U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody

5/26/2018 U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody

1/23

Studia z Filozoi Polskiej

Tom 6 (2011)

Pytanie o pocztki krakowskiej filozofii przyrody

Wspczenie filozofia przyrody stanowi jeden z waniejszych i ywo roz-wijanych nurtw filozofii w Krakowie. W tym kontekcie interesujce wydaj sipytania o to, kiedy, w jakich okolicznociach i z jakich pobudek filozoficznych nurtten rozwin si w tym orodku naukowym1. Historyka filozofii intrygowa moerwnie to, na ile wspomniane pocztki wpyny na uksztatowanie si specyficz-nej tradycji uprawiania filozofii przyrody.

Wspczesna krakowska filozofia przyrody, rozwijana gwnie w nurcie na-zwanym przez Michaa Hellera filozofi w nauce, opiera si na wsppracy in-terdyscyplinarnej naukowcw-przyrodnikw z filozofami oraz na antyfundacjo-nistycznej koncepcji filozofii skierowanej na rozwizywanie konkretnych proble-mw. W wietle zagranicznych opracowa mona stwierdzi, e podejcie takienaley wspczenie do kanonu uprawiania filozofii przyrody2. Nie zawsze tak

*Niniejsza praca jest mocno rozszerzon wersj mojego wczeniejszego opracowania P. Polak,19thCentury Beginnings of the Krakw Philosophy of Nature, [w:]Philosophy in Science. Methodsand Applications, red. B. Broek, J. Mczka, W. P. Grygiel, Copernicus Center Press, Krakw 2011,s. 325333. W niniejszej pracy znacznie rozszerzona zostaa cz faktograficzna oraz uwydatniononajistotniejsze cechy nowego stylu filozofowania w ujciu dwch zaoycieli krakowskiego orodkafilozofii przyrody M. Straszewskiego oraz W. Heinricha.

1Zagadnienie to poddaem wstpnej analizie w pracy: P. Polak, Skd wzi si krakowskistyl uprawiania filozofii przyrody?, [w:] Wyzwania racjonalnoci. Ksidzu Michaowi Hellerowiwsppracownicy i uczniowie, red. S. Wszoek, R. Janusz, OBIWAM, Krakw 2006, s. 439449.W niniejszej pracy chc odwoa si do wczeniejszej perspektywy czasowej i doprecyzowa stawia-ne tezy na bazie nowszych bada historycznych.

2Interesujce w tym kontekcie s pytania o pewne cechy wyrniajce krakowski styl upra-wiania filozofii przyrody. Temat ten zosta w duej mierze ju opracowany dla filozofii uprawianej

P P

U rde krakowskiej filozofii przyrody*


2/23

136 Pawe Polak

jednak byo, a na dodatek w drugiej poowie dziewitnastego wieku na fali pozy-tywizmu uznano, e filozofia przyrody staa si anachronizmem.

Pytanie o pocztki filozofii przyrody w Krakowie zmusza nas do przeledze-nia przyczyn procesu, ktry rozpocz si w ostatnich latach XIX wieku od przea-mania pozytywistycznego sceptycyzmu wobec sensownoci uprawiania tego typurefleksji filozoficznej. Rozpocznijmy zatem od przyblienia ta historycznego tegoprocesu. Nastpnie analizie poddane zostan najwaniejsze rozstrzygnicia filo-zoficzne, ktre leay u podstaw sformuowania tego specyficznego stylu refleksji,a na zakoczenie poczynimy kilka uwag o roli tradycji filozoficznej w ksztatowa-niu wspczesnej postaci filozofii przyrody.

Pocztki zorganizowanej dziaalnoci

Przyjrzyjmy si najpierw uwarunkowaniom historycznym procesu powsta-wania nowoczesnej filozofii przyrody w Krakowie. Z pewnoci kluczowym wyda-rzeniem poprzedzajcym stworzenie orodka byo rozpoczcie pracy przez Wa-dysawa Heinricha3w Zakadzie Fizyki UJ 1 padziernika 1897 roku. To wanieHeinrich sta si jednym z najwaniejszych animatorw krakowskiego orodka fi-lozoficznego, jest on autorem najwczeniejszego artykuu, w ktrym rozpoznajemycechy charakterystyczne nowego stylu uprawiania filozofii w kontekcie fizyki4. Toon rwnie jest autorem referatu wygoszonego 10 listopada 1898 r. w krakow-skim oddziale Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw (PTP) im. Kopernika, ktrymona traktowa jako prba uzasadnienia nowego stylu uprawiania filozofii5.

Pocztkw zorganizowanej dziaalnoci mona si natomiast dopatrywaw powstaniu sekcji filozoficznej w ramach krakowskiego oddziau PTP im. Ko-pernika. Stao si to 19 stycznia 1899 r.6 wwczas w Krakowie rozpocza si

w Krakowie w przecigu pierwszych czterech dekad XX wieku. Zob. M. Heller, J. Mczka, Kra-kowska filozofia przyrody w okresie midzywojennym, [w:]Krakowska filozofia przyrody w okresiemidzywojennym, t. I, red. M. Heller, J. Mczka, P. Polak, M. Szczerbiska-Polak, OBI-Biblos, Kra-kwTarnw, 2007, s. 539.

3M. Senderecka, Wadysaw Heinrich, czyli u rde Krakowskiej Szkoy Filozofii Przyrody,[w:]Krakowska filozofia przyrody..., t. I, dz. cyt., s. 110. Zob. take R. Polak, Heinrich Wadysaw,[w:]Encyklopedia filozofii polskiej, PTTA, Lublin 2011, s. 479481 (encyklopedia dalej cytowanabdzie jako EFP).

4 W. Heinrich, O stosunku poj i zasad fizycznych do filozofii, Przegld Filozoficzny,2(18981899), z. 1, s. 7387; z. 2, s. 1946 (cz pierwsza pracy zostaa opublikowana jesieni1898 r.).

5W. Heinrich, Zaleno kierunkw filozoficznych od metod nauk przyrodniczych, Kosmos,24(1899), s. 272288.

6Z pewnoci dat t naley traktowa jedynie jako symboliczny pocztek, ukazuje ona, kiedypewne prby filozoficzne zostay usystematyzowane i nabray zorganizowanego charakteru. Zapew-


3/23

137U rde krakowskiej filozofii przyrody

zorganizowana i ywa dziaalno na interesujcym nas polu. W zarzdzie sekcjizasiedli: Maurycy Straszewski7(przewodniczcy) i Wadysaw Heinrich (sekre-

tarz). Spotkania sekcji odbyway si rzecz charakterystyczna w Collegium Phy-sicum przy ul. w. Anny 6, w sali wykadowej zakadu fizycznego UJ8.

Powstanie sekcji filozoficznej w ramach towarzystwa naukowego skupiaj-cego przedstawicieli nauk przyrodniczych byo wyrazem ksztatujcej si specy-fiki orodka krakowskiego bya ona nastawiona na interdyscyplinarno9, nato-miast z perspektywy filozoficznej mona powiedzie, e by powicona filozofiiprzyrody, cho nie uywano wwczas tej nazwy z powodu negatywnych skoja-rze wytworzonych przez pozytywizm10. Sekcja od pocztku grupowaa naukow-cw-przyrodnikw z Krakowa, jak i filozofw-specjalistw (Straszewski), ktrzy

w pierwszych latach dziaalnoci pozostawali pod silnymi wpywami empiriokry-tycyzmu, co wizao si z tym, e wielu uczestnikw byo wychowankami Ave-nariusa. W pierwszym sprawozdaniu podkrelano, e celowo wybierano referatyi prelegentw w taki sposb, aby poruszy moliwie najszerzej zagadnienia sto-

jce w zwizku z filozofi naukow11. Warto podkreli, e w kocu XIX wiekubyo to jedyne polskie stowarzyszenie filozoficzne (dopiero w 1904 r. zaoonoPolskie Towarzystwo Filozoficzne we Lwowie)12. Wspomniana sekcja filozoficznastaa si pniej podstaw do utworzenia w 1909 roku Towarzystwa Filozoficz-

ne wczeniej dyskusje filozoficzne miay miejsce w Polskim Towarzystwie Przyrodnikw im. Koper-nika (wskazuje na to choby fakt uczestnictwa w zebraniach od 1898 jzykoznawcy J. Baudouin de

Courtenay, ktrego interesoway wwczas kwestie psychologiczne i filozoficzne zob. przypis 20).7Zob. M. Nawracaa-Urban, Straszewski Maurycy, [w:] EFP, s. 617619. Warto zwrci tutaj

uwag na to, e Straszewski przed rozpoczciem prac w sekcji zajmowa si histori filozofii euro-pejskiej i filozofi indyjsk, jednak to wanie w okresie zwizanym sekcj filozoficzn uksztatowa-y si jego pomysy zwizane z syntez obrazu wiata, ktre byy wanym przyczynkiem do dyskusjio moliwoci uprawiania metafizyki.

