Wiek XVIII (nie tylko) w szkole

NR 3073

Wiek XVIII (nie tylko) w szkole

Literatura – historia – kultura – sztuka

pod redakcjąBożeny Mazurkowej

z udziałem Małgorzaty Marcinkowskiej

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ● Katowice 2013

Redaktor serii: Historia Literatury PolskiejMarek Piechota

RecenzentKrystyna Maksimowicz

Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I

Józef Tomasz PokrzywniakSatyrycy polskiego oświecenia wobec tradycji antycznych . . . . . .

Tomasz ChachulskiMiędzy tradycją a nowoczesnością. Wokół jednego wiersza Franciszka Karpińskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Roman DąbrowskiDlaczego Oświecenie nie stworzyło wybitnej epopei? . . . . . . . .

Roman DoktórCzy Krasicki był Gombrowiczem XVIII wieku? . . . . . . . . . .

II

Małgorzata MarcinkowskaOświeceniowi poeci o źródłach, naturze i prawidłach czasu . . . . .

Szymon Piotr DąbrowskiOdwołania do świata islamu w poezji Adama Naruszewicza . . . . .

Berenika PalusEkscentryczna Maria Teresa z Poniatowskich Tyszkiewiczowa. Zapomnia-na biografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Spis treści

7

11

23

37

53

71

87

103

Spis treści6

Przemysław KulińskiNicolas Edme Rétif de la Bretonne. „Klasyk spod ciemnej gwiazdy” czy „geniusz bez gustu”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Anna KrosnyZ ulicy na salony. Awans społeczny w świecie prostytucji w wieku XVIII

Joanna Mazur, Kamila RogowiczLiteraci XVIII wieku o kobiecych piersiach i dekoltach . . . . . . .

Patrycja FiukWizerunki „sióstr swobody” w wolnomularskiej literaturze polskiego oświe-cenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kamila AdaszewskaCo łączy upiora ze świętym i opętanym? Mit wampira piórem Jana Bo-homolca opisany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dawid KliśSamuela Tyssota medyczne zalecenia dla ludzi nauki i pióra . . . . .

Małgorzata Piecuch, Iwona RakO działalności „księgołapów” w Bibliotece Załuskich . . . . . . . .

Magdalena Partyka„Dziennik podróży do Francji i Włoch…” Augusta Fryderyka Moszyń-skiego. Inspiracje dydaktyczne . . . . . . . . . . . . . . . .

Marek GolonkaWielka Rewolucja Francuska we współczesnym teatrze muzycznym . .

Weronika MigdałWspółczesne wędrówki filmowe po Oświeceniu . . . . . . . . . .

Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Résumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

113

123

135

147

157

167

179

189

201

209

225

235237

Słowo wstępne

Tom jest pierwszą zbiorową publikacją przygotowaną staraniem studenc-kiego Koła Oświeconych, działającego od września 2011 roku przy Instytucie Nauk o Literaturze Polskiej im. Ireneusza Opackiego na Wydziale Filologicz-nym Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Akademicką młodzież z różnych kierunków katowickiej Uczelni (filologii polskiej, kulturoznawstwa, biblio-tekoznawstwa i informacji naukowej, historii, MISH) w licznie podejmowa-nych przedsięwzięciach o charakterze naukowym, dydaktycznym, artystycz-nym i kulturalnym łączy fascynacja literaturą i szeroko pojętą kulturą „wieku świateł”. O skali jej dorobku i osiągnięć może świadczyć fakt, iż zaledwie po kilkunastu miesiącach działalności Koło Oświeconych Uniwersytetu Śląskiego zostało jednym z laureatów II edycji konkursu StRuNa (Studenckiego Ruchu Naukowego), uzyskując nagrodę Koła Naukowego Roku 2012.

Teksty zawarte w tomie są spektakularnym poświadczeniem naukowych inicjatyw podejmowanych przez studenckie Koło Oświeconych. Pierwsza część książki zawiera rozprawy znanych badaczy i edytorów literatury oświecenio-wej. Prace te wyrosły z otwartych wykładów gościnnych, które autorzy wygło-sili w roku 2012 dla studentów katowickiej Uczelni na zaproszenie członków i naukowego opiekuna Koła Oświeconych. W tym miejscu pragniemy złożyć Panom Profesorom serdeczne podziękowania oraz wyrazy wdzięczności za nie-zwykle interesujące wystąpienia, za otwartość, z jaką wyszli naprzeciw inicjaty-wom ambitnych, młodych ludzi i mimo licznych obowiązków naukowych oraz dydaktycznych poświęcili swój czas, aby przybliżyć im zagadnienia z obszaru prowadzonych przez siebie badań.

W drugiej części tomu zamieszczone są rozprawki opracowane przez mło-dzież akademicką na podstawie referatów wygłoszonych w czasie ogólnopol-skiej, interdyscyplinarnej Konferencji Studenckich Kół Naukowych: Utile dulci. Wiek XVIII (nie tylko) w szkole. Historia – literatura – kultura – sztuka, zorganizo-

Słowo wstępne8

wanej przez Koło Oświeconych Uniwersytetu Śląskiego 18 maja 2012 roku na Wydziale Filologicznym macierzystej Uczelni1.

Głównym celem konferencyjnych obrad było poddanie dyskusji zróżnico-wanych w zakresie tematyki, metod oraz form przekazu sposobów inspirowania współczesnego odbiorcy (zarówno młodego, jak i dorosłego) do odkrywczego odczytywania kultury i historii XVIII wieku – „progu naszej współczesności”. Choć dla znaczącej większości uczestników wystąpienia miały charakter na-ukowego debiutu, przemyślane sądy i oceny, krytycyzm myślenia oraz pomy-słowość referentów w prezentacji podjętych problemów sytuowały ich wypo-wiedzi na poziomie dojrzałego dyskursu akademickiego. Referaty i dyskusje były interdyscyplinarną wymianą opinii oraz poglądów, dotyczącą nie tylko literatury XVIII wieku i jej obecności w szkole, lecz także popularyzacji różnych obliczy „wieku świateł” we współczesnych mediach – w teatrze, filmie, biblio-tekach i reklamach. Katowicka konferencja dowiodła, że połączona z młodzień-czym entuzjazmem wiedza i erudycja humanistów jest w pełni „przekładalna” na konkretne, twórcze realizacje w praktyce szkolnej i szerzej – społecznej.

