Jednym z największych

przedmiotów sporów były tekstylia. Stany Zjednoczone postawiły warunek całkowitego

zniesienia subwencji dla przemysłu tekstylnego i odzieżowego w Wietnamie ze względu na ich

wielki udział w eksporcie do USA. Władze Wietnamu były temu niechętne, obawiając się utraty

konkurencyjności631. Kolejne lata wykazały, że nie były to uzasadnione obawy, gdyż – jak to

potwierdzają dane – eksport Wietnamu do USA zwiększył się wielokrotnie po wejściu tego

państwa do WTO (tabela 8).

Tabela 8. Eksport i import USA do Wietnamu w latach 2008–2016

Źródło: opracowanie własne na podstawie: https://www.census.gov/foreign-

trade/balance/c5520.html

Dzięki temu Wietnam uzyskiwał z każdym kolejnym rokiem dużą nadwyżkę w handlu,

którą wykorzystywał dla realizacji inwestycji w przemyśle i infrastrukturze – co z kolei

przekładało się na wysokie tempo rozwoju gospodarczego. Dlatego nieomal o 50% wzrosły

dochody na jednego mieszkańca Wietnamu w latach 2008–2016, licząc według parytetu siły

nabywczej. To bez wątpienia największa korzyść, jaką osiągnął ten kraj.

631 D.W. Roland-Holst, F. Tarp, Vietnam’s Accession…, op. cit.

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

45000

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

mln

USD

eksport i import Wietnamu do USA

bilans handlowy Wietnam - USAw latach 2008-2016

eksport import



214

Tabela 9. PKB per capita PPP Wietnamu w latach 2008–2016 w tysiącach USD

Źródło: https://tradingeconomics.com/vietnam (dostęp: 20 lutego 2020)

Negocjacje z USA w sprawie akcesji Wietnamu do WTO były silnie upolitycznione.

Działo się tak dlatego, że Stany Zjednoczone starały się wykorzystać swoją pozycję

przetargową, żeby narzucić Wietnamowi wartości liberalne i standardy w zakresie

przestrzegania praw człowieka. Aby wymóc na rządzie w Hanoi nie tylko reformy gospodarcze,

ale także społeczne i polityczne. Podejmując takie działania, rząd USA musiał się liczyć z

opinią Kongresu, który decydował o przyznaniu PNTR. W związku z tym Wietnam zgodził się

w 2006 roku na bilateralne rozmowy z USA na temat praw człowieka w Wietnamie632. Fakt

powiązania tej kwestii z negocjacjami handlowymi umożliwił Stanom Zjednoczonym

wywarcie presji na Wietnam. Należy jednak podkreślić, że nie była ona zbyt duża, biorąc pod

uwagę interesy USA związane ze strategią równoważenia – dla rządu w Waszyngtonie ważne

było przystąpienie Wietnamu do WTO oraz niezrażanie do siebie rządu w Hanoi.

Zgoda Wietnamu na rozmowy o prawach człowieka sprawiła, że pod koniec 2006 roku

obydwa państwa zakończyły negocjacje, których efektem było przyznanie Wietnamowi statusu

PNTR. Stało się to 29 grudnia 2006 roku, a w styczniu 2007 roku Wietnam został formalnie

przyjęty do WTO633.

632 F. Brown, Rapprochement…, op. cit., s. 323. 633 M. Manyin, Vietnam PNTR… op. cit.

https://tradingeconomics.com/vietnam

215

W czerwcu 2007 roku USA i Wietnam podpisały kolejne bardzo ważne porozumienie

gospodarcze o nazwie Trade and Investment Framework Agreement (TIFA). Na tej podstawie

utworzono wspólny organ, tj. Radę ds. Handlu i Inwestycji (Trade and Investment Council),

która zbierając się raz w roku, dokonywała całościowego przeglądu stosunków gospodarczych

między dwoma partnerami.

Zawarcie porozumienia TIFA miało ważne znaczenie dla realizacji inwestycji

bezpośrednich w Wietnamie zgodnie ze standardami WTO. Pomimo zawarcia tego

porozumienia firmy z USA nie były tam wiodącymi inwestorami i plasowały się na dalszych

miejscach. USA jako inwestor znajdowały się zazwyczaj na końcu pierwszej dziesiątki.

Skumulowana wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Wietnamie w latach 1989–

2016 wyniosła 293,7 mld USD. Największymi inwestorami w tym okresie były Republika

Korei, Japonia, Singapur i Tajwan. USA zajęły dziewiąte miejsce z inwestycjami o łącznej

wartości 10,1 mld USD634.

Przystąpienie Wietnamu do WTO i uzyskanie statusu PNTR w relacjach handlowych z

USA i innymi państwami nie przyczyniło się bynajmniej do usunięcia wszelkich barier. Tak się

nie stało, ponieważ Stany Zjednoczone nie zgodziły się na przyznanie Wietnamowi statusu

gospodarki rynkowej. Zamiast tego w umowie zawarto klauzulę, zgodnie z którą Wietnamowi

dano, począwszy od 2007 roku, 12 lat na takie zreformowanie gospodarki, aby spełniała ona

kryteria gospodarki rynkowej. Takie potraktowanie Wietnamu było efektem presji – miało

wymusić na tym państwie dokonania transformacji ustroju gospodarczego. Status ten zapewnił,

że USA w każdej chwili mogły uruchomić, zgodnie z zasadami WTO, procedury

antydumpingowe przeciw towarom importowanym z Wietnamu. W praktyce jednak poza

produktami rolnymi, eksport z Wietnamu nie był dyskryminowany, o czym świadczy duża

nadwyżka w handlu.

Najważniejszym i nierozwiązanym problemem w stosunkach gospodarczych USA–

Wietnam po 2007 roku była kwestia Generalnego Systemu Preferencji. Jego istota polega na

tym, że eksport państwa, które ma przyznane takie preferencje, nie jest obłożony cłem –

przyczyniłoby się to do zwiększenia konkurencyjności cenowej i co za tym idzie – dochodów.

Zasada jest taka, że GSP przyznaje państwo wysoko rozwinięte państwu rozwijającemu się.

Wietnam ze względu na niski dochód na jednego mieszkańca miał status państwa rozwijającego

się, któremu przysługiwał GSP. Wiele państw rozwiniętych przyznało mu GSP, ale Stany

Zjednoczone się na to nie zdecydowały. Ustawodawstwo USA zabraniało przyznawania

634 US-Vietnam Economic and Trade… op. cit, s. 16–17.

216

takiego przywileju państwom komunistycznym, a za takie uważany był Wietnam, pomimo

tego, że jego gospodarka spełniała zasadnicze kryteria gospodarki rynkowej635. Główną rolę

odgrywał w tym przypadku fakt, że ustrój polityczny Wietnamu nie odpowiadał kryteriom

demokracji liberalnej. Kwestia GSP miała być uregulowana w ramach nowego porozumienia

regionalnego tworzonego z inicjatywy USA: Partnerstwa Transpacyficznego (Trans-Pacific

Partnership – TPP), do którego Wietnam został zaproszony.

3. Znaczenie Partnerstwa Transpacyficznego dla stosunków USA–Wietnam w kontekście

amerykańskiej strategii równoważenia

Zaproszenie przez Stany Zjednoczone Wietnamu do udziału w regionalnym

porozumieniu handlowym, a taki charakter miało TPP, było doniosłą inicjatywą i dowodziło,

jak wielką rolę przywiązywały on do wciągnięcia Wietnamu w swoją orbitę wpływów w

ramach strategii równoważenia.

Historia tej inicjatywy współpracy regionalnej sięgała roku 2006, kiedy Singapur,

Brunei Daressalam, Nowa Zelandia i Chile utworzyły forum współpracy o nazwie Transpacific

Economic Partnership. Było to przejawem niezadowolenia tej grupy państw z procesu

liberalizacji handlu i inwestycji w ramach Rady Współpracy Gospodarczej Pacyfiku (APEC).

Zaproponowana formuła liberalizacji była na tyle interesująca, że dwa lata później dołączyły

do niej Australia, Peru, Wietnam oraz USA. Stało się to z inicjatywy administracji George’a

W. Busha. W 2008 roku inicjatywie tej nadano nową nazwę: Partnerstwo Transpacyficzne.

Później dołączyły do niej kolejne cztery państwa: Japonia, Kanada, Malezja oraz Meksyk.

Administracja George’a W. Busha, a następnie Baracka Obamy były żywo

zainteresowane planem liberalizacji handlu oferowanym przez TPP ze względu na duży, bo

stanowiący 60%, udział regionu Azji i Pacyfiku w handlu zagranicznym USA. Ponadto Stany

Zjednoczone chciały skonsolidować swoje bilateralne umowy o wolnym handlu z państwami

regionu (zarówno te zawarte, jak i te negocjowane) w postaci jednego porozumienia636.

Właściwe przyspieszenie negocjacji w sprawie utworzenia TPP dokonało się za

administracji Baracka Obamy, która tę inicjatywę rozpatrywała w kontekście ogłoszonej przez

635 Wietnam jest uznany za państwo z gospodarką rynkową przez ponad 70 państw, w tym Japonię, Australię i

Indie. Patrz też: M. F. Martin, U.S.–Vietnam Economic and Trade Relations: Issues for the 112th Congress,

Washington D.C.: CRS 2011. 636 I. F. Fergusson, M. A. McMinimy, B. R. Williams, The Trans-Pacific Partnership (TPP) Negotiations and

Issues for Congress, CRS 2015; https://fas.org/sgp/crs/row/R42694.pdf (dostęp: 20 marca 2019).

https://fas.org/sgp/crs/row/R42694.pdf

217

siebie strategii rebalansowania. TPP było więc traktowane jako ekonomiczny wymiar tej

strategii. To sprawiło, że USA wsparły kandydaturę Wietnamu w tej instytucji, mimo że było

to najsłabiej rozwinięte państwo w tej grupie. Za mało znaczące uznano również to, że Wietnam

nie wdrożył wszystkich postanowień związanych z akcesją do WTO, ani nie miał statusu

gospodarki rynkowej w oczach amerykańskiego prawodawstwa. Włączenie tego państwa do

negocjacji budziło wiele kontrowersji. W USA uważano, że była to decyzja przedwczesna,

zwłaszcza w kontekście deficytu handlowego między USA a Wietnamem. Co więcej, różne

grupy interesu oraz przedstawiciele władzy ustawodawczej krytycznie oceniały standardy

przestrzegania praw człowieka w Wietnamie czy stosowanie nieuczciwych praktyk

handlowych (np. subwencje dla przedsiębiorstw produkujących na eksport).

Warto w tym miejscu zauważyć, że do TPP nie zaproszono Chin – co pozwalało odnieść

wrażenie, że jest to inicjatywa skierowana przeciwko nim. Według badań PEW Center wielu

respondentów uważało, że Chiny staną się wkrótce największą gospodarką na świecie oraz że

wkrótce zastąpią USA w roli światowego hegemona637. Dla USA był to wyraźny sygnał, że ich

relatywna potęga malała. TPP mogło przynajmniej częściowo zmniejszyć negatywne

oddziaływanie rozwoju Chin na amerykańskie wpływy w regionie. Dodatkowo wyznaczało

pewną granicę dla wpływów chińskich, ponieważ w zamierzeniu USA dla Chin nie

przewidywano miejsca w tej instytucji.

Wiceprezydent USA Joe Biden stwierdził, że: „TPP to być może najambitniejsze

negocjacje handlowe trwające na świecie. Zmieni to sytuację w istotnych problemach, od

wyzwań dla przedsiębiorstw państwowych do zapewnienia wolnego przepływu informacji

między granicami, przez zapewnienie transparentności w przecinaniu czerwonej taśmy. […]

Naszym celem jest, żeby wysokie standardy TPP weszły do obiegu całego systemu światowego

i poprawiły normy i regulacje”638.

Faktycznie od czasu rozpoczęcia rozmów w sprawie TPP oraz wobec reform

gospodarczych wprowadzanych przez prezydenta Obamę, Stany Zjednoczone znowu były

uważane za największą gospodarkę świata639. Jest to ważny sygnał dla partnerów handlowych,

takich jak Wietnam, którzy obawiali się dominacji Chin zarówno w gospodarce, jak i w

polityce.

637 B. Drake, Key takeaways on how the world views the U.S. and China, PEW Research Center,

http://www.pewresearch.org/fact-tank/2015/06/23/key-takeaways-on-how-the-world-views-the-u-s-and-china/

(dostęp: 23 czerwca 2015). 638 I.F. Fergusson, M. A. McMinimy, B.R. Williams, op. cit., s. 2. 639 J. Poushter, In wake of stronger growth, more Americans and Europeans say U.S. is top economic power, PEW

Research Center, 2.07.2015, http://www.pewresearch.org/fact-tank/2015/07/02/in-wake-of-stronger-growth-

more-americans-and-europeans-say-u-s-is-top-economic-power/(dostęp: 21 stycznia 2019).


http://www.pewresearch.org/fact-tank/2015/07/02/in-wake-of-stronger-growth-more-americans-and-europeans-say-u-s-is-top-economic-power/(dostęp

http://www.pewresearch.org/fact-tank/2015/07/02/in-wake-of-stronger-growth-more-americans-and-europeans-say-u-s-is-top-economic-power/(dostęp

218

Negocjacje w sprawie TPP, obejmujące dwanaście państw, charakteryzowały się

wysokim poziomem skomplikowania640. Dotyczyły wielu sektorów, w tym dostępu do rynku

dóbr i usług, tekstyliów i ubrań (co było niezwykle istotne dla Wietnamu), handlu usługami czy

rolnictwa641. Dla Wietnamu, państwa najsłabiej rozwiniętego ze wszystkich zaproszonych do

współpracy, jednym z ważniejszych problemów była kwestia praw pracowniczych. Wcześniej

robotnicy nie mogli zakładać niezależnych związków zawodowych, choć należy zaznaczyć, że

od czasu wprowadzenia reform doi moi sytuacja się znacznie poprawiła. Wietnam w ramach

negocjacji zaczął intensyfikować współpracę z Międzynarodową Organizacją Pracy, aby

poprawić swoją reputację. W rządowych gazetach rozpoczęła się nawet kampania na rzecz

praw pracowniczych. Peter Jenkings, oceniając Wietnam, powiedział, że ich „rząd, daleki od

chęci pogorszenia warunków ich pracy lub ich uciskania, jest wrażliwy na potrzeby robotników,

zarówno kobiet, jak i mężczyzn”642.

Raport dla Kongresu USA wskazywał na przyszłe cele TPP jako kluczowe w rozwoju

organizacji: wzmocnienie sojuszy i partnerstw; utrzymanie przywództwa i wpływów w Azji i

Pacyfiku; wzmocnienia bezpieczeństwa narodowego; liberalizacja handlu; wzmocnienie

regionalnej i globalnej architektury handlu; utworzenie i uaktualnienie zasad handlu zgodnych

z interesami USA643. Umieszczenie liberalizacji handlu jako czwartej na liście nie było

przypadkowe, podobnie jak cele wymienione powyżej: TPP ma przede wszystkim

zagwarantować Stanom Zjednoczonym utrzymanie pozycji na świecie i w regionie oraz

istniejącego systemu i równowagi sił.

W tym kontekście niezwykle ważne było stanowisko Chin, które mają ogromny wpływ

na gospodarki państw regionu644. Według wielu analityków Chiny starały się stworzyć własny

system i własny porządek, który potencjalnie zminimalizowałby wpływy USA w regionie.

Odpowiedzią na te zamiary była narodowa strategia bezpieczeństwa USA z 2015 roku, w której

wyraźnie zaznaczono, że: „Utrzymanie naszego przywództwa zależy od tego, czy kształtujący

się porządek ekonomiczny będzie nadal odzwierciedlał nasze interesy i wartości. Pomimo

sukcesu nasz, bazujący na zasadach, system rywalizuje teraz z alternatywnym, mniej otwartym

640 Państwa, które przyłączyły się do TPP to: Australia, Brunei, Chile, Japonia, Kanada, Malezja, Meksyk, Peru,

Singapur, Stany Zjednoczone i Wietnam. Patrz też: B. Regulska-Ingielewicz, Partnerstwo Transpacyficzne jako

nowa formuła integracji gospodarczej w Azji i Pacyfiku, w: A. Jarczewska, J. Zajączkowski (red.), Region Azji i

Pacyfiku w latach 1985–2015: ciągłość i zmiana w regionalnym systemie międzynarodowym, Scholar, Warszawa

2016, s. 538–557. 641 I.F. Fergusson, M. McMinimy, B. Williams, op. cit. s. 17. 642 Cyt. za: M.F. Martin, op. cit., s. 16. 643 B. R. Williams et al., The Trans-Pacific Partnership: Strategic Implications, CRS, 3.02.2016, s. 1. 644 Można było to zaobserwować, kiedy w 2011 r. Chiny zbojkotowały japońskie samochody w proteście

przeciwko propozycjom dotyczącym wysp Senkaku/Diaoyu. Tokio i Pekin mają roszczenia wobec tych wysp, bo

zapewniłyby rozszerzenie wyłącznej strefy ekonomicznej.

219

modelem… Aby sprostać temu wyzwaniu, musimy strategicznie używać naszej siły

gospodarczej, żeby stworzyć nowe zasady dalszej współpracy, które wzmocnią nasze

partnerstwa i będą promowały rozwój włączający”645.

Uczestnictwo Wietnamu w TPP miało nakłonić to państwo do kolejnych reform i silniej

zintegrować ten kraj z systemem i układem regionalnym, natomiast porażka projektu zmusiłaby

Wietnam do zwrócenia się w stronę Chin i RCEP. RCEP (Regional Comprehhensive Economic

Partnership) to inicjatywa utworzenia regionalnej Strefy Wolnego Handlu zaproponowana

przez państwa ASEAN w 2011 roku. W jej skład miałyby wejść także Chiny, Indie, Australia,

Nowa Zelandia, Japonia i Republika Korei. Motywem zgłoszenia tej inicjatywy była chęć

niedopuszczenia do marginalizacji państw ASEAN w regionalnym podziale pracy. Z tego

względu RCEP należy ujmować jako alternatywę dla TPP. Najważniejsze było jednak to, że w

RCEP przewidywano miejsce dla Chin, drugiej po USA gospodarki świata.

„Jednym pośrednim sposobem, aby duże umowy handlowe, jak TPP, mogły zaoferować

amerykańskim stosunkom bezpieczeństwo, to zmiana percepcji partnerów dotycząca

kształtowania ich strategicznych interesów”646. Wpływ ten można osiągnąć na kilka sposobów,

takich jak zachęta dla rozwijających się rynków do reform i otwarcia; zachęta dla pozostałych

państw do przyłączenia się; tworzenie nowych zasad, pozwalających odnieść się do problemu

barier handlowych647. Liberalizacja handlu ma zatem być jednocześnie stabilizatorem systemu

międzynarodowego, w którym dominującą rolę odgrywają Stany Zjednoczone, a z drugiej ma

zachęcać do włączenia się w ów system państw, które funkcjonują poza nim i tym samym

wzmocnienia tegoż systemu.

Chiny do czasu wprowadzenia w życie TPP miały również znaczącą przewagę w

dziedzinie podpisanych umów i układów o wolnym handlu. Planowany RCEP również

wzmocniłby ich pozycję w regionie. Dla USA koniecznym zatem było wzmocnienie swojej

pozycji i stworzenie nowej, multilateralnej instytucji ekonomicznej, która wzmocniłaby

obecność USA w Azji Wschodniej oraz zwiększyłaby dostęp do azjatyckich rynków dla

amerykańskich produktów.

Kluczowy w tej rozgrywce był Wietnam. Dla Wietnamu przystąpienie do TPP

oznaczało przede wszystkim realizację trzech celów: osłabienie wpływów gospodarczych Chin,

zapewnienie dalszego wzrostu gospodarczego poprzez zwiększenie dostępu do rynków zbytu i

645 B. Obama, National Security Strategy 2015. 646 J. Bader, D. Dollar, Why the TPP is the Linch Pin of the Asia Rebalance, 28 lipca 2015;

http://www.brookings.edu/blogs/order-from-chaos/posts/2015/07/28-tpp-linchpin-asia-rebalance-bader-dollar

(dostęp: 20 lutego 2019). 647 Ibidem.

http://www.brookings.edu/blogs/order-from-chaos/posts/2015/07/28-tpp-linchpin-asia-rebalance-bader-dollar

220

inwestycji oraz wprowadzenie kolejnych reform. Wietnam jest handlowo uzależniony od

dwóch partnerów: USA, które, jak wspomniano, są największym odbiorcą wietnamskiego

importu, oraz Chin, z których Wietnam najwięcej importuje. To gospodarcze uzależnienie może

przekładać się na uzależnienie polityczne, gdyż Chiny często wykorzystywały narzędzia

gospodarcze do osiągnięcia celów politycznych648. Rząd w Hanoi postrzega osłabienie

gospodarczych wpływów Chin jako rzecz bardzo pożądaną, zgodnie z zasadą polityki

zagranicznej, według której Wietnam nie może zbytnio polegać na jednym partnerze.

Zmiany gospodarcze, jakie będą miały miejsce w związku z implementacją TPP,

również nie są bez znaczenia. Wzmocnienie gospodarki poprzez nowe inwestycje oraz

zawężenie znaczenia państwowego sektora, tudzież jego dalsza, wymuszona realiami

gospodarczymi modernizacja, mogą wzmocnić Wietnam na arenie międzynarodowej. Jest to z

pewnością element tzw. soft balancing, czyli wzmacniania państwa od wewnątrz, zamiast

polegania na sile militarnej czy sojusznikach. Silna gospodarka również może odegrać ważną

rolę w równoważeniu wpływów Chin: zmniejszenie znaczenia państwowego kapitalizmu oraz

zmniejszenie znaczenia chińskich inwestycji poprzez zwiększenie inwestycji z innych państw

pozwoli Wietnamowi prowadzić bardziej niezależną politykę.

Biorąc pod uwagę powyższe uwarunkowania w ramach negocjacji umowy TPP,

bilateralne negocjacje USA–Wietnam były największym wyzwaniem dla obydwu stron nie

tylko ze względu na różnice w potencjałach i sposobie zarządzania gospodarką. Stany

Zjednoczone chciały wykorzystać tę platformę negocjacji dla uzyskania takich ustępstw ze

strony Wietnamu, jak ograniczenie lub wręcz wyeliminowanie państwowych przedsiębiorstw,

co utworzyłoby drogę do przejścia na system gospodarki rynkowej, pozbawionej

interwencjonizmu państwowego. Z drugiej strony Wietnam domagał się przyznania mu

przywilejów handlowych jako państwu rozwijającemu się. Istniejące różnice udało się

przezwyciężyć w 2014 roku, po spotkaniu władz Wietnamu z głównym negocjatorem

handlowym USA Michaelem Flomanem. Natomiast same negocjacje zakończyły się 5

października 2015 roku, a podpisanie porozumienia miało miejsce w 2016 roku w Nowej

Zelandii649.

Sukces negocjacji w sprawie utworzenia TPP był możliwy dzięki pomyślnemu

zakończeniu pertraktacji w dwóch najbardziej kontrowersyjnych kwestiach, na których

najbardziej zależało Stanom Zjednoczonym, tj. prawie własności intelektualnej – ze względu

648 Doskonałym przykładem był bojkot japońskich samochodów w roku 2012, kiedy rozpoczęła się dyskusja o

wyspy Takeshima/Diaoyu. 649 B. Regulska-Ingielewicz, Partnerstwo Transpacyficzne…, op. cit., s. 538–557.

221

na gospodarcze znaczenie dla amerykańskich firm, oraz ochrony praw pracowniczych – co z

kolei miało znaczenie polityczne. Ochrona praw pracowniczych miała szczególne znaczenie w

przypadku Wietnamu, państwa o ustroju autorytarnym. Sukces negocjacji był możliwy dlatego,

że USA i Wietnam podpisały osobne dwustronne porozumienie o ochronie praw

pracowniczych i reformach z tym związanych. Dzięki temu w umowie TPP znalazł się rozdział

o standardach pracowniczych, w którym wszyscy sygnatariusze zobowiązali się do

przestrzegania wytycznych Międzynarodowej Organizacji Pracy zgodnie z konwencją z 1998

roku – jest w niej mowa m.in. o wolności zrzeszania w związki zawodowe.

Podpisanie umowy o TPP dało asumpt do sporządzenia licznych analiz o potencjalnych

korzyściach ekonomicznych dla gospodarki Wietnamu po wejściu jej w życie650. Należy

podkreślić, że w tym samym czasie Wietnam zawarł porozumienie o wolnym handlu z Unią

Europejską, Republiką Korei oraz Unią Euroazjatycką. Uczestniczył też aktywnie w

negocjacjach związanych z RCEP.

Po podpisaniu przez wszystkie strony układu w 2015 roku, nadszedł czas na ratyfikację.

TPP miał wejść w życie w przeciągu dwóch lat po ratyfikacji przez wszystkich członków. W

samych Stanach Zjednoczonych pojawił się jednak problem ze względu na brak TPA (Trade

Promotion Authority), to mechanizm wypracowany przez Kongres, który upoważnia

prezydenta do prowadzenia negocjacji, wyznaczając ich cele oraz procedury konsultacyjne i

ratyfikacyjne. TPA mógł znacznie przyspieszyć prace legislacyjne, ograniczając debatę,

uniemożliwiając wprowadzanie poprawek i stosując bezpośrednie głosowanie. Prezydent

Obama walczył o TPA, ale musiał się zmierzyć z republikańskim Kongresem, który był w

znacznej mierze negatywnie nastawiony do prezydenta. Dodatkowo na niekorzyść Obamy

przemawiał fakt, że TPA wymaga regularnych konsultacji, a tych było wyjątkowo mało. TPP

ogólnie było bardzo krytykowane za brak informacji o negocjacjach i utrzymanie wielu

postanowień w tajemnicy do czasu publikacji całego dokumentu.

