Życie na polskich dworkach szlacheckich w czasach

nowożytnych (XVI-XVIII wiek)

Dagmara Lec

Pedagogika resocjalizacyjna

Edukacja elit – tradycja i współczesność

Szlachta była to wyższa warstwa społeczna, która wywodziła się ze stanu rycerskiego.

Posiadali oni przywileje społeczne, z których najważniejszym był przywilej posiadania ziemi.

Większość przywilejów zostało odebranych szlachcie przez zaborców, a sam stan utracił swój

status prawny w II Rzeczypospolitej. Przetrwała jedynie bogata kultura, tradycje, zabytki i

potomkowie rodzin szlacheckich1.

Szlachectwo przysługiwało „szlachetnie urodzonym”, czyli wywodzącym się od

rodziców o takim samym pochodzeniu (od 1505 roku przynajmniej ojciec musiał być

szlachcicem), lub nobilitowanym (uszlachconym) w uznaniu jakichś szczególnych zasług, w

odróżnieniu od „pospólstwa”.

Od XIV wieku wśród polskiej szlachty zapanowała moda na dodawanie do nazwisk

odmiejscowego morfemu -ski, -cki lub -dzki2, która była charakterystyczną końcówką dla

szlacheckich nazwisk polskiego pochodzenia. Nazwiska z tego typu przyrostkami wiążą się z

sarmacką kulturą szlachecką i były odpowiednikiem zwrotów tytularnych występujących w

szlacheckich nazwiskach za granicą3.

Formalnie i prawnie nie istniało w Polsce rozróżnienie na szlachtę wyższą i niższą,

różnice leżały jedynie w zamożności. Z czasem jednak i z napływem szlachty zagranicznej,

zaczęło się pojawiać coraz głębsze zróżnicowanie ekonomiczne, pojawiły się rody

arystokratyczne, średnia szlachta i drobna szlachta o różnym statusie społecznym, czasem

różniąca się od chłopstwa jedynie kultywowaniem rodowej tradycji4.

Według A. Brücknera polska szlachta była wychowana, grzeczna, humanitarna, lecz

pojęcie ojczyzny było im obce, uznawali tylko obecny stan posiadania dla nich wygodny i

potępiali wszystko co mu groziło. „Czas trawili bezczynnie” jak twierdzi A. Brückner, a

uroczystości rodzinne obchodzili hucznie i z „nadzwyczajnym blaskiem”5.

Dworki szlacheckie – budownictwo

W epoce nowożytnej najbardziej charakterystyczne były przemiany siedzib

szlacheckich, które zaowocowały ukształtowanie się typowego dworu polskiego. Stał się on

nie tylko stałym elementem krajobrazu Rzeczpospolitej, ale również częścią szlacheckiej

obyczajowości. W XVI wieku szlachta wzorowała budownictwo jeszcze na średniowiecznej

1 T. Lenczewski (2003), Szlachta polska po 1918 r. – aspekt prawny i organizacje szlacheckie, „Pro Fide Rege et Lege” nr 45 (16-21).2 Z. Klemensiewicz (1985), Historia języka polskiego, Warszawa, str. 316-319.3 Z. Gloger (1903), Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa, s. 231.4 T. Lenczewski (2003), Szlachta polska po 1918 r. – aspekt prawny i organizacje szlacheckie, „Pro Fide Rege et Lege", nr 45 (16-21).5 A. Brückner (1931), Dzieje kultury polskiej, t. 3, Kraków, s. 168-169.

2

tradycji rycerskiej. Wznosili murowane siedziby w kształci dużej, masywnej, piętrowej

wieży, usytuowanej w naturalnym miejscu obronnym, bądź na sztucznie usypanym kopcu. Na

parterze tej siedziby były pomieszczenia gospodarcze, a na piętrze pokoje mieszkalne. Jednak

większość szlachty budowała swoje dworki z drewna z powodu łatwiejszego i tańszego

wykonania.

W wieku XVII narodził się szlachecki dwór polski, który nawiązywał do królującego

wtedy baroku. Charakterystyczne dla dworków z tego wieku było osiowe i symetryczne

rozplanowanie wnętrzna z dużą sienią pośrodku i apartamentami mieszkalnymi po bokach.