W tomie podjęte zostały starania, aby współczesne, odkrywcze interpretacje oraz szeroko dostępne, zróżnicowane w formie przekazu informacje na temat „wieku świateł” były dla młodych ludzi, mających naukowe zainteresowania i ambicje, nie tylko źródłem „uczonych” inspiracji, lecz także autentycznej przy-jemności, płynącej z gromadzenia, twórczego opracowania i upowszechniania mało znanych, zapomnianych, a przyciągających uwagę aspektów literatury i kultury Oświecenia.

Redaktorzy

Katowice, luty 2013 r.

1 Tylko jedna rozprawa została przygotowana specjalnie na potrzeby tego tomu, po-nieważ poszerzona wersja konferencyjnego wystąpienia autora ukazała się już drukiem (S.P. Dąbrowski: Zjawisko sodomii w polskiej poezji erotycznej XVIII wieku. Wstępne rozpoznanie problemu. „Napis” 2012, seria 18: Tabu i wstyd, s. 37–57).

Abraham Murray Fahrid 220Abramowska Janina 32Adaszewska Kamila 157Albertrandi Jan Chryzostom 189Aldworth Elizabeth 149Aleksander I, car rosyjski 111, 129Aleksander III Wielki, król macedoński

63Aleksandrowicz Alina 12, 87Aleksandrowska Elżbieta 72, 77, 107, 125,

140–141, 176, 187Altman Charles F. 221Anakreon(t) 24, 88Ancuta Jan 140Anderson James 148–149, 153Anderson Paul William Scott 202Anetka zob. Szmalska AnnaArct Zbysław 179, 180, 182, 187Ariosto Lodowico 49, 51Askenazy Szymon 108, 110, 111August II Mocny, król polski 132August III Sas, król polski 127, 164, 199

Bacciarelli Marcello 127, 128Badecki Karol 31Badurski Andrzej 168Balzac Honoré de 120Bałtruszajtys Grażyna 206Bardem Javier 220Baronessa Anna 132

Bartoszewicz Julian 191Barycz Henryk 189Baszkiewicz Jan 204, 207Batteux Charles 39, 43Baudelaire Charles Pierre 120Becker Carl Lotus 158Benedykt XIV, papież (właśc. Prospero

Lambertini) 159, 165, 184, 185Berdecka Anna 171Bernacki Ludwik 55Bernardy Françoise de 110Bernini Giovanni Lorenzo 196Beughem Cornelius van 181Bębnowska, z fraucymeru Józefy Alek-

sandry Ogińskiej 128Bielawski Józef 99Bielski Marcin 60Biliński Bronisław 189, 191Bischoff, burmistrz heilsberski 63Black Don 203Blagojević Petar (vel Plogojovitz Peter) 158Blanchot Maurice 120Bluszcz Katarzyna 221Błoński Jan 34, 35Bobiński Witold 114Boerhaave Hermann 172, 174Bogucka Maria 135, 136, 138Bogusławski Wojciech 148Bohomolec Franciszek 24, 25, 36, 88,

186–187

Indeks osobowy

Indeks osobowy226

Bohomolec Jan 157, 159–166Bohusz Ksawery Michał 191Boileau-Despréaux Nicolas 11, 13, 16,

18–20, 38, 39, 43Bolecki Włodzimierz 62Bolesław III Krzywousty, król polski 35Borecki Marian 93Borowy Wacław 25, 31–32, 73, 87Boscamp-Lasopolski Karol 131Bouillon Maria Karolina z Sobieskich de

181Boyd Gregory 203Brahmer Mieczysław 189Bricusse Leslie 203Brückner Aleksander 28Brühlowa Maria Klementyna z Potockich

154–155Brunet Ludwik 175 Burbonowie, dynastia 131Bürger Gottfried August 210Busenbaum Hermann 183Bystroń Jan Stanisław 168, 169

Caine Michel 220Calmet Antoine Augustin 159Cegielski Tadeusz 148–150Cesarini Giuliano 94Chachaj Marian 189Chachulski Tomasz 7, 11, 23, 26, 28, 75,

76Charczewska Anna z Krasickich 55Charczewski Michał 55Charkiewicz Juwenalis 190, 191Chateaubriand François-René de 51Chmiel Małgorzata 114Chmielowski Benedykt 159, 161, 166Chmielowski Piotr 152Chopin Fryderyk 27Chrzanowski Ignacy 12, 16Cieński Andrzej 61Cieński Marcin 44, 208Cieśla-Korytowska Maria 47Clogg Richard 96, 100Crébillon Claude-Prosper Jolyot de (zw.

Crébillonem synem) 114Cyceron (Marcus Tullius Cicero) 15

Cytowska Maria 28Czacki Tadeusz 180Czarnecka Zofia (zw. Mme de Villard)

132Czarnek Mateusz 125Czartoryscy, rodzina 109 Czartoryski Adam Jerzy 107, 129, 190Czartoryski Adam Kazimierz 105, 129,

136Czosnowska Zofia z Potockich zob. Obor-

ska Zofia z Potockich, 1° v. Czosnow-ska

Czosnowski Wincenty 111

Danton Georges Jacques 203, 213Davanzati Giuseppe 159Davies Norman 89, 90, 92, 94, 96Dąbrowski Roman 7, 37, 40, 47, 49Dąbrowski Szymon Piotr 8, 87Delille Jacques 25Dembowski Leon 104, 109, 110Dernałowicz Maria 127Dickens Charles (właśc. Charles John

Huffam Dickens) 206Diderot Denis 213Dihm Jan 105, 129Dino Dorothée de Courlande de 110,

111Dłuski Wiktor 106Dmochowski Franciszek Ksawery 21, 35,

39, 41, 43Dmuszewski Ludwik Adam 153–154Dogiel Maciej Dominik 187Doktór Roman 7, 53 Dokurno Zygmunt 44Domańska Magdalena 181Dopart Bogusław 40Dorewska, z fraucymeru Józefy Aleksan-

dry Ogińskiej 128Drabik Beata 114Drużbacka Elżbieta 155–156Dumas Alexandre, ojciec 202, 207Dunin Cecylia 180Dunin Janusz 180Dunn-Mascetti Manuela 160, 162Dziechcińska Hanna 61, 63, 190