W 2015 roku, na forum Shangri-La, Lee Hsien Loong, premier Singapuru i syn Lee

Kwana Yew, twórcy cudu Singapuru, wyraził swoje poparcie dla TPP: „Jakiekolwiek zalety

lub wady mają poszczególne elementy handlu zawarte w TPP, umowa ta ma szersze znaczenie

strategiczne. Wprowadzenie TPP pogłębi powiązania po obu stronach Pacyfiku.

Niewprowadzenie TPP osłabi wiarygodność i stanowisko USA, nie tylko w Azji, ale na całym

650 Le Hong Hiep, The TPP’s Impact on Vietnam: A Preliminary Assessment, “ISEAS Perspectives” nr 63, 2015.

222

świecie”651. Wypowiedź ta była wyraźnym ostrzeżeniem, że brak ratyfikacji TPP ze strony

państwa, które było siłą napędzającą cały projekt, oznaczałby kompromitację nie tylko TPP,

ale całej strategii pivotu w Azji. Pozycja USA w Azji znacznie by osłabła i jest wielce

prawdopodobne, że wiele państw zaczęłoby zwracać się ku Chinom w poszukiwaniu nowego

partnera handlowego. Ashton Carter, sekretarz obrony USA, miał powiedzieć, że „ratyfikacja

TPP jest równie ważna jak kolejny lotniskowiec”652.

TPP mógł ostatecznie doprowadzić do podziału na obóz TPP, czyli proamerykański,

bogatszy oraz na obóz prochiński, skupiony na rozwoju, a mniej na liberalizacji handlu.

Zapowiedziano już, że po ratyfikacji traktatu odbędzie się druga runda negocjacji i kolejne

państwa będą mogły przystąpić do TPP, nie wiadomo jednak było, na ile impet tej inicjatywy

się utrzyma.

Kolejnym problemem z TPP było to, co Jaddish Bhagwati nazwał „miską spaghetti”653.

To kolejne porozumienie regionalne, która nakłada się w regionie Azji i Pacyfiku na dużą ilość

innych regionalnych porozumień. Wielu członków TPP ma podpisane umowy o wolnym

handlu z państwami nieczłonkowskimi, jak na przykład ze Strefą Wolnego Handlu ASEAN.

Struktura instytucji i umów handlowych oraz gospodarczych w regionie jest bardzo zawiła. Ta

wielość norm i regulacji musiała zostać wyjaśniona i przeorganizowana, jeśli kraje mają mieć

możliwość dalszego rozwoju. Wyznaczają to trzy główne elementy, które miały

charakteryzować umowę TPP: jasność i spójność regulacji; współzawodnictwo i połączenia;

rozwój małych i średnich przedsiębiorstw654. Oczywiście TPP może dążyć do tego, by

ostatecznie stać się parasolem nad układem wolnego handlu obejmującym całą Azję i Pacyfik,

ale to z kolei jest celem APEC. Organizacje te są zatem w takim samym stopniu

komplementarne, co konkurencyjne.

Christopher Dent nazwał ten fenomen „rywalizującą liberalizacją”655 i uważał, że

podział wewnątrz ASEAN na państwa wewnątrz i poza TPP może doprowadzić do tarć i

podziałów wewnętrznych, zwłaszcza gdyby przyszło do wprowadzania nowych regulacji w

ramach AEC (ASEAN Economic Community). Według Denta w regionie, w szczególności w

ASEAN, pojawią się problemy z harmonizacją przepisów.

651 Hsien Loong Lee, IISS Shangri-La Dialogue 2015 Keynote Address, IISS Shangri-La Dialogue, 29.052015;

https://www.iiss.org/en/events/shangri%20la%20dialogue/archive/shangri-la-dialogue-2015-862b/opening-

remarks-and-keynote-address-6729/keynote-address-a51f (dostęp: 15 stycznia 2018). 652 J. Bader, D. Dollar, op. cit. 653 Niektórzy używają określenia „miska klusek”. 654 I.F. Fergusson, M. McMinimy, B. Williams, op. cit., s. 10. 655 C. M. Dent, New Free Trade Agreements in the Asia Pacific, New York: Palgrave Macmillan, 2006, s. 230.

https://www.iiss.org/en/events/shangri%20la%20dialogue/archive/shangri-la-dialogue-2015-862b/opening-remarks-and-keynote-address-6729/keynote-address-a51f


223

Sytuację komplikował konkurencyjny projekt RCEP (Regional Comprehensive

Economic Partnership)656, który miał być w założeniu mniej szczegółowy niż TPP, ale za to

wiązać dwie wschodzące gospodarki, wykluczone z partnerstwa transpacyficznego – Indie i

Chiny. RCEP nie dzieli też państw ASEAN. Dla USA był to sygnał, że nie wszystkie państwa

regionu akceptowały porozumienie TPP.

Do roku 2016 USA opowiadały się jednoznacznie za TPP. W wywiadzie radiowym

Obama powiedział: „faktem jest, że jeśli mamy jedenaście z najważniejszych gospodarek w

regionie Azji i Pacyfiku, które zgodziły się na skoordynowanie standardów pracy, standardów

środowiskowych, silną ochronę własności intelektualnej, brak dyskryminacji zagranicznych

firm, dostęp do rynków, redukcję taryf, to wtedy Chiny będą musiały przynajmniej wziąć te

normy pod uwagę”657. W 2015 i 2016 roku w stanowisku USA nastąpił zdecydowany zwrot w

związku z kampanią wyborczą.

Stąd znaczące były obietnice obu kandydatów na prezydenta w amerykańskiej kampanii

z 2016 roku. Zarówno Donald Trump, jak i Hillary Clinton, która wcześniej uczestniczyła w

negocjacjach TPP, opowiedzieli się przeciwko temu traktatowi. Donald Trump ocenił go

następująco: „Partnerstwo Transpacyficzne jest kolejną katastrofą, na którą naciskają grupy

interesu”658. Choć były to działania raczej nakierowane na politykę wewnętrzną USA, to taka

decyzja potencjalnie osłabiała całą organizację. Jest to szczególnie ważne w kontekście

ustępstw, jakie większość państw musiała zrobić wobec USA w trakcie negocjacji659. Postawiło

to pod znakiem zapytania przyszłość całego projektu oraz strategię zwiększonego

zaangażowania gospodarczego USA w regionie. „Z geopolitycznego punktu widzenia nowe

porozumienia w regionie Azji i Pacyfiku zwiększają możliwości działań poszczególnych

państw przeciwko bilateralnym naciskom oraz pomagają liberalizacji handlu na światową

skalę”660.

Wietnam, włączając się w TPP, konsekwentnie realizował swoje interesy, wchodząc w

struktury, które miały szansę zapewnić największą stabilność i dobrobyt. A przy zasadzie

zachowania równowagi między USA a Chinami możliwe było, że poparłby regionalną

656 RCEP negocjowany jest od 2011 roku z inicjatywy ASEAN. Patrz też: B. Regulska-Ingielewicz, op. cit., s. 542. 657 B. Regulska- Ingielewicz, op. cit. s. 543. 658 D. Trump, przemówienie 18 kwietnia 2016 St. Claisville; https://youtu.be/_Ljr6lbkrrM (dostęp: 8 lutego 2019). 114 Ch.M. Dent, op. cit., s. 231. 660 P. Petri, M. Plummer, S. Urata, F. Zhai, Going It Alone in the Asia–Pacific: Regional Trade Agreements Without

the United States, Peterson Institute for International Economics, październik 2017, s. 2;

https://www.piie.com/system/files/documents/wp17-10.pdf (dostęp: 18 lutego 2019).

https://youtu.be/_Ljr6lbkrrM

https://www.piie.com/system/files/documents/wp17-10.pdf

224

inicjatywę gospodarczą, taką jak RCEP. Wielu ekonomistów uważa, że Wietnam jest

państwem, które na członkostwie w TPP zyskało najwięcej661.

Parafrazując Francisa Bacona – pieniądz to potęga, Wietnam stara się więc wykorzystać

swoją rosnącą siłę gospodarczą do zabezpieczenia własnej pozycji i niezależności. Mimo

niechęci do zbytniej liberalizacji na wzór zachodni i pod amerykańskim parasolem, uznaje ją

za konieczną, gdyż jest to jedyny system, który w przyszłości może zagwarantować

Wietnamowi relatywną swobodę działania.

TPP mogło jednak doprowadzić do izolacji Chin, co nie byłoby pożądane. Bogate

Chiny, jak wspomina John Lee, są koniecznym warunkiem dobrobytu i stabilności całego

regionu662. Premier Li Keqiang wyraził zainteresowanie TPP, stwierdzając, że układy o

wolnym handlu wzmacniają międzynarodowy system i porządek663. Z drugiej strony

wykluczenie Chin z TPP było szeroko krytykowane w Chinach, gdyż uważano, że celem

traktatu jest „zapewnienie, że Waszyngton będzie rządził”664.

Stany Zjednoczone od początku starały się utrzymać swoją pozycję gospodarczą w

regionie, inicjując różne inicjatywy i intensyfikując swoją współpracę z kolejnymi partnerami.

John Kerry tak oceniał rolę TPP dla USA: „Nasze przywództwo wymaga oddania inicjatywom,

które promują nasze interesy i nasze wartości, w tym tak innowacyjnym inicjatywom jak

Partnerstwo Transpacyficzne – umowa, która ma wzmocnić naszą gospodarkę w kraju i

zwiększyć nasze powiązania handlowe z kluczowymi rynkami, jak również wzmocnić nasze

bezpieczeństwo narodowe i strategiczne przywództwo w Azji i na świecie”665. Wietnam w Azji

Południowo-Wschodniej był – i jest nadal – kluczowy ze względu na położenie geograficzne i

potencjał gospodarczy. Stąd relacje Stany Zjednoczone–Wietnam w sektorze gospodarczym

stabilnie rosły i były konsekwentnie wzmacniane przez obie strony. Ostatecznie to wewnętrzna

polityka USA zadecydowała o nieprzystąpieniu USA do Partnerstwa Transpacyficznego,

chociaż Ash Carter, sekretarz obrony w administracji Baracka Obamy, opisywał je jako „równie

661 P. Petri, op. cit., s. 6; patrz też: S. Schaag & B. Banas, Vietnam: A Land of Opportunity for U.S. Exporters, US

Embassy in Vietnam; https://vn.usembassy.gov/20160725-vietnam-land-of-opportunity-for-us-exporters/ (dostęp:

20 lutego 2019). 662 J. Lee, Reforms will Determine Degree of Vietnam's Dependence on China, Trends in Southeast Asia,

Singapore: ISEAS 2014, s. 3. 663 Ibidem, s. 12. 664 C. Gracie, US Leaving TPP: a great news day for China, BBC, 22 listopada 2016;

https://www.bbc.com/news/world-asia-china-38060980 (dostęp: 8 lutego 2019). 665 J. Kerry, Reinforcing the U.S. Role as a Global Leader Through the Trans-Pacific Partnership, Washington

DC.; https://vn.usembassy.gov/20160928-reinforcing-us-role-global-leader-through-trans-pacific-

partnership/(dostęp: 29 września 2016).

https://vn.usembassy.gov/20160725-vietnam-land-of-opportunity-for-us-exporters/

https://www.bbc.com/news/world-asia-china-38060980

https://vn.usembassy.gov/20160928-reinforcing-us-role-global-leader-through-trans-pacific-partnership/(dostęp

https://vn.usembassy.gov/20160928-reinforcing-us-role-global-leader-through-trans-pacific-partnership/(dostęp

225

ważne co kolejny lotniskowiec”666. John Kerry również uważał, że wycofanie się z projektu

było dla pozycji USA bardzo niebezpieczne: „Jeśli wycofamy się z tego porozumienia, to każdy

rząd w regionie, każdy biznes, każdy związek zawodowy, każda organizacja działaczy na rzecz

środowiska i dowódcy każdej armii i marynarki wojennej to zauważą. Popatrzą na to w sposób,

który nie odpowiada Stanom Zjednoczonym Ameryki. To będzie unilateralne oddanie

amerykańskich wpływów politycznych i potęgi o straszliwych, długoterminowych

konsekwencjach”667.

Ostatecznie wyjście z TPP, które nastąpiło po zwycięstwie Donalda Trumpa w

wyborach w 2016 roku, osłabiło pozycję gospodarczą USA w regionie. Wielu partnerów

przestało uznawać USA za w pełni wiarygodnego partnera. Donald Trump odrzucił TPP jako

projekt, który był szkodliwy dla Stanów Zjednoczonych i ich gospodarki. Należy jednak

zaznaczyć, że wiele z zapisów, zwłaszcza dotyczących transferu technologii i własności

intelektualnej, było pisane niemalże pod dyktando USA.

Inicjatywę związaną z tym regionalnym porozumieniem przejął rząd Shinzo Abe. Pod

przywództwem Japonii, TPP przekształciło się w CPTTP (Comprehensive and Progressive

Trans Pacific Partnership tzw. TPP-11), a porozumienia dotyczące USA zostały jedynie w

traktacie ‘zawieszone’. Zawieszone zostały również klauzule dotyczące przemysłu

farmaceutycznego czy praw własności intelektualnej, na których wprowadzenie naciskały

Stany Zjednoczone. CPTTP weszło w życie 30 grudnia 2018 roku i zostało ratyfikowane przez

wszystkich 11 członków. Jednak wraz z odejściem USA spadła waga tego przedsięwzięcia –

teraz to było tylko 14% światowego handlu, podczas kiedy wraz ze Stanami Zjednoczonymi

TPP reprezentowało prawie 40%. Wietnam, choć zyskał na zawieszeniu restrykcyjnych klauzul

w ramach TPP, stracił na preferencyjnym dostępie do amerykańskiego rynku. Wciąż jednak

pozostaje największym beneficjentem tego projektu (patrz tabela 11).

666 A. Carter, Remarks on the Next Phase of the US rebalance to the Asia Pacific, przemówienie z dnia 6 kwietnia

2015 McCain Institute, Arizona State University,

https://www.defense.gov/Newsroom/Speeches/Speech/Article/606660/remarks-on-the-next-phase-of-the-us-

rebalance-to-the-asia-pacific-mccain-instit/ (dostęp: 8 lutego 2019). 667 J. Kerry, Reinforcing…, op. cit.

https://www.defense.gov/Newsroom/Speeches/Speech/Article/606660/remarks-on-the-next-phase-of-the-us-rebalance-to-the-asia-pacific-mccain-instit/

https://www.defense.gov/Newsroom/Speeches/Speech/Article/606660/remarks-on-the-next-phase-of-the-us-rebalance-to-the-asia-pacific-mccain-instit/

226

Tabela 11. Prognozowany, porównawczy wzrost PKB państw członkowskich TPP w 2025

Państwo PKB bez TPP w

2025 w mld

USD

Wzrost PKB w

2025 (dzięki

TPP)

% w

porównaniu z

PKB

USA 20337 13,9 0,07

Australia 1426 2,4 0,17

Kanada 1982 2,3 0,12

Chile 289 2,3 0,78

Meksyk 1999 11,7 0,58

Nowa Zelandia 206 1,7 0,83

Peru 311 6,6 2,12

Brunei Daressalam 22 0,1 0,48

Japonia 5332 30,7 0,58

Korea Południowa 2063 15,1 0,73

Malezja 422 9,5 2,24

Singapur 386 1,4 0,35

Wietnam 235 33,5 14,27

Źródło: P.Q. Viet, Opportunities and Challenges When Vietnam Joins TPP, “Global Journal of

Management and Business Research” 2015, vol.15, nr 10.

Pomimo niepowodzenia TPP, relacje handlowe USA–Wietnam po 2016 roku rozwijały

się bardzo dynamicznie, czego dowodzi rosnąca nadwyżka budżetowa w wietnamskim

eksporcie do USA. Oznacza to, że w stosunkach gospodarczych obu państw handel i inwestycje

rozwijają się na podstawie bilateralnej umowy oraz reguł WTO.

227

Rozdział VI. Wietnam a polityka równoważenia Stanów Zjednoczonych w

Azji Wschodniej w latach 1995–2016

Rozdział ten jest poświęcony analizie reakcji Wietnamu na instrumentalną politykę

równoważenia Stanów Zjednoczonych. Jest to bardzo ważne z punktu widzenia efektywności

amerykańskiej strategii oraz skutków dla regionalnej równowagi sił w Azji Południowo-

Wschodniej.

1. Ewolucja założeń polityki zagranicznej Wietnamu po zimnej wojnie

Punktem zwrotnym w ewolucji polityki zagranicznej Wietnamu po zakończeniu zimnej

wojny było podpisanie w 1991 roku pokojowego porozumienia w Paryżu, na podstawie którego

wojska tego kraju zostały wycofane z Kambodży. Otworzyło to drogę do normalizacji

stosunków ze wszystkimi państwami Azji Południowo-Wschodniej, co w krótkim okresie

doprowadziło do uzyskania członkowska w ASEAN w 1995 roku668.

Kolejnym wyzwaniem dla Wietnamu był upadek tzw. bloku wschodniego, czyli

realnego socjalizmu w Europie Środkowej i Wschodniej. Było to dla Wietnamu bardzo bolesne

– upadek Związku Radzieckiego, który od lat pięćdziesiątych udzielał mu ekonomicznego

wsparcia. Nagła utrata pomocy gospodarczej wymusiła na Wietnamie radykalną reorientację w

sferze międzynarodowej wymiany i współpracy. W 1991 roku, podczas VII Zjazdu

Komunistycznej Partii Wietnamu, podjęto radykalne decyzje o zmianie strategii w tej

dziedzinie, polegające na sformułowaniu nowych zasad polityki zagranicznej, takich jak:

niezależność, suwerenność, otwartość, dywersyfikacja i wielostronność. Szczegółowo wyjaśnił

je Ta Minh Tuan na łamach czasopisma „Azja-Pacyfik” pisząc o założeniach nowego podejścia:

1. Zasada multilateralizmu, czyli rozwijanie pokojowej współpracy ze wszystkimi

państwami

2. Porzucenie dychotomicznej wizji stosunków międzynarodowych

charakterystycznych dla okresu zimnej wojny, tj. międzyblokowej rywalizacji

między stronnictwami USA i ZSRR

3. Oparcie polityki zagranicznej na idei „integralnego bezpieczeństwa”, obejmującego

szereg dziedzin

668 T. Vasavakul, Vietnam, The Third Wave of State Building, “Southeast Asian Affairs” 1997, s. 337–363.

228

4. Dyplomacja gospodarcza jako najważniejszy kierunek polityki zagranicznej669.

Przyjęte w 1991 roku nowe wytyczne w polityce zagranicznej, w połączeniu z zawartym

27 października 1991 roku porozumieniem w Paryżu o normalizacji sytuacji w Kambodży, były

przejawem radykalnego zwrotu w polityce zagranicznej Wietnamu. Można to wręcz określić

jako decyzję o porzuceniu ambicji mocarstwowych w regionie Azji Południowo-

Wschodniej670.

Badając ewolucję założeń polityki zagranicznej Wietnamu po zimnej wojnie, warto

zwrócić uwagę na wewnętrzny, instytucjonalny kontekst ich formułowania. Przede wszystkim

należy podkreślić, że Wietnam jest państwem o ustroju autorytarnym, w którym funkcjonuje

jednopartyjny system polityczny w postaci Komunistycznej Partii Wietnamu. Stąd w

niektórych opracowaniach i wypowiedziach traktuje się Wietnam jako państwo komunistyczne

– co warto podkreślić biorąc pod uwagę stosunki Wietnam–USA.

W KPW opracowuje się najważniejsze wytyczne i decyzje w polityce zagranicznej,

zatwierdzane na kolejnych zjazdach odbywających się co pięć lat. Stosowne projekty uchwał

przygotowuje Komisja Spraw Zagranicznych KPW, a po ich uchwaleniu stają się one

obowiązującą dyrektywą dla działań parlamentu i rządu. Wszystkie ważne punkty zwrotne w

polityce zagranicznej Wietnamu były inicjowane na kolejnych zjazdach KPW. Tak więc VI

Zjazd w 1986 roku przyjął strategię odnowy (doi moi), co wiązało się z otwarciem na

gospodarkę światową, a VII Zjazd z 1991 roku dokonał zasadniczej rewizji założeń polityki

zagranicznej Wietnamu po upadku Związku Radzieckiego i rozpadzie Układu Warszawskiego.

Przyjęte na początku lat dziewięćdziesiątych strategiczne założenia polityki

zagranicznej Wietnamu o dywersyfikacji i multilateryzacji stosunków z innymi państwami

weszły na trwałe do programu działań rządowych w kolejnych dekadach671. W państwie o

jednopartyjnym ustroju, jak Wietnam, zasadnicze kierunki i założenia są ustalane na forum

organów partii sprawującej władzę (zjazdy, posiedzenia komitetu centralnego), ale w sensie

funkcjonalnym i wykonawczym politykę zagraniczną realizuje rząd kontrolowany

bezpośrednio przez parlament. Zgodnie z konstytucją Wietnamu z 1992 roku ustalono

następujące kompetencje parlamentu w sferze polityki zagranicznej:

1 – organizowanie debat o ogólnych założeniach i strategiach działania na podstawie

raportów przedstawionych przez ministra spraw zagranicznych, premiera i prezydenta.

669 Ta Minh Tuan, Polityka zagraniczna Wietnamu w okresie „odnowy” (doi moi): źródła i ewolucja, „Azja–

Pacyfik”, 2002, nr 5. 670 M. Karwowski, Polityka zagraniczna Wietnamu, Fundacja Studiów Międzynarodowych, Warszawa 2010, s.

108–111. 671 C. Thayer, Vietnam in 2000. Toward the Ninth Party Congress, “Asian Survey”, 2001, nr 1, s 187.

229

Zazwyczaj odbywają się one pod koniec roku i kończą uchwaleniem prawnie obowiązującej

rezolucji o działaniach w najbliższym roku kalendarzowym.

2 – organizowanie debat okolicznościowych, związanych z pojawieniem się ważnych

wydarzeń międzynarodowych.

3 – ratyfikacja umów międzynarodowych, podpisanych przez prezydenta. Interesujące

jest to, że umowy podpisane przez rząd i ministra są ratyfikowane przez prezydenta

bezpośrednio lub prezydent przedkłada je do ratyfikacji parlamentu. Parlament ratyfikuje

umowy po zasięgnięciu opinii przez Komisje Spraw Zagranicznych i Komisję Prawną672.

Najbardziej znamienną cechą ewolucji polityki zagranicznej Wietnamu po zimnej

wojnie była jej ekonomizacja, czyli uznanie za najważniejszy priorytet działań na rzecz

tworzenia sprzyjających warunków zewnętrznych do rozwoju gospodarczego. Było to także

przejawem dezideologizacji, czyli odchodzenia od ortodoksyjnych założeń ideologii

komunistycznej, będących podstawą tworzenia nieefektywnej scentralizowanej gospodarki, a

w polityce zagranicznej podjęcie interwencjonizmu w Kambodży i Laosie. Wysokie koszty

uprawiania tego rodzaju polityki w połączeniu z ustaniem pomocy ze strony sojusznika –

ZSRR, sprawiły, że na początku lat dziewięćdziesiątych Wietnam znalazł się na skraju

bankructwa.

Po uruchomieniu reform doi moi zdano sobie sprawę z tego, że dalszy rozwój Wietnamu

będzie niemożliwy, jeśli nie zostanie wsparty środkami finansowymi z takich źródeł jak

Oficjalna Pomoc Rozwojowa, do której Wietnam się kwalifikował jako państwo rozwijające

się, oraz Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne.

Uchwały VII Zjazdu Komunistycznej Partii Wietnamu, o czym wspomniano wcześniej,

zapoczątkowały ogólną reorientację w polityce zagranicznej. Prawdziwym przełomem w jej

ekonomizacji były decyzje VIII Zjazdu KPW, gdyż dokonały one redefinicji celów polityki

zagranicznej Wietnamu jako “Działanie na rzecz konsolidacji pokojowego środowiska i

tworzenia dalszych sprzyjających warunków w stosunkach międzynarodowych, sprzyjających

rozwojowi społeczno-ekonomicznemu, uprzemysłowieniu państwa, modernizacji sektora usług

i rozwoju sektora obronnego”673.

W 2001 roku w uchwałach IX Zjazdu Komunistycznej Partii Wietnamu z jeszcze

większą mocą podkreślono znaczenie zagadnień międzynarodowej współpracy ekonomicznej,

co miało swoje uzasadnienie w sukcesach ekonomicznych Wietnamu w dekadzie lat

672 Pham Duoc Bao, The Vietnamese National Assembly in Foreign Policy Making, w: J. Stromseth (ed.)

Dialogue on US-Vietnam Policy Dimensions, The Asia Foundation, San Francisco 2003, s. 38–45. 673 Communisty Party of Vietnam, VIII National Congress Documents, Hanoi 1996.

230

dziewięćdziesiątych (patrz rozdział 5) i co pozostaje najważniejszą wytyczną polityki

zagranicznej Wietnamu do chwili obecnej. Wtedy znaczenie problematyki ekonomicznej

afirmowano następująco: „Rząd, wszystkie ministerstwa, agencje i przedsiębiorstwa powinny

opracowywać plany związane z międzynarodową integracją ekonomiczną w postaci map

drogowych, konkretnych planów działania celem przeprowadzenia zmian w strukturach

ekonomicznych i mechanizmach zarządzania społeczno-ekonomicznego, zmian w systemie

prawnym, poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw i gospodarki jako całości”.