Istniały wtedy dwa podstawowe typy dworków:

„chudopacholski” - mały, nie różniący się zbytnio od chat chłopskich, zaspokajający

jedynie wymogi rodziny szlacheckiej

„pański” - łączący funkcje mieszkalne z reprezentacyjnymi, podzielony na pokoje

pana domu, kobiet i dzieci

Dwór szlachecki otoczony był przez budynki gospodarcze, a całość ogrodzona płotem lub

parkanem6.

W XVIII wieku dominowała architektura drewniana. Dworki szlacheckie były

obiektami stosunkowo skromnymi, o drewnianej konstrukcji, parterowe, czasem z

mieszkalnym poddaszem. Zostały wzniesione na planie prostokąta i nakryte dwuspadowym

wysokim dachem, który kryty był gontem. Główne wejście do obiektu umieszczone było

centralnie w dłuższej elewacji i akcentowany był gankiem lub daszkiem również o drewnianej

konstrukcji. O tym, że była to siedziba szlachty świadczyła duża ilość pomieszczeń oraz

usytuowanie całego obiektu w otoczeniu. Dworek położony był obok należącej do niego wsi i

budynków gospodarskich. Otoczony był parkiem, a wiodła do niego ozdobna aleja dojazdowa

z owalnym podjazdem od frontu. Dworki te z czasem ulegały przekształceniom.

Rozbudowywano starą siedzibę poprzez dodanie murowanej części do istniejącego

drewnianego dworku7.

6 M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 144-145.7 M. K. Schirmer (2007), Dwory i majątki ziemskie w okolicach Łomży, Warszawa, s. 41-42.

3

Źródło: http://s3.flog.pl/media/foto/3409601_dworek-szlachecki--podlasie.jpg; 20.01.2013 r., godz. 16:54

Wyposażenie domów

Szlachecka siedziba to nie tylko budynek czy domostwo, ale również wypełniający go

zbiór przedmiotów używanych lub tylko przechowywanych przez jego mieszkańców.

Przedmioty te, oprócz swoich podstawowych funkcji, były także atrybutami szlachectwa,

manifestacją zamożności i formą wyrazu tożsamości posiadających je osób8.

Oświetlenie wnętrz dworków było różne. W dzień światło pochodziło od promieni

słonecznych. W szlacheckich domach były duże okna, które dostarczały dużo światła.

Początkowo za dzisiejsze szyby służyły błony zwierzęce nasycone olejem, wstawiano także

płytki korzenne oprawione w ołów. Szybko jednak upowszechniły się szklany szyby

dostarczane przez liczne huty szkła. W XVII i XVIII wiekach błony występowały już tylko w

domkach chłopskich i u biedoty. Po zmroku dworki oświetlane były za pomocą świec

wyrabianych przez aptekarzy w różnym asortymencie. Najlepsze, ale i też najdroższe były

świece z wosku lub łoju. Świeczki umieszczano w lichtarzach (świecznik dla jeden świecy)

lub dla osiągnięcia lepszego efektu wieszano świeczniki na ścianach. Były to przedmioty

kosztowne, a w domach szlachty zdobiły najbardziej reprezentatywne pokoje.

Również meble na dworkach szlacheckich uzewnętrzniały zamożność danej rodziny.

Większość z nich była sprowadzana z zagranicy. W pokojach stały kredensy, szafy oraz

bardzo popularne dla tamtych czasów skrzynie. Szlachcice używali skrzyń zdobionych i

8 J. Dumanowski (2005), Magnackie splendory, szlacheckie dostatki. Materialne ramy życia bogatej szlachty wielkopolskiej w XVIII wieku, [w:] red. T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, Warszawa, s. 19.

4

inkrustowanych. Ważnym elementem wyposażenia była także stół. Nakrywany był

rozmaitymi kobiercami - od gładkich po haftowanych złotem lub srebrem.

Wnętrza pokoi w dworkach szlacheckich posiadały malownicze dekoracje. Ozdobą

były rozmaite naczynia. Szlachta umieszczała w kredensach ozdobne srebrne bądź cynowe

misy, tace, puchary, kielichy i dzbany. Popularne były również naczynia szklane i fajansowe.

Modna stała się także porcelana. Jednak nie wszystkie naczynia służyły tylko do ozdoby,

używane były również w kuchni. W dworach szlacheckich kuchnia zazwyczaj mieściły się w

osobnych budynkach, by w ten sposób uniknąć zapachów kuchennych i zmniejszyć

niebezpieczeństwo pożaru9.