Indeks osobowy 227

Égalité Filip zob. Louis Philippe Joseph d’Orléans

Elisabeth Amalie Eugenie von Wittels-bach, cesarzowa Austrii, królowa Wę-gier (Sisi) 203

Elżbieta Bawarska zob. Elisabeth Amalie Eugenie von Wittelsbach

Engelking Ryszard 115, 116, 118, 119, 120Epikur 161Epiktet z Hierapolis 15Eugeniusz IV, papież (właśc. Gabriele

Condulmaro) 94Eurypides 33, 36Eustachiewicz Lesław 20

Fabre Jean 103Faleński Felicjan 34Federowski Michał 105Fejtő Francis 219Feliński Alojzy 16Fiszerowa Wirydianna z Radolińskich

104, 108Fiuk Patrycja 147Flaubert Gustave 120Floeck Wilfried 41Floryan Władysław 16Fontana Feliks 196Forman Miloš 210Fredro Aleksander 13, 53Freud Sigmund 121Fukai Akiko 137Furius Marcus Camillus 90

Gałąska Włodzimierz 96Gałczyński Konstanty Ildefons 53, 54, 65Garszczyńska Bożena 54Gawdzicki Feliks 148Gawiński Jan 24Gengell Jerzy 161Gerber Rudolf 33Ghigiotti Kajetan 54, 108Gilliam Terry 210, 220, 222Glavani Zofia Konstantynówna zob. Po-

tocka Zofia Glavani, 1° v. WittowaGluck Christoph Willibald Ritter von 33Głombiowska Zofia 32

Gocel Ludwik 179, 180, 184Godineau Dominique 135Goethe Johann Wolfgang von 51Golański Filip Nereusz 39, 43–44Goldoni Carlo 197Goliński Zbigniew 13–15, 35, 38–40, 43,

55, 76, 83, 127, 155, 170, 176, 182, 185, 186

Golonka Marek 201Gombrowicz Witold 53, 54, 55, 56, 58, 59,

60, 61, 62, 64–65, 66, 67, 68Gomulicki Juliusz Wiktor 87Gondek Elżbieta 181, 182, 184, 186Gorczyczewski Jan 16–20, 21Goya y Lucientes Francisco de 210, 212,

213, 214Górnicki Łukasz 136Górska Halina 100Górski Konstanty Marian 25Górski Onufry 40Grabowiecki Sebastian 71Grochulska Barbara 109Gröll Michał 170Grutzmacher Łukasz 208Grzeszczuk Stanisław 12–13, 20, 54, 62,

64, 87, 182, 183, 185, 186, 187Grześkowiak Radosław 141, 143Guillemin Bernard 12Gurgul Monika 135Gutt Romuald Wiesław 167Guzek Andrzej Krzysztof 135

Habsburgowie, dynastia 90Hallström Lasse 220Hampton Christopher 203Händel Georg Friedrich 33Helman Alicja 221Helvétius Adrien Claude 114Hernas Czesław 140Hezjod (Hesiodos) 13Hipokrates z Kos 175Hoffman Jakub Fryderyk 175Hoffmanowa Klementyna z Tańskich 150Hombek Danuta 182, 183, 185, 186, 187Homer (Homeros) 36, 38, 41, 43, 45, 46,

47, 49

Indeks osobowy228

Horacy, Horacjusz (Quintus Horatius Flaccus) 12, 13, 15, 16, 17–18, 19, 21, 24, 31, 32, 36, 88, 89, 202

Hughes Robert 212, 213Huizinga Johan 156Hulce Thomas Edward 220Hume David 158Hunia Justyn 89Hypatia z Aleksandrii 108

Ignacy Loyola, św. 96İnalcık’ Halil 89Iwanowska Aleksandra 190Iwaszkiewicz Jarosław 209

Jabłonowski Antoni Barnaba 190Jaenecke (Jänicke) Johann 58Jagiellonowie, dynastia 24Jagiełło Urszula 114Jan III Sobieski, król polski 91, 92, 182Janicka-Szyszko Renata 114Janion Maria 157, 161Jankowska Hanna 212Jankowski Władysław (Duś) 54Janocki Jan Daniel 182, 183–184, 185, 186January z Benewentu, św. 195Janus-Sitarz Anna 114Januszowski Jan 34Jaszowski Stanisław Lubicz 78Józef II Habsburg, cesarz rzymsko-nie-

miecki 217, 219Józefka zob. Zapolska Józefa z Boda-

chowskichJurieu Pierre 172Juwenalis (Decimus Iunius Iuvenalis) 12,

13, 15, 16–17, 18, 19, 20, 21

Kaczyński Paweł 50, 191Kaleta Roman 91, 103, 106, 141, 143, 148,

175, 206Kalikstowa zob. Ponińska Barbara z Lu-

bomirskichKamieńska Anna 28, 76Kaniowska-Lewańska Izabela 151Kant Immanuel 209Kanzler Karol C. 182, 185

Kapłon Andrzej 170Kara Mustafa Merzifonlu Paşa, wezyr

turecki 93Karol X Filip Burbon, król francuski 131Karpiński Andrzej 168Karpiński Franciszek 23–28, 29–31, 35–36,

66, 75–77, 83–84, 145, 176Karpiński Marek 133Karpiński Rafał 94Karpluk Maria 93Katarzyna II Wielka, carowa rosyjska

100, 186Katon Starszy zw. Cenzorem (Cato Maior

Marcus Porcius, Censorius) 14, 15Katullus (Gaius Valerius Catullus) 17Katylina (Lucius Sergiusz Catilina),

rzymski polityk 14Kaufman Philip 210Kelkstein (Kelckstein) Antoni 183Keller Józef 99Kępińska 132Kibédi Varga Áron 45Kiełczewska, młodsza, z fraucymeru Józe-

fy Aleksandry Ogińskiej 128–129, 132Kiełczewska, starsza zob. Tomaszewska

z KiełczewskichKierkegaard Søren Aabye 209Kitowicz Jędrzej 127–128Kleiner Juliusz 13Klimaszewski Bolesław 91Klimowicz Mieczysław 46, 55Kliś Dawid 167Kniaźnin Franciszek Dionizy 66, 77, 148,