8Zob. Sprawozdanie sekcyi filozoficznej krakowskiego Oddziau Towarzystwa przyrodnikwimienia Kopernika za rok 1899, Kosmos 25(1900), s. 7172; Z Towarzystwa przyrodnikw im.Kopernika, Czas 52 (1899), nr 13 (z dn. 17 I), s. 2.

9Charakterystyczne jest to, e w informacji zapowiadajcej powstanie sekcji opublikowanejw krakowskim Czasie zostaa ona nazwana filozoficzno-przyrodnicz, by moe taka bya pier-wotnie planowana nazwa (Czas r. 52 [1899], nr 13 [z dn. 17 I], s. 2).

10Specjalistyczny charakter krakowskiego stowarzyszenia podkrela nawet Kazimierz Twar-dowski w swym przemwieniu na otwarcie Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie. Zob.Otwarcie Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie, Przegld Filozoficzny 7(1904), z. 2,s. 240. Patrzc na tematy podejmowane wwczas w Krakowie mona utosami zakres dziaalnocisekcji filozoficznej z filozofi przyrody.

11 Sprawozdanie sekcyi filozoficznej krakowskiego Oddziau Towarzystwa przyrodnikwimienia Kopernika za rok 1899, Kosmos 25(1900), s. 71.

12Zob. M. Przenioso,Powstanie i pierwszy rok dziaalnoci Polskiego Towarzystwa Filozoficz-nego we Lwowie, [w:] Znani i nieznani dziewitnastowiecznego Lwowa, red. M. Przenioso, L. Mi-chalska-Bracha, Wydawnictwo Akademii witokrzyskiej, Kielce 2007, s. 131139.


4/23

138 Pawe Polak

nego w Krakowie, organizacja stracia jednak wwczas swj specjalistyczny cha-rakter, cho wypracowany w pierwszych latach styl uprawiania filozofii nadal by

obecny w orodku krakowskim.W pierwszym roku dziaalnoci sekcji wygoszono 13 odczytw, z ktrych

wikszo powicona bya analizie pogldw empiriokrytykw oraz zagadnie-niom psychologicznym, jedynie niektre dotykay innej problematyki filozoficz-nej. Spotkania sekcji zainaugurowa referat W. Heinricha Referat o systemacie

filozoficznym H. Corneliusa(19 stycznia 1899 r.), nastpnie odbyy si nastpu-jce odczyty: J. Baudouin de Courtenay13O zudzeniach(3 lutego 1899 r.), A. Wy-czkowska14O krytyce czystego dowiadczenia Avenariusa(16 lutego 1899 r.),M. Straszewski O zasadniczem zagadnieniu psychologii(2 marca 1899 r.), J. Bau-douin de Courtenay Uzasadnienie samoistnoci zjawisk psychicznych na podsta-wie faktw jzykowych(16 marca 1899 r.) oraz O psychicznych podstawach zja-wisk jzykowych (20 kwietnia 1899 r.), W. Heinrich Zaoenia teoryi poznania

Avenariusa(4 maja 1899 r.), K. Zakrzewski15Pogldy Macha na zagadnienia me-chaniki (2 czerwca 1899 r.), W. Lutosawski16 Zasady stylometryi (8 listopada1899 r.), A. Wrblewski17O hypotezach (na tle teoryi chemicznych)(24 listopada

13R.T. Ptaszek,Baudouin de Courtenay Jan Niecisaw, [w:]EFP, s. 8283.14 Referat wygosia zwolenniczka empiriokrytycyzmu Anna Wyczkowska, uczennica

R. Avenariusa, ktra studiowaa w Zurychu i uzyskaa doktorat z filozofii za prace dotyczce pe-

dagogiki i psychologii. Pod koniec XIX wieku opublikowaa ksik Szkice psychologiczne, nak.Anczyca, Krakw 1889 oraz rozpraw O illuzyjach optycznych, Krakw 1900. Zob. C. Walewska,Ruch kobiecy w Polsce, cz. I, sg. Gebethnera i Wolffa, Warszawa 1909, s. 33. M. Straszewski,Prze-gld pimiennictwa. Z pimiennictwa polskiego. Z dziedziny psychologii. Dr. Anna Wyczkowska:Szkice psychologiczne Ta O illuzyach optycznych, Przegld Powszechny 26(1909), t. 101,s. 272288.

15Konstanty Zakrzewski (18761948) studiowa fizyk w Krakowie pod kier. A. Witkow-skiego, doktorat uzyska w roku 1900, nastpnie wyjecha na krtki pobyt naukowy do Getyngii na dwuletni do Lejdy (laboratorium kriogeniczne Kamerlingh-Onnesa). Habilitowa si w 1908 r.,a w 1911 r. zosta mianowany profesorem nadzwyczajnym fizyki dowiadczalnej w UJ, a w 1913r. przenosi si do Lwowa na uniwersytet. Po wojnie wrci do Krakowa w 1918 i do mierci zwi-zany by z UJ. Zajmowa si kriogenik (w Lejdzie) oraz optyk metali i fizyk ciaa staego. Zob.T. Piech, W 10 rocznic mierci profesora Konstantego Zakrzewskiego,Postpy Fizyki, 9 (1958),z. 4, s. 371378; B. redniawa, Historia filozofii przyrody i fizyki w Uniwersytecie Jagielloskim,Retro-Art, Warszawa 2001, s. 137142.

16T. Zawojska,Lutosawski Wincenty, [w:]EFP, s. 917919.17Augustyn Wrblewski (18661913?) chemik i biochemik, studiowa w Bernie i Zury-

chu (doktorat z biochemii w 1894 r.), habilitacja w UJ, gdzie obj stanowisko docenta, autorprzeomowych prac dotyczcych fermentacji drodowej, karier naukow przerway bezpodstawneoskarenia w 1902 r. o chorob psychiczn. Pniej nie mogc kontynuowa pracy naukowej naUJ powici si dziaalnoci spoecznej, pod koniec ycia przeszed ewolucj wiatopogldow po-rzucajc socjalizm dla anarchizmu, sta si czoowym ideologiem anarchizmu polskiego w okresie


5/23


1899 r.), [Bronisaw?] Kupczyk18O zudzeniach pamici (13 grudnia 1899 r.),J. Baudouin de Courtenay O wpywie rodzaju gramatycznego na mylenie i uspo-

sobienie ludzi mwicych jzykami urodzajowionymi(18 stycznia 1900 r.), S. Ko-byecki SJ19O filozofii wolnych dusz (Z powodu systematu Dr. W Lutosawskiego)(1 lutego 1900 r.)20.

Ju z powyszego przegldu tematw wida dominujcy wpyw empiriokry-tycyzmu (Avenarius, Mach, Cornelius) w pocztkach tego nurtu filozofii21. Wartopodkreli, e od samego pocztku cel dziaalnoci sekcji by okrelony wyraniei nastawiony na rozwj filozofii w kontekcie nauk. Pisano rwnie: Celem []

jest rozbudzenie silniejszego zainteresowania si kwestiami filozoficzno-przyrod-

przed I wojn wiatow. Zob. np. I. Z. Siemion, Sawa i zniesawienie. O yciu i pracach AugustynaWrblewskiego, Analecta. Studia i Materiay z Dziejw Nauki 11(2002), nr 12, s. 251297.

Warto doda, e referat wygoszony przez Wrblewskiego w ramach sekcji lozocznej przypada

na najbardziej twrczy naukowo okres jego pracy (w 1901 r. wykaza on jako pierwszy udzia

fosforanw w procesach fermentacji drodowej, co byo wanym wkadem do rozwoju biochemii).18Prawdopodobnie chodzi o dr. Bronisawa Kupczyka (18701941), krakowskiego lekarza,

przyjaciela i mecenasa krytyka literackiego i tumacza Stanisawa Lacka; dziki Kupczykowi zacho-waa si w odpisach cz korespondencji S. Wyspiaskiego. Uwieczniony zosta na znanym obrazieLeopolda Gottlieba z roku 1907.

19 Warto podkreli tutaj, e S. Kobyecki (18641939) mia najbardziej gruntowne wy-ksztacenie naukowe spord wczesnych filozofw zwizanych z tomizmem studiowa filozofiw szkoach jezuickich w Tarnopolu (18871890) i Krakowie (18901894), a nastpnie filozofi,

fizyk i matematyk na Wydziale Filozoficznym UJ (18901893) rwnoczenie studiujc teologiw szkole jezuickiej w Krakowie. W latach 19011905 studiowa psychologi w Lipsku oraz ma-tematyk i fizyk we Frybrugu Br. oraz w Getyndze Zob. S. Ziemiaski, Kobyecki Stanisaw, [w:]EFP, s. 658660.