O tempie ekonomizacji polityki zagranicznej Wietnamu i integracji z gospodarką

światową dowodzą następujące kluczowe decyzje:

1. uchwalenie ustawy o Bezpośrednich Inwestycjach Zagranicznych w 1987 roku, tj. w

pierwszym roku realizacji reform doi moi;

2. zawarcie w 1992 roku porozumień kredytowo-finansowych z międzynarodowymi

organizacjami finansowymi, jak Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz

Walutowy, Azjatycki Bank Rozwoju;

3. zawarcie porozumienia z Klubem Paryskim w 1993 roku o restrukturyzacji zadłużenia

i przystąpieniu do Oficjalnej Pomocy Rozwojowej;

4. przystąpienie Wietnamu do ASEAN w 1995 roku, a w 1996 roku do Strefy Wolnego

handlu ASEAN na warunkach koncesyjnych z perspektywą pełnego członkostwa w

2006 roku;

5. zawarcie dwustronnego porozumienia z Unią Europejską (Framework Agreement on

Economic Cooperation with the European Union), które zawierało preferencje celne dla

importu z Wietnamu do UE;

6. uzyskanie w 1998 roku członkostwa w Radzie Współpracy Gospodarczej Pacyfiku

(Asia Pacific Economic Council);

7. podpisanie dwustronnej umowy handlowej z USA w 2001 roku (weszła w życie w 2001

roku);

8. uzyskanie członkostwa w Światowej Organizacji Handlu (WTO) w 2007 roku.

Drugim ważnym elementem odnoszącym się do założeń polityki zagranicznej

Wietnamu jest kwestia metod i środków działania. W tej dziedzinie zaszły wyjątkowo ważne

zmiany. Wynikają one z zasadniczego przewartościowania polityki międzynarodowej

Wietnamu, które polegało na odrzuceniu dwubiegunowej wizji świata podzielonego na świat

komunistyczny i kapitalistyczny na rzecz unitarnej wizji świata o wysokim poziomie

231

współzależności674. Jak wskazywał jeden z badaczy, proces porzucenia przez Wietnam

marksistowsko-leninowskiej wizji świata dokonywał się pod wpływem upadku komunizmu w

Europie, ale także pod wpływem doświadczeń Chin, które znacznie wcześniej zrezygnowały z

rewolucyjnej retoryki675.

Takie jakościowe zmiany w postrzeganiu środowiska międzynarodowego przełożyły się

na sferę praktycznego działania, która począwszy od 1991 roku (decyzje VII Zjazdu KPW)

charakteryzują się wielokierunkowością, wielopoziomowością i pragmatyzmem działań.

Carlyle A. Thayer, wybitny australijski badacz regionu Azji Południowo-Wschodniej, w latach

dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku wskazywał na następujące nowe metody działania w

polityce zagranicznej Wietnamu: solidaryzm z państwami Azji Południowo-Wschodniej,

balansowanie, szacunek (ang. deference); kompleksowe zaangażowanie (ang. enmeshment)676.

Przyjęcie tych nowych zasad w polityce zagranicznej Wietnamu przejawiło się w

nowym sposobie układania i realizacji stosunków bilateralnych z innymi państwami,

określanym jako „trzy nie”:

1. Nie dla zawierana sojuszy wojskowych

2. Nie dla sojuszu wojskowo-politycznego z danym państwem przeciwko innemu

państwu

3. Nie dla baz wojskowych obcych państw w Wietnamie.

Na bazie tych trzech zasad Wietnam zawierał porozumienia z innymi państwami w

formule „strategicznego partnerstwa”. Taka metoda układania stosunków międzynarodowych

stałą się dominującą praktyką w Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej po zakończeniu

zimnej wojny. Formuła „strategicznego partnerstwa” ogólnie mówiąc jest luźną formą

porozumienia, charakteryzującą się niższym poziomem wzajemnych zobowiązań niż ma to

miejsce w przypadku klasycznych sojuszy polityczno-wojskowych. Jeden z badaczy

argumentuje, że tego rodzaju porozumienia stały się popularne po zakończeniu zimnej wojny,

ponieważ państwa rozwijające się mogą uzyskiwać pomoc ekonomiczną i wsparcie w

dziedzinie bezpieczeństwa bez narażania własnej autonomii677. Z drugiej strony formuła

„strategicznego partnerstwa” tym się różni od normalnych stosunków dyplomatycznych, że

charakteryzuje się „trwałymi i regularnymi interakcjami o znaczącym poziomie

674 G. Porter, The Transformation of Vietnam’s Worldview…, op. cit. 675 E. Palmujoki, Vietnam and the World: Marxist-Leninist Doctrine and the changes in international relations

1975–1993, Macmillan London 1997. 676 C. A. Thayer, Vietnamese Foreign Policy: Multilateralism and the Threat of Peaceful Evolution, w: C.

Thayer, R. Amer (ed.), Vietnamese Foreign Policy in Transition, St. Martin's Press, New York 1999. 677 J. D. Ciorciari, The Limits of Alignment…, op. cit., s. 9.

232

instytucjonalizacji”678. Ale najważniejszą cechą jest to, że tego rodzaju porozumienia

ukierunkowane są na realizację konkretnego celu funkcjonalnego679.

Koncepcja strategicznego partnerstwa jest powszechnie akceptowalną zasadą polityki

zagranicznej państw Azji Wschoniej, Wietnamu nie wyłączając. Pojęcia takie jak strategic

partnership, comprehensive partnership i comprehensive strategic partnership są powszechnie

używane do opisania poszczególnych stadiów zaawansowania takiego partnerstwa680.

Koncepcja strategicznego partnerstwa odnosi się do współpracy na wysokim szczeblu,

„comprehensive partnerhsip oznacza niższy poziom współpracy niż w pierwszym przypadku,

a branie pod uwagę wzajemnych interesów strategicznych w różnych dziedzinach nie ma

priorytetowego charakteru. Najbardziej zaanwansowane jest comprehensive strategic

partnership”681.

W okresie po zimnej wojnie Wietnam zawarł porozumienia o strategicznym

partnerstwie z następującymi państwami: Rosją (2001), Japonią (2006), Indiami (2007),

Chinami (2008), Republiką Korei (2009), Hiszpanią (2009), Wielką Brytanią (2010),

Niemcami (2011), Włochami (2013), Francją (2013), Indonezją (2013), Singapurem (2013),

Tajlandią (2013), Filipinami (2015). Porozumienia nazywane comprehensive partnership

zawarł z Australią (2009), Nową Zelandią (2009), Stanami Zjednoczonymi (2013) oraz Kanadą

(2017).

Wykaz tych porozumień dowodzi o wielokierunkowości polityki zagranicznej

Wietnamu i skuteczności polityki traktatowej, ponieważ jest on państwem, które zawarło tego

rodzaju porozumienia ze wszystkimi członkami Rady Bezpieczeństwa ONZ.

2. Rola Chin w polityce zagranicznej Wietnamu. Znaczenie dla stosunków Stany

Zjednoczone–Wietnam

Stosunki Wietnamu z Chinami stanowią jedną z najważniejszych determinant

wietnamskiej polityki zagranicznej. Przesądzają o tym zarówno kryteria geograficzne jak i

historyczne. Wspomniany wcześniej Carlyle Thayer określił położenie Wietnamu jako „tyranię

geografii”. Wietnam dzieli z Chinami ponad 1400 km granicy. Jeszcze większe znaczenie ma

678 V. Nadkarmi, Strategic Partnership in Asia: Balancing …. Op. cit., s. 48. 679 T. Wilkins, Alighment not Alliance: The shifting Paradigms of International Security Cooperation, “Review

of International Studies”, 2012, nr 1 s., 53–79. 680 Le Hong Hiep, Vietnam's Hedging Strategy against China since Normalization, “Contemporary Southeast

Asia”, 2013 vol. 35, nr 3, s. 334. 681 Pham Binh Minh, Building Strategic Comprehensive Partnership: Vietnam’s Soft Power, “Comunist Review”

2014, nr 4, oraz Le Hong Hiep, Vietnam’s Alliance Politics in South China Sea, ISEAS Publishing 2015.

233

granica morska między tymi państwami, rozciągająca się od Zatoki Tonkińskiej do Morza

Południowochińskiego. Granica ta ma charakter sporny i to sprawia, że Wietnam odczuwa stały

brak bezpieczeństwa, co determinuje treść bilateralnych relacji682.

Równie ważną determinantą stosunków wietnamsko-chinskich jest tradycja

historyczna, gdyż jak pisze Małgorzata Pietrasiak, cywilizacja Wietnamu rozwijała się pod

wpływem cywilizacji chińskiej – kontakty miały miejsce już w III wieku p.n.e. Między I a X

wiekiem n.e. Wietnam był rządzony przez dynastie podległe Pekinowi, z czym wiązał się

eksport z Chin wierzeń, systemów filozoficznych, organizacji życia społecznego i

ekonomicznego, jak również systemu edukacji, wzorców etycznych i pisma683. Jednak Chiny

nie były w stanie podporządkować sobie całkowicie Wietnamu, którego ludność wywodziła się

z całkowicie odmiennej grupy etnicznej. Aż do końca XIX wieku, tj. do opanowania Półwyspu

Indochińskiego przez Francję, Wietnam pozostawał w wyłącznej strefie wpływów chińskich i

objęty był systemem trybutarnym ze strony Chin – co było równoznaczne z polityczną

zależnością.

Po II wojnie światowej, kiedy powstały Demokratyczna Republika Wietnamu oraz

Chińska Republika Ludowa, wydawało się, że wspólnota ustroju komunistycznego w obydwu

państwach będzie sprzyjać pełnej normalizacji i równości we wzajemnych stosunkach. Ale

pomimo ideologicznej jedności, jak zauważył Brantly Womack, logika asymetrii we

wzajemnych stosunkach bynajmniej nie zanikła684 i wkrótce dała o sobie znać podczas

konferencji pokojowej w Genewie w 1954 roku. Tam przedmiotem dyskusji był między innymi

problem Wietnamu po zakończeniu interwencji Francji i jej klęski pod Dien Bien Phu w 1953

roku. To podczas tej konferencji chiński premier Zhou Enlai sprzeciwił się powstaniu

unitarnego państwa wietnamskiego pod auspicjami Demokratycznej Republiki Wietnamu jako

zwycięskiej strony w wojnie kolonialnej z Francją. W rezultacie zatwierdzono podział wzdłuż

17 równoleżnika, który miał mieć tymczasowy charakter aż do wyborów. Te, jak wiadomo, się

nie odbyły. Motywacje strony chińskiej mogły wynikać z faktu, że zjednoczony Wietnam

mógłby wykazywać się nadmierną niezależnością.

Stosunki Wietnamu z Chinami w okresie całej zimnej wojny aż do 1991 roku

charakteryzowały się dużą zmiennością: współpracy towarzyszyła rywalizacja i, co bardzo

istotne, starcia zbrojne. Do 1970 roku Chiny wspierały otwarcie Wietnam w ich walce

682 C. A. Thayer, The Tyranny of Geography: Vietnamese Strategies to Constrain China in South China Sea,

“Contemporary Southeast Asia”, 2011, vol. 33, nr 3, s. 348–349. 683 M. Pietrasiak, Środowiskowe…. Op. Cit., Toruń 2010, s. 10. 684 B. Womack, China and Vietnam: politics of assymetry, Cambridge University Press, Cambridge 2006.

234

przeciwko Amerykanom i, jak podaje M. Pietrasiak, pomoc chińska dla Wietnamu osiągnęła

20 mld USD685.

Począwszy od 1971 roku stosunki Wietnamu z Chinami stały się po raz pierwszy

funkcją stosunków USA–Chiny. To w tym roku z inicjatywy prezydenta USA Richarda Nixona,

doradca ds. bezpieczeństwa Henry Kissinger udał się z misją do Pekinu. W wyniku tej misji

zapoczątkowany został dialog polityczny między obydwoma mocarstwami, uwieńczony wizytą

Richarda Nixona w Pekinie w 1972 roku. Amerykańska inicjatywa zrodziła się na kanwie

rozłamu w światowym obozie komunistycznym między ZSRR a ChRL. W ten sposób w historii

zimnej wojny doszło do powstania trójkąta strategicznego Stany Zjednoczone–Związek

Radziecki–Chiny Ludowe, w ramach którego najsłabszy partner, czyli Chiny, stał się

nieformalnym sojusznikiem USA. Chiny przejawiały w ten sposób swoją antyradzieckość,

wynikającą z obawy ataku ze strony ZSRR686.

Dla Wietnamu powyższa sytuacja wiązała się z wyborem strategicznym między dwoma

komunistycznymi mocarstwami, tj. Związkiem Radzieckim i Chińską Republiką Ludową, i to

w warunkach wojny ze Stanami Zjednoczonymi. Logika strategicznych interakcji skierowała

Wietnam w stronę Związku Radzieckiego, z którym w 1978 roku zawarł układ o przyjaźni i

współpracy. Ten wybór skonfliktował Wietnam z Chinami w dekadzie lat siedemdziesiątych –

wiązało się to z poniesieniem ogromnych kosztów, które sprawiały, że Wietnam pozostawał

bardzo biednym i słabo rozwiniętym państwem.

Dekada lat siedemdziesiątych charakteryzowała się licznymi sporami terytorialnymi i

wręcz konfliktami między Wietnamem a Chinami. ChRL w okresie amerykańskiej interwencji

w Wietnamie siłą zajęła położony na Morzu Południowochińskim archipelag Paraceli.

Najpierw w 1958 roku ich wschodnią część, a później zachodnią w 1974 roku. Za każdym

razem wiązało się to z użyciem siły. Chiny wprowadziły także szereg ograniczeń dla tranzytu

kolejowego przez ich terytorium z dostawami sprzętu radzieckiego dla Wietnamu.

Po zjednoczeniu Wietnamu w 1975 roku stosunki między obydwoma państwami

radykalnie się pogorszyły. Na to pogorszenie wpłynęły przede wszystkim dwa czynniki.

Władze Wietnamu, stosując swego rodzaju praktyki dyskryminacyjne, zmusiły do

wyemigrowania ponad półmilionową mniejszość chińską. W odwecie Chiny zaczęły wspierać

reżim Czerwonych Khmerów i inspirowały potyczki graniczne między Kambodżą a

685 M. Pietrasiak, Środowiskowe…, op. cit., s. 109. 686 H. Schwartz, The Moscow-Peking-Washington Triangle, “Annals of American Academy and Social Science”

1978, nr 414, s. 40–54 oraz L. Dittmer, The Strategic Triangle: an Elementary Game – Theoretical Analysis,

“World Politics” 1981, nr 1, s. 485–515.

235

Wietnamem687. Wietnam, chcąc położyć kres tej wyniszczającej wojnie granicznej, w grudniu

1978 roku dokonał inwazji na Kambodżę. Doprowadziło to do obalenia rządów Pol Pota i

Czerwonych Khmerów. Narastający konflikt wietnamsko-chiński był pokłosiem rywalizacji

Związku Radzieckiego z Chinami i okazał się on dla Wietnamu niezwykle kosztowny. W lutym

1979 roku Chiny dokonały zbrojnej napaści na przygraniczne obszary Wietnamu, powodując

ogromne straty materialne i infrastrukturalne. Warto zauważyć, że w trakcie chińskiego ataku

przywódca Chin Deng Xiaoping przebywał z wizytą w USA. Miał wtedy obiecać, że „da

Wietnamowi nauczkę”688.

Dekada lat osiemdziesiątych charakteryzowała się wzmożoną rywalizacją chińsko-

wietnamską o wpływy w Kambodży. Rywalizacja ta została zakończona dopiero w

październiku 1991 roku, kiedy podpisano porozumienia paryskie o pokojowym rozwiązaniu

sporu w Kambodży. Konflikty na linii Wietnam–Chiny w dekadzie lat siedemdziesiątych i

osiemdziesiątych nie dość, że były dla Wietnamu rujnujące, to jeszcze przyczyniły się do jego

marginalizacji w regionie i na arenie międzynarodowej. Wietnam nie mógł także wykorzystać

efektów zwycięstwa z 1975 roku ani pod względem politycznym, ani gospodarczym.

Wycofanie wojsk wietnamskich z Kambodży i podpisanie porozumień paryskich w

połączeniu z nową, pozimnowojenną sytuacją stworzyło warunki do normalizacji stosunków

Wietnam–Chiny. Punktem zwrotnym w tym procesie była wizyta premiera Wietnamu Vo Van

Kieta w Pekinie w listopadzie 1991 roku. Normalizacja wzajemnych relacji objęła przede

wszystkim sferę wymiany gospodarczej (handel plus inwestycje chińskie w Wietnamie). W

2016 roku wartość wymiany towarowej wyniosła ok. 90 mld USD.

Obydwa państwa przystąpiły także do rozmów o uregulowaniu licznych problemów

granicznych, tj. delimitacji granic lądowych i morskich. Negocjacje na ten temat rozpoczęto w

1993 roku. Po upływie sześciu lat udało się osiągnąć porozumienie w kwestii przebiegu granicy

lądowej (Vietnam–China Land Border Treaty), a roku później w 2000 roku, Wietnam i Chiny

zawarły porozumienie o delimitacji granicy morskiej w Zatoce Tonkińskiej (Vietnam–China

Agreement on Maritime Boundary Delimitation in the Gulf of Tonkin)689.

687 Według Czerwonych Khmerów i Pol Pota chodziło o odzykanie kontroli nad równiną Czampa, którą kiedyś

okupowało imperium Khmerów. Khmerom tak naprawdę chodziło o zdobycie zapasów żywności oraz narzędzi

rolniczych, których brakowało w ich państwie. 688 J. F. Burns, Chinese find it hard to say nice things about their former ally Hanoi, New York Times 5 maja

1985: https://www.nytimes.com/1985/05/05/world/chinese-find-it-hard-to-say-nice-things-about-their-former-

ally-hanoi.html (dostęp: 21 sierpnia 2019). 689 The Implementation of Vietnam–China Land Border Treaty – bilateral and regional implications, RSIS

Working Paper, nr 173, Singapore 2009.

https://www.nytimes.com/1985/05/05/world/chinese-find-it-hard-to-say-nice-things-about-their-former-ally-hanoi.html


236

Należy jednak zaznaczyć, że nie rozwiązano dwóch problemów: przynależności Wysp

Paracelskich (wiet. Hoang Sa, chin. Xisha) oraz archipelagu Spratly (wiet. Truong Sa, chin.

Nansha). Paracele, zaanektowane przez Chiny w 1958 i 1974 roku, stały się częścią regionu

administracyjnego ChRL Hajnan. Wietnam nie uznaje chińskiej suwerenności nad tymi

wyspami, domagając się ich zwrotu. Nieco inny charakter ma spór o archipelag Spratly na

Morzu Południowochińskim. Archipelag ten jest bezludny, składa się z wysepek, atoli i raf.

Problem polega na tym, że Chiny, po przyjęciu przez parlament ustawy o morzu terytorialnym

i wodach przybrzeżnych w 1992 roku, roszczą sobie pretensje do sprawowania suwerennej

kontroli nad całym archipelagiem. Jego granice wyznacza tzw. linia dziewięciu kresek (ang.

nine-dash line). Inne państwa, położone w Azji Południowo-Wschodniej, w tym Wietnam,

również zgłaszają roszczenia do sprawowania suwerennej zwierzchności nad częścią wysepek.

To spór przede wszystkim prestiżowy, polityczny, ale nade wszystko ekonomiczny690 ze

względu na krzyżowanie się morskich szlaków handlowych oraz bogactwa zasobów

naturalnych691. Te ważne czynniki sprawiają, że każde z zaangażowanych państw dąży do

zaznaczenia swojej obecności w tym akwenie (na poszczególnych wysepkach), aby zgodnie z

konwencją ONZ o prawie morza z 1982 roku wytyczać granice morza terytorialnego,

morskiego pasa przyległego oraz wyłącznej strefy ekonomicznej692.

Wietnam jest największym konkurentem Chin na tym obszarze (obok niego roszczenia

w mniejszej skali zgłaszają Filipiny, Malezja, Indonezja oraz Tajwan). Zagrożenie dla

bezpieczeństwa Wietnamu związane z tym obszarem to:

1. Chiny mogą siłą zagarnąć wysepki należące do Wietnamu w archipelagu Spratly,

tak jak zrobiły to wcześniej w latach 50. i 70. z Wyspami Paracelskimi.

2. Chiny mogą zabronić lub bardzo utrudnić połowy wietnamskim kutrom rybackim

na obszarach, które są z reguły kontrolowane przez wietnamską marynarkę wojenną

oraz wietnamską straż przybrzeżną. Coraz częściej jednak okręty chińskiej straży

przybrzeżnej, jak również chińskie kutry rybackie, zapuszczają się na te obszary.

Zwiększa się zatem potencjalne ryzyko bezpośrednich starć okrętów wojennych z

uwagi na całkowicie odmienną interpretację prawną statusu terytorialnego danego

akwenu, na którym statki i okręty się znajdują.

690 J. Rowiński, Morze Południowochińskie – region potencjalnego konfliktu w Azji, PISM Warszawa: 1990. 691 Według niektórych badań geologicznych pod dnem Morza Południowochińskiego w okolicach archipelagu

Spratly znajduje się do 190 bilionów metrów sześciennych gazu ziemnego oraz 11 mld baryłek ropy naftowej.

Patrz też: Asia Maritime Transparency Initiative, South China Sea Energy Exploration and Development;

https://amti.csis.org/south-china-sea-energy-exploration-and-development/ (dostęp: 24 sierpnia 2019). 692 L. Łukaszuk, Międzynarodowe prawo morza, Fundacja Stosunków Międzynarodowych, Scholar, Warszawa

1997.

237

3. Polityka faktów dokonanych, związana z przekształcaniem wysepek poprzez

rozbudowę ich infrastruktury oraz stawiania urządzeń do eksploatacji ropy naftowej

i gazu ziemnego w akwenach, które inne państwa – uczestnicy sporu, uznają za

leżące w ich wyłącznej strefie ekonomicznej, co prowadzi do uznania takiej

aktywności za agresję i grozi otwartym konfliktem zbrojnym693.

Trzy powyższe scenariusze zagrożeń mają jak na razie hipotetyczny charakter,

ponieważ w okresie ostatnich trzech dekad po zakończeniu zimnej wojny nie doszło do

przekształcenia sporu między zainteresowanychmi państwami w otwarty konflikt zbrojny. W

2010 roku spór na Morzu Południowochińskim wszedł w nową jakościowo fazę, kiedy Stany

Zjednoczone uznały w ramach swojej strategii rebalansowania, że sprzeciwiają się

jakimkolwiek próbom Chin przeprowadzenia zmian w statusie wysepek tam położonych w

sposób, który byłby niezgodny z konwencją o prawie morza (ang. United Nations Convention

on the Law of the Sea – UNCLOS) i to pomimo tego, że same Stany Zjednoczone nie są tej

konwencji sygnatariuszem.

Dla Wietnamu i innych państw ASEAN odpowiednie wypośrodkowanie i wyważenie

stanowiska wobec USA i Chin stało się nie lada wyzwaniem. Wietnam, po częściowym

uregulowaniu kwestii granicznych z Chinami w 1999 i 2000 roku, stanął w obliczu

wypracowania odpowiedzialnej strategii postępowania wobec wyzwań wynikających dla jego

polityki z asertywnej postawy Chin w akwenie Morza Południowochińskiego. Strategia sojuszu

z Chinami stosowana w okresie zimnej wojny, a następnie przeciwstawienie się im, jak to miało

miejsce po zjednoczeniu, w nowych pozimnowojennych warunkach przestała być przydatna.

Takie strategie nie mogły działać ze względu na historycznie uwarunkowane antychińskie

sentymenty, obecne zarówno w świadomości rządzących, jak i społeczeństwa694 oraz ze

względu na zbyt duże różnice potencjałów gospodarczego i wojskowego – Wietnam nie mógł

przeciwstawiać się Chinom bez silnych sojuszników.

Zamiast odwoływania się do tych dwóch powyższych strategii, Wietnam zastosował

własną oryginalną strategię, będącą wypadkową wielu podejść i rozwiązań:

1. Ustanowienie systemu konsultacji na szczeblu rządowym i partyjnym, w tym

utworzenia tzw. „gorącej linii” do komunikacji z politykami chińskimi na

najwyższych szczeblach w pilnych kwestiach.

693 E. Haliżak, Spór o Archipelagi na Morzu Południowochińskim – znaczenie dla międzynarodowego prawa

morza i bezpieczeństwa w regionie, w: E. Haliżak, R. Kuźniar, Prawo, instytucje i polityka w procesie

globalizacji, Scholar, Warszawa 2003, s. 174–201. 694 W. Duiker, China and Vietnam: The Roots of Conflict, The Institute of East Asian Studies, University of

California, Los Angeles 1986.

238

2. Zawarcie umowy wietnamsko-chińskiej w 2008 roku, określanej jako

comprehensive strategic partnership – co dowodzi tego, jak bardzo obydwa państwa

przywiązywały wagę do poprawnych, wręcz przyjacielskich relacji. W dokumencie,

o którym mowa, mówiło się o przyjaznym sąsiedztwie (friendly neighbourliness),

zaznaczając równocześnie, że Wietnam i Chiny to dobrzy sąsiedzi (good

nieghbours), dobrzy towarzysze (good comrades), dobrzy przyjaciele (good friends)

oraz dobrzy partnerzy (good partners)695.

3. Rozwijanie zinstytucjonalizowanej wietnamsko-chińskiej współpracy gospodarczej

– powstanie w 2004 roku dwóch projektów, zwanych dwoma korytarzami, między

chińskimi prowincjami Junnan i Guangxi a północnymi regionami Wietnamu.

Działa również „gospodarczy szlak” (one economic belt) łączący Chiny i Wietnam

w Zatoce Tonkińskiej. Oba państwa współpracują także w ramach kolejnego

wielkiego projektu – Podregion Wielkiego Mekongu (Greater Mekong Subregion),

w ramach którego realizowane są mniejsze projekty infrastrukturalne, transportowe

i związane z gospodarką wodną696.

