Justyna Krzywkowska Katedra Praw Człowieka i Prawa EuropejskiegoWydział Prawa i Administracji UWM

Uregulowania prawne i praktyka w zakresie nauczania religii w szkołach publicznych

w Polsce

Z prawem do nauczania religii w szkołach publicznych wiąże się nieroze-rwalnie prawo człowieka do wolności sumienia i religii1, a w szczególności prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie ze swymi przekonaniami reli-gijnymi i moralnymi2. W czasach PRL-u władze komunistyczne pozwalały na nauczanie religii jedynie w kościołach lub salach parafialnych. Lekcje re-ligii powróciły do polskiego systemu edukacji publicznej od dnia 1 września 1990 r. i prowadzone są w przedszkolach, szkołach podstawowych, gimna-zjach oraz szkołach ponadpodstawowych (tzn. w liceach, technikach, szko-łach zawodowych) w wymiarze dwóch godzin lekcyjnych w tygodniowym roz-kładzie zajęć3.

1 Art. 53 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483 ze zm.).

2 Art. 53 ust. 3 oraz art. 48 ust. 1 Konstytucji RP. P. Sobczyk, Problemy dotyczące realizacji prawa rodziców do religijnego i moralnego wychowania dzieci w szkole publicznej w Polsce, [w:] J. Krukowski, M. Sitarz, B. Pieron (red.), Przynależność  do  Kościoła  a  uczestnictwo wiernych  w życiu publicznym, Lublin 2014, s. 179–194; J. Wroceński, Prawo rodziców do religijnego wycho-wania dzieci i młodzieży według prawa polskiego, [w:] „Matrimonium spes mundi”. Małżeństwo  i rodzina w prawie kanonicznym, polskim i międzynarodowym. Księga pamiątkowa dedykowana ks. prof. Ryszardowi Sztychmilerowi, Olsztyn 2008, s. 455–470; H. Suchocka, Prawo do nauczania religii w szkole na tle standardów europejskich, „Ethos” 1999, nr 1/2, s. 342–355; K. Więcek, Na-uczanie religii katolickiej w polskiej szkole publicznej w kontekście prawa rodziców do wychowania religijnego dzieci: aspekty historyczne i wybrane aktualne problemy, „Studia z Prawa Wyznanio-wego” 2013, t. 16, s. 185–211.

3 Instrukcja MEN z dnia 3 sierpnia 1990 r. dotycząca powrotu nauczania religii do szkoły w roku szkolnym 1990/1991 oraz Instrukcja MEN z dnia 24 sierpnia 1990 r. dotycząca powrotu nauczania religii do szkoły w roku szkolnym 1990/1991, określająca zasady współdziałania z ko-ściołami i związkami wyznaniowymi poza Kościołem rzymskokatolickim. Instrukcje te utraciły moc z chwilą obowiązywania Rozporządzenia MEN z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warun-ków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz.U. nr 36, poz. 155 z późn. zm.). Rozporządzenie to zostało zmodyfikowane przez Rozporządzenie MEN z dnia

Studia Prawnoustrojowe 38 UWM 2017

Justyna Krzywkowska356

Prawo organizacji zajęć z religii w placówkach szkolnych gwarantowane jest przepisem art. 53 ust. 4 Konstytucji RP, który brzmi: „Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób”4. Ustalając zakres pojęcia religii ko-nieczne jest odwołanie się do uregulowań pozakonstytucyjnych, a nawet po-zaprawnych, tj. z kręgu teologii czy filozofii5. Zapewnienie realizacji prawa do nauczania religii w szkołach w warunkach pluralizmu religijnego i świątopo-glądowego – przy jednoczesnym poszanowaniu zasady wolności i wzajemnej tolerancji6 – należy do zadań dyrektora szkoły i organu prowadzącego szkołę.

Zwłaszcza na początku każdego roku szkolnego ożywają dyskusje na te-mat obecności i nauczania religii w szkołach publicznych w Polsce. Pojawia się wówczas wiele wątpliwości, które bywają krzywdzące. Wskazane jest przypominanie zasad określających funkcjonowanie nauczania religii we współczesnej szkole.

Organizacja zajęć z religii

Lekcje religii w polskiej szkole mają solidne umocowanie prawne. Kom-petentnymi osobami do zapewnienia nauki religii w pomieszczeniach szkol-nych są: Minister Edukacji Narodowej oraz organy administracji państwowej.