Źródło: http://www.innow.com.pl/muzeumstaropolskie/zzz_mks_wnetrza_zubrzyca.JPG; 20.01.2013 r., godz.

17:44

Ściany w pokojach dworków szlacheckich nigdy nie były gołe. Pokryte były tak

zwanymi kołtrynami, które dziś oznaczają tapety papierowe. Kołtryny były to płótna

malowane klejowo lub olejnie w ornamenta, kwiaty, widoki, a nawet osoby. Kupowane je już

gotowe, a sprowadzano pierwotnie z Włoch, a później przewożono je m.in. z Gdańska. Obok

kołtryn używano do pokrycia ścian również sukna zielonego lub czerownego oraz szpalerów

lub stref, czyli brytów materii o dwóch rozmaitych kolorach, pionowo od pułapu do

pawimentu zawieszonych.

9 M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 146-147.

5

Kołtryny

Źródło: http://drzeworyty.eu/pictures/maxi/Etnografia/E-1628-MT_1.jpg;

http://drzeworyty.eu/pictures/maxi/Etnografia/MHS_S_1600_1.jpg; 21.01.2013 r., godz. 12:02

Kołtryny musiały być dekoracją stałą, trzeba było je dopasować do wysokości i

długości ścian, co utrudniało ich przenoszenie podczas przeprowadzki. Z tego powodu

zamieniono je na makaty, kobierce i kilimy, które łatwo było zawiesić i dawały się zdjąć10.

Również w sypialniach szlacheckich było bogato. W przeciwieństwie do biedoty

szlachcice spali na łóżkach (biedota na ławach służących także do siedzenia przy stole). Na

łóżka kładziono sienniki i wypchane pierzem poduszki, przykrywano się pierzynami. Mogli

pozwolić sobie również na delikatną, zdobioną haftami pościel. Ilość posiadanej pościeli

zależała od zamożności, im dom był zamożniejszy tym więcej poduszek i pierzyn posiadał.

Przy łóżkach często stawiane były małe stoliki lub szafki nocne.

Szlachta podgrzewała łóżka za pomocą patelli, nazywanej też szkandelem. Było to płaskie

naczynie z miedzi lub mosiądzu, przypominające patelnię z pokrywką, wypełnione na noc

żarem.

Do mycia używano miednic. W dworkach szlacheckich były wanny, a posiadanie

łazienki stanowiło luksus11.

Dworki ogrzewane były za pomocą olbrzymich kominów znajdujących się w sieni lub

izbie stołowej. Przeważnie były one murowane lub lepione z gliny, jednak pojawiały się także

10 W. Łoziński (1969), Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków, s. 93-94.11 M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 148.

6

kominy z albatrasu i kamienia oraz piece z kafli polewanych i malowanych. W tym ostatnim

wypadku była to prawdziwa ozdoba i oznaka osobliwości budynku12.

Źródło: http://www.ceramika.antyki-aukcje.org/aukcje/piec-kaflowy-z-xviii-wieku-kafla-trojkolorowa.html;

http://nakomiady.pl/piece/; 21.01.13 r., godz. 12:25.

Miejscem wypoczynku i jednocześnie kolejną ozdobą dworków szlacheckich były

ogrody. O ich wyglądzie decydowały upodobania właściciela i warunki lokalne, a także

panująca moda i zmieniające się style. Tworzono ogrody o układzie regularnym podzielona

na kwatery lub tarasowe - bardzo dekoracyjne. W XVII wieku dotarł do Polski francuski styl

ogrodowy. Ogrody takie były bardzo ozdobne, miały różne fontanny i altany, różnego rodzaju

drzewa i inną zadziwiającą roślinność. Natomiast w drugiej połowie XVIII wieku do ogrodów

polskiej szlachty zawitał styl angielski. Główną rolę w tego typu ogrodach odgrywał

naturalny pejzaż, uzupełniony grotami, sztucznymi ruinami i pomnikami. Ogrody szlachty

miały również charakter użytkowy. Składały się zazwyczaj z warzywnika i sadu, czasem

także z chmielnika i maliniaka, sadzono w nich kwiaty i rośliny ozdobne.13

12 W. Łoziński (1969), Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków, s. 92.13 M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 149.

7

Ogród w stylu angielskim

Źródło: http://www.geneis.pl/historycznie/128-staropolskie-ogrody; 22.01.13 r., godz. 16:03.

Renesansowy ogród w Pieskowej Skale

Źródło: http://www.geneis.pl/historycznie/128-staropolskie-ogrody; 22.01.13 r., godz. 16:05.

Życie codzienne

Każdy szlachcic po porannym śniadaniu i modlitwie wyjeżdżał w pole nadzorować

pracę chłopów. W samo południe był podawany obiad, bez względu na to, kto się na nim

zjawił. Szlachta była bardzo gościnna, więc każdy kto przyjechał był serdecznie przyjęty. Po

obiedzie grano w warcaby, a potem rozmawiano na różne tematy. O dziewiątej wieczorem

szlachcice kładli się spać. W jesień i zimę szlachta urządzała polowania, które zabierały im

większość czasu14.

Życie towarzyskie i rozrywki

14 A. Bardach, S. Herbst (1961), Kultura Polska, Warszawa, s. 308.

8

Polska szlachta prowadziła bardzo intensywne życie towarzyskie. Ich ulubionymi

zajęciami były uczty i polowania, gry karciane, kolekcjonerstwo, teatr prywatny oraz

maskarady.

Gościnność polskiej szlachty była jedną z najważniejszych norm obyczajowych.

Serdecznie przyjmowano każdego gościa – tego zapowiedzianego oraz niespodziewanego. U

szlachty wizyty oficjalne i zapowiedziane miały określony ceremoniał. Państwo i służba

musieli być ubrani w odświętne stroje. Gości należało przywitać na progu domu i wprowadzić

do środka. Czasem gościa witano przemową. Każda taka wizyta była okazją do mniejszej lub

większej uczty. Uczta dla szlachty była zabawą samą w sobie. Miała ona charakter tłumnego

zgromadzenia, a jej nieodłącznym elementem było picie alkoholu i czasem tańce, choć

nieobowiązkowo. Podczas uczt gościom przygrywała muzyka.

Uczta na dworze Radziwiłłów (XVIII wiek)

Źródło: http://ciekawostkihistoryczne.pl/2012/11/13/rzeczpospolita-gorzalka-stoi-jak-sie-pilo-w-xviii-wiecznej-

polsce/; 22.01.13 r., godz. 16:38.

Drugą ulubioną rozrywką szlachty polskiej były polowania. Organizowane były one

na wielką skalę z tłumem myśliwych. Szlachta uważała to zajęcie za zdrową, prawdziwie

męską rozrywkę, wspaniale ćwiczącą rycerskie umiejętności. Wkładano wiele wysiłku i

pieniędzy w utrzymanie terenów łowieckich, sprzętu, służby myśliwskiej i psów. Polowano

przy pomocy psów tropicieli, ptaków drapieżnych oraz chłopów pańszczyźnianych

(urządzano nagonki). Najbardziej emocjonujące były polowania na grubego zwierza, np.

jelenia czy dzika. Szlachta starannie kultywowała specyficzną terminologię i obyczaje

myśliwskie. Opowiadano sobie łowieckie przygody i śpiewano myśliwskie piosenki.

9

Polowanie

Źródło: http://afekt-hw.freehost.pl/?id=ogar; 22.01.13 r., godz. 16:52.

Rozrywek szlachta szukała również w przeróżnych grach. Jedną z najpopularniejszych

była gra o nazwie ganiony, nazywany też cenzurowanym. Chodziło o znalezienie

dwuznacznych, śmiałych, a nawet niecenzuralnych słów. Wiosną natomiast grano w

„zielone”. Ten, kto nie miał zielonego (np. kwiatka lub liścia) lub je zgubił – przegrywał i

musiał całować zwycięzcę. Wielkim zainteresowaniem cieszyły się także gry hazardowe.

Najczęściej grano w karty. Jednak za najszlachetniejszą grę uważano szachy. Wymagały one

odpowiedniego poziomu intelektualnego, dlatego nie stały się one grą szerokich kręgów

społeczeństwa. Inną, cieszącą się większą popularnością grą, były warcaby. Znano różne jej

rodzaje i kombinacje. Wyróżniano dwa główne typy warcabów: polskie i francuskie. Była to

typowa gra rodzinna szlachty.

10

XVIII-wieczny stół szachowy

Źródło: http://www.gamesfanatic.pl/2010/01/12/planszowki-w-sandomierskich-muzeach/; 22. 01. 13 r., godz.

17:06.

W społeczeństwie szlacheckim ważną funkcję pełniły także zabawy rycerskie. Młodzi

szlachcice chętni ćwiczyli jazdy konne, strzelanie z łuku i broni palnej, władali szablą i kopią

husarską. Do nauki i treningu szermierczego służyły także palcaty, czyli drewniane kije,

czasem owijane słomą lub szmatami15.

Walka na szpady dworskie w XVIII wieku

Źródło: http://www.lorica.pl/historia-szermierki/szermierka-artykul3.php; 22.01.13 r., godz. 17:11.

Wśród rozrywek szlachty polskiej znalazł się również teatr, a dokładnie teatr dworski.

Były to przedstawienia wystawiane na terenie dworków szlacheckich, w których występowali

zawodowi aktorzy. Prywatny teatr bawił gości podczas towarzyskich zjazdów i dostarczał

niektórym szlachcicom okazji do wyżycia się w roli autorów lub adaptatorów, a przede

wszystkim organizatorów16. Większej jednak aktywności wymagała zabawa w „życie na

niby”, w którym zwykle i autorzy i aktorzy i publiczność wywodzili się z tej samej dworskiej

sfery. Teatr ten, zwany teatrem towarzyskim służył przede wszystkim zabawie17.

15 P. Kaczyński (2005), Od pijatyki do fete galante. Formy zabawy na dworach magnackich w XVIII wieku, [w:] red. T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, Warszawa, s. 70-73.; M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 158-172.16 K. Wierzbicka-Michalska (1977), Teatr w Polsce w XVIII wieku, Warszawa, s. 43-51.17 ? P. Kaczyński (2005), Od pijatyki do fete galante. Formy zabawy na dworach magnackich w XVIII wieku, [w:] red. T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, Warszawa, s. 81.

11

Źródło: http://cracoviadanza.pl/pl,archiwum,pokaz,347; 22.01.13 r., godz. 15:36.

Tradycje świąteczne

Życie towarzyskie było silnie związane z rokiem obrzędowym. Największe znaczenia

miały święta chrześcijańskie, gdyż na terenach państwa polsko-litewskiego chrześcijaństwo

zdecydowanie dominowało. W tym wypadku najważniejszą funkcją obyczajów było więc

podkreślenie przynależności do wspólnoty religijnej.

Święta Bożego Narodzenia obchodzone były niezwykle uroczyście i wesoło.

Odwiedzano się, ucztowano i bawiono. W Wigilię Bożego Narodzenia służba w dworach

szlacheckich z samego rana wychodziła łowić ryby. Po powrocie pani domu zlecała

przyrządzenie ryb w kuchni, aby potem mogły one pojawić się na wigilijnym stole. Ponadto

w Wigilię wykonywano wiele magicznych czynności, m.in. w celu odpędzenia złych duchów,

po sprzątnięciu izb – wyrzucano śmieci za płot. Wieczorem odbywała się kolacja wigilijna.

Zwyczajowymi potrawami szlachty były zupy migdałowa i grzybowa, barszcz z uszkami,

śledź, karp, okoń z posiekanym jajkiem i polany oliwą, szczupak z szafranem, placuszki z

makiem i miodem. Po kolacji śpiewano kolędy, a w środku nocy udawano się na pasterkę18.

18 A. Bardach, S. Herbst (1961), Kultura Polska, Warszawa, s. 308-309.; M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 173-174.

12

Bibliografia

A. Bardach, S. Herbst (1961), Kultura Polska, Warszawa,

A. Brückner (1931), Dzieje kultury polskiej, t. 3, Kraków,

A. Chwalba(2004), Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych,

Warszawa,

Z. Gloger (1903), Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa,

Z. Klemensiewicz (1985), Historia języka polskiego, Warszawa,

T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie

kulturowe, Warszawa,

13

T. Lenczewski (2003), Szlachta polska po 1918 r. – aspekt prawny i organizacje

szlacheckie, „Pro Fide Rege et Lege”, nr 45

W. Łoziński (1969), Życie polskie w danych wiekach, Kraków,

M. K. Schirmer (2007), Dwory i majątki ziemskie w okolicach Łomży, Warszawa,

K. Wierzbicka-Michalska (1977), Teatr w Polsce w XVIII wieku, Warszawa.

14