4. Przeniesienie przez Wietnam sporu z Chinami o wysepki na Morzu

Południowochińskim na szersze forum międzynarodowe w celu

umiędzynarodowienia tej kwestii. Wietnam zaangażował w to ASEAN, który jako

organizacja międzynarodowa stał się stroną sporu z Chinami, przyjmując w 2002

roku stanowisko odnośnie tego konfliktu – wspólnie z Chinami przyjęto deklarację

o postępowaniu stron na Morzu Południowochińskim (ang. ASEAN Declaration on

the Conduct of Parties in the South China Sea). W ten sposób problemy sporne

Morza Południowochińskiego między Wietnamem a Chinami zostały przeniesione

na poziom multilateralny i nie stanowią bezpośredniej przeszkody w rozwijaniu

stosunków bilateralnych. Dzięki temu Wietnam unika antagonizowania Chin

poprzez zbyt częste bezpośrednie odnoszenie się do tych kwestii w bilateralnych

relacjach697.

Taka strategia Wietnamu sprawiła, że po normalizacji stosunki Wietnam–Chiny

rozwijały się szybko we wszystkich dziedzinach i to od początku lat 90. aż do 2014 roku. Wtedy

695 B. Womack, Modernization and the Sino-Vietnamese Model, “International Journal of Chinese Studies” 2011,

nr 3, s. 157–175. 696 Tenże, China and Vietnam: Managing an Asymmetric Relationship in an Era of Economic Uncertainty,

“Asian Politics and Policy”, 2010, nr 4, s. 583–600. 697 Huong Le Thu, Vietnam’s Evolving Role in ASEAN: From Adjusting to Advocating, Brookings Institute, 24

July 2016.

239

bliskość wietnamsko-chińska została poddana próbie za sprawą jednostronnego posunięcia

Chin. W maju 2014 roku chińskie przedsiębiorstwo China National Offshore Oil Corporation

zainstalowało swoją wieżę wiertniczą w wyłącznej strefie ekonomicznej Wietnamu (zgodnie z

kryteriami przyjętymi w Chinach była to wyłączna chińska strefa ekonomiczna), rozciągającej

się wokół zagarniętych Wietnamowi Wysp Paracelskich.

Działanie Chin przyczyniło się do wzrostu napięcia między tymi państwami i, co

najważniejsze, spowodowało zamieszki w Wietnamie o antychińskim charakterze. Zamieszki

skierowane były przeciwko chińskim firmom obecnym w Wietnamie, a także obywatelom

Chin, z których kilku zginęło. Ten wybuch antychińskich protestów został stłumiony przez rząd

w Hanoi: aresztowano najbardziej aktywnych demonstrantów oraz zapewniono ochronę

chińskim obywatelom. Odniosły one jednak wyraźny skutek, gdyż w połowie lipca 2014 roku

Chiny wycofały zainstalowaną wieżę wiertniczą.

W oficjalnym oświadczeniu premier Wietnamu Nguyen Tan Dung powiedział, że

Wietnam nigdy nie zgodzi się na „kompromis na rzecz niepewnego pokoju i przyjaźni” kosztem

swojej suwerenności698. Ponadto w samym Wietnamie pojawiły się liczne głosy, w których

postulowano jak najszybsze zawarcie sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi, by przeciwstawić się

chińskim żądaniom terytorialnym na archipelagach Spratly i Paracele699.

Pomimo powyższych okoliczności oficjalna reakcja Wietnamu na zaistniałą sytuację

była nadzwyczaj umiarkowana, ponieważ postawił on na pokojowe i dyplomatyczne

rozwiązanie sporu. W związku z tym podjął rozmowy na najwyższym szczeblu ze stroną

chińską. W trakcie tych rozmów obydwie strony apelowały o powstrzymanie się od dalszej

eskalacji. Wykorzystywano także ustanowioną „gorącą linię” do bieżącej wymiany informacji.

Przebywający z wizytą w Stanach Zjednoczonych minister spraw zagranicznych Wietnamu

Pham Binh Minh w publicznym wystąpieniu ocenił, że spór został zakończony dzięki poparciu

społeczności międzynarodowej oraz przede wszystkim dzięki rozważnej polityce Wietnamu, w

której wykorzystano znajomość sposobu myślenia Chin i tego, jakie rozwiązania mogą

zaakceptować700.

W czasie sporu z Chinami w 2014 roku władze Wietnamu uświadomiły sobie w pełni

złożoność swojego położenia względem wielkiego sąsiada, a także tego, że w stosunkach z nim

698 T. Chu, PM Nguyen Tan Dung in Manila: Vietnam to defend sovereignty, Embassy of the Socialist republic

of Vietnam in USA 22 May 2014 http://vietnamembassy-usa.org/vi/node/5580 ( dostęp: 25 sierpnia 2019) 699 J. Kurlantzick, America’s Real Pivot: Time for a Treaty with Vietnam, “National Interest”, 14 October 2014. 700 Pham Binh Minh, Vietnam’s Place in World Order, Speech Delivered at Asia Society, New York 24

September 2014; https://asiasociety.org/blog/asia/pham-binh-minh-vietnam-balance-us-and-china-asian-century,

(dostęp: 18 lipca 2018).

http://vietnamembassy-usa.org/vi/node/5580

https://asiasociety.org/blog/asia/pham-binh-minh-vietnam-balance-us-and-china-asian-century

240

nie mogą zbyt aktywnie i radykalnie wykorzystywać relacji z państwami trzecimi. Choć

wzmocniłoby to ich pozycję przetargową, to Chiny jedynie zwiększyłyby wtedy naciski na

Wietnam. To wtedy ujawniło się w pełni znaczenie czynnika chińskiego w międzynarodowej

strategii Wietnamu701. Rząd wietnamski utwierdził się w przekonaniu o konieczności

jednoczesnej współpracy i równoważenia wpływów Chin, kiedy w 2015 roku powtórzył się

incydent z udziałem chińskiej platformy wiertniczej. Od tamtego czasu można było

zaobserwować rosnącą stopniowo eskalację działań i napięć na Morzu Południowochińskim.

W zgodnej ocenie obserwatorów regionalnej sceny politycznej o tak powściągliwym

zachowaniu ze strony Wietnamu zadecydowało nie tylko geopolityczne położenie, ale przede

wszystkim kalkulacja interesów ekonomicznych, które byłyby zbyt narażone na ogromne straty

w przypadku konfliktu zbrojnego z Chinami702. Przypomnieć należy, że w handlu

zagranicznym i inwestycjach zagranicznych Chiny są najważniejszym partnerem handlowym

Wietnamu. Wartość importu z Chin do Wietnamu wynosiła w 2018 roku ponad 60mld USD703

i wiąże się z kilkumiliardowym deficytem handlowym.

Wietnam uczestniczy także w chińskich projektach infrastrukturalnych (przyłączył się

chociażby do BRI – Belt and Road Initiative, choć nie uczestniczy bezpośrednio w żadnym

projekcie)704, zwłaszcza tych związanych ze sferą morską. Wietnam jest także członkiem

Azjatyckiego Banku Inwestycji Infrastrukturalnych (AIIB – Asian Infrastructure Investment

Bank) założonego z inicjatywy Chin. Wziąwszy pod uwagę również wspomniane wcześniej

„dwa korytarze”, wyłania się pełen obraz gospodarczej zależności Wietnamu od Chin.

3. Wietnam a strategia równoważenia Stanów Zjednoczonych

Spór o delimitacje akwenów morskich między Chinami a Wietnamem jest

najważniejsza przyczyną, dla której Wietnam akceptuje politykę równoważenia Stanów

Zjednoczonych w Azji Wschodniej. Przypomnijmy, że punktem zwrotnym w tej dziedzinie

było wystąpienie sekretarz stanu Hilary Clinton podczas regionalnego Forum ASEAN w Hanoi

w 2010 roku. Oświadczyła tam, że Stany Zjednoczone mają żywotne interesy na Morzu

701 Thuy Thu Do Vietnam’s Strategic Outlook after Haiyang 981, East Asia Forum 4 June 2015 pobrano 17 lipca

2019 z https://www.eastasiaforum.org/2014/06/04/vietnams-strategic-outlook-after-haiyang-981/ (dostęp: 19

października 2019). 702 T. Abe, A. Tomiyama, China-Vietnam to cooperate on new trade corridor, “Nikkei Asian Review” 8 April

2015; https://asia.nikkei.com/Politics/China-Vietnam-to-cooperate-on-new-trade-corridor (dostęp: 7 listopada

2019). 703 W roku 2017 było to niewiele poniżej 60 mld USD. Patrz też: Vietnam’s Imports from China, “Trading

Economics”; https://tradingeconomics.com/vietnam/imports/china (dostęp: 19 października 2019). 704 Wietnam nie wziął udziału w żadnym projekcie finansowanym w ramach BRI do czerwca 2020 roku.

https://www.eastasiaforum.org/2014/06/04/vietnams-strategic-outlook-after-haiyang-981/

241

Południowochińskim i sprzeciwiają się użyciu sił zbrojnych i przemocy przez którąkolwiek ze

stron. Jednocześnie zaznaczyła, że wysepki na tym morzu nie mogą stanowić jakiegokolwiek

punktu odniesienia przy delimitacji granic morskich705.

Stanowisko Stanów Zjednoczonych zostało bardzo dobrze przyjęte przez władze w

Hanoi, które podjęły decyzję o pogłębieniu współpracy z USA we wszystkich dziedzinach,

wojskowej nie wyłączając – co było istotnym ewenementem. Odbyły się wizyty na najwyższym

szczeblu (również ministrów obrony obu państw), a w 2013 roku obydwa państwa zawarły

porozumienie o comprehensive partnership. Wietnam został również zaproszony do

Partnerstwa Transpacyficznego (TPP), flagowego projektu integracyjnego administracji

Baracka Obamy, którego celem było ściślejsze powiązanie gospodarki USA z gospodarkami

państw Pacyfiku (w rozdziałach czwartym i piątym szczegółowo udokumentowano procesy

pogłębiania współpracy).

Kolejną przesłanką, która stymulowała pozytywne nastawienie Wietnamu do polityki

równoważenia Stanów Zjednoczonych, był wpływ wietnamskiej diaspory w USA. To istotny

czynnik, który oddziałuje również na amerykańską politykę wobec Wietnamu. Okoliczności

historyczne sprawiły, że w Stanach Zjednoczonych znalazła się licząca 1,7mln grupa ludzi

pochodzenia wietnamskiego. Jest ona bardzo wpływowa na szczeblu lokalnej polityki w takich

stanach jak Kalifornia i Teksas. Prowadzi także aktywny lobbing w Waszyngtonie. Członkowie

wietnamskiej diaspory w Stanach Zjednoczonych utrzymują bliskie kontakty z rodzinami w

Wietnamie udzielając im pomocy w formie bezpośrednich przekazów pieniężnych, których

wartość w pierwszej dekadzie XXIw. ocenia się na 7,2 mld USD – 8% dochodu narodowego

Wietnamu. Najważniejsze jest jednak to, że wietnamska mniejszość w Stanach Zjednoczonych

przejawia skrajnie antychińskie stanowisko ze względów zarówno ideologicznych, jak i ze

względów patriotycznych (postawa Chin wobec Wysp Paracelskich oraz Spratly odgrywa dużą

rolę w generowaniu niechęci mniejszości wietnamskiej w USA). Biorąc pod uwagę

uwarunkowania ekonomiczne, władze w Hanoi nie mogą zlekceważyć polityki równoważenia

USA706.

705 Opinię tę potwierdził później Stały Trybunał Arbitrażowy w Hadze w swoim wyroku w 2016 roku. Według

Trybunału żadna z wysepek na archipelagu Spratly nie spełnia wymagań UNCLOS ze względu na niemożliwość

stałego podtrzymania ludzkiego życia. Stąd te masy lądowe nazywane są features i nie mogą być określane jako

wyspy w rozumieniu konwencji ONZ o prawie morza. Patrz też: G. Poling, M. Green, M. Hiebert, C. Johnson,

A. Searight, B. Glassner Judgement Day: The South China Sea Tribunal Issues Its Ruling , Asia Maritime

Transparency Initiative, 11 July 2016; https://amti.csis.org/arbitration-ruling-analysis/ (dostęp: 6 listopada 2019). 706 F. Z. Brown, Rapprochement between Vietnam and United States “Contemporary Southeast Asia”, 2010, vol.

32, nr 3, s. 332.

https://amti.csis.org/arbitration-ruling-analysis/

242

Ze względu na wymienione wyżej uwarunkowania należałoby oczekiwać silnej

korelacji między polityką równoważenia Stanów Zjednoczonych a zachowaniem Wietnamu w

polityce zagranicznej w relacjach z Chinami. Potencjalnie mogłoby to się przejawiać

utworzeniem mniej lub bardziej formalnego sojuszu między USA a Wietnamem z wyraźnie

antychińskim nastawieniem. Obserwacja regionalnej sceny oraz analiza deklarowanych i

realizowanych celów polityki zagranicznej Wietnamu po nawiązaniu stosunków

dyplomatycznych z USA w 1995 roku nie dostarcza empirycznych dowodów, popierających

pogląd o utworzeniu takiego sojuszu. Już kilkanaście lat temu Evelyn Goh twierdziła, że dla

Wietnamu stosunki ze Stanami Zjednoczonymi zawsze będą o krok z tyłu w porównaniu do

stosunków Wietnamu z Chinami707. Kilka lat później amerykański analityk w jednym ze swoich

raportów uznał, że „Hanoi nie podejmie żadnych ważnych decyzji dyplomatycznych nie

wziąwszy przy tym pod uwagę możliwej reakcji Pekinu”708. Podobnego zdania był Michael

Green, analityk i były pracownik Departamentu Stanu za czasów George’a Busha Jr. Jego

zdaniem Wietnam miał długofalowe plany zbliżania się do USA, ale w sposób który

zagwarantowałby minimalne protesty ze strony Chin709.

W międzynarodowej strategii Wietnamu Chiny są najważniejszym celem ze względu

na liczącą kilka tysięcy lat historię stosunków wzajemnych oraz geograficzne położenie. To

sprawia, że Hanoi jest obiektywnie skazane na współpracę z Chinami. Nie zgadza się jednak

na to, by ta współpraca miała asymetryczny charakter, tj. na to, by Chiny mogły wykorzystywać

swoją pozycję względem Wietnamu710. Stąd Wietnam podejmuje działania, aby zrównoważyć

te stosunki. Polegają one na utrzymywaniu przyjaznych relacji ze wszystkimi państwami

regionu Azji Południowo-Wschodniej oraz spoza tego regionu, w tym ze Stanami

Zjednoczonymi. Chodzi o to, aby zapobiec sytuacji podobnej do tej, w której Wietnam znalazł

się w okresie wojen z Francją i USA, kiedy był zmuszony polegać na jedynym sojuszniku, a

poza tym na arenie międzynarodowej pozostawał właściwie osamotniony. Jeden z badaczy

zauważył, że „w rywalizacji z Chinami Wietnam nie może polegać tylko na sobie, potrzebuje

707 E. Goh, Meeting the China challenge: The U.S. in Southeast Asian Regional Security Strategies, East–West

Centre, Washington 2005. 708 M. Manyin, U.S. Vietnam Relations: background and issues for Congress, CRS, Washington D.C. 2012, s.

22. 709 Wywiad przeprowadzony z Michaelem Greenem 9 kwietnia 2018 roku w Waszyngtonie DC. 710 B. Womack, Asymmetric Rivals: China and Vietnam, w: S. Ganguly, W. Thompson (ed.) Asian Rivalries,

Standford University Press, Stanford: 2011, s. 176–194.

243

partnerów, żeby stworzyć przeciwwagę lub zniwelować zagrożenia dla jego suwerenności i

integralności terytorialnej, jakie ujawniają się z powodu zachowań Chin”711.

Takie nastawienie Wietnamu sprawiło, że w regionie Azji Wschodniej powstał

trilateralny układ stosunków Chiny–Wietnam–Stany Zjednoczone, który odgrywa ważną rolę

w systemie równowagi sił w tym regionie i szerzej – w regionie Indo-Pacyfiku. Multilateralny

układ sił w tym regionie sprawia, że wyłaniają się różne trilateralne relacje, jak na przykład

USA–Chiny–Japonia, USA–Japonia–Australia712 czy Japonia–Indie–Wietnam. W porównaniu

do tych trilateralnych relacji z udziałem sojuszników USA, trójstronna relacja Chiny–

Wietnam–USA ma specyficzny charakter, ponieważ dwa bieguny to reżimy autorytarne (Chiny

i Wietnam), a jeden to reżim demokratyczny (USA). Ponadto w ramach tego trójkąta ma

miejsce wyjątkowo duża asymetria potencjałów na niekorzyść Wietnamu.

Paradoks trójkąta Chiny–USA–Wietnam polega na tym, że powstał on dzięki polityce

zagranicznej Wietnamu oraz dzięki realizowanej przez to państwo międzynarodowej strategii,

która w jednakowym stopni traktuje bilateralne relacje z obydwoma mocarstwami. Stało się tak

dzięki przyjęciu podstawowego założenia w postaci „trzech nie.” Istotą każdej trilateralnej

relacji, w tym również tej Chiny–Wietnam–USA, jest wzajemne uwarunkowanie każdej z

trzech bilateralnych relacji713.

Przyjmując, że relacja „a” to Chiny–Stany Zjednoczone, możemy dostrzec z łatwością,

jak warunkuje ona obydwie pozostałe relacje: Chiny–Wietnam oraz USA–Wietnam,

odpowiednio oznaczone jako „b” i „c”. To wzajmne uwarunkowanie polega na tym, że dwa

główne mocarstwa w swych strategiach międzynarodowych wykorzystują instrumentalnie

Wietnam. Polityka równoważenia Stanów Zjednoczonych jako relacja „c” ma na celu poprawę

pozycji USA w rywalizacji z Chinami – relacja „a”, ale warunkuje także relację „b” – Chiny–

Wietnam.

Odpowiedzią Wietnamu na instrumentalną strategię równoważenia Stanów

Zjednoczonych jest jego własna strategia równoważenia, której celem jest nie równowaga siły,

ale równoważenie wpływów wielkich mocarstw – co zresztą praktykują także pozostałe

państwa członkowskie ASEAN714. Dla tych państw nie ma zresztą innej praktycznej opcji –

711 A. Vuving, Grand Strategic Fit and Power Shift: Explaining Turning Points in China-Vietnam Relations, w:

S.S. Tang, M. Li, A. Acharya, Living with China: Regional States and China through Crises and Turning Points,

Routledge, New York 2009. 712 T. Watanabe, W. T. Tow, Trilateralism. Southeast Asia and Multilateralism, w: W. Tow et al. (eds) Asia

Pacific Security: US–Australia and Japan and the New Security Triangle, Routledge, London 2007, s. 51–66. 713 D. Shambaugh, The New Strategic Triangle: US and European Reactions to China Rise, “The Washington

Quarterly” 2005, nr 3, s. 7–25. 714 J.D. Ciorciari, The Limits of Alignment… op. cit., s. 159.

244

brak im możliwości materialnych, które pozwalałyby na prowadzenie polityki mającej na celu

zmianę równowagi siły na ich korzyść. Polityka równoważenia Wietnamu mieści się w

kategoriach miękkiego balansowania (ang. soft balancing), ponieważ jej celem nie jest

zawieranie sojuszy, ale rozwijanie mniej sformalizowanych form współpracy, w ramach której

posiada większą swobodę działania715.

Strategia równoważenia Stanów Zjednoczonych stosowana w relacjach z Wietnamem

jest dla tego państwa nie lada wyzwaniem ze względu na konieczność odniesienia się do

amerykańskiej strategii. Wiąże się to z rozstrzygnięciem dylematu między wykorzystaniem

wsparcia USA, z którego nie można zrezygnować, a zachowaniem odpowiedniego dystansu,

aby nie pozwolić się wciągnąć w antychińską retorykę i praktykę. Carlyle Thayer wymienił trzy

strategie działania, jakie Wietnam stosuje, aby rozwiązać powyższy dylemat:

1. Utrzymanie z Chinami dialogu na najwyższym szczeblu kierownictwa partii

komunistycznych obydwu państw (wizyty sekretarzy generalnych) oraz na szczeblu

państwowym (wymiana wizyt prezydentów i premierów) oraz wojskowym (wizyty

ministrów obrony). Dzięki temu Wietnamowi udało się stworzyć klimat współpracy

poprzez oddzielenie kwestii spornych od dialogu na najwyższym szczeblu i

traktowanie ich jako technicznych, wymagających rozwiązań na niższym szczeblu.

Takie podejście zapewnia ochronę żywotnych interesów Wietnamu.

2. Angażowanie różnych forów ASEAN oraz jego organizacji pochodnych w

rozwiązywanie sporów na Morzu Południowochińskim.

3. Rozwijanie własnego potencjału obronnego poprzez zakup broni w Rosji i innych

państwach, ale nie w Chinach i Stanach Zjednoczonych716.

Taka strategia gwarantuje Wietnamowi poczucie bezpieczeństwa i utrzymanie

suwerenności. Pozwala również na większą elastyczność i większe możliwości w

podejmowaniu decyzji w polityce zewnętrznej i wewnętrznej. W dokumencie Wietnamskiej

Partii Komunistycznej możemy przeczytać: „Konieczny jest dialektyczny punkt widzenia: w

każdym przeciwniku należy szukać elementów z którymi możemy współpracować i zyskać

dzięki temu przewagę, a z niektórymi partnerami mogą występować różnice i konflikty. Mając

na względzie te fakty, konieczne jest przezwyciężenie takich trendów jak: brak uwagi i

715 Le Hong Hiep, Vietnam’s Alliance Politics…, op. cit.; E. Goh, Great Powers and Hierarchical Order in

Southeast Asia: Analyzing Regional Security Strategies, “International Security” 2007/2008, vol. 32, nr 3. 716 C. Thayer, The Tyranny of Geography…, op. cit., s. 352.

245

czujności oraz bycia nieelastycznym w podejściu do zasad i rozwiązywania konkretnych

problemów”717.

Takie stanowisko dowodzi, że Wietnam w swojej polityce zagranicznej postępuje

bardzo pragmatycznie, wykorzystując swoje możliwości i będąc w pełni świadomym własnych

ograniczeń. Po zakończeniu zimnej wojny porzucił on ideologiczne motywacje na rzecz

pragmatyzmu i wielokierunkowości718. Będąc najsłabszym państwem w trójkącie z USA i

Chinami, stosuje oryginalną strategię, którą można określić jako hedging czy też

zabezpieczanie się. Polega ona na wykorzystywaniu wielu podejść i opcji strategicznych w celu

zminimalizowania ryzyka wybuchu konfliktu z silniejszym partnerem719. W ramach tej strategii

współpraca ze Stanami Zjednoczonymi jest tylko jedną z ważnych opcji rozważanych przez

rząd w Hanoi. Można więc mówić o instrumentalnym wykorzystaniu USA przez Wietnam.

Warto także wspomnieć o jeszcze jednym aspekcie międzynarodowej strategii

Wietnamu jako odpowiedzi na politykę równoważenia Stanów Zjednoczonych. Można ją

określić mianem „kompleksowego równoważenia” (ang. enmeshing)720, którego istotą jest

wciąganie innych państw w rozwiązywanie spornych problemów. Strategia ta zakłada, że jak

najwięcej państw powinno być żywotnie zainteresowanymi przetrwaniem i niezależnością

Wietnamu. Największą zaletą tej strategii jest stabilizowanie sytuacji w regionie – w przeciągu

ostatnich trzech dekad nie odnotowano w Azji Południowo-Wschodniej żadnego otwartego

konfliktu zbrojnego.

717 Pham Quang Minh, The East Asia Security Environment in the Beginning of the Twenty-First Century and the

Adjustment in Vietnamese Foreign Policy, “Asia–Pacific Review” 2011, vol. 18, nr 1, s. 104. 718 A. Vuving, Strategy and evolution of Vietnam's China Policy: A Changing Mixture of Pathways, “Asian

Survey” 2006, vol. 46, nr 6. 719Le Hong Hiep, Vietnam's Hedging Strategy…, op. cit. 720 E. Goh, The Struggle for Order: Hegemony, Hierarchy and Transition in Post-Cold War East Asia. Oxford

University Press Oxford: 2013

246

Wnioski Końcowe

Przeprowadzone w pracy doktorskiej badania podporządkowane zostały nadrzędnemu

celowi, jakim była empiryczna weryfikacja sformułowanej we wstępie na stronie 11 hipotezy

mówiącej: „Strategia równoważenia Stanów Zjednoczonych w regionie Azji Wschodniej, której

celem jest utrzymanie regionalnej i globalnej hegemonii, jest nadrzędną determinantą

stosunków bilateralnych z Wietnamem po 1995 roku.”

W pracy wykazano, że wybór Wietnamu jako instrumentalnie wykorzystywanego

partnera w polityce równoważenia nie był przypadkowy i wynikał z uwzględnienia kontekstu

historycznego, geopolitycznej lokalizacji Wietnamu przy południowej granicy Chin oraz faktu

prowadzenia przez niego sporu o delimitację akwenów morskich na Morzu Południowo-

Chińskim. Wykazano również jak wraz z intensyfikacją rywalizacji z Chinami i rosnącą

koniecznością obrony swojej pozycji w regionie Azji Wschodniej, Stany Zjednoczone coraz

bardziej intensywnie rozwijały swoje stosunki z Wietnamem.

Polityka równoważenia Stanów Zjednoczonych realizowana w regionie Azji

Wschodniej ma w swojej istocie wymiar globalny i zmierza do utrzymania hegemonii Stanów

Zjednoczonych w sytuacji, kiedy w systemie międzynarodowym ma miejsce redystrybucja siły

w wyniku wzrostu mocarstwowych atrybutów Chin. Tę tendencję Stany Zjednoczone odbierają

jako zagrożenie dla swojej hegemonicznej roli w regionie, co jak wykazano w rozdziale drugim

zostało zapoczątkowane już w XIX wieku. Polityka równoważenia USA od 2010 roku nabrała

antychińskiego charakteru, o czym świadczą liczne dokumenty w których rząd Stanów

Zjednoczonych zidentyfikował Chiny jako „strategicznego rywala”. Tego rodzaju konkluzje są

także sformułowane przez badaczy stosunków międzynarodowych w regionie Azji Wschodniej

i szerzej Indo-Pacyfiku. W tej strategii Stany Zjednoczone umacniają sieć bilateralnych sojusz

z Japonią, Republiką Korei oraz Australią. Dokonały także głębokiego resetu w stosunkach z

Indiami, starając się wykorzystać ich antychińskie nastawienie i tradycyjną rywalizację.

Specjalne miejsce w strategii równoważenia zajmują państwa ASEAN z Wietnamem na czele.

Rozszerzenie strefy wpływów amerykańskich na tradycyjnie neutralny i strategicznie ważny

region, jakim jest Azja Południowo-Wschodnia pozwoliłoby USA na utrzymanie

hegemonicznej pozycji w regionie.

Analiza stosunków amerykańsko-wietnamskich przeprowadzona w rozdziałach

trzecim, czwartym i piątym dowodzi w sposób nie budzący wątpliwości, że Stany Zjednoczone

podejmowały szereg działań mających zwiększyć rolę Wietnamu w ich strategii. USA chciały

również nadać Wietnamowi status nieformalnego i dyplomatycznego sojusznika, co można

247

ocenić jako próbę ofensywnego równoważenia celem zapewnienia sobie hegemonii w Azji

Wschodniej. Stany Zjednoczone w związku z tym poszukują sojuszników wśród mniejszych

państw Azji Wschodniej. W opinii amerykańskich strategów Wietnam ze swoją specyficzną

historią z Chinami spełnia kryteria bycia takim sojusznikiem. W okresie sprawowania urzędu

przez prezydenta Baracka Obamę aktywność USA na rzecz wciągnięcia Wietnamu w strategię

równoważenia znacząco wzrosła. Hasło „indispensable nation” w odniesieniu do Stanów

Zjednoczonych i ich obecności w Azji Wschodniej miało uzasadniać zarówno tę strategię jak i

działania z nią związane.

Działania, które miały realizować te cele były następujące:

1. Pojednanie z Wietnamem poprzez sprawne rozliczenie kwestii historycznych i

humanitarnych będących następstwem wojny amerykańsko-wietnamskiej;

2. Prowadzenie aktywnego dialogu politycznego na najwyższym szczeblu z władzami

Wietnamu pomimo obiekcji związanych z autorytarnym charakterem reżimu

politycznego w Wietnamie i związanym z tym brakiem demokracji oraz

przestrzegania praw człowieka;

3. Udzielenie Wietnamowi wielu koncesji gospodarczych, takich jak wparcie dla

członkostwa w Światowej Organizacji Handlu czy Partnerstwie Transpacyficznym;

4. Inicjowanie i proponowanie współpracy w dziedzinie obronności łącznie z

propozycjami sprzedaży sprzętu wojskowego

5. Jednoznaczne przeciwstawienie się polityce Chin na Morzu Południowo-

Wschodnim i wspieranie tym samym stanowiska Wietnamu

Ważnym aspektem amerykańskiej polityki równoważenia, który zbadano w pracy, była

jej efektywność rozumiana jako: nadanie polityce zagranicznej Wietnamu antychińskiego

charakteru, zacieśnienie współpracy wojskowej, włączenie Wietnamu do amerykańskiej strefy

wpływów. W rozdziale szóstym zbadano jak zachowywał się (reagował) Wietnam na

amerykańskie inicjatywy. Na tej podstawie można sformułować konkluzje, które jako tezy

powinny być przedmiotem dalszych badań.

Po pierwsze, Wietnam nie akceptuje podrzędnego statusu i instrumentalnego

wykorzystywania go w amerykańskiej polityce równoważenia. Sam starał się wykorzystywać

stosunki z USA dla wzmocnienia swojej pozycji międzynarodowej wobec państw sąsiednich,

Chin nie wyłączając. W wielu dziedzinach w tym przede wszystkim w wojskowej, utrzymuje

się zasadnicza różnica w postrzeganiu zagrożeń przez przedstawicieli Wietnamu i USA.

Wietnam jako sąsiad Chin unika angażowania się w quasi sojusznicy układ ze Stanami

Zjednoczonymi z obawy przed pogorszeniem stosunków z rządem w Pekinie i zerwaniem

248

współpracy gospodarczej. Z badań przeprowadzonych przy pisaniu pracy wynika, że Wietnam

nie oczekuje gwarancji bezpieczeństwa ze strony Stanów Zjednoczonych w ramach ich strategii

równoważenia. Zamiast tego, oczekuje, że obecność USA w regionie da Wietnamowi większą

przestrzeń do samodzielnego podejmowania decyzji.

Po drugie, niezależne i wielokierunkowe podejście Wietnamu doprowadziło do

trilateralnego systemu interakcji Chin-Wietnam-USA, który ma stabilizujący wpływ na

regionalne bezpieczeństwo. W badanym okresie Wietnam utrzymywał symetryczne relacje z

USA i Chinami. Z jednym i drugim państwem relacje te miały miejsce na bardzo wysokim

szczeblu. Nie ma jakichkolwiek dowodów na to, że Wietnam byłby skłonny przyłączyć się do

strategii równoważenia o antychińskim charakterze. Wietnam przejawia wysoki poziom

autonomii i podmiotowości w relacjach z oboma państwami. Co więcej, jednym z nadrzędnych

celów wietnamskiej polityki zagranicznej jest zachowanie i wręcz zwiększenie tej autonomii.

Po trzecie, twórcza reakcja Wietnamu na politykę równoważenia Stanów

Zjednoczonych zapobiega polaryzacji regionalnej sceny politycznej i stała się wzorem dla

postępowania dla innych państw poprzez utrzymywanie równego dystansu wobec nasilającej

się rywalizacji między Stanami Zjednoczonymi a Chinami. Strategia Wietnamu,

implementowana z dużą skutecznością ukazuje jak ważną rolę w regionalnej równowadze sił

mogą pełnić mniejsze państwa oraz jak mogą one dbać o swoją autonomię. Przypadek

Wietnamu i jego stosunków z Chinami oraz Stanami Zjednoczonymi jednocześnie wskazuje

bowiem na rosnące znaczenie tych mniejszych, średnich potęg w globalnych stosunkach

międzynarodowych jak również w globalnej i regionalnej dystrybucji siły.

Konkludując możemy stwierdzić, że stosunki Stany Zjednoczone-Wietnam są funkcją

interesów strategicznych obydwu państw, a nie tylko jednostronnym oddziaływaniem

amerykańskiej strategii równoważenia. To także interesujące studium przypadku stosunków

między małym i relatywnie słabym państwem a globalnym mocarstwem, które dostarcza

interesujących informacji o funkcjonowaniu współczesnych stosunków międzynarodowych.

249

Bibliografia

Monografie

Adas M., Dominance by Design: Technological Imperatives and America's Civilizing

Mission, Belknap Press, New York 2006.

Agnew J., Corbridge S., Mastering Space: hegemony, territory and international political

economy, Routledge, London 1995.

Bacevich A. J., American Empire, Harvard University Press, London 2002.

Baldwin D. A., Neorealism and Neoliberalism: the Contemporary Debate, Columbia

Universty Press, New York 1993.

Ball G. W., The Past Has Another Pattern: Memoirs, W. W. Norton & Company, New York

1982.

Balme S., Sidel M., Vietnam’s new order: international perspectives on the state and reform

in Vietnam, Stanford University Press, Stanford 2007.

Beeson M., Bush and Asia: America's evolving relations with East Asia, Routledge, New

York 2006.

Beeson M., Bellamy A.J., Securing Southeast Asia: the politics of security sector reform,

Routledge, New York 2008.

Bolton K., Domestic Sources od Vietnam's Foreign Policy: Normalizing Relations with the

United States, [w:] Thayer C., Amer R. (red.), Vietnamese Foreign Policy in

Transition, St. Martin's Press, New York 1999.

Boys J. D., Clinton's Grand Strategy: US Foreign Policy in a Post-Cold War World,

Bloomsbury, London 2015.

Bradley M. P., Imagining Vietnam and America: the making of postcolonial Vietnam 1919-–

1950, University of North Carolina Press, Chapel Hill 2012.

Brands H., What Good Is Grand Strategy? Power and Purpose in American Statecraft from

Harry S. Truman to George W. Bush, Ithaca Press, Ithaca 2013.

Brands H., The Limits of offshore balancing, US Army War College, Carlisle 2015.

Brown F., Second Chance: The United States and Indochina in the 1990s, Council on Foreign

Relations, New York 1989.

Brzezinski Z., Power and Principle: Memoirs of the National Security Advisor 1977–1981,

Farrar, Straus and Giroux, New York 1985.

Brzeziński Z., Strategic Vision: America and the Crisis of Global Power, Basic Books, New

York 2012.

Buckley J., The United States in the Asia-Pacific since 1945, Cambridge University Press,

Cambridge 2002.

250

Bull H., The Anarchical Society: A Study of Order in World Politics, Columbia University

Press, New York 2012.

Butterfield A., Vietnamese Strategic Culture and the coming struggle for South China Sea, Naval Postgraduate School, Monterey 1996.

Buzan B., Little R., International Systems in World History: Remaking the Study of

International Relations, Oxford University Press, Oxford 2000.

Buzan B., Waever O., Regions and powers: the structure of international security, Cambridge

University Press, Cambridge 2003.

Cable J., The Geneva Conference of 1954 on Indochina, The Macmillan Press, London 1986.

Cameron F., US foreign policy after the Cold War: global hegemon or reluctant sheriff?,


Carr E., The Twenty Years' Crisis, Palgrave Macmillan, New York 2001.

Chachavalpongpun P. (ed.), Entering Uncharted Waters? ASEAN and the South China Sea,

Institute of Southeast Asian Studies, Singapore 2014.

Chafer T., Sackur A. (eds), Promoting the Colonial Idea: Propaganda and Visions of Empire

in France, Palgrave Macmillan, London–New York 2002.

Chan S., Looking for Balance: China, the United States and Power Balancing in East Asia,

Stanford University Press, Stanford 2012.

Chapman J.M., Cauldron of Resistance: Ngo Dinh Diem, the United States and the 1950s

Southern Vietnam, Cornell University Press, New York 2013.

Ciorciari J. D., The Limits of Alignment: Southeast Asia and the Great Powers since 1975,

Georgetown University Press, Washington DC 2010.

Claude I., Power and International Relations, Random House, New York 1962.

Clauewitz C. V., On War, Random House, London 1993.

Cox M., Lynch T. i Bouchet N., US Foreign Policy and democracy promotion: from

Theodore Roosevelt to Barack Obama, Routledge, Oxon 2013.

Cummings B., Paralax Visions: making sense of American–East Asian Relation, Duke

University Press, London 2002.

Daalder I., Lindsay J., America Unbound: The Bush Revolution in Foreign Policy, Wiley,

Hoboken 2005.

Dang P., Stages on the Road to Renovation of the Vietnamese Economy: a Historical

Perspective, [w:] Beresford M. i Ngoc Tran Ahn., Reaching for the Dream, NIAS

Press, Copenhagen 2004.

Deni J.R., The Future of American Landpower: Does Forward Presence Still Matter? The

Case of Asia Pacific, U.S. Army War College, Carlisle 2004.

251

Deni J. R., The Real Rebalancing: American Diplomacy and the Tragedy of President

Obama's Foreign Policy, United States Army War College Press, United States Army

2015.

Dent M. C., New Free Trade Agreements in the Asia Pacific, Palgrave Macmillan, New York

2006.

Deutsch K., The Analysis of International Relations, Harvard University Press, Cambridge

1978.

Dobson A., Marsh S., US Foreign Policy since 1945, Routledge, New York 2006.

Dugger R., On (Ronald) Reagan: The Man and His Presidency, McGraw-Hill, New York

1983.

Duiker W., China and Vietnam: The Roots of Conflict, The Institute of East Asian Studies,

University of California, Los Angeles 1986.

Duiker W., Historical Dictionary of Vietnam, Scarecrow Press Metuchen, New York 1989.

Duiker W., Vietnam: Revolution in Transition, Westview Press, Boulder1995.

Dumbrell J., American Foreign Policy: Carter to Clinton, Macmillan Press, London 1997.

Dumbrell J., Clinton's Foregin Policy: Between the Bushes 1992–2000, Routledge, London

2009.

Dumbrell J., Rethinking the Vietnam War, Palgrave Macmillan, New York 2012.

Elliott D., Changing Worlds: Vietnam's Transition from Cold War to Globalization, Oxford

University Press, Oxford 2012.

Emmerson D. K., Hard Choices: Security, Democracy and Regionalism in Southeast Asia,

Brookings Institute, Washington DC 2008.

Falser M., Cultural Heritage as Civilizing Mission: From Decay to Recovery, Springer, New

York 2015.

Fisher R., Beyond Normalization: A Winning Strategy for U.S. Relations with Vietnam,

Heritage Foundation, Washington DC 1995.

Foot R., Mastanduno M. (red.), US Hegemony and International organizations, Oxford

University Press, Oxford 2003.

Ford G., A Time to Heal: The Autobiography of Gerald R. Ford, Harper & Row, New York

1979.

Frankum Jr R. B., Swatting flies with a sledgehammer, [w:] Wiest A., Rolling Thunder in a

Gentle Land, Osprey Publishing, New York 2006.

Friedberg A.L., A Contest for Supremacy: China, America and the struggle for Mastery in

Asia, W. Norton and Company, New York 2011.

Frost F., Vietnam's Foreign Relations: Dynamics of Change, Institute of Southeast Asian

Studies, Singapore 1993.

Gallucci R.L., Neither Peace nor Honor, Johns Hopkins Press, Baltimore 1975.

252

Gardner L., Gittingger T., International Perspectives on Vietnam, Texas A&M University

Press College Station, Texas 2000.

Gilpin R., War and Change in World Politics, Cambridge University Press, Cambridge 1999.

Gilpin R., Global Political Economy: Understanding the International Order, Princeton

University Press, Princeton 2001.

Goh E., Simon S., China, the United States and Southeast Asia, Routledge, New York 2008.

Goh E., The Struggle for Order: Hegemony, Hierarchy and Transition in Post-Cold War East

Asia, Oxford University Press, Oxford 2013.

Goscha C., Historical Dictiorionary of the Indochina War 1945–1954, Nias Press, Denmark

2011.

Gurtov M., Superpower on Crusade: The Bush Doctrine in US Foreign Policy, Lynne Raine,

Boulder 2006.

Hamilton-Hart N., Hard Interests, Soft Illusions: Southeast Asia and American Power,

Cornell University Press, Ithaca 2012.

Hayton B., The South China Sea: The struggle for power in Asia, Yale University Press,

London 2014.

Herr M., Dispatches, Vintage, New York 1991.

Hiep L.H., Vietnam's Alliance Politics in the South China Sea, ISEAS Publishing, Singapore

2015.

Hill C., Grand Strategies: Literature, Statecraft, and World Order, Yale University Press,

Ithaca 2010.

Hoang Le Thu., Vietnam: Straddling Southeast Asia's Divide. Trends in Southeast Asia,


Hoanh HaHop., More Change Awaits Vietnam's Political Economy, Trends in Southeast Asia,


Holbraad C., Middle Powers in International politics, Springer, New York 1984.

Hume D., Essays and Treaties on Several Subjects, http://www.davidhume.org/texts/etss.html

(dostęp: 10 kwiecień 2018).

Hurst S., The Carter Administration and Vietnam, Macmillan Press, London 1996.

Hunt M., Ideology and US Foreign Policy, Yale University Press, Ithaca 2009.

Hunt M., A Vietnam War Reader: A Documentary History from American and Vietnamese

Perspectives, The University of North Carolina Press, Chapel Hill 2010.Ikenberry G.

J. (red.), Power, Order and Change in World Politics, Cambridge University Press,

Cambridge 2014.

Ikenberry G.J., Mastanduno M., International Relations Theory and the Search for Regional

Stability, [w:] John Ikenberry G.J., International Relations Theory and the Asia

Pacific, Columbia University Press, New York 2003.

http://www.davidhume.org/texts/etss.html

253

Ikenberry G.J, Mastanduno M. i Wohlforth W., International Relations Theory and the

Concequences of Unipolarity, Cambridge University Press, Cambridge 2011.

Jarczewska A., Zajączkowski J., Region Azji i Pacyfiku w latach 1985–2015, Scholar,

Warszawa 2016.

Johnson W. R., Vietnam and American Doctrine for Small Wars, White Lotus, Bangkok

2001.

Kalb M., Kalb D., Haunting Legacy: Vietnam and the American Presidency from Ford to

Obama, Brookings Institution, Washington DC 2011.

Kaplan M., Towards Professionalism in International Theory: Macrosystems Analysis, Free

Press, Chicago 1979.

Karnow S., Vietnam A History, Pimlico, London 1991.

Karwowski M., Polityka zagraniczna Wietnamu, Fundacja Stosunków Międzynarodowych,

Warszawa 2010.

Katsiaficas G.N., Vietnam Documents: American and Vietnamese Views of the War, M.E.

Sharpe, New York 1992.

Katzenstein P.J., A World of Regions: Asia and Europe in the American Imperium, Cornell

University Press, Ithaca 2005.

Kaufman S., Little R., Wohlforth W.(red.), The Balance of Power in World History, Palgrave

Macmillan, New York 2007.

Kennedy P., Rise and Fall of the Great Powers: Economic Change & Military Conflict from

1500 to 2000, Vintage, New York 1989.

Kenny H., Shadow of the Dragon: Vietnam's Continuing Struggle with China and the

Implications for the US Foreign Policy, Brassey's, New York 2002.

Kissinger H., Years of Upheaval, Random House, New York 1982.

Kissinger H., Diplomacy, Simon & Schuster, New York 1995.

Kissinger H., Ending the Vietnam War: a history fo of America's Involvement in and

Extraction from the Vietnam War, Simon & Shuster, New York 2003.

Kissinger H., World Order, Penguin, London 2014.

Kondrakiewicz D., Systemy równowagi sił w stosunkach międzynarodowych, Wydawnictwo

UMCS, Lublin 1999.Kondrakiewicz D., Równowaga sił jako czynnik stabilizujący

stosunki międzynarodowe, [w:] Stanowy-Kawka I.(red), Czynniki stabilizacji i

destabilizacji w stosunkach międzynarodowych na początku XXI wieku, Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego, Warszawa 2009.

Kuźniar R., Między polityką a strategią: Polska w środowisku międzynarodowym, Scholar,

Warszawa 1994.

LaFeber W., The American Age: U.S. Foreign Policy at Home and Abroad 1750 to the

Present, New York: Norton & Company, New York 1994.

254

Lawrence M.A., Assuming the Burden: Europe and the American Commitment to War in

Vietnam, University of California Press, Berkeley 2005.

Lederer W., The Ugly American, W. W. Norton & Company, New York 1999.

Leifer M., The Balance of Power in East Asia, Palgrave Macmillan, New York 1986.

Lenin V. I., Imperialism as the Highest Stage of Capitalism, International Publishers

Company, New York 2008.

Lenin W. I., Zeszyty o imperializmie, tł. J. Dewitz, Książka i Wiedza, Warszawa 1987.

Levy G., America in Vietnam, Oxford University Press, Oxford 1980.

Lien V.H., Sharrock P.D., Descending Dragon, Rising Tiger, Reaction Books, London 2014.

Lind M., Vietnam the Necessary War: a Reinterpretation of America's most Disastrous

Military Conflict, Touchstone, New York 1999.

Little R., The Balance of Power in International Relations: metaphors, myths and models,

Cambridge University Press, Cambridge 2007.

Ljunggren B., The Challenge of Reform in Indochina, Harvard University Press, Ithaca 1993.

Logevall F., Embers of War: the fall of an empire and the making of America's Vietnam,

Random House, New York 2013.

Łukaszuk L., Międzynarodowe prawo morza, Fundacja Stosunków Międzynarodowych,

Warszawa 1997.

Mahmud Ali S., Asia-Pacific Security Dynamics in the Obama Era , Routledge, New York

2012.

Masina P.P., Vietnam's Development Strategies, Routledge, Abington 2006.

Mastanduno M., Incomplete Hegemony and the Security Order in Asia Pacific, [w:] Ikenberry

G. J.(red.), America Unrivaled: the future of the balance of power, Cornell University

Press, Ithaca 2002.

McCrisken T.B., American Exceptionalism and the Legacy of Vietnam, Palgrave Macmillan,

New York 2003.

McNamara, R., In Retrospect: The Tragedy and Lessons of Vietnam, Vintage, New York

1996.

Mead W.R., Power, Terror, Peace, and War: America’s Grand Strategy in a World at Risk,

Vintage, New York 2004.

Mearsheimer J.J., The Tragedy of Great Power Politics, W.W. Norton, New York 2001.

Melanson R.A., American Foreign Policy since the Vietnam War: the search for consensus

from Richard Nixon to George W. Bush, M.E. Sharpe, London 2005.

Miller R., Wainstock D., Indochina and Vietnam: the thirty five year war 1940–1975, Enigma

Books, New York 2014.

255

Morgenthau H., Politics Among Nations, McGraw-Hill Education, New York 2005.

Morrison C.E., Threats to Security in East Asia-Pacific, Lexington Books, Toronto 1983.

Mrozek B., Historia najnowsza Azji Południowo-Wschodniej, Książka i Wiedza, Warszawa

1973.

Mudimbe-Boyi E., Empire Lost: France and its Other Worlds, Lexington Books, Plymouth

2009.

Murfett M.H., Cold War: Southeast Asia, Marshall Cavendish, Singapore 2012.

Nadkarmi V., Strategic Partnership in Asia: Balancing Without Alliances, Routledge, London

2010.

Nguyen M. H., The Poltics of the United States–China–Vietnam triangle in the 21st century.

Trends in Southeast Asia, Institute of Southeast Asian Studies, Singapore 2015.

Odgaard L., The Balance of Power in Asia–Pacific Security: US–China policies on regional

Order, Routledge, New York 2007.

Organski A.J., World Politics, Stanford University Press, Stanford 1958.

Ostaszewski P., Wietnam: najdluższy konflikt powojennego świata 1945–1975, Warszawa

DiG, Warszawa 2000.

Ostaszewski P. (red.), Konflikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 1869–2006,

Książka i Wiedza, Warszawa–Wrocław 2006.

Palmujoki E., Vietnam and the World: Marxist-Leninist Doctrine and the Changes in

International Relations 1975–1993, Macmillan, London 1997.

Park J.W., Shin G.W., Keyser D.W., Asia's Middle Powers? The identity and regional policy

of South Korea and Vietnam, Stanford University Press, Stanford 2013.

Parmar I., Miller L.B. i Ledwidge M., Obama and the World: new directions in US foreign

policy, Routledge, Abington 2009.

Paul T.V., Wirtz J.J. i Fortmann M., Balance of Power: Theory and Practice in the 21st

Century, Stanford University Press, Stanford 2004.

Quinn A., US Foreign Policy in Context: national ideology from the founders to the Bush

doctrine, Routledge, New York 2010.

Robertson J., US–Asia Economic Relations: a political economy of crisis and the rise of new

business actors, Routledge, Hong Kong 2009.

Rotter A., The Path to Vietnam: origins of the American commitment to Southeast Asia,

Cornell University Press, Ithaca 1987.

Schofield C., Storey I., The South China Sea Dispute: Increasing Stakes and Rising Tensions,

The Jamestown Foundation, Washington DC 2009.

Schulzinger R.D., A Time for War: the United States and Vietnam, Oxford University Press,

New York 1997.

256

Shambaugh D. (red.), Power Shift: China's and Asia's New Dynamics, University of

California Press, Berkeley 2005.

Sokolsky R., Rabasa A., Neu C.R., The Role of Southeast Asia in U.S. Strategy Towards

China, RAND Corporation, Arlington 2000.

Spykman N., America's Strategy in World World Politics: the United States and the balance

of power, Transaction Publishers, London 2007.

Stern L.M., Defense relations between the United States and Vietnam, MacFarland and

Company Jefferson, NC 2005.

Steward-Ingersoll R., Frazier D., Regional Powers and Security Orders: A Theoretical

Framework, Routledge, New York 2012.

Storey I., Southeast Asia and the Rise of China: the search for security, Routledge, New York

2011.

Stuart D., Tow W.T., A US Strategy for the Asia Pacific, Oxford University Press, Oxford

1996.

Stuart Olson J., Roberts R., Where the Domino Fell: America and Vietnam 1945–2010, Wiley

Blackwell, Oxford 2014.

Suh J.J., Katzenstein P. (red.), Rethinking Security in East Asia: identity, power and

efficiency, Stanford University Press, Stanford 2004.

Sutter R., The United States and Asia: Regional Dynamics and Twenty First Century

Relations, Rowan & Littlefield, London 2015.

Sutter R., United States and East Asia: Dynamics and Implications, Rowan & Littlefield,

Boston 2003.

Tan A.T., Security in the Asia–Pacific: the United States' second front in Southeast Asia,


Tang S.S., Li M. i Acharya A. (red.), Living with China: regional states and China through

crises and turning points, Palgrave Macmillan, New York 2009.

Thayer C., Amer R. (red.), Vietnamese Foreign Policy in Transition, St. Martin's Press, New

York 1999.

Thompson J.C., Rolling Thunder: Understanding Policy and Program Failure, University of

North Carolina Press, Chapel Hill 1983.

Till G., Bratton P., Sea Power and the Asia Pacific: the Triumph of Neptune?, Routledge,

Abington 2012.

Tow W.T., Asia–Pacific strategic relations: seeking convergent security, Cambridge

University Press, Edinburgh 2001.

Tuchman B., The March of the Folly, Michael Joseph London, London 1984.

257

Tukidydes, Wojna peloponeska, tł. K. Kumaniecki, Ossolineum, Wrocław 1991.

Tyner J.A., America's Strategy in Southeast Asia: From Cold War to the Terror War, Rowan

& Littlefield, Lanham 2007.

Vance C., Hard choices: Critical years in America's foreign policy, Simon & Shuster, New

York 1983.

Vo N.T., Vietnam's Economic Policy Since 1975, Institute of Southeast Asian Studies,

Singapore 1990.

Walton C.D., Geopolitics and the Great Powers in the Twenty-first Century, Routledge,

Abingdon 2007.

Waltz K., Structural realism after the Cold War, [w:] Ikenberry G.J. (red.), America

Unrivaled: the future of the balance of power, Cornell University Press, Ithaca 2002.

Waltz K., Realism and International Politics, Routledge, New York 2008.

Waltz K., Theory of International politics, Waveland Press, New York 2010.

Wang Q.K., Hegemonic Cooperation and Conflict: Postwar Japan's China policy and the

United States, Praeger, New York 2000.

Wiest A., Rolling Thunder in a Gentle Land, Osprey Publishing, Oxford 2006.

Wight M., The Balance of Power, [w:] Butterfield H., Wight M., Diplomatic Investigations:

Essays in the Theory of International Politics, Allen & Unwin, London 1966.

Wohlforth W.C., US Strategy in a Unipolar World, [w:] Ikenberry G. J. (red.), America

Unrivaled: the future of the balance of power, Cornell University Press, Ithaca 2002.

Womack B., China and Vietnam: politics of assymetry, Cambridge University Press,

Cambridge 2006.

Yee H., Storey I., The China Threat: perceptions, myths and reality, Routledge Curzon,

Abington 2002.

Yu S. Q., Vietnam – Quo Vadis?, National University of Singapore, Singapore 2008.

Zasloff J.J., Postwar Indochina: Old Enemies and New Allies, Foreign Service Institute,

Washington DC 1988.

Zhao S., Power Competition in East Asia: from the Old Chinese World Order to Post-Cold

War Regional Multipolarity, St Martin's Press, New York 1998.

Zhu Z., US–China Relations in the 21st Century: power transition and peace, Routledge,

New York 2006.

Artykuły naukowe oraz rozdziały w monografiach

Abrami R.M., Vietnam in 2002: on the road to recovery, “Asian Survey” 2003, vol. 43, nr 1.

258

Abuza Z., International Relations Theory and Vietnam, “Contemporary Southeast Asia”

1996, vol. 17, nr 5.

Abuza Z., The Lessons of Le Kha Phieu: changing rules in Vietnamese Politics,

“Contemporary Southeast Asia” 2002, vol. 24, nr 1.

Acharya A., Will Asia's past be its future?, “International Security” 2003/2004, vol. 23, nr 3.

Acharya A., S. S. Tang, Between balance and community: America, ASEAN and the security

of Southeast Asia, “International Relations of the Asia Pacific” 2007, vol. 6.

Amer R., Conflict Management and constructive engagement in ASEAN's expansion, “Third

World Quarterly” 2010, vol. 20, nr. 5.

Amer R., Vietnam in 2010: Regional Leadership, “Asian Survey” 2010, vol. 51, nr 1.

Amer R., China, Vietnam and the South China Sea: Disputes and Dispute Management,

“Ocean Development and International Law” 2014, vol. 45, 2014.

Ba A.D., Staking Claims and Making Waves in the South China Sea: How Troubled Are the

Waters?, “Contemporary Southeast Asia” 2011, vol.33, nr 3.

Bader J., Dollar D., Why the TPP is the Linchpin of the Asia Rebalance, Brookings Institute,

28 lipiec 2015.

Beckley M., The Myth of Entangling Alliances: Reassessing the Security Risks of US Defense

Pacts, “International Security” 2015, vol. 39, nr 4.

Bernstein R., Munro R.H., The Coming Conflict with America, “Foreign Affairs” 1997, vol.

76, nr 2.

Betts R.K., Wealth, Power and Instability: East Asia and the United States after the Cold

War, “International Security” 1993, vol. 18, nr 3.

Brands H., Fools Rush Out? The flawed logic of offshore balancing, “The Washington

Quarterly” 2015, vol. 38, nr 2.

Brinkley D., Democratic Enlargement: The Clinton Doctrine, “Foreign Policy” 1997,

vol.106, nr. 1.

Brown F., Rapproachment between Vietnam and United States, “Contemporary Southeast

Asia” 2010, vol. 32, nr 3.

Brown F., Vietnam and America: Parameters of the Possible, “Current History” kwiecień

2010.

Brown F., Cuba, Vietnam, and “Normalization”, “Scholary perspectives on US-Cuban

relations” 2016, http://www.american.edu/clals/Implications-of-Normalization-with-

SSRC-Brown.cfm (dostęp: 14 marca 2017).

Bryła J., Multilateralizm i unilateralizm – globalne trendy a amerykańska polityka

zagraniczna, „Prawo i Polityka” 2009, nr 1.

Brzeziński Z., Opinion: the Balance of Power Delusion, “Foreign Policy” 1972, vol.7.

http://www.american.edu/clals/Implications-of-Normalization-with-SSRC-Brown.cfm

http://www.american.edu/clals/Implications-of-Normalization-with-SSRC-Brown.cfm

259

Buchan A., The Indochina War and the World Politics, “ Foreign Affairs” 1975, vol. 53, nr. 4.

Buckingham Jr., W.A., Operation Ranch Hand: The Air Force and Herbicides in Southeast

Asia, 1961–1971, “Air University Review”, lipiec–sierpień 1983.

Bull H., The New Balance of power in Asia and the Pacific, “Foreign Affairs”, lipiec 1971.

Chan S., An Odd Thing Happened on the Way to the Balancing: East Asian States' Reaction

to China's rise, “International Studies Review” 2010, vol. 12, nr 3.

Chatterjee P., The Classical Balance of Power Theory, “Journal of Peace Research” 1972,

vol. 9, nr 1.

Cheng J. Y.S., Sino-Vietnamese Relations in the early Twenty-First Century: Economics in

Command?, “Asian Survey” 2011, vol. 51, nr 2.

Christensen T.J., Fostering Stability or Creating a Monster? The Rise of China and US Policy

towards East Asia, “International Security”, vol. 31, nr 1.

Christensen T.J., Posing Problems without Catching Up: China's Rise and Challenges for US

Security Policy, “ International Security” 2001, vol. 25, nr 4.

Cima R.J., Vietnam's Economic Reform: Approaching the 1990s, “Asian Survey” 1989, vol.

29, nr 8.

Cima R.J., Vietnam in 1989: Initiating the Post-Cambodia Period, “Asian Survey” 1990, vol.

30, nr 1.

Clifford C.M., A Vietnam Reappraisal: the personal history of one man's view and how it

evolved, “Foreign Affairs” 1969, vol. 47, nr 4.

Clinton H.R., America's Pacific Century, “Foreign Policy” 11, październik 2011,

https://foreignpolicy.com/2011/10/11/americas-pacific-century/ (dostęp: 10 maja

2017).

Das S.B., Shrestha O.L, , Vietnam: further challenges in 2009, “ASEAN Economic Bulletin”

2009, vol. 26, nr 1.

Deutsch K., Singer J.D., Multipolar Power Systems and International Stability, “World

Politics” 1964, vol. 16, nr 3.

Dittmer L., The Strategic Triangle: An Elementary Game-Theoretical Analysis, “World

Politics” 1981, nr 1.,

Dosch J., Vietnam in 2008: Foreign policy successes but daunting domestic problems, “Asian

Survey” 2009.

Douglas W.A., Security Stability in East Asia, “Asian Perspective” 2016, vol. 40.

Doyle M., Liberalism and World Politics, “The American Political Science Review” 1986,

vol. 80, nr 4.

Elder R.E., Factors Affecting Stability of the Balance of Power, “The Western Political

Quarterly” 1950, vol. 3, nr 2.


260

Ellis D.C., US Grand Strategy Following George W. Bush Presidency, “International Studies

Perspective” 2009, vol. 10.

Emmers R., Regional hegemonies and the exercise of power in Southeast Asia, “Asian

Survey” 2005, vol. 45, nr 4.

Fehrs M., Letting Bygones be Bygones: Rapprochement in US Foreign Policy, “Foreign

Policy Analysis” 2016, vol. 12.

Fforde A., Vietnam in 2004: Popular Authority Seeking Power?, “Asian Survey” 2005, vol.

45, nr 1.

Fforde A., History and the Origins of Vietnam's Post-War Economic Success, “Asian Survey”

2009, vol. 49, nr 3.

Fisher R., Beyond Normalization: A Winning Strategy for U.S. Relations with Vietnam,

“Heritage Foundation” 18 lipiec 1995.

Friedberg A.L., Ripe for Rivalry: Prospects for Peace in a Multipolar Asia, “International

Security” 1993, vol. 18, nr 2.

Goh E., Meeting the China Challenge: The U.S. in Southeast Asian Regional Security

Strategies, East-West Centre, Washington 2005.

Goh E., Great Powers and Hierarchical Order in Southeast Asia: Analyzing Regional

Security Strategies, “International Security” 2007/2008, vol. 32, nr 3.

Goh E., Institutions and the great power bargain in East Asia: ASEAN's limited 'brokerage'

role, “International Relations of Asia Pacific” 2012, vol. 11.

Goodman A.E., Vietnam's Post-Cold War Diplomacy and the U.S. Response, “Asian Survey”

1993, vol. 33, nr 8.

Goodman A.E., Vietnam in 1994: With Peace at Hand, “Asian Survey” 1995, vol. 35, nr 1.

Goodman A.E., The Political Consequences of Normalization of US–Vietnam Relations,


Goodman A.E., Vietnam and ASEAN: who would have thought it possible?, “Asian Survey”

1996, vol. 36, nr 6.

Gowa J., Bipolarity, Multipolarity and Free Trade, “The American Political Science Review”

1989, vol. 83, nr 4.

Grinter L.E., Vietnam's Thrust into Globalization: Doi moi's Long road, “Asian Affairs”

2006.

Guan C., Decision-Making Leading to the Tet Offensive – The Vietnamese Communist

Perspective, “Journal of Contemporary History” 1998, vol. 33, nr 3.

Haacke J., Michael Leifer and the balance of power, “The Pacific Review” 2005, vol. 18, nr

1.

Haas E., The Balance of Power as a Guide for Policy-Making, “Journal of Politics” 1953, vol.

15, nr 3.

261

Haas E., The Balance of Power: Prescription, Concept or Propaganda?, “World Politics”

1953, vol. 5, nr 4.

Hafla Piei M., N.A. Khalifah, Vietnam in ASEAN: trade, investment and other economic

effects, “ASEAN Economic Bulletin” 1996.

Haliżak E., Spór o archipelagi na Morzu Południowochińskim – znaczenie dla

międzynarodowego prawa morza i bezpieczeństwa w regionie, [w:] Haliżak E.,

Kuźniar R., Prawo, instytucje i polityka w procesie globalizacji, „Scholar

Warszawa” 2003, s. 174–201.

Haun P., Jackson C., Breaker of Armies: Air Power in the Easter Offensive and the Myth of

Linebacker I and II in the Vietnam War, “International Security” 2016, vol. 40, nr 3.

Healy B., Stein A., The Balance of Power in International History, “Journal of Conflict

Resolution” 1973, vol. 17, nr 1.

Heng R. Hiang-Khng, Vietnam: light at the end of economic tunnel?, “Southeast Asian

Affairs” 2001. Występuje też jako Russel Heng Hian Khng

Herring G.C., America and Vietnam: an Unending War, “Foreign Affairs” 1991/1992,

Winter.

Hoang Anh Tuan, Rapprochement Between Vietnam and United States: A Response,

“Contemporary Southeast Asia“ 2010, vol. 32, nr 3.

Hoang Xuan Lam, Our Party’s viewpoint on maintaining peace, stability for country’s

development, “National Defense Journal” 30 maj 2016, Hanoi, Ministry of National

Defense, http://tapchiqptd.vn/en/theory-and-practice/our-partys-viewpoint-on-

maintaining-peace-stability-for-countrys-development/8979.html.

Holmes J.R. i Toshi Yoshihara T., An Ocean too far: Offshore balancing in the Indian Ocean,

“Asian Security” 2012, vol. 8, nr 1.

Huong, Le Thu, Vietnam: straddling Southeast Asia's divide, ISEAS Publishing, Singapore

2014.

Huong, Le Thu, Vietnam’s Evolving Role in ASEAN: From Adjusting to Advocating,

Brookings Institute, 24 lipiec 2016.

Hy V. Luong, Vietnam in 2005: Economic Momentum and Stronger State-Society Dialogue,

“Asian Survey” 2006, vol. 46, nr 1.

Hy V. Luong, Vietnam in 2006: Stronger Global Intergration and Resolve for Better

Governance, “Asian Survey” 2007, vol. 47, nr 1.

Ikenberry G.J., Tsuchiyama J., Between balance of power and community: the future of

multilateral security coopertion in the Asia Pacific, “ International Relations of the

Asia Pacific” 2002, vol 2.

Ikenberry G.J. i Walt S., Offshore Balancing or International Institutions? The way forward

for US foreign policy, “Brown Journal of World Affairs” 2007, vol. 14, nr 1.

http://tapchiqptd.vn/en/theory-and-practice/our-partys-viewpoint-on-maintaining-peace-stability-for-countrys-development/8979.html

http://tapchiqptd.vn/en/theory-and-practice/our-partys-viewpoint-on-maintaining-peace-stability-for-countrys-development/8979.html

262

Irving G., Vietnam: Assessing the achivement of doi moi, “Journal of Development Studies”

1995, vol. 35, nr 5.

Jackson G., The offshore balancing thesis reconsidered: realism, the balance of power in

Europe and America's decision for war in 1917, “Security Studies” 2012, vol. 21.

Johnson C., America's Empire of Bases, “Global Policy Forum” styczeń 2004,

https://www.globalpolicy.org/component/content/article/153/26119.html (dostęp: 27

marca 2017).

Kang D.C., Getting Asia Wrong: The Need for New Analytical Frameworks, “International

Security” 2003, vol. 27, nr 4.

Kaplan M.A., Balance of Power, Bipolarity and Other Models of International Systems, “The

American Political Science Review” 1957, vol. 51, nr 3.

Kaplan M.A., The Hard Facts of International Theory, “Journal of International Affairs”

1990, vol. 44, nr 1.

Kaplan R., The Vietnam Solution, “The Atlantic”, czerwiec 2012.

Khanh, Huynh Kim, Restructuring the Economy of South Vietnam, “Southeast Asian Affairs”

1976.

Kimura T., Vietnam – Ten years of economic struggle, “Asian Survey” 1986, vol. 26, nr 10.

Kissinger H., The Viet Nam Negotiations, “Foreign Affairs”, styczeń 1969.

Kivimäki T., East Asian relative peace and the ASEAN Way, “International Relations of the

Asia Pacific” 2012, vol. 11.

Korpi W., Conflict and the Balance of Power, “Acta Sociologica” 1974, vol. 17, nr 2.

Kreisberg P.H, The U.S. and Asia: Mounting dilemmas, “Asian Survey” 1990, vol. 30, nr 1.

Kreisberg P.H., The United States in Asia in 1985: more problems, fewer solutions, “Asian

Survey”1985, vol. 26, nr 1.

Kurlantzick J., How China is Changing Global Diplomacy, “The New Republic” 27 czerwiec

2005.

Kwon R., How the legacy of French colonization has shaped divergent levels of economic

development in East Asia, “The Sociologican Quarterly” 2011, vol. 52.

Lake A.D., Beyond Anarchy: The Importance of Security Institutions, “International Security”

2001, vol. 26, nr 1.

Lam Lai Sing, A Short Note on ASEAN–Great Power Interaction, “Contemporary Southeast

Asia” 1994, vol. 15, nr 4.

Layne C, From Preponderance to Offshore Balancing: America's Future Grand Strategy,

“International Security” 1997, vol. 22, nr 1.

Le Hong Hiep, Performance-based Legitimacy: The Case of the Communist Party of Vietnam

and Doi Moi, ”Contemporary Southeast Asia” 2012, vol. 34, nr 2.

https://www.globalpolicy.org/component/content/article/153/26119.html

263

Le Hong Hiep, Vietnam's Hedging Strategy against China since Normalization,


Le Hong Hiep, Vietnam’s Alliance Politics in South China Sea, “ISEAS Publishing” 2015.

Le Q.-Ph., Nguyen D.T., Bandara J.S., Vietnam's Foreign Trade in the Context of ASEAN and

the Asia–Pacific Region, “ASEAN Economic Bulletin” 1996.

Lee J., Reforms will determine degree of Vietnam's dependence on China, “Trends in

Southeast Asia” 2014, ISEAS Singapore.

Levy J.S., Balancing on Land and at Sea: Do States Ally against Leading Global Power?,

“International Security” 2010, vol. 35, nr 1.

Limaye S. P., Minding the Gaps: the Bush Administration and the US-Southeast Asia

Relations, “Contemporary Southeast Asia” 2004, vol. 26, nr 1.

Limaye S. P., Challenges for U.S.-Asia Pacific Policy in the Second Bush Administration,

East West Center 2006, http://www.eastwestcenter.org/publications/challenges-us-

asia-pacific-policy-second-bush-administration (dostęp: 2 marca 2018).

Logevall F., What Really Happened in Vietnam: The North, the South, and the American

Defeat, “Foreign Affars” listopad/grudzień 2012.

MacGregor C., China, Vietnam and the Cambodian Conflict: Beijing's End Game Strategy,

“Asian Survey” 1990, vol. 30, nr 2.

Maurseth P., Balance-of-Power Thinking from Reneissance to the French Revolution,

“Journal of Peace Research” 1964, vol. 1 nr 2.

Mauzy D.K., Job B.L., US Foreign Policy in Southeast Asia: Limited Re-engagement after

Years of Benign Neglect, “Asian Survey” 2007, vol. 47, nr 4.

Mearsheimer J.J., The Case for Offshore Balancing, “Foreign Affairs” 2016 lipiec/sierpień.

Medeiros E.S., Strategic Hedging and the Future of Asia–Pacific Stability, “Washington

Quartely” 2005/2006, Winter.

Midlarsky M.I., The Balance of Power as a "Just" Historical System, “Polity” 1983, vol. 16,

nr 2.

Morgenthau H., Vietnam and the National Interest, Lipiec 1965,

https://web.viu.ca/davies/H323Vietnam/Morgenthau_article_Time.1965.htm (dostęp:

12 luty 2016).

Morgenthau H., We Are Deluding Ourselves in Vietnam, kwiecień 1965,

ttps://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/vietnam/hans'.htm (dostęp: 12 lutego 2016).

Morgenthau H., To intervene or not to intervene, “Foreign Affairs”, kwiecień 1967.

Nguyen Hong Thao, Vietnam and the Code of Conduct for the South China Sea, “Ocean

Development and International Law” 2001, vol. 32.

http://www.eastwestcenter.org/publications/challenges-us-asia-pacific-policy-second-bush-administration

http://www.eastwestcenter.org/publications/challenges-us-asia-pacific-policy-second-bush-administration

https://web.viu.ca/davies/H323Vietnam/Morgenthau_article_Time.1965.htm

264

Nguyen Vu Tung Vietnam–ASEAN Co-operation after the Cold War and the Continued

Search for a Theoretical Framework, “Contemporary Southeast Asia“ 2002, vol. 24,

nr 1.

Nixon R., Asia after Viet Nam, “Foreign Affairs” październik 1967.

Nye Jr J., East Asian Security: Case for Deeper Engagement, “Foreign Affairs” lipiec/sierpień

1995.

Nye Jr. J., Is The Americam Century Over?, “Political Science Quarterly” 2015, vol. 130, nr

3.

Olivie I., Steinberg F., Vietnam Goes Western: A Political Economy Analysis of Vietnam's

Accession to the WTO, “Revista de Economia Mundial” 2014, vol. 36.

Paul T.V., Soft Balancing in the Age of US Primacy, “International Security” 2005, vol. 30, nr

1.

Pham Quang Minh, The East Asia Security Environment in the Beginning of the Twenty-First

Century and the Adjustments in Vietnamese Foreign Policy, “Asia-Pacific Review”

2011, vol. 18, nr. 1.

Poling G., Green M., Hiebert M., Johnson C., Searight A., Glassner B., Judgement Day: The

South China Sea Tribunal Issues Its Ruling , “Asia Maritime Transparency Initiative”

11 July 2016, https://amti.csis.org/arbitration-ruling-analysis/ (dostęp: 6 listopada

2019).

Rapkin D.P., Thompson W.R., Christopherson J.A., Bipolarity and Bipolarization in the Cold

War Era, “The Journal of Conflict Resolution” 1979, vol. 23, nr 2.

Ravenal E.C., The Nixon Doctrine and Our Asian Commitments, “Foreign Affairs” styczeń

1971.

Ravenhill J., Is China an Economic Threat to Southeast Asia?, “Asian Survey” 2006, vol. 46,

nr 5.

Reinstein T.A., Seeking a Second Opinion: Robert McNamara's Distrust of the US

Intelligence Community During the Operation Rolling Thunder, “Federal History”

2006, vol. 8.

Rice C., Promoting National Interest, “Foreign Affairs“ 2000, vol. 79, nr 1.

Robbins J.S., An Old, Old Story: Misreading Tet, Again, “World Affairs” wrzesień/padziernik

2010.

Rosecrance R., The Emerging Overbalance of Power, “American Interest” 2014, vol. 10, nr 1.

Ross R., The Problem with the Pivot: Obama’s New Asia Policy Is Unnecessary and

Counterproductive, “Foreign Affairs” listopad/grudzień 2012.

Rowiński J., Morze Południowochińskie – region potencjalnego konfliktu w Azji, PISM,

Warszawa 1990.

Rumsfeld D., The US in a dangerous, untidy world, “National Review” 27 czerwiec 1980.

https://amti.csis.org/arbitration-ruling-analysis/

265

Scalapino R.A., The United States and Asia in 1998: Summitry Amid Crisis, “Asian Survey”

1999, vol. 39, nr 1.

Schuman F.L., War, Peace and the Balance of Power, “The Annals of the American

Academy of Political and Social Science” 1940, vol. 210.

Schwartz H., The Moscow–Peking–Washington Triangle, “Annals of American Academy and

Social Science” 1978, nr 414.

Scott D., US Strategy in the Pacific – Geopolitical Positioning for the Twenty-First Century,

“Geopolitics” 2012, vol. 12.

Sebastian L.C., The Changing Dimensions of US National Security Strategy: a Review

Article, “Contemporary Southeast Asia” 1995, vol.16, nr 4.

Selden Z., Balancing Against or Balancing With? The Spectrum of Alignment and the

Endurance of American Hegemony, “Security Studies” 2013, vol. 22.

Shambaugh D., The New Strategic Triangle: US and European Reactions to China Rise, “The

Washington Quarterly” 2005, nr 3.

Shee Poon Kim, The March 1988 Skirmish over Spratly Islands and Its Implications for Sino-

Vietnamese Relations, w: R.D. Hill, N.G. Owen, E.V. Roberts (eds), Fishing in

Troubled Waters, Centre for Asia Studies, Hong Kong 1991, s. 177–191

Shee Poon Kim, The South China Sea in China’s Strategic Thinking, “Contemporary

Southeast Asia”, 1998, nr 4, s. 369–387.

Shepherd W.R., Common Sense in Foreign Policy, “Political Science Quarterly” 1916, vol.

31, nr 1.

Short A., The United States and Vietnam: Innocence or Ignorance?, “Political Studies” 1986,

vol. 33.

Shulsky A.N., Deterrence Theory and Chinese Behavior, RAND 2000,

https://www.rand.org/pubs/monograph_reports/MR1161.html (dostęp: 6 kwietnia

2018).

Sidel M., Vietnam in 1998: reform confronts the regional crisis, “Asian Survey” 1999, vol. 39

nr 1.

Simon S.D., The US Rebalance and Southeast Asia: A Work in Progress, “Asian Survey”

2015, vol. 55, nr 3.

Sok Udom Deth, The Rise and Fall of Democratic Kampuchea, “Asian History in Twentieth

Century” 2009,

https://www.academia.edu/374624/The_Rise_and_Fall_of_Democratic_Kampuchea?a

uto=download (dostęp: 18 lipca 2017).

Stellman J.M., Stellman S.D., Christian R., Weber T., Tomasallo C., The Extend and Patterns

of Usage of Agent Orange and Other Herbicides in Vietnam, “Nature” 2003, vol. 422.

https://www.rand.org/pubs/monograph_reports/MR1161.html

https://www.academia.edu/374624/The_Rise_and_Fall_of_Democratic_Kampuchea?auto=download

https://www.academia.edu/374624/The_Rise_and_Fall_of_Democratic_Kampuchea?auto=download

266

Stern L.M., Building Stratetic relations with Vietnam, The Heritage Foundation 2012,

http://www.heritage.org/research/reports/2012/07/us-vietnam-defense-relations-

investing-in-strategic-alignment (dostęp: 23 kwietnia 2014).

Storey I., Conflict in the South China Sea: China's Relations with Vietnam and the

Philippines, “Asia Pacific Journal” 2008, vol. 6, nr 4.

Stuart-Fox M., Southeast Asia and China: The Role of History and Culture in Shaping Future

Relations, “Contemporary Southeast Asia” 2004, vol. 26, nr 1.

Swaine M., China's Military Muscle, Carnegie Endowment for International Peace, 19

stycznia 2011, http://carnegieendowment.org/2011/01/19/china-s-military-

muscle/19r#interests (dostęp: 11 styczeń 2011).