30 czerwca 1999 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania lekcji religii w szkołach publicznych (Dz.U. nr 67, poz. 753 z późn. zm.). Następnie obowiązywało Rozporządzenie MEN z dnia 25 marca 2014 r., które weszło w życie z dniem 1 września 2014 r. Nowelizacja ta wynikała z konieczności wykonania przez Rzeczpospolitą Polską wyroku Europej-skiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu z dnia 15 czerwca 2010 r. w sprawie Grzelak przeciwko Polsce (skarga 7710/02). W dniu 1 września 2017 r. weszła w życie kolejna nowelizacja – Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 czerwca 2017 r. zmieniające rozporządze-nie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz.U. poz. 1147). Pytania o miejsce religii jako przedmiotu szkolnego były przedmio-tem obrad Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej pt. „Religia i etyka w edukacji publicznej”, zorga-nizowanej na Wydziale Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie w dniu 16 listopada 2012 r. Nauczanie religii w latach 1945–1989 opisują: H. Misz-tal, Polskie prawo wyznaniowe, I. Zagadnienia wstępne. Rys historyczny, Lublin 1997, s. 269–276; P. Tomasik, Nauczanie religii w szkole: doświadczenia przebytego okresu, „Ateneum Kapłańskie” 2004, t. 142, z. 3, s. 438–449.

4 Religia jest jedynym przedmiotem szkolnym, którego nauczanie znajduje uzasadnienie w Konstytucji RP z 1997 r. Zob. M. Pilich, Prawne  aspekty  nauczania  religii  i  krzewienia religijności w szkołach publicznych, [w:] T. Zieliński (red.), Obecność religii w publicznym systemie oświaty w aspekcie prawnym, Warszawa 2012, s. 23–24.

5 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000, s. 73; L. Krzyżak, A. Tymieniecka, Prawne  uregulowania  nauczania  religii  w szkołach, [w:] J. Cymbała, J. Krzywkowska, M. Paszkowski (red.), Prawo wewnętrzne Kościoła katolickiego a polski porządek prawny, Olsztyn 2015, s. 189–200.

6 Sobór Watykański II, Deklaracja „Dignitas humanae” o wolności religijnej, 7.12.1965 r., AAS 58 (1966): 929–941.

Uregulowania prawne i praktyka w zakresie nauczania religii... 357

Minister Edukacji Narodowej wydaje stosowne rozporządzenia w zakresie nauczania religii w porozumieniu z poszczególnymi kościołami i innymi związkami wyznaniowymi. Bezpłatne lekcje religii w szkołach i przedszko-lach publicznych organizowane są na życzenie rodziców i uczniów na podsta-wie wielu przepisów prawnych, począwszy od Konstytucji poprzez Konkor-dat7, ustawę o systemie oświaty8 aż po rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania lekcji religii w publicznych przedszkolach i szko-łach9.

Szkoła ma obowiązek zorganizowania lekcji religii dla grupy nie mniej-szej niż 7 uczniów danej klasy lub oddziału. Jeśli w szkole zgłosi się mniej uczniów, to dyrektor szkoły przekazuje oświadczenia organowi prowadzące-mu, który w porozumieniu z władzami zwierzchnimi kościoła lub innego związku wyznaniowego organizuje zajęcia z religii w pozaszkolnych punk-tach katechetycznych10. Nowelizacja rozporządzenia Ministra Edukacji Na-rodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizo-wania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach, która nastąpiła w 2014 r., spowodowała wykreślenie przepisu uzależniającego możliwość utworzenia grupy międzyszkolnej lub pozaszkolnego punktu katechetyczne-go od zgłoszenia co najmniej trzech uczniów. Wprowadzenie tej zmiany po-zwala zapewnić udział w zajęciach z religii tym, którzy z racji przynależności do niewielkich liczebnie kościołów lub innych związków wyznaniowych o uregulowanej w Rzeczypospolitej Polskiej sytuacji prawnej nie mogli korzy-stać z przysługujących im praw wynikających z art. 53 ust. 4 Konstytucji RP.

Od roku szkolnego 2014/2015 życzenie uczestnictwa w zajęciach z religii składa się w formie oświadczenia pisemnego z możliwością jego zmiany. Oświadczenie może złożyć także osoba niewierząca. Religia nie jest dla

7 Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz.U. z 1998 r., nr 51, poz. 318 z późn. zm.), art. 12: „Szkoły publiczne podstawowe i ponadpodstawowe oraz przedszkola, prowadzone przez organy administracji państwowej i samorządowej, organizują zgodnie z wolą zainteresowanych naukę religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych”.

8 Art. 12 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. nr 95, poz. 425 z późn. zm.): „1. Publiczne przedszkola, szkoły podstawowe i gimnazja organizują naukę religii na życzenie rodziców, publiczne szkoły ponadgimnazjalne na życzenie bądź rodziców, bądź samych uczniów; po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu nauki religii decydują uczniowie. 2. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania w porozumieniu z władzami Kościoła Katolickiego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz innych kościołów i związków wyzna-niowych określa, w drodze rozporządzenia, warunki i sposób wykonywania przez szkoły zadań, o których mowa w ust. 1”. Ustawa o systemie oświaty przyznała uczniom szkół ponadgimnazjalnych uprawnienie do decydowania o udziale w lekcjach religii, z kolei Konkordat RP to uprawnienie przyznaje uczniom pełnoletnim. Decyzje dotyczącą katolickich uczniów niepełnoletnich podejmują wyłącznie rodzice.