154–155Knighton Denis Nat 202, 203Koblański Józef 25Kochanowski Jan 11, 12, 20–21, 23, 24–26,

28–29, 30, 31, 32–35, 36, 53Kołcz Bogusław 114Kołłątaj Hugo 176Kołodziej Alojzy 219Konarski Stanisław 189Konopka Stanisław 168Kopaliński Władysław (właśc. Włady-

sław Jan Stefczyk) 90, 94, 96, 97, 98, 100Kopciński Jacek 193

Indeks osobowy 229

Kopczyński Onufry 19Korbut Gabriel 16Korczyński Adam 140–143Kornecka Jolanta 135Korzeniowski Józef 16Kossakowski Antoni Kazimierz 124, 125,

127, 128, 129, 130, 131–132Kossakowski Józef Ignacy 74, 84–85Kostkiewiczowa Teresa 24, 25, 26, 35, 38,

39, 40, 41, 42, 49, 72, 73, 76, 79, 80, 83, 87, 101, 124, 135, 136, 155, 158, 159, 170, 188, 206, 224

Kostrzewa Eliza 114Kott Jan 116, 175Kowalczyk Małgorzata Ewa 190Kowalewska Danuta 157, 159, 161, 163,

166Kozłowski Jan 16, 181Koźmian Andrzej Edward 107, 108, 109Koźmian Kajetan 51, 130, 148Kracik Jan 164Krasicka Róża z Charczewskich 55Krasicki Antoni 57Krasicki Ignacy 13–16, 17, 23, 25, 41, 42–

43, 44, 45, 46–47, 49–50, 53–68, 76, 123, 170, 188, 189

Krasicki Ignacy, bratanek biskupa 57Krasicki Jan 57Kraszewski Józef Ignacy 124Kraushar Aleksander 191Kreja Bogusław 158Kremers Dieter 41Krezus (Krojsos), król lidyjski 13Kroński Tadeusz 209Krosny Anna 123Kruczkiewicz Maria 175 Kruszyński Jan 16Krzyżanowski Julian 216Kubiak Zygmunt 75Kuchowicz Zbigniew 163, 167, 169, 170Kuczyński Stefan Krzysztof 94Kulesza-Woroniecka Iwona 105, 106Kuliński Przemysław 113Kunze Michael 202–203Kurecka Maria 156Kwoczyński Piotr 25

Labrousse Ernest 205Lacan Jacques-Marie-Émile 121Laclos Choderlos François Ambroise

Pierre de 114Lacroix Claude 183La Fontaine Jean de 97Lanier Troy 221Le Bossu René 38, 48Lebrun François 171Lefebvre Georges 205Lehndorff Ahaswer Henryk 54, 57, 58,

61, 63Leśmian Bolesław 30, 209Leśniewski Czesław 191Leśniewski Franciszek 25Leśnodorski Bogusław 206Leśnodorski Zbigniew 46–47Levay Sylvester 202, 203Lewinówna Zofia 50, 109, 128Likurg (Likurgos) 13Lilly Jean-Baptiste 33Linde Samuel Bogumił 72, 74, 78, 90, 92,

93, 97, 100, 132, 157, 171, 175Lipski Michał 125Locke John 158, 213Loret Maciej 189Louis Philippe Joseph d’Orléans (Phi-

lippe Égalité) 207Lubomirska Elżbieta (Izabela) z Czarto-

ryskich 149Lubomirska Elżbieta zob. Potocka Elżbie-

ta z LubomirskichLubomirski Sebastian 34Ludwik XVI, król francuski 207Ludwik XVIII, król francuski 131Ludwika Maria Gonzaga, królowa polska

137Lukan (Marcus Annaeus Lucanus) 41, 42

Łodyński Marian 181Łojek Jerzy 115, 119, 131Łopacki Jacek Augustyn 168Łoziński Władysław 137

Maciejewski Marian 44, 48Macpherson James 49, 50, 51

Indeks osobowy230

Madelénat Daniel 40, 46Mahomet (Muhammad ibn Abd Allah

ibn Abd al-Muttalib) 88Majewska Barbara 97Majewska Sylwia 137Majewski Jerzy S. 130Maksimowicz Krystyna 74, 78, 79, 107,

131, 206, 207Makulski Franciszek Jaksa 74Maliszewski Edward 190Mandybur Tadeusz 20Manugiewicz Ignacy 74Mańkowski Tadeusz 191Marcinkowska Małgorzata 8, 71Marcjalis (Marcus Valerius Martialis) 18Maria Antonina Habsburg (Austriaczka),

królowa francuska 201, 206–207Maria Teresa Habsburg, królowa Czech

i Węgier, niekoronowana cesarzowa rzymska 104

Markowska Wanda 28Markowski Michał Paweł 209Maślanka Julian 27, 59Mathiez Albert 205Matuszewska Przemysława 128Matywiecki Piotr 159Maurer Daphne de 203Mayenowa Maria Renata 28Mazur Joanna 135Mazurkowa Bożena 7, 8, 77, 87, 170, 183,

188McGowan Bruce 89, 97Meller Katarzyna 49Mercier Louis-Sébastien 120Metastasio, Metastazjusz (właśc. Pietro

Antonio Domenico Trapassi) 25Michał Korybut Wiśniowiecki, król pol-

ski 92Michałowska Teresa 97Mickiewicz Adam 25, 27, 30, 36, 44, 51,

59, 65Mier Wojciech 77–78, 107Migdał Weronika 209Mikulski Tadeusz 55Milewski Stanisław 132Miłosz Czesław 116

Minasowicz Józef Epifani 148Mirosławski Ludwik 152–153, 154Młodziejowski Andrzej Stanisław 77Mobius Helga 136, 137Molière (właśc. Jean-Baptiste Poquelin)

17, 114Molski Marcin 41, 49Monteskiusz (Charles Louis de Secondat

de la Brède et de Montesquieu) 213Morawska Teofila Konstancja z Radziwił-

łów 191, 198Morsztyn Jan Andrzej 141Morycińska-Dzius Ewa 160Moszczeński Adam 164Moszyńska Fryderyka Augusta de Cosel

191–192Moszyński August Fryderyk 189, 190–

200Moszyński Jan Kanty 191Mozart Wolfgang Amadeusz 210, 217, 219Mrowcewicz Krzysztof 192Mrożek Sławomir 53, 54Münchhausen Hieronymus Karl Fried-

rich von 216Murphy Jack 203Muśnicki Nikodem 41, 44, 45, 46, 47, 48

Naborowski Daniel 71Nagłowski Antoni Felicjan 124–126, 132Napoleon I Bonaparte, cesarz Francuzów

210, 224 Naruszewicz Adam Stanisław 12–13, 23,

24, 25, 66, 72–74, 80–81, 82–83, 87–102, 139, 173, 187

Natanson Wojciech 118Nawarecki Aleksander 114, 192–193Nawrocki Witold 138, 144Neron (Nero Claudius Caesar Drusus

Germanicus) 14Nichols Clay 221Niemcewicz Julian Ursyn 105, 106, 110,

111, 128–129, 131Niewiara Aleksandra 90–91, 95, 101Niezabitowska Maria 128, 129Norwid Cyprian Kamil 53Nowacki Tadeusz 170

Indeks osobowy 231

Oborska Zofia z Potockich, 1° v. Czo-snowska 111

Ocieczek Renarda 87Offenbach Jacques 29Ogińska Józefa Aleksandra z Czartory-

skich 128, 129Oktawian August (Caius Iulius Caesar

Octavianus), cesarz rzymski 197Opacka-Walasek Danuta 71Opaliński Krzysztof 20–21Orczy de Orczi Emma (Emmuska) Mag-

dolna Rozália Mária Jozefa Borbála 203

Orpen Goddard 207Osiński Ludwik 108Ossoliński Józef Maksymilian 180Ossowski Michał 176Ostaszewska Danuta 139Ostrowski Teodor 103, 106Oszczęda Aleksandra 44Otwinowska Barbara 28, 97Owidiusz (Publius Ovidius Naso) 13, 14,

28, 29, 31, 36, 75, 76

Pachoński Jan 179, 180Paczoska Ewa 193Palus Berenika 103Parkitny Maciej 49Partyka Magdalena 189Pausilipius Caesar 89, 90Paweł z Tarsu, św. 161Pawłowski Mariusz 114Pelc Janusz 28, 32, 34Pełka Leonard 166Perek Marzena 157Pers Aneta 158Persjusz (Aulus Persius Flaccus) 13, 15,

16, 19, 20, 21Petoia Erberto 158, 159, 163, 165Petrarka Francesco 32Phoenix Joaquin 220Piecuch Małgorzata 179Pigoń Stanisław 25Piotr I Wielki, cesarz rosyjski 48Piotrowski Gracjan 11–12Piotrowski Wespazjan 34

Piotrowski Wiktor 168, 169, 170Piramowicz Grzegorz 89, 189Piszczkowski Mieczysław 50Platon (Plato) 15, 34, 37Platt Julian 83, 87, 96, 224Plezia Marian 38Pliniusz Młodszy (Plinius Gaius Caeci-

lius Secundus Minor) 175Płaszczewska Olga 47Płaza Joanna 184Płoszewski Leon 27, 59Podgórska-Klawe Zofia 171Pokrzywniak Józef Tomasz 7, 11, 13, 14,

16, 18, 19Polański Roman 203Poniatowscy, rodzina 111Poniatowska Apolonia z Ustrzyckich 130Poniatowska Maria Teresa 111Poniatowska Teresa z Kinskych 103, 104,

111Poniatowski Andrzej 103, 104Poniatowski Józef 50, 103, 104, 105, 108,

110, 111Poniatowski Józef Karol 111Poniatowski Kazimierz 103, 130Poniatowski Michał Jerzy 103, 108Ponińska Barbara z Lubomirskich 57Ponińska Józefa 57Ponińska Maria Elżbieta 57Ponińska Marianna z Kalinowskich 25Poniński Adam 129Poniński Józef 25Poniński Kalikst 57Pontas Jean 183Pope Alexander 21Porembska Katarzyna 114Porębska Anna 136Portman Natalie 220Potemkin Grzegorz (Grigorij Aleksandro-

wicz Potiomkin) 56–57, 131Potocka Anna z Tyszkiewiczów 151–152Potocka Elżbieta z Lubomirskich 107, 149,

150Potocka Teresa z Ossolińskich 149Potocka Zofia Konstantynówna Glavani,

1° v. Wittowa 130–131

Indeks osobowy232

Potocki Ignacy 107, 148, 150, 180, 189Potocki Leon 105, 106Potocki Stanisław Kostka 148, 151–152, 189Potocki Stanisław Szczęsny 130, 131Propercjusz (Sextus Propertius) 32Proust Marcel 120Prus Bolesław 118Przylipiak Mirosław 223Pstrąg Jakub 114Puszkin Aleksander Siergiejewicz 219

Quataert Donald 89

Rabowicz Edmund 12, 77, 79, 101, 107, 124, 125, 127, 129

Rabski Władysław 20Raczyński Edward 104Radziwiłł Udalryk Krzysztof 187Radziwiłłowa Franciszka Urszula z Wi-

śniowieckich 136Radziwiłłowa Maria Dorota de Castella-

ne 111 Rak Iwona 179Rapin René 45Raspe Rudolf Erich 210Rej Mikołaj 53, 72Restif (Rétif) de la Bretonne Nicolas Edm

113–121Reychman Jan 97Rezzonico Antonio Giuseppe della Torre

di 100–101Rimski-Korsakow Nikołaj Andriejewicz

219Robespierre Maximilien Marie de 203Rogoziński Marcin 179Rogowicz Kamila 135Rok Bogdan 191Rostworowski Emanuel 104Rottermund Andrzej 194Rousseau Jean-Jacques 25, 116, 213Roux Jean Paul 157Różycki Krzysztof 181Rush Geoffrey 219–220Ruszkowski Janusz 158Rygiel Stefan 20Rzewuska Rozalia z Lubomirskich 103

Rzewuski Seweryn 77–80, 186Rzewuski Wacław 25, 186

Sade Donatien-Alphonse-François de 114,115, 119, 215

Saïd Edward Wadie 102Sajkowski Alojzy 189, 190Sajna Bożena 184Salieri Antonio 217, 219Sapieha Adam 95Sapieha Kazimierz Nestor 107, 148Sapieżyna Magdalena Agnieszka z Lubo-

mirskich 132Sarbiewski Maciej Kazimierz 25, 37–38,

88, 89 Sarnowska-Temeriusz Elżbieta 97Sawicki Stefan 71Schulz Bruno 62, 209Schulz Joachim Christoph Friedrich 124Scipio Karol 129Seneka Młodszy (Lucius Annaeus Seneca

Minor) 15, 18, 35, 162Shaffer Peter 219Siemek Andrzej 117, 120Siemieński Lucjan 176Sienkiewicz Henryk 65Sierszulska Anna 102Siewierski Jerzy 151Siwicka Dorota 114, 192–193Skarsgard Stellan 220Skarżyńska Anna 127Skerlet Eliasz 74Skimina Stanisław 38Skowronek Jerzy 107, 129Skrzypek Józef 190Słowacki Euzebiusz 40, 42Słowacki Juliusz 53Snopek Jerzy 138Sobieska Maria Karolina zob. Bouillon

Maria Karolina z Sobieskich deSobieski Jakub 42Sobol Roman 25, 28, 30, 35, 176Sohner Jan Jerzy 181Sokolski Jacek 44Sokołowska Jadwiga 71Sokołowska-Gogut Anna 179

Indeks osobowy 233

Sokrates 15, 34Solon 15Sołtyk Kajetan Ignacy 186Stabryła Stanisław 28, 76Stanisław August Poniatowski, król pol-

ski 13, 91, 95, 98–99, 100–101, 103, 104–105, 107, 108, 110–111, 125, 127–128, 130, 148, 164, 168, 173, 189, 191, 192, 193–194, 200

Starzeński Melchior 24, 25Stasiewicz Krystyna 60, 136Staszic Stanisław 170, 189, 190, 191, 198Steblecka-Jankowska Magdalena 114Steinman James Richard 203Steland Dieter 41Stendhal (właśc. Marie-Henri Beyle) 120Stepnowski Adam 38Stoker Bram (właśc. Abraham Stoker) 157Strzelczyk Jerzy 160Sulejman II Wspaniały (Süleyman, Su-

laymān), sułtan osmański 90Sułkowski August 126, 130Sułkowski Franciszek 125Swieten Gerard van 172Szczerbicka-Ślęk Ludwika zob. Ślękowa

LudwikaSzmalska Anna (Anetka) 125–127, 132Szwarc Andrzej 148Szymonowic Szymon 24Szyndler Bartłomiej 180, 181, 182, 183, 184

Ślękowa Ludwika 28, 29, 44Śliziński Jerzy 91Ślusarska Magdalena 124Świderski Jędrzej 41, 49, 50

Tabakowska Elżbieta 89, 90Tacyt (Publius Cornelius Tacitus) 15, 88Talleyrand-Périgord Charles-Maurice de

106, 109–110, 111Tańska Aleksandra zob. Tarczewska Alek-

sandra z TańskichTarantino Jerome Quentin 220Tarczewska Aleksandra z Tańskich 150–

151Tarczewski Marceli 150–151

Tasso Torquato 41, 44, 51Taylor Owen Reece 42Tazbir Janusz 141Thibaudet Albert 120Thomas Antoine Léonard 72, 80Thompson Eva 102Thurman Uma Karuna 220Tibullus (Albius Tibullus) 32Tomasz z Akwinu, św. 161Tomaszewska z Kiełczewskich 127–128,

129, 132Tomaszewski Dyzma Bończa 41, 44, 46,

47, 48, 49, 50, 51Tomaszewski Jerzy 127Trembecki Stanisław 66, 101, 114, 130,

139–140, 175Trzebuchowska z Bohowitynowiczów

Boguszów Teodora (Fiedora) 36Trzebuchowski Mikołaj 36Turk Horst 41Turnau Irena 171Turski Feliks 173Tuwim Julian 159Tyssot (Tissot) Samuel Auguste André

David 167, 171–177Tyszkiewicz Wincenty 103, 104, 105, 106,

107Tyszkiewiczowa Konstancja z Poniatow-

skich 103Tyszkiewiczowa Maria Teresa Józefina

Antonina z Poniatowskich 103–112

Ugniewski Piotr 106

Valois Jeanne de (Jeanie de France) 207Vandermonde Alexandre-Théophile 171Vauban Henriette de 108Voltaire (właśc. François-Marie Arouet)

38–39, 41–42, 44, 48, 51, 114, 158, 213Vovelle Michael 135

Walecki Wacław 26Warchoł Jadwiga 39Wazowie, dynastia 89 Wąsowiczowa Anna z Tyszkiewiczów,

1° v. Potocka 109

Indeks osobowy234

Weintraub Wiktor 29, 33, 35, 71, 141Wergiliusz (Publius Vergilius Maro) 38,

41, 42, 51Wergiliusz Medycejski 197Werres (Caius Verres) 14Węgierski Tomasz Kajetan 114, 191Wichary Gertruda 155Wichrowska Elżbieta 147, 152, 155, 206Wieniawska Aleksandra 168Wilczewska Krystyna 28, 90, 93Wildhorn Frank 202–203Williams Robin McLaurim 220Windakiewicz Stanisław 34Winslet Kate Elizabeth 220Wirpsza Witold 156Wirtemberska Maria (właśc. Maria von

Württemberg de Montbéliard z Czar-toryskich) 51, 107

Witkiewicz Stanisław Ignacy (Witkacy) 54, 62, 209

Witte Józef Zefiryn de (Witt) 130, 131Witwicki Władysław 34Władysław III Warneńczyk, król polski 94Władysławiusz Adam 32Wodzicki Stanisław 163–164Wolska Barbara 72, 81, 82, 83, 87–88, 89,

91, 94, 98, 100, 101–102Wolter zob. VoltaireWołoszyński Roman 55Woody Allen (właśc. Allan Stewart Ko-

nigsberg) 220Woronczakowa Lucyna 93Wójtowicz Norbert 149Wraxall Nathaniel William 106

Zabłocki Franciszek 77Zaborowski Tymon 41, 51Zahorski Andrzej 206Zając Bogusław 126Załęski Stanisław 147, 148, 149Załuski Andrzej Chryzostom 181Załuski Andrzej Stanisław 181, 186Załuski Józef Andrzej 11, 16, 19, 24, 155,

181, 182, 184, 186, 189Załuski Ludwik Bartłomiej 181Zapolska Józefa z Bodachowskich (Józef-

ka) 129–130, 131, 132Zapolski Józef 130Zatorska Izabella 103Zawadzki Andrzej 114Zawadzki Wacław 124Zawisza Krzysztof 191, 198Zboińska-Daszyńska Bożena 192, 194,

197, 198Zgorzelski Czesław 24Zielińska Zofia 130Zieliński Andrzej 176Zimand Roman 193Zimorowic Bartłomiej 24Zimorowic Szymon 24Ziomek Jerzy 32, 33, 34Zych Daniel 114

Żarnowska Anna 148Żbikowska Małgorzata 169Żbikowski Piotr 78Żeleński Tadeusz Boy 53, 115, 116Żmigrodzka Maria 50Żółkiewski Stanisław 181

Indeks zestawiłaMałgorzata Marcinkowska

The 18th century (not only) in school Literature – history – culture – art

Summar y

The volume consists of two main parts. The book opens with dissertations writ-ten by known researchers and editors of the Enlightenment literature. The very works derived from open guest-lectures given for the students of the university in Katowice by invitation of members and supervisor of the scientific circle in 2012. Józef Tomasz Pokrzywniak supplements a general characteristic of a satiric tale in Poland with a de-tailed argument on the relations between the texts of our native, above all Enlighten-ment, authors, and the ancient sources of the very genre, paying attention to clear and indirect forms of reference to this tradition. The result of considerations is convincing argumentation driving at a conclusion on a purely “honourable” patronage of ancient satirists over the Enlightenment writers working on the same genre. Tomasz Chachul-ski concentrates on works by Franciszek Karpiński, locating sentimental writer’s work-shop, characteristic features of his poetic language and thematic as well as genologi-cal preferences between an Old-Polish tradition and the Enlightenment modernity. The first part of the volume closes with a text by Roman Dąbrowski, convincingly outlining the reasons why an outstanding epic poem did not appear in the Enlightenment era de-spite maintaining a high value of this genre in opinions and normative indications by literary theoreticians of the 18th and the beginning of the 19th centuries, as well as many attempts made by writers at that time in order to fulfill their dreams about an epic poem. Roman Doktór, on the other hand, presents an interesting proposition to look at Ignacy Krasicki as “pre-Gombrowicz”. The basis of a convincingly outlined analogy is manifestations of distance to conventions and social norms shown in both authors, but also themselves revealed among others in statements marked by irony and self-irony.

The second part of this publication constitutes works prepared by the participants of the Poland-wide interdisciplinary Conference of Student Scientific Circles organised by the Circle of the Enlightened of and at the University of Silesia in 2012. Dissertations, being an academic debut, resulted from papers and discussions given during the ses-sions. They include propositions to broaden the knowledge of the school youth on the 18th century writings, as well as bring various natures of “the age of lights” closer, cre-ated in the modern media in the theatre, film, advertisements and libraries.

Summary236

Young authors devoted their attention to various aspects of the reality of „the age of lights” reinforced in literary texts at that time, and used as an artistic mater- ial in modern cinematography and theatre, as well as proven in the book circulation. Małgorzata Marcinkowska deals with reflections made by the Enlightenment poets on fleeting time and description, as well as functions of thought on passing away, while Szymon Piotr Dąbrowski focuses on the manifestations and role of Islamic references in works by Adam Naruszewicz. Berenika Palus brings intriguing details of biography of eccentric Maria Teresa Tyszkiewicz as well as literary portraits of an aristocrat clos-er. Przemysław Kuliński, with his remarks on a dim presence of libertinism in modern teaching programmes at a junior high level, precedes considerations on works and re-ception of Rétif de la Bretonne, whereas Anna Krosny brings the reflections and forms of a social promotion of prostitutes in the 18th century Poland. Poetic images of women’s breast in the literature at that time, in relation with fashion trends exposing this part of the body in women’s clothes are presented by Joanna Mazur and Kamila Rogowicz in a co-authored article. Patrycja Fiuk, on the other hand, discusses literary evidence prov-ing women’s participation in adaptation Masonic lodges, also bringing the Mason sym-bolism and initiation ritual in this community closer. Dawid Kliś situates his considera-tions connected with health protection widely-propagated in the 18th century, discussing medical advice devoted for writers and academics, as well as showing references to vari-ous complaints mentioned in writer’s letters at that time. Małgorzata Piecuch and Iwona Rak, in their work, on the other hand, pay attention to the reasons and forms of theft in the 18th century book collections, especially in a public Załuski brothers library, as well as measures already taken to effectively protect library resources.

In the cultural circle one can find the four remaining articles. Magdalena Partyka brings the features of the Enlightenment path closer, concentrating on a strongly marked emotional report from the European journey by August Moszyński, as well as a didac-tic potential of this Skurce, being a peculiar guide on the European history of art and culture. Intriguing fragments of works by Jan Bohomolec, called “ a vanquisher of vam-pires and superstitions” are presented by Kamila Adaszewska combining opinions of an Enlightenment author on various Satan’s incarnations and actions with an ever-last-ing vampire myth. Two articles closing the volume bring the phenomenon of the 18th century popularity in the mass culture. Marek Golonka presents creations of the Great French Revolution in the modern music theatre on selected examples. Weronika Migdał, on the other hand, discusses the 18th century reality used in several popular images of the world movie.