20Zob. Sprawozdanie sekcyi filozoficznej krakowskiego Oddziau Towarzystwa przyrodnikwimienia Kopernika za rok 1899, Kosmos 25(1900), s. 7172. Zob. take: Wiadomoci biece,Przegld Filozoficzny 2(1898-1899), z. 3, s. 137.

Odnonie treci referatw z najwczeniejszego okresu najwicej wiemy o referatach zwizanychz psychologi: J. Baudouin de Courtenay, Prba uzasadnienia samoistnoci zjawisk psychicznychna podstawie faktw jzykowych, nakadem Akademii Umiejtnoci, Krakw 1904; tene,O psychicznych podstawach zjawisk jzykowych. Postawienie kwestji, Przegld Filozoficzny6(1903), s. 153171; tene, Z referatw w Towarzystwie przyrodnikw im. Kopernika w Krakowie,Przegld Filozoficzny 5(1902), s. 7792 (zawiera zapis treci referatw: O dwojeniu si wrae,O zudzeniach oraz sprawozdanie autora z dyskusji, ktra rozgrywaa si po referatach). Zachowasi take polemiczny artyku ks. S. Kobyeckiego: Filozofia wolnych dusz,Przegld Powszechny17(1900), t. 65, s. 120, 184207, 410438; t. 66, s. 215237.

21Warto na marginesie zaznaczy, e wikszo pozostaych tematw nie zwizanych z empi-riokrytycyzmem wykazywaa cechy podejcia naukowego nawet Wincenty Lutosawski, czoowypolski neomesjanista prezentowa tam prac dotyczc stylometrii, czyli naukowej (statystycznej)metody badania tekstw literackich. Rwnie przeprowadzona przez Kobyeckiego krytyka Lu-tosawskiego opieraa si w duej mierze na argumentacji filozoficzno-psychologicznej dotykajctylko czciowo zagadnie teodycei i etyki.


6/23

140 Pawe Polak

niczemi wrd modszej generacyi pracownikw naukowych22 cytat ten su-geruje, e mimo silnych wpyww empiriokrytycyzmu u pocztkw krakowskiej

filozofii przyrody leao odrzucenie nastawienia antyteoretycznego i antyfilozo-ficznego. Heinrich wraz ze Straszewskim od samego pocztku kadli nacisk nazwizek dyskusji filozoficznych z konkretnymi zagadnieniami naukowymi, chcie-li bowiem by posiedzenia sekcyjne, zachowawszy swj charakter dyskusyj cileprzedmiotowych, stan si miejscem zupenie swobodnej wymiany pogldw nazagadnienia omawiane, przez co pomog do tworzenia si nowych i do wyjania-nia starych zapatrywa23. To rozstrzygnicie metodologiczne bdzie pniej kon-tynuowane i stanie si znakiem rozpoznawczym krakowskiej filozofii przyrody.

W nastpnym roku dziaalnoci sekcji w tematyce odczytw pojawiy sirwnie nowe zagadnienia zwizane z filozofi przyrody oywionej, podejmo-

wano wwczas nastpujce zagadnienia: W. Lutosawski Zasady deuteryzmu(22 lutego 1900 r.), W. Heinrich Kilka uwag o stosunku mowy do wyobrae(2 marca 1900 r.), A. Witkowski24Uwagi o zasadach fizyki(8 listopada), JanSosnowski25Teorye neowitalistyczne w biologii(22 listopada 1900 r.), dyskusjanad neowitalizmem zostaa prowadzona przez T. Garbowskiego (29 listopada1900 r.), W.M. Kozowski26Aprioryczne pierwiastki w zasadach przyrodoznaw-

22Sprawozdanie sekcyi filozoficznej krakowskiego Oddziau Towarzystwa przyrodnikw imie-nia Kopernika za rok 1899, Kosmos 25(1900), s. 72 (cytaty podawane s w oryginalnej pisowni).

23Tame.24August Witkowski (18541913) studiowa na Wydziale Inynierii Technicznej Szkoy

Politechnicznej we Lwowie, nastpnie studiowa fizyk na Wydziale Filozoficznym na uniwersyteciewe Lwowie. Odby rwnie dwuletnie studia w Berlinie (pod kier. Hermanna Helmholtza) i w Glas-gow (w laboratorium Williama Thompsona). Po powrocie habilitowa si w Szkole Politechnicznejwe Lwowie i od 1881 pracowa jako docent katedry fizyki tej uczelni. Zosta powoany na katedrfizyki dowiadczalnej UJ w kwietniu 1888 r., obj rwnie kierownictwo Zakadu Fizycznego, byinicjatorem budowy nowego gmachu dla Zakadu Fizycznego w latach 19051911 (obecnie Colle-gium Witkowskiego). Zob. B. redniawa,Historia filozofii przyrody i fizyki w Uniwersytecie Jagiel-loskim, Retro-Art, Warszawa 2001, s. 7381, 208209.

25Jan Sosnowski (18751938) fizjolog, ceniony zoolog systematyk; ucze Pawa Mitrofa-nowa, studiowa w Warszawie, Krakowie i Jenie (podczas prac w PTP posiada ju stopie doktora).Kierownik stacji entomologicznej na Ukrainie w Smile, od w latach 19031915 kierownik Zaka-du Fizjologii Uniwersytetu Warszawskiego, po wojnie organizowa Zakad Zoologiczny UW, pniejobj Katedr Zoologii i Fizjologii SGGW (S. Radzikowski, Zarys historii zoologii na UniwersytecieWarszawskim, http://www.biol.uw.edu.pl/ewolucja/Zarys historii zoologii na Uniwersytecie War-szawskim.pdf, dostp 27.03.2012).

26W. M. Kozowski przebywa przez krtki czas w Krakowie, gdzie w 1899 r. uzyska tytudoktora na podstawie rozprawy O zasadniczych twierdzeniach wiedzy przyrodniczej w zaraniu filo-zofii greckiej. Interesujce jest to, e pogldy Kozowskiego w wielu kwestiach byy wwczas zbienez pogldami krakowskich filozofw. Zob. Z. E. Roskal,Kozowski Wadysaw Mieczysaw, [w:]EFP,s. 744746.


7/23


stwa(13 grudnia 1900 r.), M. Siedlecki27O dziedzicznoci(24 stycznia 1901 r.)oraz dyskusja nad pojciem dziedzicznoci poprowadzona przez T. Garbowskie-

go (7 lutego 1901 r.)28.W nastpnych latach referowano wci zagadnienia zwizane z nauka-

mi przyrodniczymi i psychologi, powoli tematyka zacza koncentrowa siwok wybranych problemw filozoficznych. Przyblimy tutaj informacje o cy-klach wykadw organizowanych w okresach jesienno-zimowych. Na przykad

w roku 1901 rozpoczto cykl wykadw zwizanych z dziedzin teorii pozna-nia29: M. Straszewski Obecny przeom w teorii poznania(7 listopada 1901 r.)30,W. Gielecki31Wspczesny skrajny fenomenalizm w teorji poznania(14 listopada1901 r.), S. Grabski32Teorja poznania zjawisk spoecznych(28 listopada 1901r.), M. Wartenberg33Pojcie czasu ze stanowiska teorji poznania (12 grudnia1901 r.)34, J. uawski35Monizm w teorji poznania(16 stycznia 1902 r.), W. M.Kozowski O apriorycznym charakterze drugiej zasady termodynamiki (zasadyentropji)(30 stycznia 1902 r.).

27 Micha Siedlecki (18731940) studiowa zoologi w UJ uzyskujc stopie doktora(18911895), nastpnie kontynuowa studia uzupeniajce w Instytucje Zoologicznym w Berlinie(18951896), w College de France oraz w Instytucie Pasteura w Paryu. Od 1899 r. docent zoologii,nastpnie profesor nadzwyczajny (od 1904). W latach (19191921) rektor Uniwersytetu StefanaBatorego w Wilnie, pniej kontynuowa prace na UJ. Prowadzi prace z zakresu cytologii i proto-zoologii oraz biologii morza.

28 Sprawozdanie sekcyi filozoficznej krakowskiego Oddziau Towarzystwa przyrodnikwimienia Kopernika za rok 1900, Kosmos 26(1901), s. 66. Warto zwrci uwag na to, e w wie-tle sprawozda Garbowski zacz aktywnie wcza si w tworzenie krakowskiej filozofii wwczas,gdy funkcjonowa ju zorganizowany orodek myli filozoficznej nie jest wic jego zaoycielem,ale bez wtpienia przyczyni si do jego rozwoju.

29Warto zwrci uwag na to, e celem tych wykadw bya w wikszoci przypadkw analizaproblemw z dziedziny filozofii przyrody z punktu widzenia wczesnej teorii poznania. Interesuj-ce jest rwnie to, e wyklady filozoficzne byy otwarte dla wszystkich zainteresowanych, ktrzylicznie korzystali z przysugujcego prawa wstpu na posiedzenia. Zob. Sprawozdanie sekcyifilozoficznej krakowskiego Oddziau Towarzystwa przyrodnikw imienia Kopernika za rok 1901,Kosmos 27(1902), s. 4142. Zob. take: Wykady z dziedziny teorji poznania, Przegld Filo-zoficzny 5(1902), s. 129.

30Praca zostaa opublikowana na amach Przegldu Filozoficznego: M. Straszewski, Obec-ny przeom w teorji poznania, Przegld Filozoficzny 5(1902), s. 253267.

31Zob. L. Nowak, Gielecki Wojciech Marceli, [w:]EFP, s. 417.32Zob. . Czuma, Grabski Stanisaw, [w:]EFP, s. 447448.33Zob. W. Bajor, Wartenberg Mcisaw Wiktor, [w:]EFP, s. 788789. Wartenberg zwizany

by z Krakowem od 1900 r. gdy habilitowa si w UJ, do 1903 r. gdy zosta mianowany profesoremfilozofii uniwersytetu we Lwowie.

34Mimo zapowiedzi wykad nie odby si z powodu choroby prelegenta, co odnotowuje tylkosprawozdanie z dziaalnoci sekcji filozoficznej.

35Zob. J. Lekan-Mrzewka, uawski Jerzy, [w:]EFP, s. 913914.


8/23

142 Pawe Polak

Natomiast jesieni 1902 r. grono wybitnych krakowskich przyrodnikw refe-rowao zagadnienia zwizane z tworzcym si wwczas nowym obrazem wiata:

T. Garbowski, ycie i wiedza, W. Natanson,Kinetyczne i elektromagnetyczne teo-rie materii, A. WitkowskiEter, L. MarchlewskiPogldy chemiczne na budow ma-terii, M. RudzkiBudowa kosmosu, M. StraszewskiPomysy do syntezy36. Widastd, e krg tematw by bardzo szeroki. Referat Straszewskiego jest interesuj-cym przykadem, gdy wskazuje, na wiadome denie do wytworzenia nowegosyntetycznego obrazu wiata i ukazuje wczesne problemy na tej drodze.

Warto zwrci tutaj rwnie na pewne charakterystyczne cechy w poczt-kowym okresie dziaalnoci sekcji filozoficznej systematycznie unikano uywanianazwy filozofia przyrody, zamiast tego czsto mwiono o filozofii poznania.

Jest to jeden ze ladw wyranych wpyww empiriokrytycyzmu w pocztkowymokresie formowania si stylu filozofowania w orodku krakowskim. Interesujce

jest rwnie to, e w pierwszych trzech latach dziaania towarzystwa zwizao siz nim wielu oryginalnych mylicieli, ktrzy jednak z rnych powodw nie kon-tynuowali pniej dziaalnoci w orodku krakowskim i nie wpynli przez to naksztat krakowskiej filozofii przyrody. Okoo roku 1902 ustali si zesp przyrod-nikw i filozofw, ktrzy wsplnie bd rozwija badania na styku filozofii i nauki(oprcz zaoycieli pozostali gwnie naukowcy zwizani z fizyk i biologi), aleoznaczao to rwnoczenie, e pierwotna dynamika rozbudowy orodka zostaa

w pewnej mierze zahamowana. Z pewnoci na dusz met do wyhamowania

rozwoju instytucjonalnego krakowskiej filozofii przyrody przyczynio si rwniepowstanie w 1904 Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie, ktre staosi bardzo siln konkurencj dla krakowskiej sekcji filozoficznej, a nastpnie po-

wstanie w 1909 r. Towarzystwa Filozoficznego w Krakowie, ktre zastpio wspo-mnian sekcj pozbywajc si jej specjalistycznego nastawienia37.

Przyjrzyjmy si teraz bliej koncepcjom filozoficznym, ktre towarzyszyypowstaniu krakowskiego orodka filozofii przyrody wybierzemy tutaj pogldy

36 Sprawozdanie sekcyi filozoficznej krakowskiego Oddziau Towarzystwa przyrodnikwimienia Kopernika za rok 1902, Kosmos 28(1903), s. 214215. Wikszo tych prace ukazaasi pniej drukiem: M. Rudzki, O budowie kosmosu, Przegld Polski 14(1903), s. 2544; A. Wit-kowski,Eter, Przegld Polski 14(1903), s. 312323; W. Natanson, O teoryach materyi, PrzegldPolski 14(1903), s. 465478; M. Straszewski, Pomysy do syntezy, Przegld Polski 14(1903),s. 439461.

37Warto rwnie zwrci w tym miejscu uwag na to, e dodatkow trudnoci rozwojukrakowskiej filozofii by poziom rozwaa filozoficznych budzi on czsto zastrzeenia wycho-wankw szkoy Twardowskiego. Mona tutaj przywoa krytyczne uwagi Jana ukasiewicza orazWadysawa Witwickiego o filozofach z krgu Towarzystwa Filozoficznego w Krakowie (dotycz onelat 19091919). Zob. J. ukasiewicz, Pamitnik (fragmenty), Rocznik Historii Filozofii Polskiej2/3(2009/2010), s. 341342, 363; W. Witwicki,List do Kazimierza Twardowskiego z dnia 18 IV1919 r., Archiwum Kazimierza Twardowskiego, K02143, k. 87r88v.


9/23


Heinricha i Straszewskiego, poniewa byli oni czoowymi animatorami dziaal-noci sekcji w pierwszych latach jej dziaalnoci i ich pomysy w duej mierze

uksztatoway pocztkowy okres dziaalnoci krakowskiego orodka filozoficzne-go. Na pocztek zajmiemy si zagadnieniem relacji nowego stylu filozofii do em-piriokrytycyzmu.

Filozofia po empiriokrytycyzmie

Koncepcji nowej filozofii poszukajmy u rde w tym celu odwoamy siuwag, ktre przedstawi W. Heinrich38w odczycie, ktry mona traktowa jakozapowied dziaalnoci krakowskiego orodka filozofii przyrody. Praca ta zostaaopublikowana w 1899 r. na amach czasopisma Kosmos pod znamiennym tytu-

em Zaleno kierunkw filozoficznych od metod nauk przyrodniczych39.Opiera si ona na typowym dla tego okresu przekonaniu, e kada epoka

wytwarzaa swj wasny rodzaj filozofii. Zmiany te Heinrich uzasadnia jako wy-nik rozwoju wiedzy o wiecie przyrody i wynik rozwoju spoeczestw. Rozwaa-nia te wykorzysta w tym celu, aby wskaza, e wanie rozpoczynaa si kolej-na epoka rozwoju filozofii. Upadek pozytywizmu oznacza dla niego odrzuceniesceptycyzmu wobec filozofii. Sceptycyzm ten spowodowany by wczeniejszymnadmiernym wzrostem spekulacji w dobie romantyzmu. Pozytywizm oparty bynatomiast wedug niego na wierze, e wycznie poprzez dowiadczenie monapozna rzeczywisto bazowa zatem na skrajnym empiryzmie i naturalizmie.

W koncepcji historii u Heinricha kluczow rol odgryway jednostki genial-ne, ktre potrafiy uoglni wiedz epoki i wytworzy system, ktry ujmuje t

wiedz. Systemy filozoficzne byy wic rzadkimi wydarzeniami w historii filozo-fii i wyznaczay one punkty zwrotne w rozwoju refleksji. W taki sposb Heinrichtraktowa koncepcje dwch synnych wwczas empiriokrytykw: R. Avenariusai E. Macha. Dla krakowskiego filozofa ich pomysy epistemologiczne wyznaczaynowe drogi dla odrzucanej wczeniej filozofii.

Tak wic empiriokrytycyzm sta si dla Heinricha uzasadnieniem tego, emona odpowiedzialnie uprawia filozofi podobne nastawienie znajdziemy

38Blisze informacje na temat filozofii i dziaalnoci naukowej W. Heinricha mona znalew pracach: M. Senderecka, Wadysaw Heinrich, czyli u rde Krakowskiej Szkoy Filozofii Przy-rody, [w:]Krakowska filozofia przyrody..., t. I, dz. cyt., s. 109124; M. Heller, Filozofia przyrodyWadysawa Heinricha, [w:] tame, s. 125138; J. Mczka, Metodologiczne analizy WadysawaHeinricha, [w:] tame, s. 139182. Zob. rwnie W. Heinrich, Teoria poznania. Tekst Komentarze,red. J. Mczka, R. Janusz, M. Senderecka, OBI-Biblos, KrakwTarnw 2005.