Tao Xie, T., Page B.I., Americans and the rise of China as a world power, “Journal of

Contemporary China” 2010, vol. 19, nr 65.

Tan Teng Lang, Economic Debates in Vietnam: Issues and problems in reconstruction and

development (1975–84), Institute of Southeast Asian Studies, Singapore 1985.

Thayer C. i Amer R., Vietnamese Foreign Policy in Transition, Institute of Southeast Asian

Studies, Singapore 1999.

Thayer C., The Vietnam People's Army under Doi Moi, “Pacific Strategic Paper” 1994,

Institute of International Relations, Singapore 1994.

Thayer C., The Tyranny of Geography: Vietnamese Strategies to Constrain China in South

China Sea, “Contemporary Southeast Asia” 2011, vol. 33, nr 3.

Thayer C., The U.S.–Vietnam Comprehensive Partnership: what's in a name?, “Thayer

Consutancy” 2013.

Thayer C., Vietnam in 2013: Domestic Contestation and Foreign Policy Success, “Southeast

Asian Affars” 2014.

Thayer C., 8 Developments in US–Vietnam Relations Show Emerging Partnership, “The

Diplomat” 10 lipiec 2015, http://thediplomat.com/2015/07/8-developments-in-us-

vietnam-relations-show-emerging-partnership/ (dostęp: 10 stycznia 2018).

Tir J., Diehl P.F., Geographic dimentions of enduring rivalries, “Political Geography” 2002,

vol. 21, nr 2.

Tow S., Southeast Asia in the Sino-U.S. Strategic Balance, “Contemporary Southeast Asia”

2004, vol. 26, nr 3.

Tow W., The United States and Asia in 2014: Reconciling Rebalancing and Strategic

Constraints, “Asian Survey” 2015, vol. 55, nr 1.

Tuan Minh Ta, The Future of Vietnam–U.S. Relations, Brookings Institute,

https://www.brookings.edu/opinions/the-future-of-vietnam-u-s-relations/ (dostęp: 14

kwietnia 2010).

Vagts A., Balance of Power: Growth of an Idea, “World Politics“ 1948, vol. 1, nr 1.

http://www.heritage.org/research/reports/2012/07/us-vietnam-defense-relations-investing-in-strategic-alignment

http://www.heritage.org/research/reports/2012/07/us-vietnam-defense-relations-investing-in-strategic-alignment

http://carnegieendowment.org/2011/01/19/china-s-military-muscle/19r#interests

http://carnegieendowment.org/2011/01/19/china-s-military-muscle/19r#interests

http://thediplomat.com/2015/07/8-developments-in-us-vietnam-relations-show-emerging-partnership/

http://thediplomat.com/2015/07/8-developments-in-us-vietnam-relations-show-emerging-partnership/

https://www.brookings.edu/opinions/the-future-of-vietnam-u-s-relations/

267

Vo Tri Thanh, Nguyen Anh Duong, Vietnam after two years of WTO accession: what lessons

can be learnt?, “ASEAN Econimic Bulletin” 2009, vol. 26, nr 1.

Vo Tri Thanh, Vietnam's Economic Experience Since WTO Accession, [w:] Chirathivat S.,

Global Economic Uncertainties and Southeast Asian Economies, Institute of

Southeast Asian Studies, Singapore 2015.

Vuving A., Strategy and evolution of Vietnam's China Policy: A Changing Mixture of

Pathways, “Asian Survey“ 2006, vol. 46, nr 6.

Vuving A., Grand Strategic Fit and Power Shift: Explaining Turning Points in China-

Vietnam Relations, [w:] Tang S.S., Mingjiang L., Acharya A., Living with China:

Regional States and China through Crises and Turning Points, Routledge, New York

2009.

Vuving A., The Future of China's Rise: How China's Economic Growth Will Shift the Sino-

US Balance of Power 2010–2040, “Asian Politics and Policy” 2012, vol. 4 , nr 3.

Vuving A., How Experience and Indentity Shape Vietnam's Relations with China and the

United States, [w:] Park J.-W., Shin G.-W., Keyser D.K., Asia's Middle Powers? The

Identity and Regional policy of South Korea and Vietnam, Brookings Institute,

Baltimore 2013.

Wagner R.H., The Theory of Games and the Balance of Power, “World Politics” 1986, vol.

38, nr 4.

Wagner R.H., What was Bipolarity?, “International Organization” 1993, vol. 47, nr 1.

Wagner R.H., Peace, War and the Balance of Power, “The American Political Science

Review” 1994, vol. 88, nr 3.

Watanabe T., Tow W., Trilateralism. Southeast Asia and Multilateralism, [w:] Tow W. et al.

(eds) Asia Pacific Security: US–Australia and Japan and the New Security Triangle,

Routledge, London 2007.

Weinstein F.B., US–Vietnam relations and the security of Southeast Asia, “Foreign Affairs”

lipiec 1978.

Wilkins T., Alignment not Alliance: The Shifting Paradigms of International Security

Cooperation, “Review of International Studies” 2012, nr 1.

Womack B., Vietnam in 1996: Reform Immobilism, “Asian Survey” 1996, vol. 37, nr 1.

Womack B., China and Vietnam: Managing an Asymmetric Relationship in an Era of

Economic Uncertainty, “Asian Politics and Policy” 2010, nr 4, s. 583–600.

Womack B., Asymmetric Rivals: China and Vietnam, [w:]. Ganguly S., Thompson W. (red.)

Asian Rivalries. Conflict, Escalation, and Limitations on Two-level Games,

“Standford University Press”, Stanford 2011, s. 176–194.

268

Womack B., Modernization and the Sino-Vietnamese Model, “International Journal of

Chinese Studies” 2011, nr 3, s. 157–175.

Lim Y.-H., Locating Transition: the prospect for a US–China transition in Asia, “Journal of

Contemporary China” 2010, vol. 19.

Zajączkowski J., Strategie morskie Indii, Chin i USA w regionie Oceanu Indyjskiego: analiza

w kategoriach realizmu ofensywnego, „Stosunki Międzynarodowe” 2015, vol. 51, nr2.

Zhao S., A New Model of Big Power Relations? China–US strategic rivalry and the balance

of power in the Asia Pacific, “Journal of Contemporary China” vol. 24, nr 93

Zinnes D.A., An Analytical Study of the Balance of Power Theories, “Journal of Peace

Research” 1967, vol. 4, nr 3.

Zinnes D.A., Gillespie J.V., Tahim G.S., Formal Analysis of Some Issues in Balance of Power

Theories, “International Studies Quarterly” 1978, vol. 22, nr 3.

Dokumenty

19 U.S. Code § 1677 – Definitions; special rules. U.S. Code, Legal Information Institute,

Cornell University, https://www.law.cornell.edu/uscode/text/19/1677.

2010 Trade Policy Agenda and 2009 Annual Report of the President of the United States on

the Trade Agreement Program, Washington DC, Office of U.S., Trade Representative.

Agreement on Ending the War and Restoring Peace in Vietnam, Paris, 27 January 1973,

https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76v10/index (dostęp: 2 lutego

2016).

Assessment of the Five-Year Impact of the U.S.–Vietnam Bilateral Trade Agreement, STAR

Project 2007,

https://www.usitc.gov/research_and_analysis/economics_seminars/2008/Parker_paper

.pdf (dostęp: 7 marca 2017).

Atlantic Charter, 14 August 1941

https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_16912.htm (dostęp: 2 lutego 2016).

Bonsal Ph., Memorandum by the Director of the Office of Philippine and Southeast Asia

Affairs, 8 March 1954, Washington DC, Department of State.

Bush G.H.W., Inaugural Address by President George H.W. Bush, Washington, C-Span 20

styczeń 1989, https://www.youtube.com/watch?v=4S2ptmXsxzs (dostęp: 10 kwietnia

2017).

Bush G.H.W., Remarks to the American Legislative Exchange Council, 1 marzec 1991,

https://www.presidency.ucsb.edu/ws?pid=19351 (dostęp: 11 kwietnia 2017).

https://www.law.cornell.edu/uscode/text/19/1677

https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-76v10/index

https://www.usitc.gov/research_and_analysis/economics_seminars/2008/Parker_paper.pdf

https://www.usitc.gov/research_and_analysis/economics_seminars/2008/Parker_paper.pdf

https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_16912.htm

https://www.youtube.com/watch?v=4S2ptmXsxzs

https://www.presidency.ucsb.edu/ws?pid=19351

269

Bush G.W., Inaugural Address, Washington, The American Presidency Project 20 stycznia

2001, http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=25853 (dostęp: 11 kwietnia 2017).

Bush G.W., National Security Strategy of the United States of America, Washington DC,

White House 2002.

Bush G.W., National Security Strategy, Washington DC, White House 2006.

Bush G.W., State of the Union, 28 January 2006, Washington DC, White House,

https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/01/print/20030128-

19.html (dostęp: 11 września 2017).

Case F.J., Tentative Findings on US Policy in the Far East, DDRS, 2 September 1949.

Church F., Two Sentinels Of the Status Quo, 11 stycznia 1969.

Clinton H.R. Press Availability at the ASEAN Summit, 22 July 2009, https://2009-

2017.state.gov/secretary/20092013clinton/rm/2009a/july/index.htm.

Clinton H.R., Remarks at the ASEAN Ministerial Meeting, Hanoi, 22 July 2010,

http://www.state.gov/secretary/20092013clinton/rm/2010/07/145046.htm.

Clinton H.R., Remarks in Hanoi, Vietnam, U.S. Department of State 23 July 2010,

http://iipdigital.usembassy.gov/st/english/texttrans/2010/07/20100723164658su0.4912

989.html#axzz49ydLR0Wl.

Clinton H.R., America's Engagement in the Asia-Pacific, Honolulu, US Department of State

28 September 2010, https://2009-

2017.state.gov/secretary/20092013clinton/rm/2010/10/150141.htm (dostęp: 29

września 2017).

Clinton H.R, Historical Conference on the American Experience in Southeast Asia, 29

September 2010, Washington DC, US Department of State.

Clinton H.R., Remarks With Vietnamese Foreign Minister Pham Gia Khiem, Hanoi 30

October 2010, US Department of State. https://2009-

2017.state.gov/secretary/20092013clinton/rm/2010/10/150189.htm (dostęp: 29

września 2017).

Clinton W. (Bill), National Security Strategy of the United States, White House 1993.

Clinton W. (Bill), National Security Strategy of Engagement and Enlargement, White House

1994.

Clinton W. (Bill), Remarks Announcing the Normalization of Diplomatic Relations With

Vietnam, Washington DC, 11 July 1995,

http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=51605 (dostęp: 12 września 2017).

Clinton W. (Bill), Announcement by President Clinton of the normalization of relations

between U.S. and Vietnam, Washington, Konsulat w Ho Chi Minh, 11 July 1995,

https://www.youtube.com/watch?v=V9Ky5cUKsoU (dostęp: 11 maja 2017).


https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/01/print/20030128-19.html

https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2003/01/print/20030128-19.html



http://www.state.gov/secretary/20092013clinton/rm/2010/07/145046.htm






https://www.youtube.com/watch?v=V9Ky5cUKsoU

270

Clinton W. (Bill), Memorandum on Vietnamese Cooperation in Accounting for United States

Prisoners of War and Missing in Action (POW/MIA), 29 May 1996,

http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=107566 (dostęp: 11 maja 2017).

Clinton W. (Bill), A National Security Strategy For A New Century, Washington DC, White

House 1997.

Clinton W. (Bill), National Security Strategy for a New Century, Washington DC, White

House 1998.

Clinton W. (Bill), National Security Strategy for a New Century, Washington DC, White

House 1999.

Clinton W. (Bill), Remarks on United States Foreign Policy, San Francisco, 26 February

1999, http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=57170 (dostęp: 12 września 2017).

Clinton W. (Bill), National Security Strategy for a Global Age, Washington DC, White House

2000.

Clinton W. (Bill), Przemówienie z okazji podpisania BTA, 13 July 2000,

http://xroads.virginia.edu/~ma01/lundy/v/clinton.html.

Clinton W. (Bill), Speech at Vietnam National University, Hanoi, 17 November 2000,

https://www.youtube.com/watch?v=Z6b9ktchnx4 (dostęp: 11 maja 2017).

Congressional Record Vol. 151-Part 11: Proceedings and Debates of the 109th Congress:

First Session, Washington DC, House of Congress 2005,

https://books.google.pl/books?id=UvKkE3Ype2UC (dostęp: 10 września 2017).

Congressional Records. 109th Congress, 1st Session Issue: Vol. 151, No. 28, Washington DC,

House of Congress 2005, https://www.congress.gov/congressional-

record/2005/3/10/senate-section/article/s2417-2 (dostęp: 9 września 2017).

Constitution of the Socialist Republic of Vietnam 1992, https://asian-recipe.com/the-

constitution-of-vietnam-1992-1336 (dostęp: 8 września 2017).

Conway J.T., Roughead G., Allen T.W., A Cooperative Strategy for 21st Century Seapower,

US Department of Defense 2007.

Cossa R.A., Glosserman B., McDevitt M.A., Patel N., Przystup J., Roberts B., The United

States and the Asia–Pacific Region: Security Strategy for the Obama Administration,

CSIS 2009.

Declaration of Independence, 4 July 1776,

http://www.archives.gov/exhibits/charters/declaration_transcript.html (dostęp: 16

kwietnia 2016).

Declaration on Conduct of Parties in the South China Sea,

https://asean.org/?static_post=declaration-on-the-conduct-of-parties-in-the-south-

china-sea-2.

Dempsey M.E., National Military Strategy of United States of America, Washingtn DC,

Department of Defense 2015.

http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=107566


https://www.youtube.com/watch?v=Z6b9ktchnx4

https://books.google.pl/books?id=UvKkE3Ype2UC



https://asian-recipe.com/the-constitution-of-vietnam-1992-1336

https://asian-recipe.com/the-constitution-of-vietnam-1992-1336

http://www.archives.gov/exhibits/charters/declaration_transcript.html



271

Department of State Policy Statement, 27 wrzesień 1948, Washington DC, Department of

State, https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1948v06/d33 (dostęp: 17

sierpnia 2017).

Department of State, Expanded US Assistance for Maritime Capacity Building, 16 December

2013. https://2009-2017.state.gov/r/pa/prs/ps/2013/218735.htm (dostęp: 17 kwietnia

2016).

Department of State, Vietnam White Paper: Aggresion from the North, Washington DC 1965,

http://wiretap.area.com/Gopher/Gov/US-History/Vietnam/white-paper.txt.

Department of State, Memorandum on French in Indochina 22 June 1945, Washington DC.

Dulles J.F., Bulletin, 24 May 1954, Department of State.

Dulles J.F., Memorandum From Secretary of State to US Delegation in Geneva, 20 May

1954, Washington DC, Department of State.

Dulles J.F., Threat of the Red Asia, Bulletin 14 April 1954, Washington DC, Department of

State.

Eisenhower D., Domino Theory Speech, 7 April 1954,

http://coursesa.matrix.msu.edu/~hst306/documents/domino.html (dostęp: 31 stycznia

2017).

Eisenhower D., State of the Union Speach, 2 February 1953,

https://www.eisenhower.archives.gov/all_about_ike/speeches/1953_state_of_the_unio

n.pdf (dostęp: 16 kwietnia 2016).

Erickson A.S., America's Security Role in South China Sea. Testimony before a Hearing of

the House Foreign Affairs Committee, Subcommittee on Asia and the Pacific, 23 July

2015, https://www.andrewerickson.com/2015/07/my-testimony-before-the-house-

committee-on-foreign-affairs-subcommittee-on-asia-and-the-pacific-hearing-on-

americas-security-role-in-the-south-china-sea/ (dostęp: 18 marca 2017).

Fergusson I., Vaughn B., The Transpacific Partnership Agreement, Washington DC, CRS

2011.

Fergusson I., McMinimy M., Williams B., Transpacific Partnership Negotiations and Issues

for Congres, CRS 2015.

Froman M., Remarks, 16 June 2014, US Trade Representative.

Fukase E., Martin W.J., The Effects of the United States' Granting Most Favoured Nation

Status to Vietnam, World Bank 1999.

Fukase E., Martin W.J., A Quantitative Evaluation of Vietnam's Accession to the ASEAN Free

Trade Area, World Bank 1999.

Hagel C., The United States’ Contribution to Regional Stability, Singapur 31 May 2014,

Shangri-La Dialogue,

https://www.iiss.org/en/events/shangri%20la%20dialogue/archive/2014-c20c/plenary-

1-d1ba/chuck-hagel-a9cb (dostęp: 8 września 2017).

https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1948v06/d33

https://2009-2017.state.gov/r/pa/prs/ps/2013/218735.htm

http://coursesa.matrix.msu.edu/~hst306/documents/domino.html

https://www.eisenhower.archives.gov/all_about_ike/speeches/1953_state_of_the_union.pdf

https://www.eisenhower.archives.gov/all_about_ike/speeches/1953_state_of_the_union.pdf

https://www.andrewerickson.com/2015/07/my-testimony-before-the-house-committee-on-foreign-affairs-subcommittee-on-asia-and-the-pacific-hearing-on-americas-security-role-in-the-south-china-sea/



https://www.iiss.org/en/events/shangri%20la%20dialogue/archive/2014-c20c/plenary-1-d1ba/chuck-hagel-a9cb

https://www.iiss.org/en/events/shangri%20la%20dialogue/archive/2014-c20c/plenary-1-d1ba/chuck-hagel-a9cb

272

Handel Zagraniczny USA, Cenzus Stanów Zjednoczonych, https://www.census.gov/foreign-

trade/balance/c5520.html (dostęp: 10 maja 2019).

Heath D., Memorandum from US Ambassador to Vietnam, Laos and Cambodia to US

Department of State, Saigon, Department of State, 15 March 1954.

Hiebert M., Nguyen P.I., Poling G.B., A New Era in U.S.–Vietnam relations, Washington DC,

CRS 2015.

Ho Chi Minh, Proclamation of Independence, 5 kwiecień 1945,

http://afe.easia.columbia.edu/ps/vietnam/independence.pdf (dostęp: 16 kwietnia 2016).

Holst D.R., Tarp F., Vietnam’s Accession to the World Trade Organization: Economic

Projections to 2020, Central Institute for Economic Management, Hanoi 2010.

Human Rights in Vietnam Congres Records 109th Congress, 1st Session Issue: Vol. 151, No.

82, Washington DC, US Congress 2005, https://www.congress.gov/congressional-

record/2005/6/20/extensions-of-remarks-section/article/e1294-1 (dostęp: 8 września

2017).

International Religious Freedom Act of 1998, Congress of United States of America, US

Congress.

Jessup P.C., Memorandum by the Ambassador at Large (Jessup) to the Secretary of State, 16

November 1949, https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1949v07p2/d386

(dostęp: 10 listopada 2016).

Johnson L.B., U.S. Aims in Vietnam, Baltimore 7 April 1965,

http://www.vietnamwar.net/LBJ-2.htm (dostęp: 8 września 2017).

Johnson L.B., Address to the Nation 31 March 1968, Washington DC,

https://www.youtube.com/watch?v=FFyhAcp2DG4 (dostęp: 8 września 2017).

Joint Statement Between the Socialist Republic of Vietnam and the United States of America,.

Hanoi, Department of State, 17 lNovember 2006, http://2001-

2009.state.gov/p/eap/rls/prs/76322.htm.

Joint Statement on U.S.–Vietnam Political, Security and Defense Dialogue, Department of

State, 8 June 2009, Washington, https://2009-

2017.state.gov/r/pa/prs/ps/2009/06a/124460.htm (dostęp: 8 czerwca 2018).

Kennan G., Testimony in front of U.S. Senate Foreign Relations Committee. Fulbright

Vietnam Hearings, Waszyngton DC 13 February 1966, http://www.c-

span.org/video/?404438-1/george-kennan-testimony-1966-fulbright-vietnam-hearings.

Kennedy J.F., America's Stake in Vietnam, 1 June 1956, https://www.jfklibrary.org/Asset-

Viewer/Archives/JFKPOF-135-015.aspx (dostęp: 12 sierpnia 2017).

Kennedy R.F., Unwinnable War, 18 March 1968,

https://www.jfklibrary.org/Research/Research-Aids/Ready-Reference/RFK-

Speeches/Remarks-of-Robert-F-Kennedy-at-the-University-of-Kansas-March-18-

1968.aspx.



http://afe.easia.columbia.edu/ps/vietnam/independence.pdf

https://www.congress.gov/congressional-record/2005/6/20/extensions-of-remarks-section/article/e1294-1

https://www.congress.gov/congressional-record/2005/6/20/extensions-of-remarks-section/article/e1294-1

https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1949v07p2/d386

http://www.vietnamwar.net/LBJ-2.htm

https://www.youtube.com/watch?v=FFyhAcp2DG4

https://2009-2017.state.gov/r/pa/prs/ps/2009/06a/124460.htm

https://2009-2017.state.gov/r/pa/prs/ps/2009/06a/124460.htm

https://www.jfklibrary.org/Asset-Viewer/Archives/JFKPOF-135-015.aspx

https://www.jfklibrary.org/Asset-Viewer/Archives/JFKPOF-135-015.aspx

273

Kerry J., Statement before Senate Foreign Relations Committee, 23 April 1971, Washington

DC,

https://www.americanrhetoric.com/speeches/johnkerrysenateforeignrelationsvietnamw

ar.htm.

Kerry J., Vietnam Veterans Against the War Statement by John Kerry to the Senate Committee

of Foreign Relations, Fulbright Hearings, 23 April 1971,

http://www.wintersoldier.com/index.php?topic=Testimony.

Kerry J., Remarks to Ho Chi Minh City Bussiness Community and Fulbright Economic

Teaching Program Participants, 14 December 2013,

http://www.state.gov/secretary/remarks/2013/12/218721.htm.

Kerry J., Remarks on U.S.–Vietnam: Looking to the Future, Hanoi, US Department of State, 7

August 2015.

Kissinger H., Memorandum for President Nixon, Washington DC, Department of State, 8

March 1969.

Lake A., From Containment to Enlargement. Address at Johns Hopkins University,

Washington DC 21, September 1993.

Lake A., The Purpose of American Power. Address at the Council on Foreign Relations,

Washington DC 12 wrzesień 1994.

Lake A., The Emduring Importance of American Engagement in The Asia Pacific Region.

Remarks to the Japan-America Society, Washington DC, 23 September 1996.

Lansdale E., Memorandum for Secretary of Defense, 17 January 1967, Pentagon Papers vol.

V-B-4.

Lee Hsien Loong , IISS Shangri-La Dialogue 2015 Keynote Address, 29 maj 2015, IISS

Shangri-La Dialogue,

https://www.iiss.org/en/events/shangri%20la%20dialogue/archive/shangri-la-dialogue-

2015-862b/opening-remarks-and-keynote-address-6729/keynote-address-a51f (dostęp:

19 września 2018)

Legacy of Agent Orange - Congessional Records 111th Congress, 2nd Session Issue: Vol.

156, No. 125, Washington DC, House of Congress 2010,

https://www.congress.gov/congressional-record/2010/9/16/senate-


Manyin M. E., Vietnam–U.S. bilateral Trade Agreement, Washington DC, CRS 2002.

Manyin M.E., The Vietnam–U.S. Normalization Proces, Washington DC, CRS 2005.

Manyin M.E. (red), Vietnam PNTR Status and WTO Accession: Issues and Implications for

the United State, Washington DC, CRS 2006.

Manyin M.E., U.S.–Vietnam Relations: background and issues for Congress, Washington

DC, CRS 2008.

Manyin M.E., U.S. Assistance to Vietnam, Washington DC, CRS 2012.

https://www.americanrhetoric.com/speeches/johnkerrysenateforeignrelationsvietnamwar.htm

https://www.americanrhetoric.com/speeches/johnkerrysenateforeignrelationsvietnamwar.htm

http://www.wintersoldier.com/index.php?topic=Testimony





274

Manyin M.E., U.S. Vietnam Relations: background and issues for Congress, Washington DC,

CRS 2012.

Manyin M.E., Pivot to the Pacific? The Obama Administration's 'Rebalancing' Towards Asia,

Washington DC, CRS 2014.

Manyin M.E., U.S.–Vietnam Relations in 2014: Current Issues and Implications for U.S.

Policy, Washington DC, CRS 2014.

Mapping Out the Global Future, National Intelligence Council 2004.

Marannis D., First In His Class: A Biography of Bill Clinton, New York, Simon & Schuster

2008.

Martin M.F., U.S.–Vietnam Economic and trade Relations: Issues for the 112th Congress,

Washington DC, CRS 2011.

Martin M.F., US Agent Orange/Dioxin Assistance to Vietnam, Waszynton DC, CRS 2015.

McCain J., Remarks at the Clinton School of Public Service in Little Rock. McCain Praises

Bill Clinton for Vietnam Rapprochement, Little Rock, 20 April 2013,

http://www.politico.com/blogs/under-the-radar/2013/04/mccain-praises-bill-clinton-

for-vietnam-rapprochement-161562.

McCain J., Address at the Diplomatic Academy of Vietnam, 9 April 2009,

http://vietnam.usembassy.gov/mccain_dav040709.html.

McNamara R., Draft Memorandum From Secretary of Defense McNamara to President

Johnson, Washington DC, Department of State 19 maj 1967,

https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1964-68v05/d177.

McNamara R., Memorandum to President Lyndon B. Johnson, 1 July 1965, Washington DC,

Department of State.

Memorandum for Secretary of Defense from Joint Chiefs of Staff, Department of Defense, 12

March 1954, https://history.state.gov/tags/vietnam.

Memorandum for US Delegation in Geneva Document 488, US Department of State 11

May1954, https://history.state.gov/tags/vietnam.

Memorandum From the Director of the Joint Staff (Train) to the Chairman of the Joint Chiefs

of Staff (Brown), 24 June1975, https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1969-

76v10/d282 (dostęp: 24 czerwiec 2016).

Memorandum of Understanding between the Department of Health and Human Services of

the United States of America and the Ministry of Health of the Socialist Republic of

Vietnam, czerwiec 2008, www.globalhealth.gov/globalhealth-topic/health.

Memorandum to Secretarty of Defense from Joint Chiefs of Staff, Pentagon Papers1971, vol.

1, cz. 4 (strony 179–214).

Milestones 1948–1952: Marshall Plan (brak daty), US Department of State, Office of the

Historian, https://history.state.gov/milestones/1945-1952/marshall-plan (dostęp: 16

kwietnia 2016).






http://www.globalhealth.gov/globalhealth-topic/health

https://history.state.gov/milestones/1945-1952/marshall-plan

275

National Military Strategy of United States of America, Washington DC, Department of

Defense 2005.

Nguyen Phu Trong, Wystąpienie przed elektoratami 7 styczeń 2015, Hanoi, Tuoi Tre News,

https://tuoitrenews.vn/politics/20699/vietnam-should-prepare-for-all-scenarios-in-

china-oil-spat-party-chief.

Obama B., Nguyen Phu Trong, , Wspólne oświadczenie Baracka Obamy i Nguyen Phu

Tronga, Waszyngton DC, 7 lipiec 2015, https://www.whitehouse.gov/the-press-

office/2015/07/07/united-states-%E2%80%93-vietnam-joint-vision-statement.

Obama B., National Security Strategy of the United States of America 2010,

https://nssarchive.us/.

Obama B., Remarks By President Obama to the Australian Parliament, Canberra17 listopad

2011, White House, https://www.whitehouse.gov/the-press-

office/2011/11/17/remarks-president-obama-australian-parliament (dostęp: 19

września 2018).

Obama B., US National Exports Strategy 2011, Washington DC, International Trade

Administration, http://trade.gov/publications/abstracts/national-export-strategy-

2011.asp (dostęp: 20 września 2017).

Obama B., National Security Strategy, White House 2012.

Obama B., National Security Strategy, White House 2015.

Operation Plan for Viet Nam, 4 June 1958, Paper Prepared by the Operations Coordinating

Board, Washington DC.

Panetta L., The US Rebalance Towards the Asia–Pacific. Shangri La Dialogue, Singapur, US

Department of Defense 2 czerwiec 2012,

http://www.iiss.org/en/events/shangri%20la%20dialogue/archive/sld12-43d9/first-

plenary-session-2749/leon-panetta-d67b.

Pechkoff Z., Collaboration franco-britannique et Extreme-Orient, 25 sierpień 1944.

Pham Binh Minh, Vietnam’s Place in World Order, Speech Delivered at Asia Society, New

York 24 September 2014, https://asiasociety.org/blog/asia/pham-binh-minh-vietnam-

balance-us-and-china-asian-century (dostęp: 18 lipca 2018).

Powel C., National Defense Strategy, Washington DC, Department of Defense 2005.

Quadrennial Defence Review, Washinton DC, Department of Defense 2001.

Quadrennial Defence Review, Waszyngton DC, US Department of Defence 2014.

Quadrennial Defense Review Report, Washington DC, US Department of Defence 2006,

http://www.defense.gov/News/Special-Reports/QDR (dostęp: 16 kwietnia 2016).

Reagan R., Address to the National Association of Evangelicals, Orlando, Florida , KAEFFA,

8 March 1983.

https://www.whitehouse.gov/the-press-office/2015/07/07/united-states-%E2%80%93-vietnam-joint-vision-statement

https://www.whitehouse.gov/the-press-office/2015/07/07/united-states-%E2%80%93-vietnam-joint-vision-statement



http://trade.gov/publications/abstracts/national-export-strategy-2011.asp

http://trade.gov/publications/abstracts/national-export-strategy-2011.asp

http://www.iiss.org/en/events/shangri%20la%20dialogue/archive/sld12-43d9/first-plenary-session-2749/leon-panetta-d67b

http://www.iiss.org/en/events/shangri%20la%20dialogue/archive/sld12-43d9/first-plenary-session-2749/leon-panetta-d67b



http://www.defense.gov/News/Special-Reports/QDR

276

Recognizing and Honoring The Tenth Anniversary of Vietnam Human Rights Day

Congressional Record 108th Congress, 2nd Session Issue: Vol. 150, No. 65, 2005,

Washington DC, US Congress, https://www.congress.gov/congressional-

record/2004/5/11/house-section/article/h2752-1 (dostęp: 8 września 2017).

Report to the National Security Council – NSC 68, Truman Library, National Security

Council 1950,

https://www.trumanlibrary.org/whistlestop/study_collections/coldwar/documents/pdf/

10-1.pdf (dostęp: 17 kwietnia 2016).

Rusk D., Statement Before Senate Committee of Foreign Relations 18 February 1966,

https://history.state.gov/tags/vietnam (dostęp: 10 maja 2017).

Scher R., Przesłuchanie przed Podkomisją ds. Azji Wschodniej i Pacyfiku nt. „Maritime

Disputes and Sovereinty Issues in East Asia”, 15 July 2015,

https://www.gpo.gov/fdsys/pkg/CHRG-111shrg53022/html/CHRG-111shrg53022.htm

Senate Resolution 110 – Expressing The Sense of The Senate Regarding the 30th Anniversary

of ASEAN–United States Dialogue and Relationship, 2007, Washington DC, House of

Congress, https://www.congress.gov/congressional-record/2007/3/15/senate-


Shedd D., Sidath V.P., Veterans Exposed to Agent Orange: Legislative History, Litigation

and Current Issues, Waszyngton DC, CRS 2014.

Snyder J.L., The Soviet Strategic Culture: Implications for Limited Nuclear Operations, Santa

Monica, RAND Corporation 1977.

Strengthening Defence and Security to Firmly Protect Homeland of Socialist Vietnam,

“National Defense Journal”, Hanoi: Ministry of National Defense, Military and

Political Organ of the Central Military Commission, 15 październik 2015,

http://tapchiqptd.vn/en/theory-and-practice/strengthening-defence-and-security-to-

firmly-protect-homeland-of-socialist-vietnam/8189.html.

The Implementation of Vietnam–China Land Border Treaty – bilateral and regional

implications, RSIS Working Paper, nr 173, Singapore 2009.

Transpacific Partnership, https://ustr.gov/trade-agreements/free-trade-agreements/trans-

pacific-partnership/tpp-full-text (dostęp: 20 października 2018).

Truman H., Memo FRUS 11/03/1948 7:141, Waszyngton, White House 1948.

U.S. Involvement in the Vietnam War: the Gulf of Tonkin and Escalation, 1964, Office of the

Historian 2016.

United Nations Convention on the Law of the Seas, 10 December 1982 ,

https://www.un.org/depts/los/convention_agreements/texts/unclos/UNCLOS-

TOC.htm.

United States Engagement with ASEAN and Its Member States, Congres Records, 111th

Congress, 2nd Session Issue: vol. 156, no. 129., Washington DC, US Congress 23

https://www.congress.gov/congressional-record/2004/5/11/house-section/article/h2752-1


https://www.trumanlibrary.org/whistlestop/study_collections/coldwar/documents/pdf/10-1.pdf

https://www.trumanlibrary.org/whistlestop/study_collections/coldwar/documents/pdf/10-1.pdf


https://www.gpo.gov/fdsys/pkg/CHRG-111shrg53022/html/CHRG-111shrg53022.htm



http://tapchiqptd.vn/en/theory-and-practice/strengthening-defene-and-security-to-firmly-protect-homeland-of-socialist-vietnam/8189.html

http://tapchiqptd.vn/en/theory-and-practice/strengthening-defene-and-security-to-firmly-protect-homeland-of-socialist-vietnam/8189.html

https://ustr.gov/trade-agreements/free-trade-agreements/trans-pacific-partnership/tpp-full-text

https://ustr.gov/trade-agreements/free-trade-agreements/trans-pacific-partnership/tpp-full-text

277

September 2010, https://www.congress.gov/congressional-record/2010/9/23/senate-


US Navy Kicks Off Naval Exchange Activities with Vietnam, US Navy, 23 April 2012,

http://www.navy.mil/submit/display.asp?story_id=66679 (dostęp: 9 września 2017).

US relations with Vietnam, Department of State 2013, http://m.state.gov/md210297.htm

(dostęp: 5 czerwca 2016).

US Vietnam political and security dialogue http://m.state.gov/md166479.htm (dostęp: 10

października 2018).

Use of Agent Orange in Vietnam, Washington DC, US Government Accountability Office

1978, http://www.gao.gov/products/CED-78-158.

USS Frank Cable Concludes Vietnam Engagement, US Navy 10 May 2016,

http://www.navy.mil/submit/display.asp?story_id=97031 (dostęp: 9 września 2017).

US–Vietnam Bilateral Trade Agreement, 2000, http://www.usvtc.org/trade/bta/text/ (dostęp:

23 maja 2016).

US–Vietnam Economic Relationship, US Department of State, 12 April 2010,

http://vietnam.usembassy.gov/relations_hormats041210.html (dostęp: 8 marca 2018).

Vaughn B., US Strategic and Defence Relations in the Asia Pacific–Region, Washington DC,

CRS 2007.

Vietnam Continues to Egregiously Violate Human Rights, Congress Record, 111th Congress,

1st Session Issue: Vol. 155, No. 92, Washington DC, US Congress 22 June 2009,

https://www.congress.gov/congressional-record/2009/6/18/house-

section/article/h6977-1 (dostęp: 8 września 2017).

Vietnam National Defence 2009, https://www.files.ethz.ch/isn/155222/Vietnam2009.pdf.

Vietnam's Socio-Economic Development Strategy for the Period 2011–2020, Vietnam

Communist Party, Hanoi 2010.

Williams B., Fergusson I. (red.), The Trans-Pacific Partnership: Strategic Implications,

Washington DC, CRS 6 February 2016.

Zarb F., Transition, 1977 – Briefing Paper for the Carter Administration,

https://www.fordlibrarymuseum.gov/library/document/0025/002500151.pdf (dostęp:

10 kwietnia 2018).

Artykuły prasowe

Abramovitz M., Many Versions of 'Bush Doctrine', „Washinton Post” 28. 09. 2008,

http://www.washingtonpost.com/wp-

.dyn/content/article/2008/09/12/AR2008091203324_2.html?sid=ST2008091203408

(dostęp: 10 września 2017).



http://www.navy.mil/submit/display.asp?story_id=66679

http://m.state.gov/md210297.htm

http://m.state.gov/md166479.htm

http://www.gao.gov/products/CED-78-158

http://www.navy.mil/submit/display.asp?story_id=97031

http://www.usvtc.org/trade/bta/text/

http://vietnam.usembassy.gov/relations_hormats041210.html



https://www.files.ethz.ch/isn/155222/Vietnam2009.pdf

https://www.fordlibrarymuseum.gov/library/document/0025/002500151.pdf

http://www.washingtonpost.com/wp-.dyn/content/article/2008/09/12/AR2008091203324_2.html?sid=ST2008091203408

http://www.washingtonpost.com/wp-.dyn/content/article/2008/09/12/AR2008091203324_2.html?sid=ST2008091203408

278

Black G., The Lethal Legacy of the Vietnam War, “The Nation”, 16.03.2015.

Blanchard B., China says changing position on sea dispute would shame ancestor, Reuters

27.06.2015, http://www.reuters.com/article/us-southchinasea-china-

idUSKBN0P708U20150627 (dostęp: 20 czerwca 2016).

Bristow M., China and Vietnam sign deal on South China Sea dispute, Beijing 11 październik

2011, http://www.bbc.com/news/world-asia-pacific-15273007.

Brogan D.W., The illusion of American omnipotence, “Harper's Magazine” December 1952,

https://harpers.org/archive/1952/12/the-illusion-of-american-omnipotence/ (dostęp: 12

sierpnia 2017).

Burns J.F., Chinese find it hard to say nice things about their former ally Hanoi, “New York

Times” 5 May 1985, https://www.nytimes.com/1985/05/05/world/chinese-find-it-

hard-to-say-nice-things-about-their-former-ally-hanoi.html (dostęp: 21 sierpnia 2019).

Donilon T., America is Back in the Pacific and will uphold the rules, “Financial Times” 27

November 2011.

Kozaryn L.D., Symbolic Visit Foretells Positive Future, American Forces Press Service, .

http://archive.defense.gov/specials/vietnamtrip/symbolicvisit.html (dostęp: 26

kwietnia 2000).

Krauthammer C., The New Unilateralism, “Washington Post” 8 czerwca 2001,

https://www.washingtonpost.com/archive/opinions/2001/06/08/the-new-

unilateralism/20dcb60e-e8af-4a87-837c-e4cf85e96756/.

Kurlantzick J., America’s Real Pivot: Time for a Treaty with Vietnam, “National Interest”, 14

October 2014.

Nguyen P. Na, Vietnam to Hold Live-Fire Drills as Tensions with China Increase, Bloomberg

News 13 June 2011, http://www.bloomberg.com/news/articles/2011-06-12/vietnam-

says-it-welcomes-foreign-involvement-in-s-china-sea (dostęp: 11 kwietnia 2018).

Obama B., Obama lifts U.S. arms ban to Vietnam, Hanoi, CNN 24 maj 2016,

http://edition.cnn.com/2016/05/23/politics/obama-vietnam-trip (dostęp: 11 kwietnia

2018).

Pant H.V., Condoleezza Rice's Visit: Changing Strategic Reality in Asia. US & South Asia, 23

March 2005, http://www.ipcs.org/article/us-south-asia/condoleezza-rices-visit-

changing-strategic-reality-in-asia-1682.html (dostęp: 20 marca 2017).

Parameswaran P., US to Join Budding Asia-Pacific Free Trade Agreement, Agence France

Presse, 22 September 2008.

Peck G., Bill Clinton visits Vietnam to mark 20th anniversary of ties,

http://bigstory.ap.org/article/879610fcf0074af3a7594fed342b7094/bill-clinton-visits-

vietnam-mark-20th-anniversary-ties (dostęp: 9 marca 2017).

http://www.reuters.com/article/us-southchinasea-china-idUSKBN0P708U20150627

http://www.reuters.com/article/us-southchinasea-china-idUSKBN0P708U20150627

http://www.bbc.com/news/world-asia-pacific-15273007

https://harpers.org/archive/1952/12/the-illusion-of-american-omnipotence/



http://archive.defense.gov/specials/vietnamtrip/symbolicvisit.html

https://www.washingtonpost.com/archive/opinions/2001/06/08/the-new-unilateralism/20dcb60e-e8af-4a87-837c-e4cf85e96756/

https://www.washingtonpost.com/archive/opinions/2001/06/08/the-new-unilateralism/20dcb60e-e8af-4a87-837c-e4cf85e96756/

http://www.bloomberg.com/news/articles/2011-06-12/vietnam-says-it-welcomes-foreign-involvement-in-s-china-sea

http://www.bloomberg.com/news/articles/2011-06-12/vietnam-says-it-welcomes-foreign-involvement-in-s-china-sea

http://edition.cnn.com/2016/05/23/politics/obama-vietnam-trip/

http://www.ipcs.org/article/us-south-asia/condoleezza-rices-visit-changing-strategic-reality-in-asia-1682.html

http://www.ipcs.org/article/us-south-asia/condoleezza-rices-visit-changing-strategic-reality-in-asia-1682.html

http://bigstory.ap.org/article/879610fcf0074af3a7594fed342b7094/bill-clinton-visits-vietnam-mark-20th-anniversary-ties

http://bigstory.ap.org/article/879610fcf0074af3a7594fed342b7094/bill-clinton-visits-vietnam-mark-20th-anniversary-ties

279

Pentagon Papers. Department of Defense, “New York Times”,

http://www.nytimes.com/interactive/us/2011_PENTAGON_PAPERS.html?_r=0

(dostęp: 8 października 2016).

Schlesinger A.M. Jr., Rating the Presidents: Washington to Clinton, 1996,

http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/choice2004/leadership/schlesinger.ht

ml (dostęp: 17 kwietnia 2016).

Smith P., Vietnam and the U.S. A New Chapter?, “New York Times Upfront”, 19 November

2012, str. 14.

T. Abe T., A. Tomiyama A., China–Vietnam to cooperate on new trade corridor, “Nikkei

Asian Review” 8 April 2015, https://asia.nikkei.com/Politics/China-Vietnam-to-

cooperate-on-new-trade-corridor (dostęp: 7 listopada 2019).

The Economist, 19 październik 1991.

Thuy T. Do Vietnam’s Strategic Outlook after Haiyang 981, East Asia Forum, 4 June 2015,

https://www.eastasiaforum.org/2014/06/04/vietnams-strategic-outlook-after-haiyang-

981/ (dostęp: 17 lipca 2019).

Time, 16 listopad 1992, str. 50.

Trang Chu, PM Nguyen Tan Dung in Manila: Vietnam to defend sovereignty, Embassy of the

Socialist Republic of Vietnam in USA, 22 May 2014, http://vietnamembassy-

usa.org/vi/node/5580 (dostęp: 25 sierpnia 2019).

B. Van B., Agent Orange Victims Need More Support: McCain, “Thanh Nien News”, 8 April

2008.

Vietnam to Pursue Foreign Policy of Peace in 2009, Vietnam News Agency, 23 January

2009.

Wroughton L., US eases arms sale embargo for Vietnam on maritime security, Reuters, 14

December 2014, http://www.reuters.com/article/us-usa-vietnam-arms-

idUSKCN0HR29V20141002.

Strony WWW

Arison III H. L., The herbicidal warfare program in Vietnam 1961–1971: Operation Trail

Dust/Ranch Hand, 12 July 1995, www.utvet.com/agentorange2.html (dostęp: 18

listopada 2016).

Asia Maritime Transparency Initiative, South China Sea Energy Exploration and

Development, https://amti.csis.org/south-china-sea-energy-exploration-and-

development/ (dostęp: 24 sierpnia 2019).

http://www.nytimes.com/interactive/us/2011_PENTAGON_PAPERS.html?_r=0

http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/choice2004/leadership/schlesinger.html

http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/choice2004/leadership/schlesinger.html

https://asia.nikkei.com/Politics/China-Vietnam-to-cooperate-on-new-trade-corridor

https://asia.nikkei.com/Politics/China-Vietnam-to-cooperate-on-new-trade-corridor





http://www.reuters.com/article/us-usa-vietnam-arms-idUSKCN0HR29V20141002

http://www.reuters.com/article/us-usa-vietnam-arms-idUSKCN0HR29V20141002

http://www.utvet.com/agentorange2.html

https://amti.csis.org/south-china-sea-energy-exploration-and-development/

https://amti.csis.org/south-china-sea-energy-exploration-and-development/

280

Brown D., Makers of Agent Orange followed formula dictated by U.S. Government,

IMPACT2020, 22 July 2013, https://www.mcclatchydc.com/news/nation-

world/world/article24751345.html (dostęp: 21 maja 2016).

Dow Chemical, Agent Orange, http://www.dow.com/en-us/about-dow/issues-and-

challenges/agent-orange (dostęp: 22 maja 2016).

Drake B., Key takeaways on how the world views the U.S. and China, PEW Research Center

3 czerwca 2015, http://www.pewresearch.org/fact-tank/2015/06/23/key-takeaways-on-

how-the-world-views-the-u-s-and-china/ (dostęp: 8 lutego 2018).

Freedberg Jr. S.J., US Army Plans Stockpiles in Vietnam, Cambodia: Hello China, Breaking

Defense, 16 March 2016, http://breakingdefense.com/2016/03/us-army-plans-

stockpiles-in-vietnam-cambodia-hello-china/ (dostęp: 20 maja 2017).

Kurlantzick J., A China–Vietnam Military Clash. Contingency Planning Memorandum No.

26, CFR September 2015, http://www.cfr.org/china/china-vietnam-military-

clash/p37029 (dostęp: 17 maja 2016).

Kurlantzick J., The Final Normalization of U.S.–Vietnam Relation, Council on Foreign

Relations 2016, http://blogs.cfr.org/asia/2016/05/24/the-final-normalization-of-u-s-

vietnam-relations/ (dostęp: 14 marca 2017).

Monsanto, Agent Orange: Background on Monsanto's Involvement,

http://www.monsanto.com/newsviews/pages/agent-orange-background-monsanto-

involvement.aspx (dostęp: 21 maja 2016).

Mountbatten L., 1st Lord Mountbatten, “Encyclopedia Britannica”,

http://www.britannica.com/biography/Louis-Mountbatten-1st-Earl-Mountbatten

(dostęp: 16 kwietnia 2016).

National League of POW/MIA Families, http://www.pow-miafamilies.org/ (dostęp: 20 maja

2016).

New U.S.-Supported Project Boosts Sustainable HIV/AIDS Response in Vietnam, US

Embassy in Vietnam, https://vn.usembassy.gov/20160727-new-us-supported-project-

boosts-sustainable-hivaids-response-in-vietnam/.

Poprawka Jackon–Vanik, 19 U.S. Code § 2432, Freedom of emigration in East-West trade,

https://www.law.cornell.edu/uscode/text/19/2432 (dostęp: 20 maja 2016).

Possible Inclusion of Vietnam in TPP Talks Sparks Controversy. Inside US Trade,

https://insidetrade.com/ (dostęp: 18 kwietnia 2017).

Poushter J., In wake of stronger growth, more Americans and Europeans say U.S. is top

economic power, PEW Research Center, 2 July 2015,

http://www.pewresearch.org/fact-tank/2015/07/02/in-wake-of-stronger-growth-more-

americans-and-europeans-say-u-s-is-top-economic-power/ (dostęp: 23 listopada 2017).

Profil Wietnamu, Biuro Przedstawiciela Stanów Zjednoczonych ds. Handlu,

https://ustr.gov/countries-regions/southeast-asia-pacific/vietnam (dostęp: 17 maja

2016).

https://www.mcclatchydc.com/news/nation-world/world/article24751345.html

https://www.mcclatchydc.com/news/nation-world/world/article24751345.html





http://breakingdefense.com/2016/03/us-army-plans-stockpiles-in-vietnam-cambodia-hello-china/

http://breakingdefense.com/2016/03/us-army-plans-stockpiles-in-vietnam-cambodia-hello-china/

http://www.cfr.org/china/china-vietnam-military-clash/p37029

http://www.cfr.org/china/china-vietnam-military-clash/p37029

http://blogs.cfr.org/asia/2016/05/24/the-final-normalization-of-u-s-vietnam-relations/

http://blogs.cfr.org/asia/2016/05/24/the-final-normalization-of-u-s-vietnam-relations/

http://www.monsanto.com/newsviews/pages/agent-orange-background-monsanto-involvement.aspx

http://www.monsanto.com/newsviews/pages/agent-orange-background-monsanto-involvement.aspx

http://www.britannica.com/biography/Louis-Mountbatten-1st-Earl-Mountbatten

http://www.pow-miafamilies.org/



https://www.law.cornell.edu/uscode/text/19/2432

https://insidetrade.com/

http://www.pewresearch.org/fact-tank/2015/07/02/in-wake-of-stronger-growth-more-americans-and-europeans-say-u-s-is-top-economic-power/

http://www.pewresearch.org/fact-tank/2015/07/02/in-wake-of-stronger-growth-more-americans-and-europeans-say-u-s-is-top-economic-power/

https://ustr.gov/countries-regions/southeast-asia-pacific/vietnam

281

Progress in Vietnam, Defense POW/MIA Accounting Agency,

http://www.dpaa.mil/Home.aspx (dostęp: 20 maja 2016).

Review of the President’s Emergency Plan for AIDS Relief (PEPFAR) at Select Embassies

Overseas, Department of State, Washington 2010,

https://www.stateoig.gov/system/files/154967.pdf.

SSK Kilo Class (Type 636), http://www.naval-technology.com/projects/kilo/ (dostęp: 24 maja

2016).

Viet Nam Profile, WTO,

http://stat.wto.org/CountryProfile/WSDBCountryPFView.aspx?Country=VN&Langua

ge=E (dostęp: 10 lutego 2018).

Vietnam Trade Resources. Global Edge,

http://globaledge.msu.edu/countries/vietnam/tradestats (dostęp: 24 maj 2016).

Vietnam: Deepening the Reforms for Growth, Hanoi 1997, World Bank,

http://documents.worldbank.org/curated/en/1997/10/693955/vietnam-deepening-

reform-growth (dostęp: 24 maja 2016).

Vietnam’s Imports from China, “Trading Economics”,

https://tradingeconomics.com/vietnam/imports/china (dostęp: 19 października 2019).

Webb C., POW's journey to Australia, via love in Vietnam, “The Age” 17 September 2009,

http://www.theage.com.au/national/pows-journey-to-australia-via-love-in-vietnam-

20090916-frp6.html (dostęp: 10 września 2017).

http://www.dpaa.mil/Home.aspx

https://www.stateoig.gov/system/files/154967.pdf

http://www.naval-technology.com/projects/kilo/

http://stat.wto.org/CountryProfile/WSDBCountryPFView.aspx?Country=VN&Language=E

http://stat.wto.org/CountryProfile/WSDBCountryPFView.aspx?Country=VN&Language=E

http://globaledge.msu.edu/countries/vietnam/tradestats

http://documents.worldbank.org/curated/en/1997/10/693955/vietnam-deepening-reform-growth

http://documents.worldbank.org/curated/en/1997/10/693955/vietnam-deepening-reform-growth

https://tradingeconomics.com/vietnam/imports/china

http://www.theage.com.au/national/pows-journey-to-australia-via-love-in-vietnam-20090916-frp6.html

http://www.theage.com.au/national/pows-journey-to-australia-via-love-in-vietnam-20090916-frp6.html

Wietnam w amerykańskiej strategii równoważenia w regionie ...

Documents

Transcript of Wietnam w amerykańskiej strategii równoważenia w regionie ...