9 Dz.U. z 2014 r., poz. 478.10 Pojęcie punktu katechetycznego wyjaśnia: B. Rakoczy, Ustawa  o  stosunku państwa do 

Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2008, s. 158–161.

Justyna Krzywkowska358

ucznia przedmiotem obowiązkowym, ale po złożeniu stosownego oświadcze-nia udział w zajęciach z religii staje się obligatoryjny. Szkoła nie ma prawa domagać się oświadczeń informujących o nieuczestniczeniu ucznia w zaję-ciach z religii, natomiast w przypadku rezygnacji z udziału w tych zajęciach konieczne jest poinformowanie szkoły o zmianie decyzji. W praktyce rodzic pierwszoklasisty składa oświadczenie o wyrażeniu zgody na udział dziecka w lekcjach religii i takie oświadczenie ważne jest do zakończenia edukacji dziecka w danej szkole. Prawo nie określa, jakiemu podmiotowi należy skła-dać ww. oświadczenia. Jak pokazuje praktyka szkolna, zbierają je wycho-wawcy danej klasy, a następnie są one przechowywane w aktach osobowych uczniów. W dniu 26 sierpnia 2017 r. Komisja Wychowania Katolickiego Kon-ferencji Episkopatu Polski wydała oświadczenie w sprawie deklaracji o udzia-le w zajęciach z religii11. Podkreślono w nim, że żądanie ponawiania zgody na udział w lekcji religii na początku każdego roku szkolnego jest naduży-ciem i może wręcz nakłaniać do zmiany raz podjętej decyzji.

Nauczyciele religii rzymskokatolickiej są zobowiązani informować pro-boszcza parafii, do której przynależy dany uczeń, że nie uczęszcza on na lek-cje religii. W kartotece parafialnej dokonywana jest wówczas stosowna adno-tacja12. Na temat tych „donosów”13 wypowiedział się Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych. Stwierdził on, że Kościół ma prawo sprawo-wać pieczę nad nauczaniem religii wobec osób przynależących do Kościoła oraz m.in. wizytować lekcje religii. Katecheta prowadzący zajęcia z religii jest desygnowany, po uprzednim sprawdzeniu jego kwalifikacji, przez wła-ściwego biskupa diecezjalnego. Tym samym ma prawo udostępniać probosz-czowi informacje o uczęszczaniu ucznia na lekcje religii oraz o wynikach na-uczania14.

Nauka religii w szkołach publicznych wszystkich typów odbywa się w wymiarze dwóch godzin lekcyjnych tygodniowo. Wymiar ten może być zmniejszony jedynie za zgodą biskupa diecezjalnego Kościoła katolickiego albo władz zwierzchnich pozostałych kościołów i innych związków wyznanio-wych. Jeżeli dziecko uczy się religii (i innych przedmiotów) w systemie edu-

11 Zob. [online] <www.katecheza.episkopat.pl/> (dostęp: 20.10.2017).12 Wydział Katechetyczny Kurii Diecezjalnej w Kaliszu, Instrukcja duszpasterska dotycząca 

oświadczenia woli uczestniczenia w nauczaniu religii, 1.09.2017, l.dz. 1287/2014, Archiwum Die-cezjalne w Kaliszu.

13 Zob. m.in. [online] <http://wyborcza.pl/1,76842,16614713,Kuria_straszy_rodzicow__Wypi-sales_dziecko_z_religii_.html> (dostęp: 10.03.2017).

14 Instrukcja opracowana przez Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych oraz Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski, Ochrona danych osobowych w działalności Kościoła Katolickiego w Polsce, Warszawa 2009, [online] <www.giodo.gov.pl/data/filemanager_pl/wsp_kra-jowa/KEP.pdf> (dostęp: 10.03.2017). Odmienne zdanie zawarte u M. Pietrzak, Prawo wyznanio-we, wyd. 5, Warszawa 2013, s. 261: „O fakcie uczęszczania lub nieuczęszczania na lekcje religii duchowny, dyrektor czy nauczyciel nie mogą nikogo informować”.

Uregulowania prawne i praktyka w zakresie nauczania religii... 359

kacji domowej, wówczas rodzice powinni powiadomić o tym fakcie księdza proboszcza parafii miejsca zamieszkania.

W opinii publicznej krąży przekonanie, że religia i etyka są to przedmio-ty przeciwstawne – religia jest dla osób wierzących, zaś etyka dla niewierzą-cych. Rezygnacja z odbywania nauki religii w szkole nie powoduje konieczno-ści uczestniczenia w nauce etyki. Przepisy prawne stanowią, że uczeń może uczestniczyć w zajęciach z religii, etyki lub obu przedmiotów, może też nie wybrać żadnego z nich15. Jeśli w danej szkole część uczniów wyrazi życzenie uczestniczenia w zajęciach zarówno z religii, jak i z etyki, szkoła jest zobo-wiązana umożliwić im udział w zajęciach z obu przedmiotów. Jeżeli uczeń nie korzysta w szkole z nauki religii to szkoła ma obowiązek zapewnić temu uczniowi w czasie trwania lekcji opiekę lub zajęcia wychowawcze.

Za treści nauczania religii określonego wyznania odpowiadają właściwe władze zwierzchnie poszczególnych związków wyznaniowych. Zatwierdzone przez nie programy i podręczniki są przekazywane Ministrowi Edukacji Na-rodowej do wiadomości16. Nadzór nad nauczaniem religii w szkole pełnią zarówno wizytatorzy kościelni, jak i wizytatorzy z kuratorium oświaty. Wi-zytacje kościelne przede wszystkim kontrolują, czy treść nauczania jest zgodna z doktryną danego związku wyznaniowego. Natomiast wizytacje z kuratorium lub przeprowadzane przez dyrektora szkoły odnoszą się jedy-nie do metodyki nauczania oraz zgodności z programem.

Nauczanie religii w szkołach publicznych w Polsce odbywa się w formie wyznaniowej, czyli według przynależności rodziców i ich dzieci do określone-go związku wyznaniowego. Uczniowie mogą odmawiać modlitwę w sali reli-gijnej (katechetycznej) na początku i na końcu zajęć. Ponadto uzyskują trzy kolejne dni zwolnienia z zajęć szkolnych w celu odbycia rekolekcji wielkopo-stnych, jeżeli przewidują taki obowiązek przepisy wewnętrzne danego związ-ku wyznaniowego. W czasie trwania rekolekcji szkoła nie jest zwolniona z realizowania funkcji opiekuńczej i wychowawczej.

Ocena z religii

Na stopień szkolny z religii nie mogą mieć wpływu praktyki religijne. Ocenia się wiadomości, gorliwość w zdobywaniu wiedzy, prowadzenie zeszy-tu, odrabianie prac domowych. Nauczyciel religii jest zobowiązany do prze-strzegania jawności w wystawianiu ocen.

15 Orzeczenia TK z dnia 20 kwietnia 1993 r., sygn. akt U 12/92, oraz 2 grudnia 2009 r., sygn. akt U 10/07.

16 K. Misiaszek, Programy nauczania religii w szkole, „Ateneum Kapłańskie” 2004, t. 142, z. 3, s. 467–479.

Justyna Krzywkowska360

Z dniem 1 września 2007 r. oceny z religii są wliczane do średniej ocen ucznia, ale nie wpływają na promocję do następnej klasy17. Ocena ta umiesz-czana jest na świadectwie szkolnym bezpośrednio po ocenie z zachowania. W celu wyeliminowania ewentualnych przejawów nietolerancji nie należy wprowadzać jakichkolwiek dodatkowych informacji ujawniających, czy ocena dotyczy religii, czy etyki oraz na zajęcia z jakiej religii uczeń uczęsz-czał. Z tego względu w przypadku świadectw dla I etapu edukacyjnego nie stosuje się oceny opisowej z religii. Niezgodne z przepisami jest również w zamieszczonym na świadectwie określeniu „religia/etyka” skreślenie lub podkreślenie jednego z przedmiotów. Jeśli uczeń nie uczestniczył ani w za-jęciach z religii, ani z etyki, na świadectwie szkolnym w miejscu przezna- czonym na ocenę z przedmiotu należy wstawić kreskę, bez jakichkolwiek dodatkowych adnotacji. Jeśli natomiast uczeń zadeklarował udział w zaję-ciach z obu przedmiotów, do 2016 r. umieszczano na świadectwie szkolnym ocenę dla niego korzystniejszą, ale bez adnotacji, którego przedmiotu ona dotyczy i tę ocenę wliczano do średniej ocen. Od roku szkolnego 2016/2017 mają zastosowanie nowe przepisy, zgodnie z którymi, jeżeli uczeń uczęsz-czał na zajęcia zarówno z religii, jak i etyki, to wówczas wpisuje się obie oceny18.

Niektórzy twierdzą, że dobrym rozwiązaniem byłoby wystawianie odręb-nego świadectwa z nauczania religii, jak to miało miejsce w czasach, gdy reli-gia była prowadzona w salkach katechetycznych. Jednakże skoro lekcje z religii odbywają się obecnie na terenie szkoły, to nie ma powodów, aby ocena z religii nie była widoczna na świadectwie szkolnym. Religia jest jednym z przedmiotów szkolnych i nie może być traktowana powierzchownie19. Nato-miast uczniowie korzystający z nauki religii prowadzonej przez kościoły lub inne związki wyznaniowe w grupach międzyszkolnych i w punktach kate-chetycznych otrzymują ocenę z religii na świadectwie wydawanym przez szko-łę, do której uczęszczają, na podstawie świadectwa przekazanego przez kate-chetę.

17 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 13 lipca 2007 r. zmieniające rozpo-rządzenie w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słu-chaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz.U. nr 130, poz. 906).

18 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2016 r. zmieniające roz-porządzenie w sprawie szczegółowych warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowa-nia uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych (Dz.U. poz. 1278).

19 R. Balunowski, Co dalej z oceną z religii?, „Katecheta” 2003, nr 9, s. 61–63.

Uregulowania prawne i praktyka w zakresie nauczania religii... 361

Status nauczycieli religii

Jak wynika z Raportu Ośrodka Rozwoju Edukacji, w roku szkolnym 2014/2015 było zatrudnionych 51 665 nauczycieli religii20. Zgodnie ze statu-sem zawodowym, nauczyciel religii, jak każdy inny nauczyciel w szkole, ma swoje prawa i obowiązki. Wynikają one nie tylko z przepisów prawa oświato-wego, lecz także z dokumentów władz kościelnych, które określają tożsamość i zadania nauczyciela religii jako skierowanego do środowiska szkolnego przedstawiciela danego związku wyznaniowego21.

Nauczyciel religii, jako przekaziciel prawd objawionych, powinien tak prowadzić swoją pracę i dostarczać argumentów rozwijających wiarę, aby katechizowani zostali wierzącymi przez całe życie. Na nim spoczywa odpo-wiedzialność za poprawne przekazywanie wiedzy o prawdach wiary, nor-mach moralnych i liturgii. Powinien zatem być odpowiednio wykształcony, znać metodykę pracy, korzystać z osiągnięć współczesnej dydaktyki. W Pol-sce istnieją wydziały teologiczne, które zapewniają odpowiednie przygoto-wanie22. Nauczyciel religii jest pełnoprawnym członkiem rady pedagogicz-nej, zyskując prawa i przyjmując obowiązki podobne, jak i nauczyciel każdego innego przedmiotu, z wyjątkiem pełnienia obowiązków wychowaw-cy klasy.

Kwalifikacje zawodowe nauczycieli religii określają właściwe władze zwierzchnie kościoła lub innego związku wyznaniowego w porozumieniu z Ministrem Edukacji Narodowej23. Szkoła zatrudnia nauczyciela religii wy-łącznie na podstawie imiennego pisemnego skierowania do danego przed-szkola lub szkoły, a wydanego przez: w przypadku Kościoła Katolickiego – właściwego biskupa diecezjalnego, a w przypadku pozostałych kościołów oraz innych związków wyznaniowych – właściwe władze zwierzchnie tych kościołów i związków wyznaniowych. Cofnięcie skierowania jest równoznacz-

20 Ośrodek Rozwoju Edukacji, Raport.  Nauczyciele  w  roku  szkolnym  2014/2015, oprac. M. Rachubka, Warszawa 2015, s. 24.

21 A. Abramowicz, Prawo do nauki religii w publicznych szkołach i przedszkolach a zasa- da  równouprawnienia  związków wyznaniowych, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2012, t. 15, s. 246–247.

22 Wydział Teologiczny Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie; Wydział Teologiczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; Wydział Teologiczny Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie; Wydział Teologiczny Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego; Wydział Teologiczny Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II; Wydział Teologiczny Uniwersytetu Szczecińskiego; Wydział Teologiczny Uniwersytetu Śląskiego; Wydział Teologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; Wydział Teologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.

23 Porozumienie pomiędzy Konferencją Episkopatu Polski oraz Ministrem Edukacji Narodowej z dnia 31 maja 2016 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii, [online] <www.katecheza.epis kopat.pl/> (dostęp: 20.10.2017).

Justyna Krzywkowska362

ne z utratą uprawnień do nauczania religii w szkole24. O cofnięciu skierowa-nia właściwe władze kościołów lub innych związków wyznaniowych powia-damiają dyrektora szkoły oraz organ prowadzący. Przyczyną cofnięcia misji kanonicznej może być np. życie w związku niesakramentalnym. Brak misji kanonicznej oznacza dla nauczyciela utratę szczególnych kwalifikacji, stąd jego zatrudnienie nie może być kontynuowane nawet w okresie ochronnym przed osiągnięciem wieku emerytalnego lub w trakcie ciąży. Nauczyciel reli-gii musi zdawać sobie sprawę, że rezygnacja z wymagań moralnych oznacza jednocześnie rezygnację z prawa do nauczania. Na czas pozostały do końca roku szkolnego kościół lub inny związek wyznaniowy może skierować inną osobę do nauczania religii, z tym że równocześnie pokrywa on koszty z tym związane. Nauczyciel religii prowadzący zajęcia w grupie międzyszkolnej lub pozaszkolnym punkcie katechetycznym albo uczący na terenie kilku szkół lub przedszkoli jest zatrudniany przez dyrektora szkoły wskazanego przez organ prowadzący.

Postawienie wymogu uzyskania misji kanonicznej do nauczania religii daje związkom wyznaniowym możliwość decydowania o zatrudnieniu nauczy-cieli religii, a wymóg ten jest konieczny, gdyż misja kanoniczna jest gwaran-tem wierności doktrynie. Zatem nauczyciele religii podlegają przepisom i za-rządzeniom danego związku wyznaniowego oraz przepisom państwowym.

Równouprawnienie związków wyznaniowych do nauczania religii w szkole

Wyeksponowanie zasady równouprawnienia w katalogu zasad instytu-cjonalnych relacji państwo–Kościół jest wyrazem odrzucenia modelu pań-stwa wyznaniowego25. Zasada ta jest charakterystyczna dla demokratycz-nych państw świeckich. Zatem niezależnie od liczby wyznawców wszystkie związki wyznaniowe są podmiotami równouprawnionymi wobec państwa.

Nauczanie religii w szkołach publicznych jest przejawem realizacji kon-stytucyjnej zasady współdziałania między państwem a Kościołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi w zakresie ochrony prawa rodziców do

24 A. Mezglewski, Status prawny nauczycieli religii jako zagadnienie z zakresu stosunków państwowo-kościelnych objętych art. 25 ust. 5 Konstytucji RP, [w:] P. Stanisz, M. Ordon (red.), Układowe formy regulacji stosunków między państwem a związkami wyznaniowymi (art. 25 ust. 4–5 Konstytucji RP), Lublin 2013, s. 339–344.

25 Do art. 25 Konstytucji RP zostały wpisane ponadto następujące zasady: zasada bezstron-ności władz państwowych wobec przekonań religijnych; zasady poszanowania autonomii i nieza-leżności państwa i związków wyznaniowych oraz ich współdziałania; zasady określające formy regulacji stosunków między państwem a Kościoła katolickim i innymi związkami wyznaniowymi. M. Sitarz, Zasada równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych, „Kościół i Pra-wo” 2015, nr 1, s. 141–162.

Uregulowania prawne i praktyka w zakresie nauczania religii... 363

religijnego i moralnego wychowania dzieci zgodnie ze swymi przekonaniami. Konstytucyjne gwarancje nauczania religii w szkole obejmują uczniów nale-żących do kościołów i innych związków wyznaniowych o uregulowanej sytu-acji prawnej. Chodzi zatem o związki wyznaniowe, które mają uregulowaną sytuację prawną w formie ustawy indywidualnej uchwalonej na podstawie umowy zawartej przez Rząd RP z właściwymi przedstawicielami związków wyznaniowych26 bądź w formie rejestracji danego związku wyznaniowego dokonanej przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji27.

26 Na terytorium RP działa 15 kościołów i innych związków wyznaniowych, których stosunki z państwem są uregulowane odrębnymi aktami prawnymi: 1. Kościół Katolicki w Rzeczypospolitej Polskiej (obrządek łaciński, greckokatolicki, ormiański, bizantyjsko-słowiański) – ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2013 r., poz. 1169 z późn. zm.), dodatkowo Kościół Rzymskokatolicki – Konkordat RP; 2. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – ustawa z dnia 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Pol-skiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz.U. nr 66, poz. 287); 3. Kościół Ewangelicko--Reformowany w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 73, poz. 324); 4. Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 73, poz. 323); 5. Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w Rze-czypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 97, poz. 479); 6. Kościół Starokatolicki Mariawitów w Rzeczypo-spolitej Polskiej – ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolic-kiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 41, poz. 253); 7. Kościół Katolicki Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 41, poz. 252); 8. Wschod-ni Kościół Staroobrzędowy, nie posiadający hierarchii duchownej – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nie posiadającego hierarchii duchownej (Dz.U. nr 38, poz. 363); 9. Muzułmań-ski Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 30, poz. 240); 10. Karaimski Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 30, poz. 241); 11. Kościół Polskokatolicki w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w Rzeczypospolitej Pol-skiej (Dz.U. nr 97, poz. 482); 12. Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 97, poz. 481); 13. Kościół Chrześcijan Baptystów w Rzeczy-pospolitej Polskiej – ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześci-jan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 97, poz. 480); 14. Związek Gmin Wyznanio-wych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 41, poz. 251); 15. Kościół Zielonoświątkowy w Rzeczypospolitej Polskiej – ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosun-ku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 41, poz. 254).

27 Te kościoły i inne związki wyznaniowe działają na podstawie ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz.U. z 2005 r., nr 231, poz. 1965 z późn. zm.). Z chwilą wpisu do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych na podstawie art. 30 ustawy generalnej kościół lub inny związek wyznaniowy uzyskuje osobowość prawną. Stan na dzień 2 marca 2017 r. – 165 związków wyznaniowych. [online] <https://mswia.gov.pl/pl/wyznania-i-mniejszosci/relacje-panstwa-z-kosci/13964,Relacje-panstwa-z-Kosciolami-przydatne-informacje-

Justyna Krzywkowska364

Nauczanie religii nie koliduje z zasadą równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych28 (art. 25 ust. 1). W pomieszczeniach szkolnych nie ma zakazu umieszczania symboli religijnych związków wyzna-niowych, których religia odbywa się na terenie szkoły29. Religia stała się je-dynym przedmiotem w edukacji publicznej, który ma swoje uzasadnienie nie tylko w normach prawa międzynarodowego, ale także w ustawie zasadniczej państwa. Nauczanie religii w szkole publicznej jest zatem zgodne z porząd-kiem konstytucyjnym. Państwo jest organizatorem nauczania, w tym religii. Nauczanie religii ma oparcie zarówno w źródłach aksjologicznych, jak i źró-dłach prawnych. Jeżeli rodzice wyrażą wolę na uczęszczanie dzieci na lekcje religii, to staje się ona obowiązkowym przedmiotem. Możliwość nauczania religii oznacza, iż organy państwa mają określone obowiązki w sprawach realizacji jednego z przejawów wolności religijnej, jakim jest nauczanie religii.

Zakończenie

Pojawiają się głosy, że obecność religii w szkole publicznej narusza zasa-dę świeckości państwa. Jeśli obywatele chcą posyłać swoje dzieci na religię, to państwo, które w Konstytucji z 1997 r. przyznaje im prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, musi im tę możliwość zapewnić30. Przepis ten nie dyskryminuje wyznawców innych religii czy ateistów. Szkoły mają przecież obowiązek organizowania lekcji etyki. Prawo do organizowa-nia lekcji religii mają wszystkie związki wyznaniowe o uregulowanym statu-sie prawnym. Ważne, aby rodzice należący do mniejszości wyznaniowych wiedzieli, że posiadają oni takie samo prawo do tego, by ich dziecko było na-uczane wskazanej religii w szkole lub w zespole międzyszkolnym. Na dyrek-torach szkół spoczywa obowiązek stworzenia warunków do nauczania wska-zanej religii, podobnie jak etyki dla każdego ucznia, którego rodzice (lub on sam) zadeklarowali taką wolę.

dokumenty-i-akty-prawne.print> (dostęp: 22.02.2017). Odmienne zdanie prezentuje M. Różański, Nauczanie religii i etyki w Polsce, [w:] J. Zimny (red.), Współczesne problemy edukacji w Polsce, Stalowa Wola 2014, s. 41: „Poprzez pojęcie «kościoły lub inne związki wyznaniowe o uregulowanej sytuacji prawnej» należy rozumieć tylko takie kościoły i związki wyznaniowe, które otrzymały indywidualną ustawową regulację swojego położenia prawnego”.

28 M. Sitarz, op. cit., s. 141–168.29 J. Krukowski, Religia  w  edukacji  publicznej  w  Polsce.  Zagadnienia  podstawowe, [w:]

W. Irek (red.), Vir Ecclesiae deditus. Księga dla uczczenia Księdza Profesora Edwarda Góreckiego, Wrocław 2011, s. 149.

30 Zdanie odmienne: T. Zieliński, Katecheza i nauczanie religii w szkołach publicznych, [w:] A. Czohara, T. Zieliński, Ustawa o stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Polsce. Komentarz, Warszawa 2012, s. 104; M. Pietrzak, op. ci., s. 261.

Uregulowania prawne i praktyka w zakresie nauczania religii... 365

Istnieją jednak związki wyznaniowe, których wyznawcy nie są zaintere-sowani nauczaniem religii w szkole. Powołując się na pismo Ministra Eduka-cji Narodowej z dnia 22 września 2008 r., Artur Mezglewski wylicza 18 związ-ków wyznaniowych, które prowadzą lekcje religii w szkołach publicznych w Polsce: Kościół Katolicki, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Wschodni Kościół Staroobrzędowy, Kościół Ewangelicko-Reformowany, Ko-ściół Ewangelicko-Augsburski, Kościół Ewangelicko-Metodystyczny, Staro-katolicki Kościół Mariawitów, Kościół Polskokatolicki, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Chrześcijan Baptystów, Kościół Zielonoświątkowy, Kościół Boży w Chrystusie, Chrześcijański Kościół Reformacyjny, Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej, Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświąt-kowa, Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich i Liga Muzułmańska w Rzeczypospolitej Polskiej31.

Literatura

Abramowicz A., Prawo do nauki religii w publicznych szkołach i przedszkolach a zasa-da równouprawnienia związków wyznaniowych, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2012, t. 15.

Balunowski R., Co dalej z oceną z religii?, „Katecheta” 2003, nr 9.Krukowski J., Religia w edukacji publicznej w Polsce. Zagadnienia podstawowe, [w:]

W. Irek red., Vir Ecclesiae deditus. Księga dla uczczenia Księdza Profesora Edwar-da Góreckiego, Wrocław 2011.

Krzyżak L., Tymieniecka A., Prawne uregulowania nauczania religii w szkołach, [w:] J. Cymbała, J. Krzywkowska, M. Paszkowski (red.), Prawo wewnętrzne Kościoła katolickiego a polski porządek prawny, Olsztyn 2015.

Mezglewski A., Polski model edukacji religijnej w szkołach publicznych. Aspekty praw-ne, Lublin 2009.

Mezglewski A., Status prawny nauczycieli religii jako zagadnienie z zakresu stosun-ków państwowo-kościelnych objętych art. 25 ust. 5 Konstytucji RP, [w:] P. Stanisz, M. Ordon (red.), Układowe formy regulacji stosunków między państwem a związka-mi wyznaniowymi (art. 25 ust. 4–5 Konstytucji RP), Lublin 2013.

Misiaszek K., Programy  nauczania  religii  w  szkole, „Ateneum Kapłańskie” 2004, t. 142, z. 3.

Misztal H., Polskie prawo wyznaniowe, I. Zagadnienia wstępne. Rys historyczny, Lu-blin 1997.

Ośrodek Rozwoju Edukacji, Raport. Nauczyciele w roku szkolnym 2014/2015, oprac. M. Rachubka, Warszawa 2015.

Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, wyd. 5, Warszawa 2013.Pilich M., Prawne aspekty nauczania religii  i krzewienia religijności w szkołach pu-

blicznych, [w:] T. Zieliński (red.), Obecność religii w publicznym systemie oświaty  w aspekcie prawnym, Warszawa 2012.

31 A. Mezglewski, Polski model edukacji religijnej w szkołach publicznych. Aspekty prawne, Lublin 2009, s. 170–171, za: A. Abramowicz, op. cit., s. 253.

Justyna Krzywkowska366

Rakoczy B., Ustawa o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2008.

Różański M., Nauczanie religii i etyki w Polsce, [w:] J. Zimny (red.), Współczesne pro-blemy edukacji w Polsce, Stalowa Wola 2014.

Sitarz M., Zasada  równouprawnienia  kościołów  i  innych  związków  wyznaniowych, „Kościół i Prawo” 2015, nr 1.

Sobczyk P., Problemy  dotyczące  realizacji  prawa  rodziców do  religijnego  i moralne-go wychowania dzieci w szkole publicznej w Polsce, [w:] J. Krukowski, M. Sitarz, B. Pieron (red.), Przynależność do Kościoła a uczestnictwo wiernych w życiu publicz-nym, Lublin 2014.

Suchocka H., Prawo  do  nauczania  religii  w  szkole  na  tle  standardów  europejskich, „Ethos” 1999, nr 1/2.

Tomasik P., Nauczanie  religii w szkole: doświadczenia przebytego okresu, „Ateneum Kapłańskie” 2004, t. 142, z. 3.

Więcek K., Nauczanie religii katolickiej w polskiej szkole publicznej w kontekście prawa rodziców do wychowania religijnego dzieci: aspekty historyczne i wybrane aktualne problemy, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2013, t. 16.

Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej  z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000.

Wroceński J., Prawo  rodziców do  religijnego wychowania dzieci  i młodzieży według prawa polskiego, [w;] Matrimonium spes mundi. Małżeństwo i rodzina w prawie ka-nonicznym, polskim i międzynarodowym. Księga pamiątkowa dedykowana ks. prof. Ryszardowi Sztychmilerowi, Olsztyn 2008.

Zieliński T., Katecheza  i  nauczanie  religii w  szkołach  publicznych, [w:] A. Czohara, T. Zieliński, Ustawa o stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Pol-sce. Komentarz, Warszawa 2012.

Summary

Law and practice in religious education in Polish state schools in Poland

Key words: regilious education, school subject, religious organisation, the principle of equal rights, religious education teacher.

The right to religious education is one of the most significant previliges resulting from the freedom of religion. Teaching religion in schools was rein-troduced on 1 September 1990. Religion as a subject is tought in state pre-schools, primary schools, middle schools, secondary schools, and vocational schools. Introducing religious education as a subject in Poland is legitimised by the Polish Constitution. If Polish citizens want their children to attend religious education classes, the state must provide them with such a possi-bility. This results from the 1997 Constitution which gives the parents a right to raise their children according to their beliefs. This regulation does not discriminate those who belong to other religions, nor atheists. The equal

Uregulowania prawne i praktyka w zakresie nauczania religii... 367

right to organise religious education classes applies to every religious com-munity whose legal situation is regulated by law. Schools are also obligated to organise ethics classes. Religious education is an elective. It becomes com-pulsory when parents of students or students themselves (if they are majors) declare a willingness to attend these classes. The responsibility to organise religious education classes lies with the schools’ board. Religious education classes are supervised by both church inspectors and state board of educa-tion. Inspections conducted by church inspectors analyse the content and methodology of the classes, as well as their agreement with their curricula. Inspections conducted by state board of education representatives analyse only the methodology and agreement with curricula of the classes.