Le XVIIIe siècle (non seulement) à l’écoleLittérature – histoire – culture – art

Résumé

La publication collective se compose de deux parties principales. Le livre s’ouvre par des dissertations des chercheurs connus et des éditeurs de la littérature des Lu-mières. Ces études ont émergé des conférences publiques des chercheurs invités, qui ont eu lieu en 2012 pour les étudiants de l’Université à Cracovie, à l’invitation des membres et le tuteur du cercle académique des Lumières. Józef Tomasz Pokrzywniak complète une caractéristique générale du conte polonais satirique par une exposition détaillée sur les relations entre les textes des auteurs polonais, avant tout ceux des Lumières, et les sources antiques de ce genre, en se concentrant avant tout sur des formes visibles et in-directes des références à cette tradition. Le résultat de ces recherches est une argumen-tation convaincante qui mène à la concussion sur un patronat purement « honorifique » des satiristes antiques sur les littéraires des Lumières, travaillant le même genre. Tomasz Chachulski concentre son attention sur l’oeuvre de Franciszek Karpiński, en situant le savoir-faire de l’écrivain sentimental, les traits caractéristiques de sa langue poétique et ses gouts thématiques et génologiques entre la tradition de l’ancienne Pologne et la mo-dernité des Lumières. Roman Dąbrowski explique de manière convaincante les causes pour lesquelles dans la littérature européenne du temps des Lumières une grande épo-pée n’était pas écrite malgré la position supérieure de ce genre dans les opinions et les indications normatives des théoriciens de la littérature au XVIIIe et XIXe siècle, ainsi que de nombreuses tentatives entreprises par des écrivains de ce temps pour réaliser le rêve de l’épopée. Le texte de Roman Doktór, qui clôt la première partie du tome, présente une proposition intéressante à considérer Ignacy Krasicki comme « pre-Gombrowicz ». Les manifestations de distance, présentes dans les écrits de deux auteurs, envers des conventions et normes sociales, ainsi que leurs propres personnes, qui se manifestent dans les énoncés marqués par l’ironie et autoironie, constituent la base de cette analogie bien dressée.

La deuxième partie de la publication se compose des travaux préparés par les par-ticipants du Colloque des Cercles Académiques d’Étudiants, organisé par le cercle aca-démique des Lumières de l’Université de Silésie en 2012. Les études, qui sont des débuts scientifiques, ont résulté des exposés et des discussions pendant le colloque. Elles com-prennent des propositions concrètes d’élargir le savoir des élèves sur la littérature du

Résumé238

XVIIIe siècle et rapprochent des faces différentes du siècle des Lumières, créées dans des médias contemporains – au théâtre , au cinéma dans la publicité et les bibliothèques.

Les jeunes auteurs ont consacré beaucoup d’attention aux différents aspects de la réalité des Lumières, figés dans des textes littéraires, utilisés comme matière artistique dans la cinématographie et théâtre contemporains, et documentés dans le circuit du livre. Małgorzata Marcinkowska s’occupe des réflexions des poètes des Lumières sur l’écoulement du temps, ainsi que de la description et des fonctions des pensées sur la disparition, tandis que Szymon Piotr Dąbrowski concentre son attention sur les ma-nifestations et les rôles des références islamiques dans l’oeuvre d’Adam Naruszewicz. Berenika Palus présente des détails intrigants de la biographie de l’excentrique Maria Teresa Tyszkiewicz et des portraits littéraires de l’aristocrate. Przemysław Kuliński pro-cède des réflexions sur l’oeuvre et la réception de Rétif de la Bretonne des remarques sur une présence faible du libertinage dans les programmes des écoles secondaires, pendant qu’Anna Krosny décrit des expressions et des formes de l’ascension sociale des prosti-tuées en Pologne du XVIIIe siècle. Joanna Mazur et Kamila Rogowicz présentent dans leur étude commune des images poétiques des seins de la femme dans la littérature de l’époque, en association avec des tendances de mode, exposant cette partie du corps dans des tenues féminines. Patrycja Fiuk décrit des témoignages féminins de la participation des femmes dans les loges de la franc-maçonnerie, en expliquant également le symbo-lique maçonnique et le rite initiatique de cette sociabilité. Dawid Kliś situe ses réflexions dans le cercle des problèmes concernant les soins de santé, propagés au XVIIIe siècle, et cite des conseils de santé, adressés aux littéraires et aux savants, tout en commen-tant des références aux malaises différents, mentionnés dans des lettres des écrivains de l’époque. Małgorzata Piecuch et Iwona Rak dans leur étude commune se concentrent sur les causes et les formes du vol dans les bibliothèques au XVIIIe siècle, surtout dans la bibliothèque publique des frères Załuski, ainsi que sur les démarches entreprises pour protéger efficacement les ressources.

Les quatre dissertations suivantes se situent dans le cercle des questions cultu-relles. Magdalena Partyka explique les traits de la littérature de la route en se concen-trant sur la relation, très émotionnelle, du voyage européen d’August Moszyński, ainsi que sur le potentiel didactique de ce récit, un guide spécifique de l’histoire de l’art et de la culture européens. Kamila Adaszewska présente des motifs intéressants de l’oeuvre de Jan Bohomolec, appelé « le dompteur des fantômes et des superstitions » ; l’auteur unit les opinions de l’écrivain sur des incarnations et des actions différentes du Satan avec le mythe éternel du vampire. Les deux textes derniers expliquent le phénomène de la popularité du XVIIIe siècle dans la culture de masse. Marek Golonka présente, à des exemples choisis, les créations de la Révolution française dans le théâtre musical contem-porain. Weronika Migdał décrit la réalité du XVIIIe siècle dans quelques films fameux du cinéma mondial.

RedaktorBarbara Jagoda

Projektant okładki Paulina Dubiel

Redaktor technicznyBarbara Arenhövel

KorektorAleksandra Gaździcka

ŁamanieGrażyna Szewczyk

Copyright © 2013 byWydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

Wszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 0208-6336ISBN 978-83-226-2202-5 (wersja drukowana)

ISBN 978-83-8012-081-5 (wersja elektroniczna)

WydawcaWydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowicewww.wydawnictwo.us.edu.ple-mail: wydawus@us.edu.pl

Wydanie I. Ark. druk. 15,0. Ark. wyd. 18,0. Papier Alto 80 g/m2, vol. 1.5 Cena 32 zł (+ VAT)

Druk i oprawa: PPHU TOTEM s.c.M. Rejnowski, J. Zamiara

ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław