1

VII FORUM MŁODYCH BIBLIOTEKARZY

ŁÓDŹ 11-12 WRZESIEŃ 2012 R.

BIBLIOTEKARZ I UŻYTKOWNIK W INTERDYSCYPLINARNYCH PROGRAMACH AKTYWNOŚCI OPARTYCH O MATERIAŁY DRUKOWANE I NIEDRUKOWANE,

CZYLI O FORMACH, METODACH I TECHNIKACH BIBLIOTERAPII

mgr Magdalena MusielaBiblioteka Główna UEP

2

BIBLIOTERAPIA Pojęcie biblioterapii wywodzi się od dwóch wyrazów greckich:

biblion - co oznacza książkę therapeo - leczę.

„Biblioterapia jest zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książki lub materiałów niedrukowanych (obrazów, filmów itp.) prowadzących do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych

i ogólnorozwojowych”. [1]

Biblioterapia jako „program aktywności oparty na interaktywnych procesach zastosowania drukowanych i niedrukowanych materiałów, zarówno wyobrażeniowych jak i informacyjnych, ułatwiających przy pomocy bibliotekarza lub innego profesjonalisty osiąganie wglądu w normalny rozwój lub dokonywania zmian w emocjonalnie zaburzonym zachowaniu”. [2]

[1] Tomasik E.: Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze. Przewodnik bibliograficzny cz 1 i2, Warszawa 1992, s.114, [2] Tomasik E.:Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej, Warszawa 1994 r., s.13,

3

BIBLIOTERAPIA

Biblioterapia rozumiana jako dyscyplina naukowa, która „zajmuje się badaniem funkcjonowania człowieka chorego, niepełnosprawnego jako czytelnika oraz badaniem jego związków z różnego rodzaju tekstami upowszechnianymi za pomocą słowa drukowanego lub przekazu mówionego (…). Jest też niezbędna do wsparcia rodzin osób poszkodowanych na zdrowiu lub rodzin osób uzależnionych”. [3]

Ta dyscyplina naukowa nie jest nastawiona na leczenie, a jej celem jest psychiczne wsparcie, budowanie poczucia bezpieczeństwa wobec osoby lub osób, które korzystają z tej formy wsparcia dla sytuacji życiowej w której się obecnie znajdują.

[3] Borecka I., Biblioterapia teoria i praktyka. Poradnik, Wyd. SBP, Warszawa 2001, s. 13

4

BIBLIOTERAPIA

Biblioterapię stosowali starożytni Grecy i Rzymianie. W XX wieku biblioterapia doczekała się wielu opracowań i jest metodą adresowaną do dzieci i dorosłych.

Biblioterapia należy do metod terapeutycznych,mówi się o niej w kontekście psychoterapii, terapii pedagogicznej, czy terapii sztuką, dla jej określenia używa się także pojęcia terapii czytaniem. [4]

fot.1 źródło: Pełtak S.i W.

[4] Molicka M.: Biblioterapia i bajkoterapia: rola literatury w procesie zmiany rozumienia świata społecznego i siebie, Wyd. Media Rodzina, Poznań 2011, s. 132,

5

PODZIAŁ BIBLIOTERAPII WG R.J.RUBIN [5]

[5] Tomasik: Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej Warszawa 1994 r., s.13,

BIBLIOTERAPIA

WYCHOWAWCZA (ROZWOJOWA)

KLINICZNAINSTYTUCJONALNA

6

PODZIAŁ BIBLIOTERAPII WG R.J.RUBIN

Zastosowanie literatury, a szczególnie dydaktycznej

do potrzeb indywidualnego zinstytucjonalizowanego pacjenta.

Ta forma prowadzona jest najczęściej przez lekarzy,

którzy stosują tzw. materiały „wglądowe”,

BIBLIOTERAPIA

INSTYTUCJONALNA

7

PODZIAŁ BIBLIOTERAPII WG R.J.RUBIN

Stosowanie literatury – głównie wyobrażeniowej – w grupach osób z problemami emocjonalnymi lub behawioralnymi, Główny cel to: uzyskanie przez pacjenta zdolności „wglądu”w siebie i ma to doprowadzić do zmiany jego sytuacji psychologicznej.

Zajęcia w tej formie biblioterapii prowadzone są przez lekarzy we współpracy z bibliotekarzem.

BIBLIOTERAPIA

KLINICZNA

8

PODZIAŁ BIBLIOTERAPII WG R.J.RUBIN

Wykorzystywane są książki wyobrażeniowe i dydaktyczne do potrzeb użytkowników zdrowych, w sensie fizycznym i psychicznym, ale mających do rozwiązania jakieś istotne dla tych odbiorców problemy.

BIBLIOTERAPIA

WYCHOWAWCZA (ROZWOJOWA)

9

BIBLIOTERAPEUTA

I.Borecka pisząc o zawodzie i doskonaleniu zawodowym biblioterapeutyzwraca uwagę na to, że :

• powinien to być człowiek o wysokiej wrażliwości, empatii, umiejętności otwarcia się na sprawy innych ludzi, umiejący nawiązywać kontakty zarówno z osobami potrzebującymi wsparcia, jak i rożnego typu służbami administracyjnymi,

• powinien też wykazywać się trwałością uczenia się i podejmowania decyzji,

• jego wiedza teoretyczne powinna być zbudowana na podstawach psychologii, pedagogiki, literaturoznawstwa i czytelnictwa,

• powinien bowiem dobrze orientować się w psychomedycznych aspektach choroby, niepełnosprawności, oraz psychicznych skutkach odrzucenia, braku sukcesów,

• powinien także mieć dobre rozpoznanie problemów, z jakimi może do niego zgłosić się potencjalny usługobiorca. [6]

[6] Borecka I. : O zawodzie i doskonaleniu zawodowym biblioterapeuty, Bibliotekarz 2001/ 3, str. 11,

10

UCZESTNICY ZAJĘĆ BIBLIOTERAPEUTYCZNYCH

• dzieci, • osoby dorosłe, • osoby starsze wiekiem, • osoby chore, • osoby niepełnosprawne (intelektualnie, fizycznie),• osoby zdrowe w sensie medycznym, • osoby znajdujące się w trudnej sytuacji życiowej,• pacjenci hospitalizowani (z różnego rodzaju chorobami, a w tym przewlekłymi)• osoby z różnego rodzaju orzeczeniami niepełnosprawności

np.: niewidome, niedowidzące, • osoby uzależnione np.: od alkoholu, narkotyków, • osoby współuzależnione, • wychowankowie domów dziecka, więźniowie.

BIBLIOTERAPIA WYKORZYSTYWANA W RÓŻNEGO RODZAJU PLACÓWKACH

Biblioterapia może być wykorzystana w:• bibliotekach, • przedszkolach, • szkołach, • świetlicach środowiskowych, • domach dziecka, • domach pomocy społecznej, • warsztatach terapii zajęciowej, • szpitalach, • miejscach spotkań z seniorami, osobami dorosłymi, • i innych placówkach. fot. 2

źródło: A.Pudełko

Biblioterapia może być wykorzystana jako rodzaj formy wspierającej aktywność społeczną uczestników określonych spotkań np.: spotkań z poezją.

fot. 3źródło: dr J.Roszak

12

BIBLIOTERAPIA KIEROWANA DO INDYWIDUALNYCH ODBIORCÓW

Indywidualnymi odbiorcami działań biblioterapeutycznych będą np.:• osoby niepełnosprawne, • osoby chore,• osoby starsze, • osoby poruszające się na wózkach.

Dla tych osób samodzielne korzystanie z biblioteki jest uciążliwe, a niekiedy niemożliwe.

fot. 4źródło: K.Koza

Trudności związane z samodzielnym poruszaniem się, utrudnienia związane z brakiem windy, utrudnienia związane z brakiem podjazdów dla wózków, utrudnienia związane z przystosowaniem pomieszczeń, oprogramowania, itp.

13

CELE PROGRAMÓW BIBLIOTERAPEUTYCZNYCH

Każdy przygotowany program biblioterapeutyczny zawiera określone cele,

które są uzależnione od rodzaju problemu, na jaki ma biblioterapeuta oddziaływać.

Wyróżnia się takie cele jak:

- rewalidacyjne, które są skierowane do osób o obniżonej sprawności intelektualnej,

- resocjalizacyjne, które obejmują swym zakresem osoby niedostosowane społecznie,

- profilaktyczne, które mają za zadanie zapobiegać tworzeniu się problemów natury emocjonalnej, - ogólnorozwojowe które są nastawione na realizowanie potrzeb wiążących się z danym wiekiem rozwojowym. [7]

[7] pod red. Konieczna E.J.: Biblioterapia w praktyce: poradnik dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów, Oficyna Wyd. Impuls, Kraków 2012, s.14

14

PROGRAM BIBLIOTERAPEUTYCZNY - SCHEMAT

1. Wprowadzenie do tematu np.: Co to jest przyjaźń. 2. Założenia programu• przeznaczenie (dla jakiej grupy),• czas trwania (ile spotkań),• częstotliwość spotkań,• miejsce spotkań,• struktura zajęć.3. Cele programu (główne i szczegółowe).4. Treści programowe – tematy zajęć.5. Procedury osiągania celów:• metody,• formy,• środki, materiały.Literatura przedmiotu (literatura wykorzystana do zajęć, literatura dla terapeutów).6. Przewidywane osiągnięcia.7. Ewaluacja (formatywna - po każdych zajęciach, sumatywna - po całym programie).8. Scenariusze zajęć.

15

BADANIE NASTROJU UCZESTNIKÓW ZAJĘĆBadanie nastroju odbywa się na początku i na końcu każdego spotkania.

Wzór narzędzia: Badanie nastroju.

rysunki - źródło własne

16

ZASADY DZIAŁAŃ BIBLIOTERAPEUTYCZNYCH

• dobrowolność uczestnictwa w zajęciach biblioterapeutycznych,

• dostosowanie zajęć biblioterapeutycznych (poziomu i tempa zajęć) do psychicznych i fizycznych możliwości ich uczestników,

• wykorzystanie w zajęciach różnych metod i technik odpowiednio dobranych do grupy, indywidualnych odbiorców i ich potrzeb, (elementy muzykoterapii, arteterapii, zabawy itp.)

• każde zajęcie biblioterapeutyczne rozpoczynać od:

- badania nastroju uczestnika spotkania,

- od ćwiczeń (zabaw) integracyjnych.

17

Biblioterapeuta dobierając tekst musi pamiętać o różnej reakcji na słowa.

• słowa „ciepłe”wywołujące u odbiorcy skojarzenia z ciepłem, przyjemnością, odpoczynkiem, np.: „słońce”, „lato”, „wiosna”, „śpiew ptaków”, „miłość”.

• słowa „zimne” wywołują uczucia chłodu, niepokoju, przywołujące przykre skojarzenia i negatywne emocje, np.:”zima”, „lód”, „wiatr”, „nienawiść”.

• słowa „obojętne”coś komunikują i informują, nie wywołują u odbiorcy silniejszych reakcji emocjonalnych, np.: „stół”, „ławka”, „droga”. [8]

Słowa „obojętne” są zazwyczaj dopełnieniem słów „ciepłych” i „zimnych”.Wszystkie słowa – w zależności od kontekstu, sytuacji czy nastroju odbiorcy – mogą zmienić swe znaczenie i zabarwienie.

[8] Borecka I.: Biblioterapia. Teoria i praktyka. Poradnik, Wyd. SBP, Warszawa 2001, s. 56

18

Przykład

Jest ciepły dzień. * Słoneczna kula leniwie toczy się po niebie. * Bosa stoję nad morzem * na wysokim piaszczystym brzegu. ** Ciepły piasek przesypuje się między palcami stóp. *** Jest mi przyjemnie. * Spoglądam przed siebie. * Nieco poniżej wije się ścieżka * rośnie przy niej trawa ** patrzę na morze. *** Oko nie sięga horyzontu. *** Spokojne fale delikatnie uderzają o brzeg. ** Wsłuchuję się w ich szum. *** opowiadają o dalekich podróżach ** o egzotycznych krajach ** o gorących plażach. *** Patrzę na przesuwające się po horyzoncie słońce ** czuję się wspaniale. **** [9]

[9] Borecka I.: Biblioterapia w szkole. Poradnik dla bibliotekarzy, Legnica, Woj. Ośr. Doskonalenia Nauczycieli 1998, s. 92

19

ŚRODKI BIBLIOTERAPEUTYCZNE

Książki „łatwe w czytaniu" – pozycje, które odpowiadają ściśle określonym kryteriom:

• sztywna oprawa, sztywne kartki, duża czcionka, odpowiedni odstęp pomiędzy literami, wyrazami i wersami, a każde zdanie rozpoczęte od nowego wiersza,

• język, prosty, zrozumiały dla dziecka z obniżoną normą intelektualną, unikanie słów abstrakcyjnych,

• treść oparta o realia życia dziecka,

• konkretne, jednoznaczne, kolorowe ilustracje (lub dobre kolorowe fotografie), zamieszczone obok tekstu, a najlepiej na sąsiedniej stronie.

Książki - zabawki, czyli takie, które przypominają swym kształtem maskotki, klocki, różnego rodzaju figury do układania, ale są też wyposażone w prosty tekst lub taśmę magnetofonową z nagraną bajką terapeutyczną.

Książki drukowane dużą czcionką.

Książki drukowane pismem Braille'a. Książki wydawane w sposób tradycyjny dostosowane do potrzeb i możliwości czytelniczych odbiorcy, czyli uczestnika biblioterapii. [10]

fot. 5źródło: M.Dadacz

[10] Borecka I. Biblioterapia formą terapii pedagogicznej: skrypt dla studentów pedagogiki, Wałbrzych : Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej 2001, s.19

20

CZYTELNICZE MATERIAŁY ALTERNATYWNE

• książki "mówione" - nagrane na kasetach magnetofonowych,• książki wydane tradycyjną metodą typograficzną, ale uzupełnione o taśmę magnetofonową,

na której nagrano ten sam tekst,• kasety magnetofonowe z różnymi efektami akustycznymi i odgłosami przyrody

(np.: szum lasu, śpiew ptaków itp.),• kasety magnetofonowe z muzyką (uspokajającą lub aktywizującą)

oraz z różnego rodzaju montażami słowno – muzycznymi lub pieśniami i piosenkami,• „bity inteligencji” i karty do nauki czytania - niezbędne w rehabilitacji dzieci

z uszkodzeniem mózgu (porażeniem dziecięcym) - wykorzystywanymi też w terapii dzieci z innymi niesprawnościami,

• zabawki edukacyjne i gry dydaktyczne,• filmy na kasetach wideo, wspomagające proces rehabilitacji

(np. ekranizacja wybitnych utworów literackich i lektur szkolnych),• edukacyjne i terapeutyczne programy komputerowe. [11]

fot.6 źródło: S.i W.Pełtak

[11] Borecka I. Biblioterapia formą terapii pedagogicznej: skrypt dla studentów pedagogiki, Wałbrzych : Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej 2001, s.20

21

RODZAJE LITERATURY WYKORZYSTYWANEJ W BIBLIOTERAPII

Relaksacyjna:• uspokojenie,• wyciszenie.

Psychoedukacyjna: • wprowadza zmiany w zachowaniu.

Psychoterepeutyczna: • zaspokaja potrzeby,• daje wsparcie przez zrozumienie, akceptację, • przekazuje wiedzę o sytuacjach lękotwórczych.

22

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ

mgr Magdalena Musiela

magdalena.musiela@ue.poznan.pl

Biblioteka Główna Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu