Czeczenia

U progu czasw nowoytnych Pnocny Kaukaz by regionem o niezwykle zoonym ukadzie etnicznym. Tylko w Dagestanie mieszkao kilkanacie grup etnicznych, wrd nich plemiona awarskie, dargiskie i lezgiskie. Dalej na zachd w grach i na przedgrzu kaukaskim yli Czeczecy i Ingusze, w grnym biegu Tereku Osetycy, wyej, wok masywu Elbrusa - Bakarzy i Karaczajowie. Na zachodzie mieszkay plemiona czerkiesko-adygejskie i Kabardyjczycy. Rosyjski napr Rosja wesza w styczno z narodami Pnocnego Kaukazu w wyniku realizacji polityki "zbierania" ziem nalecych wczeniej do tatarskiej Zotej Ordy. Jednym z najwaniejszych zada polityki rosyjskiej w poowie XVI w. bya walka z Chanatem Kazaskim wynikajca zarwno z potrzeby pooenia kresu najazdom tatarskim, jak i chci opanowania wanych szlakw handlowych: woaskiego, wicego Europ wschodni z Azerbejdanem i Persj, kamskiego, prowadzcego ku bogatej w futra Syberii i karawanowego, wiodcego do Azji rodkowej. Po wielu bezskutecznych prbach, wreszcie w 1552 r. Iwan Grony zdoby Kaza. Cztery lata pniej Rosjanie przyczyli do swego pastwa take Chanat Astrachaski i dotarli do Morza Kaspijskiego. Podporzdkowanie obu chanatw otworzyo Rosjanom drog do dalszej ekspansji, zwaszcza e Astracha by mocno zwizany z Pnocnym Kaukazem, co uatwiao Iwanowi IV Gronemu rozszerzanie wpyww na ten region. Sprzyjaa temu take walka midzy Turcj i Persj i wojny toczone przez niewielkie ksistwa kaukaskie. Zwaszcza niektrzy ksita czerkiescy i kabardyjscy, w obliczu zagroenia ze strony Turcji i Chanatu Krymskiego szukali w Moskwie oparcia i skonni byli uzna zwierzchno cara. Uzalenienie Kabardy przypiecztowane zostao lubem Iwana IV z ksiniczk kabardyjsk, a materialnym wyrazem ekspansji bya budowa w 1567 r. rosyjskiej twierdzy Terek przy ujciu Suny do rzeki Terek. W kolejnych latach wojska carskie to opuszczay ten strategiczny punkt, to znw go zajmoway, ale rwnoczenie rozpocza si ekonomiczna ekspansja i napyw osadnikw kozackich, co pocztkowo nie budzio sprzeciwu miejscowej ludnoci. Do koca XVIII w. rosyjskie zagroenie nie byo dostrzegane przez grskie plemiona, a brak midzy nimi jednoci i tak stawia pod znakiem zapytania moliwo efektywnego przeciwdziaania. Urodzajne niziny Pnocnej Czeczenii zostay rycho w znacznej mierze wyrywane z rk rodzimych mieszkacw. Tych z nich, ktrzy tam pozostawali kolonizatorzy obracali w paszczyniane chopstwo, a ci, ktrzy nie chcieli si podporzdkowa musieli uchodzi w gry, bd stawali si obiektem bezwzgldnych przeladowa. Rejon Kaukazu sta si w XVII w. obszarem starcia wpyww rosyjskich, tureckich i perskich. Wobec wzgldnej saboci Persji podstawowym zadaniem polityki rosyjskiej stao si przeciwstawienie tureckiej ekspansji w kierunku Morza Kaspijskiego. W XVI w. Zakaukazie zostao

faktycznie podzielone na strefy wpyww perskich i tureckich: Turcja kontrolowaa zachodni Gruzj (Imereti, Mingreli, Mescheti), zachodni Armeni i prbowaa wedrze si do Azerbajdanu, za Gruzja wschodnia (Kartlia i Kachetia), Armenia wschodnia i Azerbajdan byy obszarem dominacji szacha. Podzia ten mimo kolejnych wojen i przejciowych zmian (zwaszcza na niekorzy Persji) utrzymywa si w zasadniczym zrbie take przez wiek XVII. W pierwszej poowie tego stulecia coraz aktywniejsz polityk w tym rejonie - zwaszcza w Gruzji - usiowaa prowadzi Moskwa. Walczc o niezaleno z szachem i sutanem wadcy Kachetii i Imeretii uznali wwczas zwierzchnictwo carw, ale miao to tylko nominalny charakter, pastwo rosyjskie byo bowiem jeszcze zbyt sabe, by udzieli pomocy Gruzinom i zrealizowa suwerenne prawa uzyskane na mocy traktatw. Wzmocnieniu pozycji Rosji suya wyprawa Piotra I w 1722 r. wzdu wybrzey Morza Kaspijskiego. Car liczy, e wykorzysta wewntrzny niead w Persji oraz niezadowolenie chrzecijaskich poddanych szacha i opanuje kontrolowane przez niego tereny nadkaspijskie. Latem 1722 r. wojska carskie wkroczyy na terytorium szamchaatu tarkowskiego bdcego lennem perskim i bez oporu posuway si na poudnie a do Derbentu. Latem nastpnego roku Rosjanie zdobyli Baku i z powodzeniem posuway si w gb pastwa perskiego. Na terenie Dagestanu, nad rzek Suak Piotr wznis twierdz Swiatoj Kriest. Gruzja i Armenia uznay przyjcie opieki rosyjskiej za sposb na wyzwolenie si spod perskiego ucisku i jednoczenie zabezpieczenie przeciw Turcji. We wrzeniu 1723 r. szach poczu si zmuszony zawrze z Rosj traktat pokojowy. Na jego mocy Rosja zyskaa zachodnie i poudniowe wybrzea Morza Kaspijskiego, w tym m.in. Dagestan. Nie by to jeszcze sukces w peni trway. Ju w 1735 r. ziemie te odpady od Rosji, carat zagroony przez Turcj, uczyni je bowiem zapat za neutralno Persji. Rol twierdzy Swiatoj Kriest przej Kizlar pooony nad Terekiem, stajc si na do dugo centrum handlowym regionu, a zarazem strategicznie wanym orodkiem rosyjskiej tam obecnoci. Po mierci Piotra I jego projekty dalszej ekspansji w tym rejonie zostay na niemal p wieku odoone i Rosja zatrzymaa si na linii rzeki Terek, gdzie wzniesiono lini fortw. Ziemie pooone na poudnie od Tereku stay si swego rodzaju stref buforow, na obszarze ktrej cieray si wpywy mocarstw. Gwnym instrumentem polityki rosyjskiej przez pewien czas bya ekspansja ekonomiczna, wica te tereny z rynkiem rosyjskim i zarazem materialnie uzaleniajca cz lokalnych wadcw od Rosji. Budowa w 1763 r. fortu w Mozdoku, na szlaku do Gruzji spowodowaa jednak czternastoletni walk z Kabardyjczykami oraz przyczynia si do wojny z Turcj. Kabarda staa si kolejnym nabytkiem caratu w regionie pnocnokaukaskim. Rosjanie zastosowali tu z powodzeniem taktyk pozyskiwania miejscowej arystokracji jako doniosego instrumentu panowania, a gdy tylko przynosio to sukces na danym terytorium pojawiay si umocnione osady rosyjskie.

Ostateczne zawadnicie tym krajem byo nastpstwem wojny rosyjsko-tureckiej zakoczonej w 1774 r. traktatem pokojowym w Kuczuk Kainardi. Turcja zmuszona zostaa do rezygnacji ze zwierzchnictwa nad Kabard i Krymem. Rosja zobowizaa si wprawdzie respektowa niezaleno lokalnych wadz w obu tych regionach, jednake przynajmniej w odniesieniu do Kabardy byo to czyst formalnoci, jeli wzi pod uwag stopie powizania kabardyjskiej arystokracji z administracj rosyjsk. Symbolem podporzdkowania Kabardyjczykw i Osetycw wadzy carskiej stao si zaoenie w 1784 r. twierdzy Wadykawkaz. Rwnoczenie poszczeglni chanowie dagestascy zmuszani byli do uznawania zwierzchnictwa rosyjskiego i przyjmowania carskiej "obrony". Mozdok by nie tylko wanym punktem strategicznym, pozwalajcym kontrolowa jedyny grski szlak do Gruzji, ale sta si take centrum prawosawnej dziaalnoci misyjnej. W drugiej poowie lat siedemdziesitych carat bardziej zdecydowanie ni dotd przystpi do utwierdzania swej kontroli nad terytoriami pozostajcymi poza tureck i persk stref wpyww. Wznoszono twierdze i stanice kozackie, sprowadzano osadnikw z centralnej Rosji. Wszystko to odbywao si kosztem rodzimej ludnoci tych ziem. Nic wic dziwnego, e w kocu lat siedemdziesitych i na pocztku osiemdziesitych Czeczecy wielokrotnie napadali na rosyjskie umocnienia nad Terekiem, a jednoczenie podjli walk z kumyckimi i kabardyjskimi feudaami zwizanymi z administracj rosyjsk. Due znaczenie dla dalszych losw Pnocnego Kaukazu miao ostateczne przyczenie Krymu przez Rosj w 1783 r. W tym samym roku wadca zjednoczonej od 1761 r. wschodniej Gruzji, zagroony przez Turcj i Persj przyj protektorat rosyjski. Warunkiem rzeczywistego wadztwa carskiego w Gruzji bya wszake kontrola nad grskimi szlakami, a zatem opanowanie Pnocnego Kaukazu byo wic z punktu widzenia Rosji ywotn koniecznoci. Bez tego trudno byo myle o utrzymaniu dopiero co zdobytych pozycji na Zakaukaziu i o ekspansji w Azji. Otwarte pozostawao pytanie o metody, jakimi bdzie mona i trzeba to zrobi. Cz lokalnych spoecznoci udao si podporzdkowa pokojowo, wypacajc miejscowym przywdcom swego rodzaju pensje czy biorc zakadnikw. Gdy trafiano na opr i odmow uznania zwierzchnictwa rosyjskiego ruszay ekspedycje wojskowe wymuszajce posuszestwo kolejnych auw. Rosjanie na Kaukazie stosowali taktyk pozyskiwania do wsppracy z caratem miejscowych elit i za ich porednictwem rozcigania swych wpyww i panowania. Taktyka ta z powodzeniem zastosowana zostaa w Gruzji, a poniekd i w Azerbejdanie. Jednake wrd ludw grskich Rosjanie ju takimi osigniciami poszczyci si nie mogli. Nawet jeli tradycyjni przywdcy lokalnych wsplnot i miejscowi ksita wchodzili w orbit wpyww rosyjskich, to czyo si to z zasady z utrata autorytetu i zaufania wrd pobratymcw. Stwarzao to swoiste

zapotrzebowanie na nowych przywdcw, realizujcych polityk antykolonialnego i antyfeudalnego zarazem oporu. Islam na Pnocnym Kaukazie Kluczow rol w dalszych wydarzeniach na Pnocnym Kaukazie odegra czynnik religijny. Pocztek wpyww islamu na Pnocnym Kaukazie jest problemem spornym. Jedni cz to zjawisko z wojnami awarskimi w VIII w. inni skonni s wskazywa na walki z Tamerlanem w XIV w. Tak czy inaczej islamizacja plemion pnocnokaukaskich bya dugim procesem, a o jej wacych efektach mwi mona dopiero od drugiej poowy XVI w. Islam konkurowa z jednej strony z dawnymi wierzeniami miejscowymi, a z drugiej z chrzecijastwem. Wpywy chrzecijaskie byy najsilniejsze w X-XIII w., kiedy to dominujc si w tym regionie bya Gruzja. Do koca XVIII islam sta si stopniowo podstawow religi ludw Pnocnego Kaukazu, a szczeglnie gboko zapuci korzenie w rodkowej i wschodniej czci rwninnej Czeczenii, podczas gdy w grskich rejonach Czeczenii i wrd Inguszw wierzenia pogaskie byy trwalsze. Tylko wrd Osetycw przewaali chrzecijanie. Stopie islamizacji nie by wszelako rwny. O ile np. w Dagestanie islam zakorzeni si od dawna i gboko wnikn w ycie spoeczestwa, to w zachodniej czci regionu, wrd Czerkiesw wpywy islamskie byy wiesze i bardziej powierzchowne. We wschodniej czci Pnocnego Kaukazu islam silnie splt si z walk antykolonialn: duchowiestwo islamskie stano na czele tej walki, umiejtnie czc pierwiastki narodowe z religijnymi i jednoczc dziki temu rne plemiona i grupy w jeden ruch. Rosjanie we Wadykawkazie powoali specjaln komisj, ktra miaa kierowa rozszerzaniem prawosawia wrd Osetycw i Inguszw, tworzenie chrzecijaskich szk, miaa przeciwdziaa budowie meczetw i ogranicza dziaalno muw. W kocu XVIII w. w nieznanych dzi w peni okolicznociach znaczny rozgos i autorytet zyska Czeczeniec Mansur, ktry w 1784 r. ogosi si szejkiem, a nastpnie imamem. W publicznie wygaszanych kazaniach domaga si praktykowania ascetycznego i czystego islamu, potpia uywanie tytoniu i alkoholu oraz rozpowszechnione wrd Czeczecw kradziee, krytykowa kult zmarych i praktyk krwawej zemsty. Prawo miao by oparte na zasadach koranicznych. Nawoujc do wiary w Boga i witej wojny, wystpowa przeciw tym muzumanom, ktrzy ulegali praktykom korupcyjnym czy te pozwalali si asymilowa przez niewiernych. Jego wpywy ogarny Czeczecw, nastpnie dy do ich rozszerzenia na ssiednie ludy: Inguszw, Kabardyjczykw i Osetycw. Po raz pierwszy nie Dagestaczyk, lecz Czeczeniec sta si krzewicielem islamu na Pnocnym Kaukazie, a dziao si to w zwizku z konfrontacja midzy islamskimi ludami Kaukazu z prawosawna Rosj. Mansur sta na stanowisku, e ludy pnocnokaukaskie mog skutecznie przeciwstawi si wpywom rosyjskim tylko pod warunkiem rozszerzenia i utwierdzenia si

prawdziwej wiary. Nie by skory do podejmowania bezporedniej walki wojskowej i gotw by porozumie si z Rosjanami o ile ci pozwoliliby na szerzenie jego nauk. Poczynania Mansura musiay by postrzegana jako czynnik zagraajcy wadzy rosyjskiej, podjto wic dziaania wojskowe skierowane przeciw szejkowi i jego zwolennikom. Prba zbrojnego zgniecenia ruchu przez Rosjan w istocie sprzyjaa zakorzenieniu islamu, ktry sta si podstawowym czynnikiem w walce grali z kolonizacj rosyjsk. Kulturalne i gospodarcze zwizki, etnogenetyczna i geograficzna blisko byy czynnikami sprzyjajcymi prbom budowania jednoci ludw Pnocnego Kaukazu, ale w tym okresie bez wtpienia islam w swej sufistycznej wersji odegra na tym polu ogromna rol jako uzasadnienie antykolonialnej, a zarazem antyfeudalnej walki. Prba zbrojnego zgniecenia ruchu przez Rosjan w istocie sprzyjaa zakorzenieniu islamu, ktry sta si podstawowym czynnikiem w walce grali z kolonizacj rosyjsk. Zasadniczym czynnikiem organizujcym ruch religijnej i antykolonialnej walki na Pnocnym Kaukazie byo bractwo Nakszbandija (Naqshbandya). Bractwo owo byo reprezentantem mistycznego nurtu islamu - sufizmu, obecnego na Pnocnym Kaukazie od koca XI stulecia. Istota sufizmu polegaa na poszukiwaniu drogi (tarikat) do ponadzmysowego poznania Boga i poczenia si z nim. Sufizm mia wysoce ascetyczny charakter. Mahometaski mistycyzm upowszechnia si w wielkiej mierze przez misjonarsk dziaalno wdrownych nauczycieli i ich uczniw. Szejkowie (dosownie "przyjaciele Boga") czsto otoczeni byli saw czynicych cuda, a ich groby staway si relikwiarzami (mazars) i celem pielgrzymek. Sufizm pomaga przyciga do islamu przez popularny poziom i ofiarowywa potne rdo duchowego kierownictwa i spoecznej tosamoci. Szejkowie kierowali zwart, klanow organizacj uczniw (muridw), zwizanych z nimi przysig absolutnego posuszestwa. Starsi uczniowie mogli wciga nowych entuzjastw do braterstwa i byli delegowani do osiedli pooonych gboko w grach. Czsto obdarzeni charyzm i ambitni muridzi ksztatowali wasne gazie w ramach bractwa, niekiedy wyranie pokrywajce si z grupami etnicznymi lub rodami. Od redniowiecza datowaa si osobliwa forma organizacyjna sufizmu w postaci bractw, ktrych celem byo szerzenie islamu i ustanowienie powszechnoci prawa koranicznego (szariatu). Historycznych korzeni bractwa Nakszbandija szuka si niekiedy w naukach pierwszych nastpcw proroka Muhammada, zwaszcza przywoujc Abu Bakra. Dla uksztatowania si porzdku wyznaniowego wizanego z bractwem szczeglne znaczenie miaa jednak dziaalno Muhammada Bahauddin Uwaysi al-Bukhari, bardziej znanego jak szach Naqshband. Za sowem Naqshband zwizane s dwa pojcia: naqsh, ktre oznacza rytowanie (grawerowanie) i sugeruje wyrycie imienia Boga w sercu wiernego, oraz band, ktre oznacza pas, czyli zwizek midzy osobnikiem i jego stwrc. Muhammad Bahauddin Uwaysi al-

Bukhari urodzi si w 1317 r. we wsi Qasr al-Arifin, w pobliu Buchary. Wyksztaci si w zakresie szarii pod okiem emira Kulala, a po mierci swego nauczyciela sam kontynuowa jego nauki, tworzc sawn szko religijn. Jej uczniowie zwykli odbywa modlitw (zikr) po cichu, w przekonaniu, e osiga si w ten sposb silniejszy zwizek z Bogiem, ni w wyniku gonej modlitwy. Chocia ani Abu Bakr, ani szach Naqshband nigdy nie sprzeciwiali si gonemu zikr, to jednak woleli cichy. Cichy zikr sta si elementem odrniajcym Nakszbandija od innych tarikatw. Rytua modlitewny Nakszbandija odbywa si mg bez adnych wity i form organizacyjnych: wyznawcy siedzc w krgu lub zgoa pojedynczo szeptali wite wyraenia a do osignicia swego rodzaju ekstazy. Orodek w Bucharze obejmujcy meczet i szko jednorazowo mieci ponad pi tysic ludzi. stanowic najwikszy mahometaski rodek nauki w Centralnej Azji. Stamtd jego wpywy promienioway, sigajc m.in. Indii i Kaukazu. Rozpowszechnione jest przekonanie - nie majce jednak bezporednich podstaw rdowych - e Mansur by powizany wanie z bractwem Nakszbandija. Wpywy tego porzdku gwatownie wzrosy na Kaukazie pocztku XIX w., gwnie za spraw jego bocznego nurtu - Chalidija, biorcego sw nazw od imienia szejka Chalida al-Szachrazuri. Pierwszym szeregu przywdcw religijnych wprowadzajcych porzdek Nakszbandija na Kaukazie by Ismail al-Kurdumiri, czynny w chanacie szirwaskim. Jego nauki na grunt Dagestanu z powodzeniem przenis szejk Chas Muhammad al-Shirwani, ktry godnego nastpc znalaz w Muhammadzie al-Jaragi. Dziaalno kaznodziejska tego ostatniego zyskaa wielki rozgos, wzmacniany opowieciami, jakoby czyni cuda i by zesany przez samego Allacha. Niekiedy uwaa si jego wanie za twrc religijno-politycznego ruchu zwanego miurydyzmem. Nastpc tego jako przywdca Nakszbandija na Kaukazie by Said Damal alGhumuqi, bezporednio wspierajcy trwajc blisko 40 lat walk Szamila. W 1825 r. Czeczecy z inspiracji Bejbuata okrzyknli imamemucznia Muhammada al-Jaragi - Muhammada al-Kudukli i on wanie sta si ideowym przywdc powstania w latach 1825-1826, ktrym od strony wojskowej kierowa Bejbuat. Powstanie, ktre miao miejsce w Czeczenii w latach 1824-1826 byo wszake rezultatem nie tyle przesanek religijnych, ile rosyjskich dziaa kolonizatorskich nakierowanych na rozbicie rodowo-plemiennej struktury grali. Dziaalno murydw nadaa mu natomiast ideowy charakter, ktrego znaczenie w peni miao si uzewntrzni dopiero w nastpnych latach. W drugiej poowie lat dwudziestych murydzi zintensyfikowali swe dziaania skierowane ju nie tylko do lokalnych elit, ale do szerokich krgw spoeczestwa, przy czym cel tych dziaa ujawni si, gdy w 1829 r. Gazi-Mahomet otrzyma bogosawiestwo Muhammada alJaragi do wszczcia witej wojny (hazawatu). Przynajmniej pocztkowo Gazi zamierza walczy nie tyle z Rosjanami, co z

miejscowymi odstpcami sprzeniewierzajcymi si szariatowi i pragn stan ponad tradycyjnymi wieckimi wadcami. Wysa swych przedstawicieli, czonkw bractwa Nakszbandija, do grskich plemion, by tam rozszerzali wpywy prawdziwej wiary. Ich dziaalno wywara wielki wpyw na postawy Czeczecw i ideologia Nakszbandija szybko rozprzestrzeniaa si. W Czeczenii wielki autorytet zyska Taszo-Hadi, mua z kumycko-czeczeskiego auu Enderi, ktry uznany zosta za szejka i penomocnika Muhammada al-Jaragi. Gdy Gazi-Mahomet ogosi hazawat, Taszo-Hadi popar jego, a pniej - cho nie bez oporw - take jego nastpcw. Od czasu powstania Mansura porzdek Nakszbandija odgrywa bardzo wan rol w kaukaskiej historii. elazna dyscyplina, cakowite powicenie dla ideaw i cisa hierarchia, na ktrej byo oparte bractwo, stanowio istotny czynnik oporu kaukaskich grali wobec rosyjskiego podboju. Nie tylko przywdcy ruchu, ale te lokalne wadze (naibowie) i wikszo wojownikw byo zwizanych z Nakszbandija. Bractwo w zasadniczym stopniu przyczynio si do przeksztacenia na wp pogaskich grali w ortodoksyjnych muzumanw, wprowadzio islam do animistycznych obszarw grnej Czeczenii i czerkieskich plemion zachodniego Kaukazu. Nawet poraka murydw w 1859 r. i masowa emigracja kaukaskich muzumanw do Turcji nie zniszczya wpyww Nakszbandija w Dagestanie i Czeczenii. Powstanie Mansura W latach osiemdziesitych XVIII w. w nieznanych dzi w peni okolicznociach znaczny rozgos i autorytet zyska Mansur, ktrego rodowd budzi do dzi wtpliwoci. Zapewne racje naley przyzna tym, ktrzy za legendarne uwaaj przekazy o jego woskim pochodzeniu, wskazujce e by awanturnikiem wywodzcym si z mieszczaskiego rodu Boetti, czy nawet byym jezuit. Nie rozstrzyga to jednak problemu. rda rosyjskie take nie s jednolite w tej sprawie. Spotka mona w nich twierdzenia o pochodzeniu Mansura spord Tatarw orenburskich, Dagestaczykw czy Czeczenw. W literaturze czeczeskiej lub ze rde czeczeskich czerpicej utrwalone jest za przekonanie, e by Czeczenem imieniem Uszurma (Uczerman), wywodzcym si z biednych warstw spoecznych. Urodzi si prawdopodobnie w 1760 r. w aule Ady, a jego posta pojawia si na arenie publicznej na pocztku lat 80. By moe uzyska przedtem wyksztacenie w otoczeniu ktrego z muw w Dagestanie, by moe stao si to tylko elementem otaczajcej go legendy. Tak czy inaczej mody czowiek zdoa skupi na sobie uwag najpierw mieszkacw rodzinnego auu, poniej za bliszych i dalszych okolic. Jego "widzenia" i proroctwa cigay do auu Ady coraz wiksze tumy. W 1784 r. Uszurma ogosi si szejkiem, a nastpnie imamem. W publicznie wygaszanych kazaniach domaga si praktykowania ascetycznego i czystego islamu, odrzuca stosowanie si do praw zwyczajowych (adat), a zwaszcza zasad krwawej zemsty generujc

nieustanne konflikty midzy rodami i wsplnotami. da oparcia prawa na zasadach koranicznych. Potpia te uywanie tytoniu i alkoholu oraz rozpowszechnione wrd Czeczecw kradziee, krytykowa kult zmarych. Wystpowa przeciw muzumanom, ktrzy ulegali praktykom korupcyjnym czy pozwalali si asymilowa przez niewiernych, czyli Rosjan. Jego sawa i wpywy ogarny Czeczecw, nastpnie rozszerzajc si na ssiednie ludy: Inguszw, Kumykw, Kabardyjczykw i Osetycw. Po raz pierwszy Czeczeniec sta si krzewicielem islamu na Pnocnym Kaukazie, a dziao si to w zwizku z konfrontacj midzy islamskimi ludami Kaukazu z prawosawna Rosj. U rde tej ogromnej popularnoci Uszurmy leay stosunki spoeczne, jakie w tym czasie uksztatoway si w Czeczenii i ssiadujcych z ni terenach pnocnokaukaskich. Krzyoway si w nich relikty wsplnoty rodowej i elementy feudalizmu, przeciwko ktrym grale wielokrotnie zrywali si do buntw i powsta, usuwajc uciskajcych ich lokalnych wadcw. Na to nakaday si napicia wywoywane kolonizatorska polityk caratu, zwaszcza na rwninnych terenach Czeczenii, o czym bya wczeniej mowa. W tych warunkach wezwania Uszurmy trafiay na dobry grunt spoecznego, ekonomicznego i politycznego niezadowolenia, dajc moraln i religijn legitymacj antykolonialnemu i antyfeudalnemu buntowi. Mansur sta na stanowisku, e ludy pnocnokaukaskie mog skutecznie przeciwstawi si poczynaniom odstpcw od ortodoksji islamskiej i wpywom niewiernych (rosyjskim) tylko pod warunkiem rozszerzenia i utwierdzenia si prawdziwej wiary. Nie by skory do podejmowania bezporedniej walki wojskowej z caratem i gotw by porozumie si z Rosjanami o ile ci pozwoliliby na szerzenie jego nauk. Zdobywszy uznanie i autorytet na terenie rwnin czeczeskich, Mansur podj wyprawy w gry, gdzie jeszcze cae wsplnoty czeczeskie pozostaway w krgu wierze bdcych swoistym zlepkiem dawnych religii pogaskich i chrzecijastwa., a take na ziemie karabuackie, inguskie i osetyskie. Poczynania Mansura ze wzrastajc uwaga i niepokojem ledziy wadze carskie, staway si bowiem czynnikiem zagraajcym wadzy rosyjskiej. Niebezpieczne byy zwaszcza integracyjne aspekty dziaalnoci Mansura. Postanowiono podj dziaania wojskowe skierowane przeciw szejkowi i jego zwolennikom. 3 lipca 1785 r. wydany zosta rozkaz skierowania ekspedycji wojskowej do auu Ady w celu pochwycenia Mansura i ukarania jego stronnikw. Ekspedycja liczca ponad 3 tys. onierzy pod dowdztwem pk. Pieri od strony stanicy Kalinowskaja ruszya ku auowi i bez wikszych trudnoci zdoaa do niego dotrze, jednak sam Mansur zdoa umkn, co przekrelio zasadniczy cel wyprawy. Pieri 6 lipca spali au, zagarn bydo czeczeskie i nakaza odwrt. Od tego momentu rozpocz si dramat jego oddziau. Kolumna rosyjska staa si przedmiotem nieustannych atakw czeczeskich prowadzonych w przepastnych

lasach nad Sun z niezwykym mistrzostwem, przy zastosowaniu przemylnych puapek. Doprowadzio do kompletnego rozbicia oddziau carskiego. Pk Pieri poleg, a wraz z nim 13 oficerw i 740 onierzy. Czeczecy stracili ok. 300 ludzi. Bya to pierwsza znaczca poraka wojskowa Rosjan w walkach na Pnocnym Kaukazie. Wie o tym czeczskim sukcesie rozniosa si szeroko, sprzyjajc wzrostowi znaczenia Mansura i cigajc pod jego sztandar nowych ochotnikw. Sam Mansur tak dalece zyska na pewnoci siebie, e zacz snu plany o szybkim opanowaniu Pnocnego Kaukazu, a pierwszym ku temu krokiem miaa by wyprawa na Kizlar, strategicznie i politycznie wan fortec rosyjsk i zarazem bogate centrum handlowe, odgrywajce kluczow rol w zwizkach ekonomicznych ludw grskich z Rosj. Pierwsza nieudana prba zdobycia Kizlaru szturmem miaa miejsce kilka dni po zwycistwie nad Sun. Mansur, dc do wzmocnienia swych si, postanowi w lipcu wyruszy do Kabardy, ktrej mieszkacy - a nawet lokalni kniaziowie - wyraali gotowo przyczenia si do powstania. I tu jednak spotkao go niepowodzenie, wynikajce jak si zdaje z bdw taktycznych. Uwika si mianowicie w prby zdobycia fortu w Grigoripolis w pobliu Mozdoku. Garnizon rosyjski umiejtnie prowadzc obron zada napastnikom znaczce straty, a nocny kontratak wywoa wrcz wrd nich panik i skoni do odwrotu. Niepowodzenie wprawdzie nie zachwiao jeszcze w powaniejszy sposb pozycji Mansura, ale zacz on gorczkowo poszukiwa sposobw na wzmocnienie swego autorytetu. Zdecydowa si wrci do Czeczenii i w sierpniu ponownie uderzy na Kizlar. Jakkolwiek jego bojownicy opanowali nawet przedmiecia, jednak dobrze umocnionego miasta i dysponujcej siln artyleri twierdzy zdoby nie potrafili. Dziaania Mansura, cho nie przynosiy mu decydujacych sukcesw, zmusiy Rosjan do wycofania si do fortec, a nawet przejciowego porzucenia Wadykawkazu. Do Mansura przyczali si nie tylko zwykli mieszkacy auw, ale i niektrzy kabardyjscy, kumykscy czy osetyscy kniaziowie, obawiajcy si, e wzrost kontroli rosyjskiej oznacza bdzie kres ich panowania. Po niepowodzeniu pod Kizlarem Mansur podj prb ponownego przeniesienia dziaa wojennych na teren Kabardy, gdzie nieustannie tlio si powstanie. Zbiego si to w czasie z operacj skierowana przeciwko niemu przez pk. Nagela. 30 padziernika 1785 r. w pobliu Mozdoku doszo do zacitej bitwy midzy oddziaami rosyjskimi a powstacami. Nie przyniosa ona rozstrzygnicia. 2 listopada przeciwnicy ponownie starli si pod Tatartubem. Tym razem Mansur nie zdoa utrzyma pozycji i musia si wycofa. 25 listopada ponowi atak na Nagela i ponownie dozna poraki. Wprawdzie wyczerpane krwawymi bojami oddziay carskie odeszy w kierunku Mozdoku, jednake niepowodzenie osabio poparcie dla Mansura ze strony kniaziw Kabardy i Dagestanu, spowodowao wrd jego zwolennikw otwarte konflikty, przynoszc stopniowy rozkad si powstaczych.

Zarwno ze strony powstacw, jak i wojsk carskich nastpi na pewien czas zastj, ktry Mansur stara si wykorzysta, by rozszerzy wpywy swe wpywy na tereny zakubaskie i wczy tamtejsz ludno do ruchu powstaczego. Rozstrzygnicia nadeszy na pocztku jesieni 1787 r., w zwizku z wojn rosyjsko-tureck. W historiografii wystpuj daleko idce kontrowersje na temat zwizkw Mansura z Turcj. Niektrzy dawniejsi historycy skonni byli traktowa go wprost jako tureckiego agenta, inni twierdzili tylko, i dziaa z turecka pomoc. Nowsze badania ka z ostronoci odnosi si do tego typu przypuszcze jako nie majcych potwierdzenia rdowego. W kadym razie wybuch wojny wymaga od wadz carskich podjcia zdecydowanych dziaa, zwaszcza e Mansur sign swymi dziaaniami na Kuba, co zreszt okazao si raczej niefortunnym posuniciem, oddalao go bowiem od gwnej materialnej i ludzkiej bazy, jak bya Czeczenia. We wrzeniu 1787 r. gen. Pawe Potiomkin zaatakowa siy Mansura na obszarze midzy rzekami Urup i aba i mimo heroicznej postawy grali zada im klsk w bitwie toczonej od 20 do 24 wrzenia. Powstanie chylio si ku upadkowi. Mansur podj jeszcze prb opanowania czerkieskiej czci Pnocnego Kaukazu. Odnotowujc pewne sukcesy na polu islamizacji tamtych terenw nie osign jednak zwycistw militarnych. W poowie 1790 r. wrci wic do Czeczenii i usiowa ponownie zmobilizowa czeczeskich i dagestaskich grali do walki, snujc plany kolejnego uderzenia na Kizlar. Tym razem zamierzenie ponownego oywienia powstania nie powiodo si i Mansur zdecydowa si opuci ojczyzn, szukajc schronienia w tureckiej twierdzy Anapa. Wraz z jej upadkiem w czerwcu 1791 r. trafi do niewoli rosyjskiej. Uwiziony w twierdzy szliselburskiej, zmar 13 kwietnia 1794 r. Tymczasem po zwycistwie nad Turcj caryca Katarzyna II w lutym 1792 r. proklamowaa przyjcie protektoratu nad ludami pnocnokaukaskimi, zapowiadajc, i praworzdnoci i sprawiedliwoci zdobywa bdzie ich zaufanie. Powstanie pod wodz Mansura, a nastpnie walki w Kabardzie w kocu lat dziewidziesitych spowodoway pewn korekt rosyjskiej polityki. Pawe I uzna, e najlepszym rozwizaniem bdzie pozostawieniem ludom pnocnokaukaskim swobody wewntrznego ycia pod warunkiem uznawania zwierzchnoci rosyjskiej. Jermoow na Kaukazie 22 grudnia 1800 r. car Pawe I wyda manifest o przyczeniu do Rosji krlestw Kartlii i Kachetii. 12 wrzenia nastpnego roku potwierdzi to nowy car Aleksander I. Wczenie do imperium rosyjskiego wschodniej Gruzji i rozpoczcie w zwizku z tym budowy strategicznego szlaku komunikacyjnego, tzw. gruziskiej drogi wojskowej, miao zasadnicze znaczenie dla dalszych wydarze. Dawao to caratowi kluczowe pozycje na Kaukazie. Po usadowieniu si tam carat zacz podporzdkowywa sobie Gruzj zachodni oraz chanaty wschodniej czci Zakaukazia. W 1803 r. imperium podporzdkowana zostaa Mingrelia, a rok pniej

Imeretia i Guria. Spowodowao to wieloletnie wojny z Persj i Turcj. Wojna rosyjsko-perska rozpoczta w 1804 r. zaktywizowaa ponownie Czeczenw. W 1805 i nastpnie w 1806 dwie ekspedycje karne zday im cikie straty, jednak w nastpnym roku powstacy czeczeskodagestascy zagrozili rosyjskim twierdzom, w tym nawet Mozdokowi. Dziesiciotysiczny korpus rosyjski nie zdoa stumi powstania. Okupionego cikimi stratami zwycistwa gen. Buhakowa w wwozie chankalskim, bdcym bram do serca Czeczenii, Rosjanie nie byli w stanie wykorzysta. Polityka ekspedycji karnych okazaa si mao efektywna. Realne panowanie Rosji na Zakaukaziu i zintegrowanie tego regionu z reszt pastwa carw byo za niemoliwe dopki nie uporano si z niepokornymi ludami Pnocnego Kaukazu, tworzcymi nadal swoisty konglomerat organizacji feudalnych i patriarchalnorodowych. Wojna rosyjsko-perska zakoczya si w 1813 r. wczeniem do Rosji pnocnego Azerbajdanu oraz Dagestanu. Poniewa jeszcze w 1810 r. Rosjanie zawadnli woln dotd Inguszeti, przeto Pnocny Kaukaz stawa si w istocie sfer wewntrznej polityki rosyjskiej. Na drodze do penej nad ni kontroli stali na wschodzie ju tylko Czeczeni. Z uwagi na przebiegajce tdy drogi strategiczne obszar ten mia kluczowe znaczenie dla bezpieczestwa nowych nabytkw na poudniu. W pierwszych latach XIX w. w Czeczeni nie ustawa opr przeciw kolonizatorskim poczynaniom caratu. Przybiera najczciej form lokalnych dziaa partyzanckich, pojedynczych atakw zbrojnych grup na osady kozackie czy niewielkie oddziay. Czasem przeradzao si to w duej trwajce powstania. W toku tych wydarze pojawi si wrd Czecznw nowy przywdca: Bejbuat Tamijew. Urodzi si w 1779 r. w Ilischan-Jurcie, w rodzinie wolnego uzdena. Ju na pocztku XIX w. nalea do elity czeczeskiej starszyzny, zdobywajc znaczny rozgos udanymi atakami na osiedla i oddziay kozakw. Powane sukcesy, dajce mu szeroki autorytet, zanotowa w ruchu powstaczym lat 1805-1806. W ich uznaniu Rosjanie nadali mu stopie podporucznika i odpowiednia pensj, liczc zapewne na pozyskanie zyskujcego autorytet Czeczena. Nie przynioso to jednak efektu, skoro w latach 1808-1811 Bejbuat skutecznie prowadzi antyrosyjskie dziaania partyzanckie, zabiegajc jednoczenie o zdobycie wpyww nie tylko w Czeczenii, ale te wrd innych grup ludnoci Pnocnego Kaukazu. Mimo upadku ruchu w 1811 r. wadze carskie nadal zabiegay o pozyskanie Tamijewa. Wraz z zakoczeniem wojen napoleoskich carat przystpi do systematycznego zaprowadzania tam swego bezporedniego panowania. Na czele si rosyjskich na Kaukazie w maju 1816 r. stan bohater bitwy pod Borodino gen. Aleksiej Pietrowicz Jermoow. Obdarzony siln osobowoci, a przy tym cieszcy si penym zaufaniem cara Aleksandra I genera dysponowa znaczn swobod dziaania na Kaukazie. Wykorzystywa j dla realizacji celu, ktrego nie ukrywa:

penego podporzdkowania tego terenu Rosji i uczynienia z niego czci skadowej imperium. Jermoow pocztkowo prbowa posuy si dawnymi metodami: jeszcze w 1816 r. doprowadzi do spotkania i porozumienia z Tamijewem. Powtrzya si znana ju historia: czy to stworzony zosta pozr porozumienia, czy te Bejbuat rzeczywicie uzna za moliw karier w subie rosyjskiej, w kadym razie od wrzenia 1816 r. awansowano go do stopnia porucznika z odpowiedni ga. Jermoow rycho jednak doszed do przekonania, e dotychczasowe metody postpowania wobec grali nie przynosiy i nie mogy przynie oczekiwanych rezultatw. Nieustanne ukadanie si ze starszyzn plemienn, przekupywanie jej za cen - niedotrzymywanych pniej - obietnic powstrzymania si od napadw na rosyjskie pozycje i kozackie stanice stwarzao wraenie, e Rosja jest stron sabsz, uiszczajc rodzaj "daniny" na rzecz grali w zamian za iluzoryczny spokj. W miejsce tej pasywnej polityki Jermoow proponowa zdecydowane poczynania, majce doprowadzi do penego podporzdkowania grali, uczynienia z nich pokornych poddanych cara. Jermoow zdecydowa, e w pierwszej kolejnoci naleao upora si z sytuacj istniejc w Czeczenii. Jego plan - przedstawiony carowi w listopadzie 1817 r. - przewidywa wzniesienie nowej linii umocnie wzdu dolnego biegu Suny i osiedlenie midzy t lini a Terekiem znacznej liczby Kozakw. W tym czasie auy czeczeskie znajdoway si jeszcze nad samym Terekiem. Ich mieszkacy po zrzuceniu zalenoci od kumyckich ksit deklarowali uznanie zwierzchnoci rosyjskiej i zabezpieczenie linii tereckiej, zyskujc dziki temu akceptacj Rosjan dla swej egzystencji w ssiedztwie umocnie. Cho uchodzili za nastawionych pokojowo faktycznie wielokrotnie uatwiali swym pobratymcom z gr dokonywanie napaci na rosyjskie osady, przygarniali dezerterw z armii rosyjskiej, suyli jako przewodnicy gralom. Jermoow proponowa, aby tej czci miejscowej ludnoci, ktra pokornie przyjaby rosyjskie panowanie, przydzieli pewn ilo ziemi, pozostaych zmusi za do odejcia w gry. Poniewa jednak tam nie mogliby utrzymywa, zwaszcza zim, swych stad byda, przeto Jermoow spodziewa si, e wczeniej czy pniej i ci zagroeni godem - zmuszeni byliby zaakceptowa rosyjskie panowanie, chcc korzysta z bogactwa rwnin. Rwnoczenie poprzez wzniesienie nowych fortec Jermoow chcia osoni dotychczasow lini tereck i zamkn gralom moliwo atakw na ni. Pierwszym i zarazem nawaniejszym elementem nowej linii, blokujcym gralom drog w kierunku rodkowego Tereku, staa si zaoona 10 czerwca 1818 r. twierdza Groznaja. Do padziernika najwaniejsze roboty przy budowie zostay zakoczone i forteca moga ju spenia zadania, do ktrych bya przeznaczona. W roku 1819 wzniesiono twierdz Wniezapnaja, ktrej zadaniem byo zabezpieczenie dolnego Tereku i odizolowanie Czecznw od plemion

kumyckich. Wreszcie w 1821 r. powstaa Burnaja. czce je trakty drogowe byy ubezpieczane przez mniejsze umocnienia, tworzc acuch biegncy a do Wadykawkazu, czyli do wrt Gruziskiej Drogi Wojennej. wiadomie dc do wyparcia miejscowej ludnoci z yznych rwnin, nie stronic od palenia auw i mordowania ich mieszkacw, Jermoow sprzyja jednoczenie osadnictwu rosyjskiemu. Tylko w 1821 r. nad rzekami Terek i Suna osiedlono 16,5 tys. przybyszw. Wznoszenie warowni nad Sun stanowio alarmujcy sygna dla ludw Dagestanu i Czeczenii. Czeczeni zwrcili si o pomoc do wadcw dagestaskich z apelem o pomoc i propozycj sojuszu. Do wspdziaania z Awarystanem wprawdzie doszo, ale miao ono ograniczony charakter: chan awarski wysa nad Sun jedynie oddzia "ochotnikw" pod dowdztwem Nur-Mahomeda. Nie przynioso to w efekcie istotnych efektw dla konfliktu rosyjsko-czeczeskiego. Zastraszeni przez Rosjan wadcy ludw kumyckich nie zdecydowali si na wystpienie przeciw Jermoowowi. Ujarzmienie Czeczenii stao si dla Jermoowa zadaniem niezwykle trudnym. Postanowi odci grali od moliwoci zaopatrywania si w ywno. Usiowa w tym celu zantagonizowa ludno czeczesk i przeciwstawi gralom (ktrych dzieem byy ataki na Rosjan) mieszkacw terenw pooonych w pobliu rosyjskich fortw midzy Terekiem a Sun, Domaga si od tych pierwszych by nie przepuszczali przez swe ziemie pobratymcw z gr, groc najsurowszymi karami. Nie byy to czcze pogrki. Nieposuszne osady byy palone, ludno mordowana, a zboe na pniu niszczone. "Prdzej zostawi od Tereku do Suny pustynne stepy - powiada Jermoow - ni cierpi rozboje na zapleczu naszych umocnie". Ataki czeczeskie na pozycje rosyjskie traktowa on wycznie w kategoriach rozbjniczych napaci, hodujc przy tym powszechnemu wrd rosyjskich elit przekonaniu, i w stosunku do ludw kaukaskich sprawdzi si moe jedynie polityka siy, innych argumentw bowiem nie s w stanie zrozumie. Tego rodzaju nastawienia, u podstaw ktrych leao przewiadczenie o kulturowej wyszoci Rosjan nad kaukaskimi "Azjatami", prowadziy do jawnie terrorystycznych posuni. Jermoow zakaza Czeczecom jakiejkolwiek dziaalnoci handlowej na terenach kontrolowanych przez wojska rosyjskie, przerwa wwz ywnoci do Czeczenii, Dagestaczykom zabroni prowadzenia handlu z Gruzj i Azerbajdanem, ograniczy te handel w samym Dagestanie. Dziaania Jermoowa wywoay narastajcy opr. Istotn w nim rol odegra Bejbuat Tamijew. Ju latem 1818 r., wraz z zaoeniem twierdzy Groznaja, uda si w gry, gdzie wznowi dziaania partyzanckie, rwnoczenie za podj rozmowy z Rosjanami. Za utrzymanie spokoju w Czeczenii zada nadania mu zwierzchnictwa nad krajem z prawem nakadania kar pieninych oraz wypaty pensji dla siebie. Warunki te dowodzcy w Groznej pk Nikoaj Grekow

odrzuci. To przekrelio moliwo pokojowego porozumienia. Rosjanie prawdopodobnie nie docenili wwczas rzeczywistego znaczenia Tamijewa i jego roli wrd Czecznw. Aby poronite nieprzebytymi lasami tereny za Sun uczyni dostpnymi dla wojsk carskich i pozbawi tym samym Czecznw sprzymierzeca w postaci si natury, Jermoow poleci trzebi knieje i wycina w nich przesieki zapewniajce komunikacj midzy wznoszonymi umocnieniami i uatwiajce dotarcie do kolejnych auw w gbi kraju, wystawionych w ten sposb na uderzenia karnych ekspedycji. W styczniu 1819 r. oddzia pod dowdztwem gen. Griekowa rozpocz wycinanie lasw midzy twierdz Groznaja a wwozem chankalskim, ktry opanowano bez walki, niespodziewanym dla Czeczenw manewrem. Bezporednio za tym wwozem rozcigaa si rwnina, a na niej czeczeskie pola, pastwiska, osiedla. Teraz wystawione one zostay na bezporednie uderzenia carskich wojsk. Nic zatem dziwnego, e mieszkacy zagroonych auw pospieszyli z delegacjami uznajcymi rosyjskie zwierzchnictwo. Obie strony zdaway sobie wszake spraw, e byy to tymczasowe, taktyczne posunicia. Rycho rozeszy si pogoski, e Czeczeni z owych rwninnych osad porozumiewali si z pobratymcami z gr i poczli nawet sami przenosi si w grskie okolice. Wojska Jermoowa nie tylko bezwzgldnie zwalczay bojownikw czeczeskich, ale z niezwykym okruciestwem postpoway wobec bezbronnej ludnoci auw, by zmusi j do odejcia w gry. Ju w 1818 r. Jermoow rozesa do auw czeczeskich instrukcje oddajce peni wadzy wojskowym naczelnikom i nakazujce jednoczenie wysyanie z poszczeglnych osad jedcw do suzby rosyjskiej. Rosyjski genera pragn zmusi samych Czeczenw do walki z ich brami. Zapowiada przy tym najsurowsze kary za najmniejsze nieposuszestwo lub napad na Rosjan: zniszczenie auw i wypdzenie ludnoci. We wrzeniu 1819 r. dwie kolumny rosyjskie, jedna pod dowdztwem gen. Sysojewa, druga z gen. Griekowem na czele, poczy przemierza kraj pooony za Sun. Oba oddziay nie napotykay oporu, ale auy zastaway opuszczone. Niszczono wic zasiewy, palono zboe i siano, burzono zabudowania. Celem tych dziaa byo sterroryzowanie Czecznw, niedopuszczenie do ich konsolidacji i zjednoczonego oporu wobec wypierania ich z rwninnych ziem midzy Terekiem a Sun. Symbolem zbrodniczych wrcz poczyna zmierzajcych do wyparcia Czecznw z rwnin stao si zniszczenie auu Dady-Jurt. Jermoow zdecydowa si na to nie z powodu jakiej szczeglnej aktywnoci czy nieposuszestwa mieszkacw tej osady, lecz wybra t osad jako przykad powodowany wycznie chci zastraszenia ludnoci zamieszkujcej okoliczne auy i zmuszenia jej do ucieczki w gry. Dowodzcy ekspedycj gen. Sysojew otrzyma wyrany rozkaz: jeli mieszkacy Dady-Jurt nie opuszcz auu dobrowolnie, naley go otoczy i wzi szturmem nikogo nie oszczdzajc. Po uporczywej

walce o kady dom Rosjanie 15 wrzenia 1819 r. zdobyli au, mordujc przy tym niemal ca ludno. Wywaro to wielki wpyw na postawy mieszkacw innych auw: sporadycznie tylko napotykano prby oporu, czciej Czeczeni opuszczali sami swe osiedla na wie o nadejciu Rosjan, bd zmuszano ich do tego ostrzaem artyleryjskim. Niekiedy mieszkacy witali za carskie wojska chlebem i sol, pragnc oddali niebezpieczestwo. Brutalne dziaania Jermoowa latem i jesieni 1819 r. doprowadziy do przejciowego osabienia walk rosyjsko-czeczeskich. Jednak od wiosny 1820 r. Rosjanie kontynuowali wycinanie przesiek w lasach Czeczenii, wielk wag przywizujc zwaszcza do szlaku prowadzcego ku auowi Giermienczuk. Sam au zosta wprawdzie zdobyty, ale opucili go wczeniej mieszkacy, tote Rosjanie zadowoli si musieli spaleniem zabudowa. Latem gen. Griekow intensywnie umacnia podlegy sobie odcinek linii kaukaskiej, zwany lewa flank: wycinano przesieki w lasach, wznoszono umocnienia. Stworzono w ten sposb podstawy do dalszej infiltracji ziem czeczeskich w roku nastpnym. Wwczas oddziay gen. Griekowa wyrabay lene dukty przez lasy otaczajce Gojty, Szali, Giermienczuk, a po Majurtup, w ktrego okolicach zniszcono wszystkie osady i pojedyncze chutory. W tracie tych poczyna nie napotkano powaniejszego oporu Czeczenw, jednak nie oznaczao to z ich strony rezygnacji z walki. Na czoo Czeczenw wysun si Bejbuat Tamijew, ktrego wybrano naczelnikiem Czeczenii (obdarzono go tytuem mechkan da, co mona przetumaczy jako "zarzdca kraju"), poruczajc mu organizacj obrony przed wojskami carskimi . Bejbuat zebra kilkutysiczn armi, na czele ktrej dokona szeregu atakw na kontrolowane przez Rosjan obszary. W odpowiedzi oddziay rosyjskie przeprowadzay kolejne ekspedycje karne w gb Czecznii, palc i niszczc wiele osiedli, niekiedy kilkakrotnie (np. Gojty czy Urus-Martan). Pod znakiem podobnych dziaa min rwnie rok 1822. Powstay nowe przesieki, oczyszczono stare, spalone zostay kolejne auy, m.in. Szali i Mae Atagi. Na tle tego, co dziao si wczeniej i co miao nastpi w nastpnych latach okres 1823-1824 mona uzna za stosunkowo spokojny z militarnego punktu widzenia. Zachodziy jednak wane zjawiska spoeczno-polityczne, majce odegra rycho wielk rol w rozwoju sytuacji. Bejbuat Tamijew podj w tym czasie dziaania majce przynie wsparcie Czeczenom walczcym z najazdem i przyczyni si do rozszerzenia ruchu insurekcyjnego. Nawizywa w tym celu kontakty z Dagestanem, Kabard, a nawet Gruzj. Opr przeciwko Rosjanom znajdowa silne oparcie w islamie. Pojawio si swoiste zapotrzebowanie spoeczne na religijnego przywdc i wyraziciela nadziei ludu czeczeskiego. Na tym polu spoecznych oczekiwa pojawia si tajemnicza posta niejakiego Awki (Jawki), majcego pochodzi z auu Giermienczuk, ktry wedle niektrych przekazw obwoany mia nawet zosta imamem. Rycho jednak wpad w rce

Rosjan i zgin pono w drodze do Tyflisu. Natomiast wymierny efekt przynioso porozumienie Bejbuata z dagestaskim przywdc religijnym Muhammadem al-Jaragi, ktrego uczniowi i bliskiemu wsppracownikowi Muhammadowi al-Kudukli powierzono duchowe przywdztwo ruchu wyzwoleczego. W atmosferze ludowego oczekiwania na cud i proroka Bejbuatowi powid si zamys obwoania Muhammada imamem. Nastpio to 24 maja 1825 r. Sprawdziy si oczekiwania Tamijewa: imam odegra wan rol w mobilizacji grali do walki z Rosjanami. Na jego wezwanie na pomoc Czeczenom ruszyli te bojownicy z Dagestanu i Inguszetii. Bejbuat zdoa uzyska uznanie swej wadzy przez reprezentantw wikszoci Czeczenw, poza mieszkacami osiedli pooonych midzy Terekiem i Sun, ktre praktycznie znajdoway si pod kontrol rosyjsk. W praktyce zacz tworzy pastwo czeczeskie, skoro - jak potwierdzaj to rda dysponowa prawem mianowania i odwoywania naczelnikw poszczeglnych osiedli. Jego armia liczy miaa ok. 6 tys. konnych i pieszych bojownikw. W kocu czerwca i w lipcu 1825 r. bojownicy Tamijewa zajli wiele osad wczeniej pozostajcych pod kontrol rosyjsk, a zdobyli niewielki fort Amiradi-Jurt nad Terekiem i podeszli w okolice Groznej. miay zamys Bejbuata zdobycia twierdzy w sierpniu 1825 r. nie powid si, w duym stopniu w wyniku le pod wzgldem taktycznym rozegranej przez powstacw bitwy z oddziaem podpukownika Soroczana w pobliu wwozu chankalskiego. Stajc w obliczu kolejnego powstania, Jermoow sign do wyprbowanych ju metod dziaania: znw wojska rosyjskie przemaszeroway przez Czeczeni siejc mier, palc wsie, wycinajc lasy. Nie mogc dosign rzeczywistego przeciwnika militarnego Rosjanie niszczyli jego spoeczne zaplecze sigajc po ludobjcze w istocie rodki. W 1826 r. Jermoow osobicie pokierowa dwoma ekspedycjami, ktre w styczniu-lutym, a pniej w kwietniumaju przeszy przez zrewoltowan Czeczeni, cigajc buntownikw, puszczajc z dymem auy, niszczc sady i zasiewy, trzebic lasy, ale bez znaczcego sukcesu militarnego. Wprawdzie Jermoowowi nie udao si zniszczy oddziaw Bejbuata, ale te ostatnie nie dysponoway si pozwalajc w polu sprosta Rosjanom. Ataki na wojska Jermoowa, mimo odwagi i determinacji powstacw nie przynosiy powodzenia. Terroryzowana przez Rosjan ludno z coraz mniejszym entuzjazmem odnosia si do perspektywy dalszych walk, nioscych nowe zagroenia dla auw. Oddziay powstacze zaczy topnie, a wrd starszyzny ujawniy si podziay. W poowie 1826 r. wybucha wojna persko-rosyjska. Nieprzygotowaniem do niej armii carskiej na Kaukazie obciono Jermoowa i w 1827 r. zosta on odwoany. Car Mikoaj I dzieo podboju Pnocnego Kaukazu powierzy opromienionemu saw zwycizcy Turkw gen. Iwanowi Paskiewiczowi. Pady przy tym znamienne sowa, lapidarnie wyraajce cel cara: "poskromienie raz na zawsze grskich

ludw lub ich zniszczenie". Paskiewicz dostrzega saboci rosyjskiej polityki. Pisa do cara: "Okruciestwo wzmagao nienawi i prowokowao do zemsty ulego i niezdecydowanie ujawniay nasz sabo i niewystarczajc si". Nie zaproponowa jednak nic, co sytuacj by poprawio. Zmieni si gwnodowodzcy, nie zmieniy si metody dziaania. Wyjtkowo szczerze wyoy je gen. Wieljaminow w raporcie dla dowdcy Samodzielnego Korpusu Kaukaskiego gen. Rozena w 1833 r.: "1) Gwnym i najpewniejszym rodkiem trwaego opanowania gr i pokonania zamieszkujcych tam ludw stanowi zajcie umocnieniami najwaniejszych pod wzgldem topograficznym miejsc; 2) sposobem przyspieszenia pokonania grali jest odcicie ich od rwnin i zasiedlenie tyche stanicami kozackimi; 3) niszczenie ich pl w cigu piciu kolejnych lat da moliwo rozbrojenia ich i tym sposobem uatwi wszelkie dalsze dziaania. Gd jest jednym z silniej dziaajcych ku temu rodkw; 4) wedle mojego uznania najkorzystniej bdzie rozpocz od niszczenia pl. Zawadnwszy rwninami, stworzy na nich kozackie stanice. Na koniec, po zaoeniu stanic, zbudowa w odpowiednich miejscach umocnienia". Bejbuat bardziej czy mniej wiadomie dy do zjednoczenia wysikw wszystkich czeczeskich wsplnot w walce z rosyjskimi kolonizatorami. Czy czyni to bardziej dla zapewnienia sobie wadzy, czy bardziej ze zrozumienia ywotnych interesw ludu, z ktrego pochodzi, to rzecz dyskusyjna. Nie mniej w latach 20. zjednoczy pod sw wadz znaczn cz Czeczenii i stworzy tam scentralizowany system wojennoadministracyjny. Byo to wakim krokiem na drodze do jednoci czeczeskiej i tworzenia organizacji pastwowej. Bardzo wyranie ten oglnoczeczeski program uwidoczni si na dwch zjazdach: w maju 1825 r. i w kwietniu 1830 r. Zwaszcza na drugim z nich silne byy akcenty spoecznej sprawiedliwoci i stosunkw opartych na zasadach islamu. Zyskawszy uznanie niemal w caej Czeczenii, Bejbuat przy poparciu starszyzny pokusi si w 1829 r. o prb poczenia jej z najwikszym feudalnym wadztwem Pnocnego Kaukazu, zwasalizowanym ju przez Rosj szamchaatem tarkowskim. Energiczne przeciwdziaanie rosyjskie przekrelio jednak te zamysy. Sam Bejbuat 14 lipca 1832 r. zosta zamordowany przez osobnika wysugujcego si Rosjanom. Gazi Muhammad i Gamzat-bek Zwyciskie dla Rosji zakoczenie prowadzonych w latach 1826-1829 wojen z Turcj i Persj oraz opanowanie tych rejonw Dagestanu, ktre wczenie nie ukorzyy si przed imperium, uwiadomio gralom potg caratu i utwierdzio przekonanie, i jedyn drog w sprzeciwie wobec dalszej ekspansji rosyjskiej byo zjednoczenie si. Militarne i ekonomiczne poczynania Rosjan wbrew ich zamiarom sprzyjay stopniowej konsolidacji rodzimej ludnoci a jej platform sta si islam. Polityka Rosji, nacechowana wrogoci wobec islamu, godzia w

konsekwencji w tosamo ludw pnocnokaukaskich. Ci miejscowi wadcy, ktrzy wystpili przeciw Rosji zostali wygnani. Ci, ktrzy przyjli warunki Rosjan, utracili znaczn cz swoich prerogatyw, a podlega im ludno przekonywaa si, e podporzdkowanie Rosjanom wpdzao w konfliktu z rodzimymi zasadami ycia spoecznego, co z kolei pozbawiao owych lokalnych wadcw moralnego przywdztwa. Powstawao w konsekwencji pole dla idei i ruchu zarazem antykolonialnego i odradzajcego prawdziwe zasady moralno-religijne. Pole to wypeni sufizm. W tych warunkach tarikat szybko nabiera zabarwienia politycznego, sprzyjajc wysuwaniu si na plan pierwszy idei hazawatu. W kocu 1829 r. doszo do wyboru pierwszego imama Dagestanu. Zosta nim Gazi Muhammad ibi Ismail al-Dzimrawi al-Dagistani (w rosyjskich rdach wystpujcy jako Kazi-Mua). Urodzi si na pocztku lat 90. XIX w. w aule Gimry. Dokadna data jego narodzin nie jest znana, wiadomo natomiast, e by nieco starszy od bardziej znanego Szamila. Najwikszy wpyw na edukacj Gazi Muhammada mia kadi auu Gimry - Said al-Charakani. Ten ostatni by jednym z inicjatorw buntu w 1819 r., ale pniej uzna konieczno porozumienia z Rosjanami i sprzeciwia si poczynaniom bractwa nakszbandija, czynic mu zarzuty z tytuu wprowadzania szariatu w miejsce adatu. Miao to w niedalekiej przyszoci doprowadzi do konfliktu midzy nim a Gazi Muhammadem. Gazi znlaz si jednak w szeregach bractwa i pod wpywami ideowymi Muhammada al-Jaragi, ktre w zasadniczym stopniu uksztatoway jego postaw. Szczegy poczyna Gazi Muhammada do 1829 r. nie s dokadnie znane. Wiadomo jednak, e ju w 1827 r. jego nauki cieszyy si znaczn popularnoci, posiada te wasnych uczniw. Muridzi z Gimry odrniali si od innych grali czarnymi sztandarami i brakiem jakiegokolwiek ladu zota albo srebra na ubraniach i broni. Ich pierwszym sukcesem byo podporzdkowanie sobie auu Andee, na ktrego mieszkacach wywarli tak gbokie wraenie, e ci poddali si bez walki. W 1829 r. Gazi dysponowa ju poparciem czci Awarw, Kumykw, mieszkacw Kunbuta (Gumbet) i innych ludw Dagestanu. Ten szybki wzrost autorytetu i moliwoci dziaania skania Gazi Muhammada do zmiany postawy. O ile pocztkowo by rzecznikiem biernego oporu wobec Rosjan, to w kocu lat 20. przeszed na pozycje walki o wprowadzenie szariatu choby i przy uyciu siy. Na tej paszczynie pragn zjednoczy grali do odparcia nacisku Rosjan. W 1829 r. Gazi odby podr po Dagestanie, wygaszajc seri pomiennych kaza i wreszcie ogaszajc si imamem. Cz przywdcw nakszbandija z Said Damalem al-Dinem bya jednak przeciwna poczynaniom, ktre proponowa nowy imam. Ten odwoa si zatem do autorytetu Muhammada al-Jaragi, ktry udzieli mu poparcia. Pocztkowo Gazi zamierza walczy przede wszystkim z rodzimymi przeciwnikami dominacji szariatu. Podj dziaania skierowane

przeciw auom ulegym wobec Rosjan. Z bogosawiestwem al-Jaragi jako zasadniczym atutem Gazi ze swymi stronnikami odwiedza kolejne osady wzywajc je do zrzucenia przywdztwa odstpcw od prawdziwej wiary, do przywrcenia w codziennym yciu zasad koranicznych. Gdy napotyka opr, nie cofa si przed stosowaniem siy. Nie zawaha si nawet przed zburzeniem domu swego nauczyciela Saida al-Charakani. Rosyjskich kolonistw w okolicy, gdzie pocztkowo dziaali muridzi, byo niewielu: wojskowe warownie znajdoway si gwnie na rwninach na pnocy, w okolicach Groznego i Mozdoku, a w rejonie narodzin ruchu proces kolonizacji dopiero si zaczyna. Starcie muridw z Rosjanami byo jednak nieuniknione i pozostawao tylko kwesti czasu. Wiosn 1830 r. Gazi podj prb podporzdkowania sobie chanatu awarskiego, bdcego w Dagestanie istotnym czynnikiem struktury feudalnej, a przy tym wsppracujcego z Rosjanami. Na wezwanie do uznania zwierzchnictwa imama sprawujca wadz w imieniu syna Pachu-Bike udzielia negatywnej odpowiedzi, a mieszkacy Chunzachu zamknli bramy miasta przed Gazim. Wobec tego obleg on siedzib chana i pocz j szturmowa, ale w kocu lutego 1830 r. zosta odparty, a nawet zmuszony do wycofania si w gry. Poraka pod Chunzachem nie powstrzymaa jednak Gaziego w deniu do realizacji ambitnych planw, a polityka Rosjan sprzyjaa jego zamysom. Zajcie przez wojska carskie Czartaachu w marcu 1830 r. zwrcio niemal cay Dagestan przeciw Rosjanom. Gwnodowodzcy na Kaukazie gen. Iwan Paskiewicz, nie majc jasnego obrazu wydarze, pocztkowo nie podejmowa zdecydowanych dziaa. Wysa do Dagestanu majora Iwana Korganowa, ktry na miejscu mia zapozna si z sytuacj i zaproponowa odpowiednie przedsiwzicia. Ten jednak nieopatrznie wda si w lokalne intrygi awarskie, przyczyniajc si tylko do jeszcze wikszego skomplikowania stosunkw. Rosjanie nie mogli zdecydowa si na wybr jasnej linii postpowania: z jednej strony prbowali podj rozmowy z Gazi Muhammadem, a z drugiej planowali jego ujcie, a wreszcie Paskiewicz zdecydowa si rozstrzygn kwesti tradycyjnym sposobem. W kocu maja 1830 r. do auu Gimry podesza dowodzona przez gen. Romana F. Rozena ekspedycja karna w sile 6 tys. onierzy z 23 armatami i 6 modzierzami z zadaniem ujcia Gazi Muhammada. Ten jednak zdy opuci au. Rozen zreszt uzna swoje siy za niewystarczajce do podjcia szturmu i zadowoli si rabowaniem byda miejscowej ludnoci. Mieszkacy auu ostatecznie zoyli carskiemu generaowi obietnice wiernoci, ale w sumie kampania ta nie przyniosa wynikw wojskowych i politycznych, spowodowaa natomiast powane straty materialne ludnoci. . Od maja do grudnia 1830 r. liczne oddziay grali, uznajce zwierzchnictwo Gazi Mohameda, podejmoway wyprawy z gr w doliny i cieray si z Rosjanami. Powane znaczenie dla rozwoju ruchu wyzwoleczego miao otwarte wezwanie

Muhammeda al-Jaragi do witej wojny z Rosjanami we wrzeniu 1830 r. Wpywy Gazi rozszerzay si, obejmujc take Czeczeni, gdzie popar go Bejbuat Tamijew. Wysannik Gazi Mohameda - Abdallach al-Aszalti atwo mobilizowa w Czeczenii bojownikw do oddziaw murydw, a wrzeniowa wizyta samego imama jeszcze ugruntowaa jego wpywy i autorytet. Wiosn 1831 r. wojska grali umocniy swe pozycje obronne, a ataki rosyjskie w rejonie Agacz-Kale Aty-Bujun nie przyniosy powodzenia. Powstacom sprzyjay wydarzenia na ziemiach polskich. Wadze carskie przerzuciy do Krlestwa Polskiego cz wojsk z Kaukazu. Pospieszy tam rwnie gen. Paskiewicz, zakazujc podlegym oficerom pozostawionym na Kaukazie podejmowania dziaa ofensywnych. Bierno Rosjan nie usza uwagi Gazi Muhammada. W Dagestanie podj seri pomylnych atakw na mniejsze oddziay rosyjskie, za Abdallach al-Aszalti w Czeczenii - wykorzystujc gwatowny wzrost niechci do Rosjan spowodowany zniszczeniem przez nich zim ponad 30 auw czeczeskich - zgromadzi powane siy, na czele ktrych w czerwcu 1831 r. postanowi zaatakowa twierdz Wniezapnaja. Nie majc artylerii, nie zdoa wprawdzie fortu zdoby, ale jego obrocy poczuli si zmuszeni posa po pomoc do Groznego. Nadcigajce oddziay rosyjskie w sile 2,5 tys. ludzi muzumanie atakowali wykorzystujc lene puapki i przeszkody terenowe. W mrocznym wiecie bukowych lasw powoli poruszajca si rosyjska kolumna, obciona znacznym taborem, staa si stosunkowo atwym upem bojownikw. Ponad 400 onierzy carskich zgino lub odnioso rany, Czeczecy zdobyli nawet rosyjsk armat. Sukces ten podbudowa murydw, sta si silnym impulsem do rozwoju ruchu powstaczego, bowiem uatwi pozyskanie Karabuakw, Inguszw i Kabardyjczykw. Sukcesu tego nie przekrelia odwetowa wyprawa rosyjska na Czumkeskent, ktry zosta zdobyty i zburzony, zreszt przy cikich stratach napastnikw. Omielony tymi sukcesami Gazi w sierpniu 1831 r. pokusi si o blokad Derbentu, a tamtejszy garnizon rosyjski wezwa do kapitulacji i przejcia na islam. Ten stan rzeczy zmusi Rosjan do energicznych dziaa. Operacj przeciw imamowi podjto z dwch kierunkw: z Derbentu ruszyy oddziay dowodzone przez gen. Pankratiwewa, a od strony kaukaskiej linii obronnej armia kierowana przez gen. Wieliaminowa. Wysiki wojsk carskich majce na celu zmuszenie do bitwy i rozbicie gwnych si buntownikw okazay si daremne. Rosjanie musieli zadowoli si opanowywaniem kolejnych osad, ktre w obawie przed zniszczeniem deklaroway wierno carowi. W obliczu przewaajcych si nieprzyjacielskich Gazi Mohemed zdoa si wycofa, przenoszc ciar dziaa na teren Iczkerii. Wzi szturmem Czir-Jurt, opanowa Gudermes. Wstrzsem dla Rosjan by niespodziewany atak wojsk muzumaskich na Kizlar. Zgino w jego wyniku ponad 130 osb, powstacy uprowadzili blisko 170 jecw, a straty materialne oceniono na 200 tys. rubli, ale wraenie wywoane

mia operacj byo wielkie, upokorzenie wyprowadzonych w pole rosyjskich dowdcw wyrane, a grale uwierzyli, e mog kusi si nawet o takie cele. Jakkolwiek w grudniu gen. Pankratiew z powodzeniem zaatakowa oddzia Gazi Muhammada bronicy AgaczKale i zmusi go do opuszczenia fortu, ale znaczne straty poniesione przez Rosjan (96 zabitych i prawie 300 rannych) postawiy znak zapytania nad tym sukcesem. W Dagestanie zim zapanowa wzgldny spokj, a gen. Pankratiew by ju przekonany o ostatecznym pokonaniu wojsk powstaczych. Natomiast w Czeczenii Wieliaminow przeprowadzi trzy ekspedycje karne, niszczc wiele osad czeczeskich. W kocu padziernika 1831 r. nowym dowdc korpusu kaukaskiego zosta baron Grigorij W.Rozen. Zapoznawszy si z nowym dla niego rejonem dziaania, doszed do wniosku, e: "Trudno spacyfikowa wolne i wojownicze plemiona tylko za pomoc siy. Szybciej moemy ujarzmi grali droga pokojow i za pomoc handlu" w poczeniu "z systematyczn koncentracj si w wanych punktach, w kadym wypadku, gdy nasze zasoby i okolicznoci pozwalaj, tytuem przykadu karzc plemiona najbardziej wrogo wobec nas nastawione". Wszake car odrzuci propozycje Rozena i nakaza mu z ca moc uderzy na grali. Rozen podj zatem dziaania zmierzajce do zdawienia ruchu powstaczego si, odwoujc si w duej mierze do wzorcw Jermoowa. Jakkolwiek Gazi jeszcze przez pewien czas zdoa zachowa inicjatyw, a miaymi rajdami w okolice Groznego i Czartaachu wywoa panik wrd Rosjan, to Rozen i Wieliaminow posuwajc si od poudnia i pnocy wzdu gruziskiej drogi wojennej zmuszali do ulegoci kolejne plemiona, palc oporne auy, niszczc zasiewy, zabierajc bydo. W poowie sierpnia 1832 r. siy rosyjskie, liczce w sumie ok. 20 tys. onierzy poczyy si. Do padziernika korpus rosyjski przemierza Czeczeni palc auy, niszczc pola i sady. Rosjanom udao si zdoby gwne punkty oporu powstacw. Szczeglne znaczenie miao spalenie przez Wieliaminowa osady Giermienczuk i wymordowanie jej mieszkacw przy biernoci znajdujcych si w pobliu oddziaw Gazi Muhammada, ktry nie zdecydowa si uderzy na przewaajce siy wroga. Nadszarpno to presti imama. Kolejne auy na znak podporzdkowania si Rosjanom wysay zakadnikw spord swoich mieszkacw. Walki w Czeczenii praktycznie dobiegy koca. Wywaro to bardzo negatywny wpyw na nastroje w Dagestanie. Skuteczno wezwa imama do kontynuowania walki wyranie spada. Wygas dotychczasowy entuzjazm i powstanie zaczo chyli si ku upadkowi. Imam zdecydowa si w tych okolicznociach szuka porozumienia z Rosjanami, ci jednak - pewni ju teraz ostatecznego sukcesu - odrzucili jakiekolwiek inne rozwizanie poza kapitulacj powstacw. Jesieni 1832 r. Rozen wkroczy do Dagestanu, by ostatecznie rozbi siy powstacze. W padzierniku wojska rosyjskie dotary pod Gimry,

miejsce narodzin ruchu powstaczego, a teraz ostatni ju znaczcy punkt oporu wojsk imama. 29 padziernika Gazi poleg, bronic wraz z 50 bojownikami ostatnich umocnie. To wanie wwczas brawurow ucieczk wsawi si Szamil, przyszy wdz ludw Pnocnego Kaukazu. Nastpnego dnia Rosjanie, nie napotykajc ju oporu, wkroczyli do Gimry. Byli przekonani, e wraz ze mierci imama opr ludw pnocnokaukaskich zosta ostatecznie zamany. Czekao ich rozczarowanie, bowiem niewiele pniej na arenie pojawi si nowy imam Dagestanu. Walka prowadzona pod zwierzchnictwem Gazi Muhammada w latach 1830-1832 - cho jej orodkiem by Dagestan - sprzyjaa jednoczeniu si czeczeskich wsplnot w ramach jednego organizmu. Istotn rol w tym procesie odgrywa Bejbuat Tamijew. Nastpc Gazi Muhammada zosta jeden z jego najbliszych wsppracownikw - Gamzat-bek (Ali Iskander-bek al-Gucali). Gamzatbek urodzi si w 1789 r. w Awarystanie. W 1826 r. przyczy si do walki z Rosjanami. W styczniu 1833 r. duchowiestwo islamskie wybrao go imamem Dagestanu, ale zasig jego wadzy by pocztkowo daleko mniejszy ni Gazi Muhammada. Jego zwierzchnictwo uznay tylko nieliczne auy. Trzeba byo wielkich wysikw imama i jego stronnikw, by podporzdkowa sobie inne spoecznoci. I znw, podobnie jak czynili Mansur i Gazi, uciekano si i do perswazji, i do siy. W efekcie do jesieni 1833 r. wadza nowego imama umocniona zostaa na tyle, by mg on sta si rdem obaw ze strony Rosjan. Gamzatbek gotw by uoy si z Rosjanami pod warunkiem wszelako, e ci nie sprzeciwialiby si panowaniu szariatu. Z rosyjskiego punktu widzenia byo to oczywicie nie do przyjcia, tote propozycja porozumienia na tej paszczynie zostaa stanowczo odrzucona. Rosjanie prbowali za to wykorzysta wpywy na dworze chana awarskiego i doprowadzi do schwytania imama i wydania go wadzom carskim. Tymczasem Gamzat-bek jesieni 1833 r. opanowa terytoria ssiadujce z Awarystanem, a latem nastpnego roku wkroczy do tego kraju i zaj Chunzach. Zawarto wwczas ukad na mocy ktrego sprawujca tam wadz Pachu-Bike oddaa Gamzatowi jako zakadnikw dwch swoich synw. Gdy na dalsze rozmowy przyby ich brat, w niewyjanionych w peni okolicznociach doszo do strzelaniny, w wyniku ktrej zginli dwaj starsi synowie Pachu-Bike i wszyscy ich towarzysze, a take brat imama i niektrzy jego wsppracownicy. Sprawa ta pooya si cieniem na panowaniu Gamzat-beka, zwaszcza e Rosjanie wykorzystali incydent propagandowo, znajdujc czciowo posuch wrd grali. Wytrzebienie domu panujcego w Awarystanie miao powane znaczenie polityczne, bowiem eliminowao istotny skadnik ukadu si w Dagestanie. Znikn wsppracujcy z Rosjanami orodek wadzy mogcy ogranicza czy rwnoway wpywy imama, tworzcy rodzaj bufora midzy wojowniczymi gralami, a wadzami carskimi. W tym samym mniej wicej czasie zwierzchnictwo imama

uzna przywdca czeczeski Taszo-Hadi. W tej sytuacji Rosjanie podjli przygotowania do ornej rozprawy z Gamzat-bekiem. Nim jednak doszo do nowej wojny imam zosta 19 wrzenia 1834 r. zamordowany w wyniku porachunkw z dynasti awarsk: zabjcami kierowa najmodszy brat zabitych synw chana. Do nastpstwa po nim konkurowali przede wszystkim Osman Szamil, ktrego wpywy lokoway si w Dagestanie, oraz nowy przywdca ruchu wyzwoleczego w Czeczenii, utalentowany przedstawiciel islamskiego duchowiestwa Taszo-Hadi. Taszo-Hadi udziela wczeniej poparcia dziaaniom Kazi-Muy, a nastpnie Gamzat-beka i by faktycznym namiestnikiem imama w Czeczenii. Po mierci Gamzatbeka wiele wskazywao, e wanie on moe zosta kolejnym imamem. Ostatecznie nie udao mu si tego osign, a tytu sign Szamil. Taszo-Hadi utrzyma jednak sw pozycj lidera ruchu czeczeskiego, w 1835 i 1836 r. skutecznie przeciwstawi si ekspedycjom rosyjskim i rwnoczenie budowa podstawy systemu pastwowego, obejmujc sw wadz niemal ca Czeczeni. Tymczasem wybr Szamila otwiera zupenie nowy etap w dziejach walki ludw pnocnokaukaskich o wolno. mierci Gamzat-beka do nastpstwa po nim konkurowali przede wszystkim Szamil, ktrego wpywy lokoway si w Dagestanie, oraz przywdca ruchu wyzwoleczego w Czeczenii Taszo-Hadi. Ten ostatni udziela wczeniej poparcia dziaaniom dwch pierwszych imamw i po mierci Gamzat-beka wiele wskazywao, e wanie on moe zaj jego miejsce. Ostatecznie nie udao mu si tego osign, po tytu sign bowiem Szamil. Jak mona sdzi decydujc rol odegrao tu poparcie Damal al-Dina. Taszo-Hadi utrzyma jednak sw pozycj lidera ruchu czeczeskiego, skutecznie prowadzi walk z Rosjanami i rwnoczenie budowa podstawy systemu pastwowego, obejmujc sw wadz niemal ca Czeczeni, a nawet sigajc ku Dagestanowi. Pocztek walki Szamil urodzi si w 1796 r. w rodzinie awarskiej w Dagestanie. By spowinowacony z Gazi-Mahometem. Wsplnie z nim pobiera te nauki u Saida al-Charakaniego. Szeik al-Said Damal al-Din wprowadzi go do bractwa nakszbandija, za Muhammed al-Jaragi namaci na kalifa. Z jego nauczania czerpa duchowe przesanie swej dziaalnoci. Wie o mierci Gamzat-beka zastaa Szamila w aule Gimry. Jak si zdaje on wanie zwoa starszyzn wsplnot dla obrania nowego imama Dagestanu i z jej rk przyj t funkcj. Nastpio to w sytuacji bardzo trudnej, bowiem sia oporu wobec Rosjan zmalaa i murydom coraz trudniej byo mobilizowa grali do walki. Kolejne osady deklaroway podporzdkowanie si kolonizatorom i wydaway zakadnikw jako dowd swej lojalnoci. Natychmiast po wyborze Szamil nakaza zabi wizionego przez murydw Buacz-chana - ostatniego reprezentanta rodu panujcego w Awarystanie i w ten sposb zlikwidowa konkurencyjny orodek wadzy. Nastpnie ruszy na stolic chanatu

Chunzach. W tym samym czasie kierowaa si tam rwnie rosyjska ekspedycja wojskowa pod dowdztwem pk. Kluge von Klugenau, ktrej zadaniem byo zapewnienie wadzy w chanacie awarskim ulegemu wobec Rosji Asan-chanowi. Przedstawiciele starszyzny awarskiej pod naciskiem rosyjskim uznali wadz Asan-chana i przysigli na wierno jemu i carowi. Uznawszy cel za osignity Rosjanie na kilkanacie miesicy zawiesili dziaania wojskowe. Ich uwaga koncentrowaa si podwczas na zachodnim kracu Kaukazu. Dagestan i Czeczenia na mocy porozumie pokojowych z Persj formalnie stanowiy ju cz imperium carskiego, a tamtejsze problemy stanowiy wewntrzn spraw Rosji. Natomiast wydarzenia zachodzce na wybrzeu czarnomorskim bezporednio wizay si z wpywami tureckimi i angielskimi w tym regionie. Korpus Kaukaski by zbyt saby, by rwnoczenie prowadzi skuteczne dziaania na obu frontach. Sprzyjao to tendencji do przynajmniej przejciowego uoenia si z imamem i prbie wcignicia go w orbit wpyww rosyjskich. Z drugiej strony wrd ludnoci Czeczenii i Dagestanu ujawniao si zniechcenie do dalszej walki z Rosjanami. Straty poniesione w dotychczasowych zmaganiach, brutalne pacyfikacje prowadzone przez wojska carskie oraz blokada ekonomiczna stumiy pocztkowy entuzjazm i kolejne auy korzyy si przed przedstawicielami administracji rosyjskiej. W tych okolicznociach na przeomie 1834 i 1835 r. doszo do porozumienia. Formalnie Rosjanie nie byli w nim stron, ugod zawar bowiem z Szamilem podporzdkowany carowi wadca szamchaatu tarkowskiego Sulejman-chan. Imam uzna zwierzchnictwo Rosji, zobowiza si nie wchodzi w ukady przeciw niej skierowane i nie najeda ziem rwninnych, a rwnoczenie zyska swobod wypeniania zasad szariatu. Oznaczao to potraktowanie go jako partnera administracji rosyjskiej, a co waniejsze - dawao czas na umocnienie wadzy. Czas ten by Szamilowi bardzo potrzebny, jego przywdztwo nie byo bowiem jeszcze powszechnie akceptowane. W Czeczenii kwestionowa je Taszo-Hadi. Z pochodzenia Kumyk, wsptowarzysz walk Abdallacha al-Aszalti za czasw Gazi Mahomeda, zdecydowany zwolennik konsekwentnej walki z niewiernymi, dziki swej bitnoci i zdolnociom przywdczym sta si w Czeczenii postaci pierwszoplanow. Umiejtnie prowadzone akcje antyrosyjskie przyniosy mu saw i autorytet. W drugiej poowie lat 30. konsekwentnie rozszerza granice kontrolowanych przez siebie obszarw w Czeczenii, a jego wpywy sigay take Dagestanu. Stara si przy tym tworzy zalki organizmu pastwowego. Szamil w 1835 r. ca energi powici na budowanie swych wpyww w Dagestanie. Odwiedza kolejne auy, zjednywa zwolennikw, starajc si przy tym nada temu pozr aktywnoci religijnej, oddania si modom i studiowania Koranu. Tworzy swj obraz jako pobonego i prawowiernego muzumanina, nastawionego pokojowo, dalekiego od agresywnych zamysw, pragncego przede

wszystkim tchnicia wiary w lud i oparcia ycia spoecznego na naukach islamu. W lutym 1836 r. Szamil odnis ogromny sukces: udao si mu doprowadzi do porozumienia z Taszo-Hadim i innym swym oponentem Kibid Muhammedem al-Teletli. Najpowaniejszy konkurent, kontrolujc prawie ca grsk Czeczeni, stan po jego stronie, co w dalszej perspektywie okazao si mie zasadnicze znaczenie dla rozwoju caego ruchu wyzwoleczego. Umocnienie pozycji skonio Szamila do twardszego stanowiska wobec Rosjan. Wiosn 1836 r. otwarcie da od nich, by nie mieszali si w spory wewntrzne w Dagestanie. Zarazem za gosi, e szariat naley uczyni podstaw ycia spoecznego jeli nie drog pokojow, to si. Rwnoczenie przystpi do organizacji swojego wadztwa. Respektowa wprawdzie dotychczasowe podziay na wsplnoty, lecz w kadej mianowa swojego namiestnika - naiba. Stopniowo tworzy te scentralizowan, zawodow si zbrojn utrzymywan ze wiadcze wsplnot. Latem 1836 r. Rosjanie, dotd koncentrujcy uwag na Zachodnim Kaukazie, uznali, e naley zmusi Szamila do bezwarunkowego podporzdkowania si, bd zniszczy muridw raz na zawsze. Sytuacja zaostrzya si w rezultacie mierci szamchaa tarkowskiego i chana kazykumyckiego, co stwarzao szans dla dalszego rozszerzania si wpyww Szamila. W Czeczenii napicie utrzymywao si w wyniku napaci Taszo-Hadiego na lini kaukask i odwetowych wypraw rosyjskich, niszczcych osady czeczeskie, zasiewy i bydo. Dowodzcy na Kaukazie baron Grigorij W.Rozen zdecydowa si na rwnoczesne uderzenia w Czeczenii i Dagestanie. 2 wrzenia 1836 r. Rosjanie wyruszyli z Groznej i dwa dni pniej mimo zaciekego oporu wszystkich mieszkacw zajli osad Zandag, dopuszczajc si rzezi mieszkacw. Masakra ta skonia ludno ssiednich osad do kapitulacji, ale gdy tylko Rosjanie odeszli, ponownie zapanoway tam wpywy murydw. Na terenie Awarystanu Rosjanie w ogle nie napotkali oporu, poniewa Szamil uzna, e jego siy byy niewystarczajce do konfrontacji. Rosjanie mianowali powolnego sobie namiestnika w osobie Ahmad-chana i powrcili do baz. W sumie sukces Rosjan z punktu widzenia ich zamierze by nader wtpliwy, bowiem pozycja Szamila nie zostaa w istotny sposb osabiona. Na dalszy bieg wydarze znaczcy wpyw wywaro mianowanie dowdc lewej flanki linii kaukaskiej Szwajcara w subie carskiej generaa-majora Karla Fezi. W styczniu 1837 r. podj on dwie ekspedycje: w lutym do Maej Czeczeni i w lutym-kwietniu do Wielkiej Czeczenii. Tradycyjnie ju palono osady czeczeskie, konfiskowano bydo, ale oglna sytuacja strategiczna nie ulega powaniejszej zmianie. Wiksze znaczenie miaa wyprawa do Awarystanu z zamiarem trwaego ustanowienia w Chunzachu garnizonu rosyjskiego. Fezi zaj stolic chanatu 10 czerwca, a dwa tygodnie pniej zdoby Achulgo. W toku cikich walk o au Teletli doszo do rozmw i porozumienia z

Szamilem. Mimo militarnej przewagi Rosjan nie bya to kapitulacja. Szamil zoy deklaracj wiernoci carowi i wyda zakadnikw jako gwarancj dotrzymania ugody (byo to na Kaukazie zwyk praktyk), ale uzyska te rosyjskie zapewnienie lojalnego respektowania swej wadzy. W kadym razie o penym podporzdkowaniu nie byo mowy, a dowodem tego byo odrzucenie przez Szamila moliwoci pokonienia si carowi wizytujcemu Kaukaz jesieni tego roku. Jakkolwiek ju w 1837 r. pojawia si idea przeniesienia centrum ruchu do Czeczenii, to jednak ostatecznie Szamil zdecydowa, e gwnym terenem dziaa pozostanie Dagestan. Na centralny orodek wybrano Achulgo, star fortalicj, ktr teraz wzmocniono i dobudowano now cz, tzw. Nowe Achulgo. Umocniono i inne punkty obronne. Rwnoczenie Szamil prowadzi wyton agitacj poza kontrolowanymi przez siebie terenami, aby zaktywizowa wsplnoty, ktre dotd nie znajdoway si pod jego wpywem i kontrol. W kocu 1837 r. dowdztwo na Kaukazie obj Jewgienij Goowin, dowdc linii kaukaskiej zosta za genera-lejtnant Pawe Grabbe, przed ktrym postawiono zadanie przeprowadzenia wielkiej ekspedycji, majcej doprowadzi do zdobycia Achulgo i unicestwienia ruchu kierowanego przez Szamila. Kampania rozpocza si w maju nieudan prb rozbicia si Taszo-Hadiego w Czeczenii, a na pocztku czerwca Grabbe skierowa si ju bezporednio przeciw Szamilowi. Wojska carskie dotary do Achulgo 24 czerwca, jednak dopiero 15 sierpnia, po wielu dniach walk, Grabbemu udao si zamkn piercie okrenia. Rosyjski dowdca dziaa bezkompromisowo, nie liczc si ze stratami zmierza do wyznaczonego celu. Kolejne szturmy generalne nie przynosiy jednak ostatecznego zwycistwa. Szamil ze swej strony podejmowa te prby rokowa. Po drugim szturmie generalnym 29 sierpnia wystpi z zasadnicz ofert, a dla jej uwiarygodnienia i potwierdzenia dobrej woli na danie Grabbego posa mu jako zakadnika swojego starszego syna Damala al-Dina. Strona rosyjska domagaa si cakowitej kapitulacji, gwarantujc przywdcom ruchu osobiste bezpieczestwo pod warunkiem osiedlenia si we wskazanym miejscu poza terenami kontrolowanymi przez Szamila. Szamil gotw by podda Achulgo, ale chcia prawa swobodnego wyjcia caej jego zaogi, a take prawa osiedlenia w Gimrach (czyli w historycznym centrum murydyzmu pnocnokaukaskiego) dla siebie. Grabbe nie zamierza ustpi, cho - jak si wydawao - uzgodnienie warunkw kapitulacji nie byo odlege. Gdy po wielu dniach zmaga Rosjanie ostatecznie twierdz zajli, ku swemu zdziwieniu ani wrd ywych, ani wrd martwych nie znaleziono Szamila i jego rodziny. Okazao si, e noc, w czasie trwania szturmu, zdoali oni uciec i w wielkiej tajemnicy schronili si w Iczkerii. Po zdobyciu Achulgo Grabbe bez wikszych trudnoci uzyska podporzdkowanie Rosjanom wsplnot dagestaskich. Szamil ocala, ale Dagestan by dla niego stracony. Losy ruchu powstaczego zawisy teraz od postawy Czeczenw.

Wojna w Czeczenii Po pokonaniu Szamila i zdobyciu Achulgo Rosjanie byli ju przekonani, e duch bojowy grali zosta ostatecznie zamany, zwaszcza e kolejne wsplnoty i osady, bojc si represji, ktrych srogoci tylekro dowiadczyy., podporzdkowyway si Rosjanom, wydajc im zakadnikw jako gwarancje lojalnoci. W celu zastraszenia grali Rosjanie nawet nie napotykajc oporu palili niektre auy, zmuszajc ich mieszkacw do ucieczki w gry. Imam osiad w aule Garaszkity i pocztkowo nie przejawia adnej aktywnoci. Pojawi si zatem problem kierownictwa ruchem antyrosyjskim i znw do przywdztwa kandydowa Taszo-Hadi. Wszelako gdy wyjanio si, i Szamil nie zamierza rezygnowa, liderzy grali, w tym take Taszo-Hadi, potwierdzili sw dla niego wierno. Szczeglny splot okolicznoci zadecydowa o uksztatowaniu si we wschodniej czci Pnocnego Kaukazu sytuacji sprzyjajcej odrodzeniu si ruchu wyzwoleczego. Rosjanie popenili liczne bdy w swej polityce w tym regionie. Jednym z nich byo wprowadzenie w Czeczenii bezporedniej administracji. Mianowali naczelnikw (pristawow) osad, a chcc zastraszy ludno i zmusi j do opuszczenia yznych terenw przeznaczonych pod osadnictwo, uciekali si do barbarzyskich metod: niszczyli czeczeskie wsie, zabijali zwierzta, palili zasiewy. Pod pretekstem zbierania podatkw i egzekwowania kar pieninych rosyjscy inspektorzy zagarniali najlepsze posiadoci czeczeskie, konfiskowali zapasy ywnoci i aresztowali niewinnych ludzi, obchodzc si przy tym z nimi w sposb niezwykle brutalny i poniajcy. Posuniciem wywoujcym masowe oburzenie i opr, godzcym w odwieczne tradycje i godno grali, staa si decyzja o konfiskacie broni palnej nalecej do Czeczecw. Kraj ogarno wrzenie. Wzmocnieniu napi sprzyjay te okolicznoci zewntrzne. Z pewnoci zaliczy do nich naley tzw. kryzys wschodni lat 1839-1841, wywoany ciosami zadanymi Turcji przez jej zbuntowanego egipskiego wasala Muhammeda Ali. Wieci o kryzysie i o sukcesach Alego, podsycane przez rzeczywistych czy samozwaczych jego agentw, rodziy w kaukaskich muzumanach nadzieje i popychay do dziaania. Drugim czynnikiem sprzyjajcym wzrostowi napicia w Czecznii i Dagestanie byy wydarzenia na zachodnim skraju Kaukazu. W lutym 1840 r. Czerkiesi zniszczyli rosyjski fort azariew, co w Czecznii odbio si szerokim echem, a wieci o zdobyciu kolejnych twierdz podsycay nastroje. 7 marca 1840 r. w Urus-Martanie mia miejsce zjazd przywdcw czeczeskich, na ktrym poddano analizie sytuacj w kraju, dochodzc do przekonania o koniecznoci zjednoczenia si antyrosyjskiego oporu i skupieniu kierownictwa w rkach jednego czowieka. Cho w samej Czeczenii nie brakowao odpowiednich kandydatw, by wskaza choby Taszo-Hadiego, wybr pad na Szamila. By moe Czeczeni obawiali si powierzy peni wadzy jednemu spord siebie, by moe zadecydowaa charyzma Szamila. W

kadym razie 7 marca 1840 r. w Urus-Martanie zoyli mu przysig na wierno, uznajc jego wadz wojskow, religijn i polityczn. Szamil, teraz jako imam Czeczenii, ponownie stan na czele zrywu antyrosyjskiego. Wraz z tym proces tworzenia pastwowoci czeczeskiej, ktrego symbolami byli dotd Bejbuat Tamijew i TaszoHadi, wkroczy w nowy etap. Szamil zastosowa w Czeczenii odmienn taktyk ni w Dagestanie. Niepowodzenie w Achulgo przekonao go, e uporczywa obrona umocnionych punktw nie bya najlepszym rozwizaniem. Nastawi si zatem na wojn partyzanck: zbiera swych bojownikw, atakowa znienacka wybrany obiekt bd oddzia rosyjski, po czym - unikajc generalnych star - rozpuszcza wikszo ludzi, by wkrtce przygotowa nowe uderzenie. Gwnym teatrem dziaa bya wschodnia Czeczenia i zachodni Dagestan. Warunki naturalne w Czeczenii skaniay Rosjan do prowadzenia tam kampanii raczej zim, gdy grunt bya twardy, rzeki pytkie, a gste bukowe lasy pozbawione listowia. Natomiast w grskich rejonach Dagestanu lepiej czuli si latem, kiedy byy one przejezdne. Rosjanie growali liczebnoci wojska i si ognia, ale nie potrafili tej przewagi wykorzysta, a Szamil nie dopuszcza do star na otwartej przestrzeni, zmuszajc ich do walki na stromych grskich ciekach i w trudnych do sforsowania ostpach lenych. W 1840 r. sytuacja staa si dla Rosjan niezwykle powana. Niezwyke tempo, w jakim Szamil odbudowywa ruch powstaczy i tworzy siy zbrojne musiao nie tylko zadziwia, ale i napawa obaw. Nowy dowdca lewej flanki linii kaukaskiej genera-lejtnant Gaafiejew od kwietnia 1840 r. przez sze miesicy stara si poprzez kolejne ekspedycje doprowadzi do rozbicia si imama. Bez widocznego efektu - jeli nie liczy spalonych osad czeczeskich, zniszczonych pl i sadw - za to z duymi stratami wasnymi. Szamil tymczasem rs w si. Do poowy 1840 r. kontrolowa ju Czeczeni (poza ziemiami miedzy Sun a Terekiem). W czerwcu zdecydowa o ponownym podjciu dziaa w Pnocnym Dagestanie. Jego oddziay prowadziy coraz szerzej zakrojone i coraz zuchwalsze akcje, jak np. atak na Mozdok w padzierniku 1840 r. W tych okolicznociach gen. Goowin za najlepsze wyjcie uzna podjcie rokowa. Szamil, pewien teraz swych atutw, zada, by najpierw Rosjanie zlikwidowali swe garnizony w Awarystanie. Byo to oczywicie dla nich nie do przyjcia i Goowin wicej prb porozumienia nie podejmowa. Ju w 1840 r. Szamil podj prawdopodobnie pierwsze prby porozumienia z Czerkiesami i koordynacji antyrosyjskich dziaa na obu flankach linii kaukaskiej. Na przeomie 1840 i 1841 r., gdy wojska rosyjskie wycofay si na zimowe kwatery, oddziay murydw dokonay licznych rajdw na ziemie skolonizowane ju przez Rosjan, sigajc nawet Wadykawkazu i fortw gruziskiej drogi wojennej. Gwnym terenem walki sta si jednak Awarystan. Wielkie znaczenie dla rozwoju sytuacji miao tam

przejcie na stron Szamila dawnego jego wroga, wspzabjcy Gamzat-beka, Hadi-Murata, jednego z najpopularniejszych dowdcw w Awarystanie, majcego niewtpliwie znaczny udzia w podporzdkowaniu chanatu awarskiego Rosji. Zniechcony intrygami Rosjan, rozczarowany, e zarzdc Awarystanu mianowali nie jego, lecz skconego z nim Ahmad-chana, zagroony uwizieniem przez Rosjan na skutek intryg tego ostatniego, zbieg do obozu Szamila. Ten przyj go, puszczajc przeszo w niepami w imi wsplnej walki z Rosjanami i ich wsplnikiem - Ahmad-chanem, nada tytu naiba Awarystanu i powierzy wzniecenie tam buntu przeciw kolonizatorom. W lady Hadi-Murata poszli przedstawiciele rodw panujcych w Kazykumuchu i Kurachu, co stwarzao imamowi moliwo wykorzystania ich autorytetu i wpyww do opanowania obu chanatw. Kolejnym wzmocnieniem Szamila byo pozyskanie Kibid Muhammeda, przedstawiciela wpywowego rodu z auu Teletli. Do wiosny 1841 r. tereny kontrolowane przez Szamila byy po trzykro wiksze ni rok wczeniej. Jesieni 1841 r. wojska imama z dwch stron ponownie uderzyy na Awarystan. Spowodowao to zatrzymanie operacji wojsk carskich w Czeczenii, co niezalenie od losw kampanii w Dagestanie byo sukcesem Szamila. Przez ca zim 1841-1842 naibowie dokuczali Rosjanom licznymi rajdami i napadami. W kwietniu 1842 r. Szamil zaatakowa i zdoby Kumuch, ale w poowie czerwca, po licznych starciach z wojskami rosyjskimi murydzi opucili chanat. Bez wtpienia celem imama znw byo odwrcenia uwagi Rosjan od Czeczenii, zmuszenie ich do przerzucenia przynajmniej czci si na inny teatr dziaa. Celu tego nie osign, bowiem mimo wyprawy Szamila na Kumuch, gen. Grabbe 11 czerwca na czele 10-tysicznej ekspedycji wyruszy na Dargo, gwny orodek imamatu, a nastpnie zamierza przez gry przej do Dagestanu. Wyprawa, obarczona ogromnymi taborami, powoli poruszajca si po rozmikych w deszczu drogach w trudnym, lesistym terenie Iczkerii, staa si obiektem nieustannych podjazdowych atakw znacznie sabszych liczebnie grali. Ju po trzech dniach w wyniku cikich strat i niesychanie wolnego tempa marszu Grabbe zrezygnowa z dalszego pochodu. Odwrt przynis mu jednak jeszcze cisz porak. Gdy 16 czerwca jego kolumna powrcia do punktu wyjcia doliczono si rannych, zabitych i zaginionych 66 oficerw i 1700 onierzy. W celu zmazania pitna klski Grabbe po paru tygodniach podj jeszcze mniejsz wypraw na osad Igali, ktr zaj bez oporu, ale w drodze powrotnej straci 11 oficerw i 275 onierzy. Nic dziwnego, e po takich sukcesach uzna za konieczne zoenie dymisji, a w grudniu odwoany zosta z Kaukazu Goowin. Rezultaty kampanii lat 1840-1842 spowodoway prb zmiany polityki rosyjskiej, a jej nowym gwnym wykonawc zosta gen. Aleksander Neidgardt. Car zaleci mu stosowa na szersz skal instrumenty polityczne i ekonomiczne, a zwaszcza podj prb pozyskania

niektrych wsppracownikw Szamila, takich jak Hadi-Murat czy Kibid Muhamed. Car nakaza nie aowa pienidzy na przekupstwo, a zarazem zaprzesta na pewien czas ekspedycji wojskowych. Okresem spokoju zainteresowany by te Szamil, ktry potrzebowa czasu na reorganizacj si, dalsz budow regularnej armii i struktury pastwowej. Dziki temu do sierpnia 1843 r. obie strony nie podejmoway powaniejszych akcji. Szamil ponownie bez powodzenia prbowa doprowadzi do koordynacji dziaa z Czerkiesami na prawej flance linii kaukaskiej. Na pocztku wrzenia 1843 r. zaatakowa Awarystan, zaj szereg osad, rozbi rosyjskie garnizony, po czym na pocztku padziernika wycofa si, zabierajc ze sob wielu ludzi i niszczc opuszczane osady. Operacja ta bya jednak tylko wstpem do innego uderzenia. W listopadzie wojska Szamila zajy Gergebi, a nastpnie miaym rajdem przeszy przez cae szamchalstwo tarkowskie, zajmujc jego stolic. W rkach rosyjskich w Pnocnym Dagestanie pozostay jedynie nieliczne twierdze. Sami przyznawali, i swe panowanie na terenie Dagestanu i Czeczenii zmuszeni byli budowa od pocztku. Gdy zebrali odpowiednie siy i przystpili do kontrofensywy, Szamil zastosowa taktyk unikw: oddziay rosyjskie zbliajc si do obronnych pozycji murydw zastawali je z reguy opuszczone. Imam zostawia przy tym za sob spalon ziemi, ogoocon z mieszkacw, ze zniszczonymi osadami. Rosjanom pozostaway gwne orodki kraju, midzy ktrymi komunikacja moga si odbywa tylko pod silna ochron, a osadnictwo jedynie pod oson armat rosyjskich fortw. Armia carska z uwagi na saboci organizacyjne, ze dowodzenie, nieumiejtno dostosowania taktyki do specyficznych warunkw terenowych i sposobu dziaania przeciwnika nie bya w stanie zada Szamilowi skutecznych uderze. Przebieg wydarze jesieni 1843 r. spowodowa, e car wyranie ju poirytowany i zniechcony dotychczasowymi dziaaniami, nakaza w 1844 r. dokona ostatecznej rozprawy z Szamilem. Opracowany przez Neidgradta plan przewidywa wzniesienie nowych umocnie w wielu miejscach ogarnitego wrzeniem kraju, tak by zapewni nad nim kontrol wojskow i uzyska trwae punkty oparcia dla dziaa przeciw murydom. W pierwszej kolejnoci przewidywano zajcie Andy i zbudowanie tam fortu. Dla wypenienia tych zada skierowano na Kaukaz znaczne posiki wojskowe. Gdy przygotowania zostay zakoczone dowodzona przez Neidgradta tzw. grupa czeczeska w drugiej poowie czerwca wyruszya z Wniezapnoj w gb kraju. Szamil nie zamierza jednak podejmowa z Rosjanami otwartej walki. Szarpa je jedynie podjazdami, przerywa zaopatrzenie, zmusza do staej gotowoci. Susznie liczy, e trudnoci zaopatrzeniowe skomplikuj pooenie wojsk carskich i zmusz je do odwrotu. Rycho zreszt wikszo wojsk rosyjskich pochony roboty fortyfikacyjne i ochrona drg. Byy to dziaania z rosyjskiego punktu widzenia zasadne i poyteczne, ale nie przynosiy efektu, jakiego domaga si Petersburg.

Tote w styczniu 1845 r. car odwoa Neidgardta i wysa na Kaukaz hrabiego Michaa Woroncowa, dajc mu praktycznie woln rk jako namiestnikowi i gwnodowodzcemu wszystkich wojsk na Kaukazie. Woroncow W pierwszej poowie lat 40. Szamil opanowa prawie ca Czeczeni i grsk cz Dagestanu, tworzc militarno-teokratyczny organizm pastwowy oparty na szariacie. Jego istnienie byo dla caratu nie do przyjcia. Nominacja Woroncowa stanowia zapowied nowego etapu w zmaganiach na Pnocnym Kaukazie. Woroncow by czowiekiem wszechstronnie wyksztaconym w Zachodniej Europie i ju dowiadczonym, sprawowa bowiem uprzednio funkcj gubernatora poudniowej Ukrainy, walnie przyczyniajc si do rozwoju tego regionu. Rwnie na Kaukazie, zwaszcza w Gruzji. Woroncow podj dziaania modernizacyjne, wiele uwagi powicajc z jednej strony infrastrukturze technicznej i spoecznej, budujc i remontujc drogi, rozwijajc szkolnictwo, a z drugiej strony czynic wysiki na rzecz pozyskania kaukaskich elit i zwizania ich z Rosj.

Woroncow kampani pnocnokaukask rozpocz w poowie czerwca 1845 r., wyruszajc na czele 21 tys. onierzy kierujc si na Andy, a nastpnie na Dargo, stolic imamatu. 26 czerwca Andy zostay zajte przez Rosjan, ale sukces by mao efektowny. Szamil nie zdecydowa si bowiem na obron, lecz zabra swoich ludzi i zaopatrzenie, a au spali. Zadecydowaa o tym zarwno dysproporcja si, jak i ch ukarania mieszkacw za prby porozumienia z Rosjanami za plecami imama. Dowiadczenia z Achulgo spowodoway te, e imam nie broni Dargo. I tutaj jednak Rosjanie wkroczyli do dymicych zgliszcz. Kampania Woroncowa zdawaa si mie bardzo pomylny przebieg. Ale okazao si to pozorem. Nastpne dni przyniosy bowiem stale powtarzajce si ataki grali i narastajce trudnoci zaopatrzeniowe. 25 lipca Woroncow opuci Drago i ruszy w drog powrotna, stale niepokojony podjazdowymi atakami wojsk Szamila. Jego straty rosy, a zapasy kurczyy si. Tylko nadejcie posikw uchronio go od cakowitej klski. Straci w sumie 984 zabitych i 2753 rannych, a siy

Szamila pozostaway praktycznie nienaruszone. Z militarnego punktu widzenia wypraw 1845 r. trudno wic byo uzna za sukces Rosjan. Ale przemarsz armii rosyjskiej przez terytoria objte wadz Szamila mia przynie odwrcenie si czci jego zwolennikw od imama i zwizanie ich z Rosjanami. Nie byy to nadzieje pozbawione podstaw, bowiem zwaszcza w Czeczenii pojawiy si symptomy niezadowolenia z panowania imama. Niektre wsplnoty, a nawet i naibowie Szamila gotowi byli uzna zwierzchno rosyjsk, oczekiwali jednak aktywnej obrony, tej za Woroncow nie potrafi im wanie zapewni. Szamil energicznie zwalcza wszelkie odstpstwa, a jak pokaza przykad Andw nie cofa si przed brutalnymi posuniciami. W tym czasie okazay si to dziaania skuteczne. Nieefektywna wyprawa Woroncowa zdawaa si potwierdza si Szamila, co skonio imama do podjcia w nastpnym roku prby rozszerzenia swego panowania. Tym razem obiektem ataku staa si Kabarda. Ju wczeniej imam prbowa wej w porozumienie z Kabardyjczykami i skoni ich do wzniecenia buntu przeciw Rosjanom, ale misje jego naibw nie day oczekiwanych rezultatw. W kocu kwietnia 1846 r. osobicie na czele swych wojsk ruszy na Kabard. Wbrew jego nadziejom miejscowa ludno nie zerwaa si jednak do walki z Rosjanami, czekajc raczej, a wojska imama zadadz im rozstrzygajce ciosy. Nie majc takiego aktywnego wsparcia, w obliczu miaego rajdu silnych oddziaw rosyjskich, Szamil zdecydowa si na odwrt do Czeczenii. Pragnc powetowa sobie niepowodzenie w Kabardzie, Szamil uderzy jesieni w Pnocnym Dagestanie, ale efekty pocztkowego powodzenia przekrelia poraka pod Kutyszychem. Kampania Woroncowa w 1845 r. i wyprawa imama do Kabardy w 1846 r. ujawniy atuty i zarazem wszystkie ograniczenia Szamila w konfrontacji z rosyjsk potg. Mimo sukcesw imama i stosowania przez niego z powodzeniem taktyki wojny podjazdowej, przewaga Rosjan bya oczywista. Armia carska dysponowaa ogromnymi rezerwami, potnym zapleczem imperium, nieporwnanie lepszym uzbrojeniem (zwaszcza liczn artyleri) i przygotowaniem bojowym, profesjonalnym, cho czciowo zdemoralizowanym korpusem oficerskim. Przeciwko niej wystpowao wojsko o ludowym w istocie charakterze, w znacznej mierze doranie tworzone spord miejscowej, bitnej, ale nie przygotowanej do regularnej wojny ludnoci. Szamil mimo wielkiego wysiku mobilizacyjnego nie by w stanie zgromadzi armii liczebnoci i uzbrojeniem dorwnujcej Rosjanom. Jego atutem bya ruchliwo, zdolno do podejmowania niekonwencjonalnych dziaa, oparcie w terenie i mieszkacach Pnocnego Kaukazu. To ostatnie nie byo wszake nieograniczone i powszechne. Wymagao staego podsycania sukcesami i zagwarantowania zwolennikom pewnego minimum bezpieczestwa. Byo to zadanie niezwykle trudne. Nowy namiestnik carski zdawa si stopniowo pojmowa osobliwoci i istotne cechy sytuacji uksztatowanej na Pnocnym Kaukazie. Jego

pasywno w 1846 r. bya w duej mierze pozorna. Wycigajc wnioski z kampanii 1845 r. Woroncow zrezygnowa z idei rozstrzygnicia wojny jednym, zasadniczym uderzeniem. Przystpi do systematycznego pacyfikowania terenu i umacniania kontroli rosyjskiej poprzez system rozbudowywanych umocnie. Ju w latach 1845-1846 dla obrony gruziskiej drogi wojennej i rejonu Wadykawkazu stworzono now lini obronn (grnosunesk), zoon z 5 stanic kozackich. Zbudowano te now drog strategiczn z Gruzji w dolinie rzeki Samur do miejscowoci Achty. W nastpnych latach Woroncow na szerok skal stosowa trzebie lasw wzdu szlakw komunikacyjnych, by uniemoliwi ich ostrza z lenych ukry, pod oson silnych oddziaw wojskowych budowa nowe drogi, ktre suyy mu do dalszych posuni i uatwiay szybsze przemieszczanie znacznych si. Sign do innych wyprbowanych metod Jermoowa. Ju w 1845 r. zacza si kolejna faza wysiedle ludnoci czeczeskiej, a na jej miejsce przybywali kozacy i powstaway kolejne stanice. Czeczenia odgrywaa kluczow rol w ksztatowaniu si sytuacji strategicznej na Pnocnym Kaukazie. Bya bastionem Szamila i jego spichlerzem, dostarczaa znacznej czci bojownikw do powstaczej armii. Pozbawienie go panowania nad ni oznaczao otwarcie pozostaych obszarw imamatu na uderzenia rosyjskie. Stosunek Szamila do Czeczenw nacechowany by nieufnoci, zdradza tendencj do postrzegania ich jako gorszych od Dagestaczykw. Naibowie Szamila eksploatowali Czeczeni ponad moliwoci tego kraju. Byo to oczywicie podyktowane przede wszystkim koniecznociami wojny. Imam musia ciga z ludnoci znaczne daniny, powoywa do armii coraz nowe zastpy mczyzn. Metody dziaania Rosjan powodoway niebywae zniszczenia i straty ludnociowe. Narzucenie surowej dyscypliny i scentralizowanej wadzy byo trudne do zaakceptowania przez nawyke do innego systemu wsplnoty. A administracja imama ignorowaa czsto - i we wzrastajcym stopniu - miejscowe struktury i autorytety, nie uwzgldniajc interesw i zdania przedstawicieli wsplnot czeczeskich, zwalczajc w imi zasad ortodoksji miejscowe prawo i obyczaj. Za przejawy oporu czy niezadowolenia karano cae auy. Stopniowo zacza wic zarysowywa si tendencja do zanikania poparcia dla imama. Przeobraenia zachodzce w imamacie, w strukturze i sposobie sprawowania wadzy - o czym bdzie dalej mo