39W. Heinrich, Zaleno kierunkw filozoficznych od metod nauk przyrodniczych, Kosmos24(1899), s. 272288.


10/23

144 Pawe Polak

u Straszewskiego w pracy Obecny przeom w teorji poznania40. Straszewski po-dobnie jak Heinrich widzia w empiriokrytycyzmie punkt zwrotny w historii roz-

woju myli filozoficznej. Podkrela on jednak to, e filozofia w swym rozwojuhistorycznym bya procesem powstawania kolejnych dogmatyzmw i ich odrzu-cania. Ostatnim wielkim dogmatyzmem by dla niego mechanicyzm stanowicypodstaw pozytywizmu, a empiriokrytycyzm sta si uwieczeniem naukowej kry-tyki tego dogmatyzmu.

Z naszego punktu widzenia interesujce jest to przekonanie podzielaneprzez Heinricha i Straszewskiego, e empiriokrytycyzm mimo swych zalet by je-dynie etapem rozwoju filozofii, a dalszym krokiem ma by filozofia rozwijanaprzez nich w cisej cznoci z nauk. Jest to rwnie o tyle interesujce, jee-li przypomnimy sobie, e sam E. Mach by nastawiony negatywnie do filozofii.Mona wic z pewnoci mwi o silnych inspiracjach empiriokrytycyzmem, alepomysy krakowskich filozofw od pocztku miay rwnie charakterystyczne na-stawienie na zachowanie pewnej formy metafizyki (ktra odmiennie ni u Machamiaa wane znaczenie filozoficzne).

Z empiriokrytycyzmu zarwno Heinrich jak i Straszewski zaczerpnli po-gld, e filozofia ma zajmowa si przede wszystkim zagadnieniami epistemolo-gicznymi. Bya to rwnie reakcja na naiwno epistemologiczn wczeniejszegopozytywizmu41. Porzucono rwnie pomysy wice bezporednio z nauk na-dzieje na przebudow spoeczestwa, na gruncie filozofii polskiej bya to zapo-

wied filozofii nowego typu oderwanej od praktycznych problemw spoeczno--politycznych a skupionej na problemach teoretycznych.Problematyka epistemologiczna dla Heinricha bya zwizana z pojciem du-

szy, ktre w filozofii klasycznej wyjaniao podstawy funkcji poznawczych. Pojcieduszy okazao si problematyczne dla filozofii mechanistycznej. Jeeli zreduko-

wano cae wyjanianie do opisu zjawisk mechanicznych, to pojawiay si powanezastrzeenia wzgldem pojcia zmechanizowanej duszy. Odrzucono wic pojciesubstancjalnej duszy, jako problematyczne i niezgodne m.in. z zasad zachowaniaenergii. Prbowano je zastpi pojciem wiadomoci, ale nie byo ono rwniezgodne z wymogami mechanicyzmu.

Heinrich uzasadnia wic, e jedynie filozofia moe dostarczy wytumacze-nia wiadomoci. Musi to by filozofia zrywajca z nadmiernymi ograniczenia-mi mechanicyzmu. Jako kandydatk do rozwizania prbowa wykorzysta teori

40 M. Straszewski, Obecny przeom w teorji poznania, Przegld Filozoficzny 5(1902),s. 253267. Praca ta jest zapisem wykadu wygoszonego 7 listopada 1901 r. na posiedzeniu sekcjifilozoficznej.

41Zob. B. Skarga, Oglne problemy pozytywizmu polskiego[w:] Zarys dziejw filozofii polskiej18151918, red. A. Walicki, PWN, Warszawa 1983, s. 134142.


11/23


poznania Macha i jej naturalizm. Wedug Heinricha fizyka, opisujc procesy po-znawcze, miaa si sta teori wrae zmysowych (a zatem miaa by psychologi

eksperymentaln). Filozofia miaa si inspirowa tak psychologi i na tej drodzemiaa prbowa wyjani wiat. Jak wida recepcja empiriokrytycyzmu u Heinri-cha bya specyficzna doszo do przetworzenia tego stanowiska.

Warto nadmieni tutaj, e stosunek Straszewskiego do koncepcji duszy byzbieny z propozycjami Heinricha w kwestii stosunku do empiriokrytycyzmu, aleprzyjte rozwizanie byo odmienne. Straszewski uwaa, e Macha krytyka me-chanicyzmu pozwolia na odrzucenie dogmatycznie przyjmowanej metafizyki, aledla zabezpieczenia si przed nihilizmem trzeba przyj zdroworozsdkowe ist-nienie wiata (realizm naiwny). Krakowski filozof dodawa natomiast pogld, erwnie zdroworozsdkowe jak istnienie przedmiotw jest istnienie duszy, wickonsekwentnie powinno przyjmowa si w filozofii istnienie osobistego ducho-

wego istnienia42.

Moliwo uprawiania metafizyki przyrody w ujciu Straszewskiego43

Interesujcym faktem jest to, e zarwno Straszewski jak i Heinrich uwaa-li, e nowa filozofia ma operowa na obrazach wiata, ktre zmieniaj si w hi-storycznym procesie rozwoju wiedzy. To wanie pojcie obrazu wiata bdziekluczowe dla zrozumienia tego, w jaki sposb nowa filozofia miaa zachowywacharakter wyjanie metafizycznych wspomniani myliciele rozumieli jednak tkwesti nieco inaczej44. Przyjrzymy si tutaj pogldom Straszewskiego, ktry naj-peniej opracowa we wczesnym okresie rozwoju orodka krakowskiego zagad-nienie moliwoci uprawiania metafizyki w ramach nowej filozofii.

Rozpocznijmy analiz tego zagadnienia od przytoczenia uwag Straszewskie-go o wzajemnych relacjach filozofii i nauki, ktre odnajdziemy w pracyPomysydo syntezy45. Krakowski filozof krytykowa wczeniejsz filozofi za to, e przy-bieraa rol prawodawczyni nauk i naley chroni j od wtaczania szczeg-

42M. Straszewski, Obecny przeom w teorji poznania, (), s. 264.43Wicej informacji o filozofii Straszewskiego mona znale w: M. Nawracaa-Urban, Stra-

szewski Maurycy, [w:]EFP, s. 617619.44Blisze informacje na temat pogldw Heinricha mona znale w cytowanych powyej

pracach M. Sendereckiej, M. Hellera i J. Mczki. Warto doda, e problem obrazu wiata by rw-nie przedmiotem polemiki S. Kobyeckiego z W. Lutosawskim w ktrej jezuita zarzuca neomesja-nicie przyjmowanie irracjonalnego obrazu wiata, nie dajcego si z gruntu rzeczy ocenia rozu-mem, ktry miaby by jednak uzasadniony poprzez quasiempiryczne testowanie obrazu wiata wewasnym yciu. Kobyecki wskazywa, e takie pojcie obrazu wiata powoduje, i niemoliwe jestuprawianie na jego bazie filozofii. Zob. S. Kobyecki,Filozofia wolnych dusz, (), s. 58.

45M. Straszewski,Pomysy do syntezy, Przegld Polski t. 148 (1903), s. 439461.


12/23

146 Pawe Polak

owych nauk w ramy swoich spekulacji46. Uwaa on, e sytuacja wytworzonaw wczesnej nauce, gdy upaday rnorodne dogmaty naukowe (np. mechani-

cyzm) sprzyjaa zblieniu wysikw filozofw i przyrodnikw odrzucenie cia-snych dogmatyzmw powinno skierowa przyrodnikw ku filozofii, a odpowied-nia filozofia moe pomaga naukom w ich rozwoju. Niestety wizja ta zostaa bar-dzo nieprecyzyjnie przedstawiona, mona wic podejrzewa, e zawiera w sobieduo mylenia yczeniowego. Na poziomie tak oglnych deklaracji na szczcie

jednak nie zakoczya si propozycja Straszewskiego.Krakowski filozof uwaa, e nowa filozofia ma wydobywa z nauki pewne

koncepcje na analogicznej zasadzie jak optyka wydobywa ze zjawisk wietlnychswj opis. Straszewski konsekwentnie podkrela wic, e przedmiotem badanianowej filozofii ma by nauka. Straszewski rozumia nauk jako zbir wynikwnaukowych (pojcia tego ju nie sprecyzowa) i teorii wyjaniajcych rzeczywi-sto. Uwaa on, e teorie tworz rodzaj intelektualnego przykrycia dla rzeczy-

wistoci (uywa on metafory kusego paszczyka), ktre jednak zawsze okazujesi zbyt mae i zawsze przy dokadniejszym badaniu zawsze udaje si znalezjawiska, ktrych nauka nie obejmuje sytuacja ta objawia si w powstawaniusprzecznoci w opisie wiata.

Straszewski widzia rwnie w nauce rdo ogranicze dla refleksji filo-zoficznej: rzecz nauk jest obecnie filozofi w zbyt miaych niekiedy zapdachmiarkowa47. Wielokrotnie wykorzystywa on wprost teorie lub wyniki naukowe

jako argumenty obalajce koncepcje filozoficzne. Z dzisiejszego punktu widzeniadoskonale wida, e Straszewski przyjmowa mocno wyidealizowan koncepcjfilozofii, w ktrej moliwe jest definitywne odrzucanie koncepcji filozoficznychna bazie argumentw naukowych podstaw tego pomysu by wyidealizowanyobraz historii nauki, w ktrym widzia on cig definitywnych obale koncepcji fi-lozoficznych.

Przejdmy teraz do kluczowego pytania o moliwoci uprawiania metafizyki,ktrej Straszewski powici duo uwagi m.in. w pracy Obecny przeom w teorji

poznania. Postulowa on oparcie filozofii poznania jedynie na faktach oraz odrzu-cenie wszelkiej apriorycznej metafizyki48. Oczywicie naley zarzuci Straszew-

skiemu odwoywanie si do naiwnej koncepcji faktu filozoficznego, warto jednakpodkreli, e akceptowa on metafizyk w postaci metafizyki indukcyjnej, ktrnazywa krytyczn syntez (niekiedy nazywa to stanowisko krytycznym reali-zmem). Jej cele charakteryzowa on nastpujco:

46Tame, s. 440.47Tame.48Zob. M. Straszewski, Obecny przeom w teorji poznania, (...), s. 265266.


13/23


[...] potrzeba rozjani wszystkie tak biologiczne, jak psychiczne i historyczno--spoeczne warunki, ktre j do tego stopnia rozwoju doprowadziy wwczas b-

dzie mona take wskaza jej dalszy w kierunek. [] celem naszego poznanianie moe nigdy by zdobycie wiedzy absolutnej i ostatecznej, ani te wyraeniew jednej formule caego porzdku wszechrzeczy49.

Straszewski formuowa wic koncepcj filozofii, ktra rozwija si bez kocabazujc na nieustannie rozwijajcych si wynikach nauki. Tak wic kada synte-za o charakterze metafizycznym ma zawsze charakter tymczasowy, ale jest ona

wana, poniewa jest wanym narzdziem dla rozwoju mylenia:

Im wicej szczegw myl zdoa obj i w jednym skupi stanie, tym wik-szej umys dozna ulgi, tym dalej posunie si w opanowaniu otoczenia, a moc jego

wzronie50.

Filozofia w ujciu Straszewskiego ma mie wic zapewnia nieustanny po-stp, ktry dokonywa si ma poprzez krytyk kolejnych uoglnie metafizycz-nych i budowaniu nowych na ich miejscu.

W pracyPomysy do syntezy51podj on rwnie prb objanienia, w jakisposb moliwe jest uprawianie takiej metafizyki indukcyjnej. Straszewski uzna-

wa obiektywne istnienie rzeczy i ich wasnoci niezalene od umysu, odrzucajednoczenie kantowskie rozstrzygnicie o niepoznawalnoci rzeczy samych w so-bie. Uwaa e w kantowskim postawieniu problemu trudno wynika z roszcze-nia do tego, aby okreli wasnoci przedmiotw korzystajc z innych metod, ni

dysponuje nimi umys. Straszewski proponuje specyficzne zastosowanie metodytranscendentalnej Kanta stawiajc pytanie: Jaka musi by natura rzeczy, abyone, wszedszy we wspdziaanie z moim umysem, umoliwiay tam rozwj ta-kiej wanie a nie adnej innej wiedzy?52. Straszewski uwaa rwnie, e takierozumowanie mona sensownie zastosowa do caoksztatu naszej wiedzy. Wy-chodzc zatem od wiedzy jako danego faktu (ale zmiennego historycznie) propo-nowa Straszewski stawia pytanie o to, jaki powinien by wiat aby umoliwipowstanie tej wiedzy w umyle. Odpowied na to pytanie miaa by by domen

49Tame, s. 266.50Tame, s. 267.51M. Straszewski,Pomysy do syntezy, (...).52 Tame, s. 449. Straszewski odrzuca jednak moliwo odrniania zakresu transcen-

dentnego i immanentnego, w czym wida wpyw empiriokrytycyzmu. Przyjcie tego rozwizania(o ktrym wspomnia on mimochodem) powoduje jednak, e caa jego koncepcja staje si niejasna z jednej strony przyjmuje moliwo odrnienia przedmiotu od poznajcego go umysu stawiajcswe pytanie, natomiast odrzucajc transcendenty charakter przedmiotw wzgldem wiadomocipodwaa to ukryte zaoenie. Wikszo rozwaa Straszewskiego wyglda jednak tak, jakby za-kada on transcendentny charakter przedmiotw wzgldem umysu, takie rozstrzygnicie zostaowic przyjte w niniejszej analizie.


14/23

148 Pawe Polak

nowej filozofii mona wic j z powodzeniem nazwa filozofi przyrody, ktrama charakter metafizyczny (ale unika wielu problemw klasycznej metafizyki).

Wida tutaj, e Straszewski optymistycznie zaoy, e nasz aparat poznawczy jesttak dobrze znany, i jako niewiadom mona traktowa tylko struktur i wasno-ci rzeczy53. Dzi doskonale wida, jak problematyczne byo to zaoenie krakow-skiego filozofa, a co za tym idzie jego koncepcja uzasadnienia moliwoci upra-

wiania filozofii przyrody.Przyjrzyjmy si teraz nieco pniejszym jego pogldom zaprezentowanym

w pracy W sprawie metafizyki54, ktra rozjania przyczyny przyjcia niektrychrozstrzygni przez krakowskiego filozofa. Po scharakteryzowaniu anytmetafi-zycznego nastawienia pozytywizmu w latach 70. XIX wieku wspomina, e ten-dencji tej sprzeciwiali si dwaj jego nauczyciele Hermann Lotze i Albert Lange.

To wanie od nich Straszewski zaczerpn przekonanie o wartoci spekulacjiw tworzeniu obrazu wiata. Obaj nauczyciele Straszewskiego zgadzali si co dowagi spekulacji metafizycznej w yciu czowieka, Lange by jednak sceptykiemw kwestii tego, czy dziki spekulacji uda si rozwiza kiedy problemy filozo-ficzne, Lotze natomiast by optymist w kwestii moliwoci zbudowania nowejmetafizyki. Wydaje si, e to wanie ten ostatni uksztatowa w duej mierze na-stawienie filozoficzne Straszewskiego, ktre pniej wyraao si w deniach dosyntezy obrazu wiata55.

Straszewski susznie widzia w empiriokrytycyzmie nurt, ktry sprzeciwia

si metafizyce i gosi, e nauka moe dostarcza jedynie opisu zjawisk. Krakow-ski filozof uwaa jednak, e zadanie syntezy niesprzecznego i harmonijnego ob-razu wiata jest kluczowym zadaniem filozofii. Wedug niego byo ono szczegl-nie wane w okresie, gdy gwatownie wzrastaa liczba danych naukowych i teorii.Filozofia uprawiana na bazie nauki jest wic koniecznym dla czowieka wsp-czesnego przedueniem nauki, a dalszy rozwj nauki bdzie tylko wzmacnia po-trzeb filozofii. Duo uwagi powici Straszewski kwestii moliwoci uprawianiametafizyki, analizujc gwne moliwoci jej rozwoju, jakie pojawiy si w jej hi-storii. Odrzuci metafizyk klasyczn jako dogmatyzm uznajcy bezkrytycznie, emyl moe dotrze do istoty rzeczywistoci, e posiada jaki z ni kontakt. Uzna,

53Teoretycznie mg rwnie zaoy niepoznawalno umysu, ale nic nie sugeruje, e wy-bra takie rozwizanie.

54M. Straszewski, W sprawie metafizyki[w:] tene, W deniu do syntezy: pomysy i szkicez lat od 1877 do 1907, E. Wende i Sp. (T. Hi i A. Turku), Warszawa 1908, s. 265309. Pracapierwotnie opublikowana w jzyku niemieckim w roku 1904.

55Zob. tame, s. 265268.


15/23


e za rzeczywisto mona przyj tylko moje zjawiskowe otoczenie z ca jegozmiennoci56.

Nowa metafizyka (filozofia przyrody) miaa by wyrazem przystosowania siczowieka do wiata zewntrznego. Z tego punktu widzenia Straszewski prbo-

wa uzasadni, e albo metafizyka nie jest moliwa, ale wwczas nie jest moliwai nauka, albo s moliwe obie razem57. Uzasadnia to tak, e obie s wyrazem tegosamego przystosowania si umysu do porzdku ujawniajcego si w zjawiskach.Metafizyka Straszewskiego jest wic rodzajem metafizyki indukcyjnej, ktr na-zywa krytyczno-indukcyjn. Zaznaczmy, e filozofia i nauka stay si u Straszew-skiego niezwykle bliskie sobie, rni je w zasadzie tylko stopie oglnoci. Inte-resujce jest to, e nowa filozofia wedug Straszewskiego posiada miaa charak-ter adaptacyjny, co pochopnie uzna za wyraz tego, e jest to filozofia ostateczna.W tym procesie adaptacyjnym wan rol dla filozofii odgrywa nauka, ktra do-starcza danych do adaptacji, natomiast filozofia przez swj krytycyzm ma poma-ga nauce w tworzeniu coraz lepszych poj do opisu rzeczywistoci.

Metafizyka wedug Straszewskiego miaa mie rwnie doniose znaczenieoglnoludzkie miaa pobudza ducha ludzkiego i rozwija w nim szacunek orazpodziw dla rzeczywistoci. Doskonale to nastawienie charakteryzuj cytowaneprzez Straszewskiego sowa Langego: widok caoci wiata jest jednym wielkimcudem i poezj, proz s tylko ciasne i jednostronne ujcia drobnych zakreswrzeczywistoci58. Koncepcja taka wpisywaa si w tworzce si wwczas na bazie

neoromantyzmu nowe nastawienie do przyrody, przepenione wzniosymi uczu-ciami i akcentujce rol podmiotu poznajcego atmosfera krakowskiegofin desicle znalaza wic pewne odbicie i w rodowisku przyrodnikw59. Nastawie-nie to stworzyo specyficzny klimat w nauce i filozofii polskiej. Przypomnijmy, ez tego klimatu wyrs synny romantyzm nauki Mariana Smoluchowskiego nastawienie metodologiczne ktre byo rdem najwikszych sukcesw polskiejfizyki w pocztkach XX wieku. Dla nas wane jest to, e specyficzne nawizaniado neoromantyzmu stay si u pocztkw krakowskiej filozofii uzasadnieniemodrzucenia antyfilozoficznego nastawienia pozytywizmu dla Straszewskiego, cozaowocowao oryginaln filozofi60.

56Tame, s. 293.57Por. tame, s. 298 n.58Tame, s. 309.59Wrd uczestnikw spotka sekcji filozoficznej mona odnale kilka postaci zwizanych

z nurtamifin de sicle: przede wszystkim kontrowersyjny August Wrblewski oraz Jerzy uawski,a porednio take Bronisaw Kupczyk.

60Smoluchowski w drugiej dekadzie XX wieku akcentowa rol wtkw neoromantycznychw rozwoju nowej metodologii uwaa on, e nowe nastawienie filozoficzne omielio fizykw dodziaalnoci teoretycznej wbrew silnemu wpywowi Macha. Naley jednak zaznaczy, e nie mona


16/23

150 Pawe Polak

Rola historii filozofii i historii nauki w uprawianiu filozofii przyrody

Warto zwrci jeszcze uwag na interesujcy fakt, e rozwaania filozoficzneHeinricha i Straszewskiego prowadzone byy na bazie historii filozofii. To wa-nie historyczny rozwj poj i problemw mia pozwoli na lepsze zrozumienieproblemw wczesnych. Nie jest to zreszt przypadek odosobniony rozwaaniahistoryczne byy obecne zarwno w pracach wczesnych filozofw jak i naukow-cw. Historia filozofii i historia nauki byy wanymi narzdziami intelektualnymipozwalajcymi zrozumie teraniejszo filozofii i nauki i to wanie problemyz ujciem tej historii przekaday si na problematyczno stanowisk krakowskichmylicieli.

Przyjrzyjmy si znw bliej pogldom Straszewskiego, ktry jest wci sabo

kojarzony z wczesnym okresem rozwoju krakowskiej filozofii przyrody61. Uywaon historii jako narzdzia dla krytyki filozoficznej badajcej podstawy wiedzy i jejuzasadnienie. Histori filozofii i histori nauki postrzega on jako cig ekspery-mentw ewolucyjnych, ktrych celem jest przystosowanie poj do opisu wiata.Historia ta ukazuje eksperymenty zakoczone niepowodzeniem i tumaczy obec-ny stan zagadnie. Dodajmy, e uzupenieniem tej krytyki miaa by krytyka bio-logiczno-psychologiczna, ktra dokonuje analogicznego zadania na gruncie zja-

wisk ycia, tumaczc biologiczno-psychologiczne podstawy przyjmowania poji tumaczc genez istniejcych poj.

Tak wic w ujciu Straszewskiego historia filozofii i historia nauki zostaydowartociowane jako wany element metody tworzenia obrazu wiata. Jednymz wyznacznikw krakowskiego stylu uprawiania filozofii stao si pniej wanieopieranie analiz na bazie historii, ktra jest rdem argumentw i krytyki dla tezfilozoficznych, a rde tego nastawienia metodologicznego mona poszukiwa

jeszcze w kocu XIX wieku. Szkoda, e dzi po wieku rozwoju historia naukiwci nie moe si doczeka odpowiedniego uznania na gruncie nauki polskiej,mimo i moe poszczyci si dugimi i piknymi tradycjami.

Naley stwierdzi, e filozofia w ujciu Heinricha i Straszewskiego pozostajedzi ju zamknitym rozdziaem filozofii, ktry z punktu widzenia obecnej wiedzy

atwo skrytykowa. Wspomniane pogldy s jednak interesujcym wiadectwemtego, w jakim kontekcie pod koniec XIX wieku powstawaa filozofia w orodkukrakowskim. W przypadku twrcw krakowskiego orodka filozoficznego wa-

mwi o wpywie neoromantyzmu na tre teorii, wpyw ten zawzi si tylko do pewnych przesa-nek metodologicznych. Interesujce jest to, e w innych orodkach odrzucano nastawienie antyte-oretyczne z innych powodw (np. P. Duhem, H. Poincar konwencjonalizm).

61Pogldy Heinricha na rol historii zostay ukazane m.in. w pracy M. Hellera nie bdziemywic ich tutaj powtarza. Zob. M. Heller,Filozofia przyrody Wadysawa Heinricha, [w:] Krakowskafilozofia przyrody..., t. I, (), s. 126128.


17/23


niejsze od przyjmowanej przez nich filozofii stao si oglne nastawienie metodo-logiczne, ktre przejli potem ich uczniowie: Leon Chwistek, Bolesaw Gawecki

i Joachim Metallmann62. Osobn kwesti dla przyszych bada jest precyzyjneokrelenie tego, w jakim sensie mona mwi wspczenie o cigoci tradycjimetodologicznej zapocztkowanej pod koniec XIX wieku.

Zakoczenie: midzy tradycj a wyzwaniami wspczesnymi

Specyfik krakowskiego orodka naukowego jest ponad stuletnia tradycjawzajemnej wsppracy filozofw i przyrodnikw, ktra szczliwie przetrwaanajczarniejsze lata terroru stalinowskiego i wczesnej marksistowskiej ofensywyideologicznej. Mimo gbokich przemian stanowisk filozoficznych na przestrzeni

minionych lat niezmienny pozostaje klimat wzajemnego zainteresowania filozo-fi i naukami przyrodniczymi. Patrzc na to zjawisko z perspektywy historycznejmona scharakteryzowa je jako wsplnot specyficznego nastawienia metodo-logicznego, ktre stanowi punkt wyjcia do rozwaa filozoficznych63. Wyraaosi ono rwnie w tym, e prbowano znale wasn drog uprawiania filozofiiinn od skrajnego pozytywistycznego odrzucenia filozofii przyrody a take rnod sztucznie dopasowywanych do wspczesnej nauki rozstrzygni filozofii neo-tomistycznej.

Wan, cho mniej dostrzegan rol w ksztatowaniu si krakowskiej filozo-fii przyrody, odegray rwnie pewne rozstrzygnicia o charakterze wiatopogl-dowym, mimo e filozofia ta od samego pocztku daleka bya od programowegozaangaowania ideologicznego. Pierwotn inspiracj dla tworzenia nowoczesnejfilozofii przyrody by z pewnoci dziewitnastowieczny scjentyzm, ktry gbo-ko zakorzeni wiar w warto nauki i donioso jej wysikw w badaniu wiata.Obok niego rwnie wan rol odgryway rwnie ideay polskiego humanizmu,ktre jako wzr stawiay obraz czowieka wierzcego i poszukujcego aktywnie

wiedzy o rzeczywistoci. Wzorem osobowym badacza tego typu pozostawa Miko-aj Kopernik wybitny astronom, filozof, autor rozwiza ekonomicznych i tu-macz pism klasycznych. W XIX wieku, gdy Polska bya wykrelona z map Eu-

ropy, posta Kopernika bya stawiana jako idea polskiego myliciela. Nie dziwiwic fakt, e patronowa i patronuje on nadal tak wielu instytucjom naukowym,jak choby Polskie Towarzystwo Przyrodnikw, z ktrego wyrosa krakowska fi-

62Por. M. Heller, J. Mczka,Krakowska filozofia przyrody w okresie midzywojennym[w:]Krakowska filozofia przyrody w okresie midzywojennym, (), s. 10.

63Podobn tez stawiaj M. Heller i J. Mczka w pracy:Krakowska filozofia przyrody w okre-sie midzywojennym,(...).


18/23

152 Pawe Polak

lozofia przyrody oraz Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych w ktrymobecnie si ona rozwija.

Z du doz pewnoci mona domyla si, e idea czowieka renesanso-wego, orientujcego si w caoksztacie wiedzy, by nieodmiennie inspiracj dlaposzukiwa naukowego obrazu wiata. W przecigu XX wieku obraz ten, wrazz rozwojem nauki, stawa si coraz trudniejszy do sformuowania. Mimo to samedenia do wytworzenia tego obrazu jak argumentowali krakowscy filozofowie s wanymi prbami dla filozofii i dla kultury, gdy prowadz do gbszego zro-zumienia relacji czowieka do wiata a take w dalszej perspektywie czowiekado Boga.

Interesujcym paradoksem jest to, e wspomniany idea, wyraajcy siholistycznymi deniami do stworzenia obrazu wiata, stoi w fundamentalnejsprzecznoci ze specjalistycznymi deniami nauk. Ta sprzeczno de byardem twrczego napicia, bdcego wanym bodcem dla uprawiania filozo-fii i decydujcego o tym, e jest ona tak dugo ywotna. Filozofia przyrody byabowiem wielokrotnie postrzegana jako remedium na problem specjalizacji naukii fragmentaryzacji obrazu wiata. Zakoczmy wic ten wtek uwag, e wspo-mniana filozofia ma u podstaw tradycj, ktra wyraa si we wsplnocie uznawa-nych wartoci kierujcych badaniami.

Antymetafizyczny pozytywizm zosta odebrany przez wikszo polskichmylicieli jako wyraz rezygnacji ze szczytnych ideaw i zada filozofii. Taki ne-

gatywny obraz pozytywizmu zadecydowa o tym, e skrajne pomysy tego typu nieznajdoway szerszego uznania. W zwizku z tym w XX wieku cieki rozwoju fi-lozofii przyrody w Krakowie i w innych orodkach za granic rozeszy si. Gwnynurt zachodniej filozofii naukowej od lat 30. XX wieku silnie by zronity z neo-pozytywizmem wiedeskim i jego kontynuacjami, generalnie nastawionymi anty-metafizycznie. Dzi, po odrzuceniu neopozytywizmu w orodkach zagranicznych,nastpio naturalne zblienie krakowskiej filozofii przyrody do nurtw zachod-nich. Mimo to podstawy patrzenia na nauk wynikajce z bagau tradycji filozo-ficznej s rne, a ich dalsze badanie moe by wartociowe dla rozwoju samejfilozofii przyrody.

Warto zaznaczy, e lekcj, jak wyprowadzia dzisiejsza filozofia przyro-dy z upadku pozytywizmu logicznego, jest nastawienie antysystemowe. Jest onoodbiciem cech nowoytnej nauki: jej antyfundacjonizmu i otwarcia na cigy roz-

wj. Filozofia ta prbowaa zawsze czerpa z innych kierunkw i systemw, byato wic filozofia otwarta, ktra trudno poddaje si jednoznacznym klasyfikacjom.

Na zakoczenie dodajmy, e patrzc z perspektywy czasu historia zatoczy-a interesujce koo. Pod koniec XIX wieku gwnym problemem filozoficznym

wydawa si problem wiadomoci. Pniejsza filozofia przyrody w XX wieku


19/23


zwizaa si jednak gwnie z refleksj na bazie nauk podstawowych jak fizykai biologia. Dzi jednak, gdy spojrzymy na dziaalno naukow w szerszej per-

spektywie, zobaczymy w niej rnorodno dziedzin, bardzo odmiennych z epi-stemologicznego punktu widzenia. Obecnie duego znaczenia nabray na powrtdziedziny interdyscyplinarne w ten sposb, po burzliwym wieku XX, powrciypod postaci kognitywistyki problemy wiadomoci i umysu, ktre byy jednymiz pierwszych problemw filozoficznych podejmowanych w krakowskim orodkufilozoficznym. Nie s to jednak dokadnie te same problemy dzi patrzymy nanie przez pryzmat nowoczesnych metod naukowych, ktre ukazuj wiele fascy-nujcych aspektw, o ktrych nie nio si dawnym filozofom.

Origins of nature philosophy in Cracow

The paper analyses not well known beginning of Cracow philosophy of nature ori-ginating from the 19th century. A selected number of issues formed by two founders ofCracow philosophical centre W. Heinrich and M. Straszewski are presented. Finally, theauthor tries to reflect on modern nature philosophy in the context of its relations with tra-

dition lasting over the centuries.


20/23


21/23

4

w

krgumyliJzefaTischnera

Agnieszka Wesoowska

Midzy ja transcendentalnym i ja aksjologicznym.

Tischnera ujcie egotycznoci

Between transcendental I and axiological I.

Tischners view of egotism

Aleksandra Bulaczek

Jzefa Tischnera mylenie o dobru

Jzef Tischners thinking about the good


22/23


23/23

Studia z Filozoi Polskiej

Tom 6 (2011)

Istotnym zamiarem Tischnera, eksplikowanym w rozprawie doktorskiej Jatranscendentalne w filozofii Edmunda Husserla1, jest udzielenie wasnej odpowie-dzi na pytanie: Czym jest ja transcendentalne?. Zaznaczmy, e Husserl w Erste

Philosophieuznaje tez ja jestem za punkt wyjcia wszelkiej prawdziwej filozofii,tez, od ktrej rozpoczyna si filozofowanie2. Wedug niemieckiego filozofa trans-cendentalne ego stanowi apodyktycznie pewny fundament, na ktrym ugrunto-

wana jest wszelka nauka i filozofia. Rwnie Tischner, wskazujc expressis verbis

punkt wyjcia podejmowanych przez siebie rozwaa, odsaniajc przy tym la-dami Husserla naturaln samozrozumiao, ktr, jego zdaniem, naley poddaproblematyzacji, pisze o pocztku fenomenologicznej drogi filozofowania nastpu-

jco: Pewno pocztku ogniskuje si wok dowiadczenia jestem, ja jestem,dowiadczenia trw aj c e j w cz as ie to s am o ci podmiotu mylcego3.

Analizy rozwijane w niniejszym szkicu, skoncentrowane s wok tezy, eproces przejcia od ja transcendentalnego do ja aksjologicznego, mona rozu-mie jako rezultat Tischnerowskiego namysu nad fenomenologiczn koncepcj

1J. Tischner,Ja transcendentalne w filozofii Edmunda Husserla, [w:] tene, Studia z filozofii

wiadomoci, Krakw 2006.2E. Husserl,Erste Philosophie (1923/24), zweiter Teil, Theorie der phnomenologischen Re-duktion,hrsg. von R. Boehm, [w:]Husserliana Edmund Husserl. Gesammelte Werke, bd. 8, DenHaag 1959, s. 42. Indessen so einleuchtend diese in der Tat sehr natrliche berlegung erschei-nen mag und so sehr das Ich bin sich als eine zufllige und gar nicht bevorzugte Besonderungder erfahrenen Weltexistenz darbietet, man kann doch die Ansicht vertreten, und vielleicht mitsehr viel besseren Grnden, da vielmehr der Satz Ich bin das wahre Prinzip al-ler Prinzipien und der erste Satz aller wahren Philosophie sein mu. Brak adnotacji o autorzetumaczenia oznacza, i autorka niniejszego artykuu opiera si na tumaczeniu wasnym.

3J. Tischner,Horyzonty fenomenologii Husserla, [w:]Filozofia wspczesna, red. J. Tischner,Krakw 1989 s. 25.

A W

Midzy ja transcendentalnym i ja aksjologicznym.

Tischnera ujcie egotycznoci

U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody

Documents

Transcript of U Zrodel Krakowskiej Filozofii Przyrody