1

TUTORIAL I

Skrypt dla studentów WyŜszej Szkoły Informatyki i Zarządzania

Redakcja skryptu: Paweł Przywara

2

SPIS TREŚCI WSTĘP 3 ETYKIETA STUDENTA 5 ZASADY ZACHOWANIA SI Ę NA ZAJĘCIACH, CZYLI JAK KSZTAŁTOWA Ć SWÓJ POZYTYWNY WIZERUNEK 8 RELACJE MI ĘDZY STUDENTEM A WYKŁADOWC Ą 12 JAK NOTOWA Ć, śEBY ZANOTOWA Ć? 16 CZY JESTEŚMY WYDAJNI? 17 PSYCHOLOGIA UCZENIA SI Ę – WYBRANE ZAGADNIENIA 19 JAK SIĘ UCZYĆ, śEBY SIĘ NAUCZYĆ (NA STUDIACH)? 26 CO TO SĄ ŹRÓDŁA NAUKOWE I JAK Z NICH KORZYSTA Ć? 29 O ŹRÓDLE I (POTRZEBIE UNIKANIA) ANONIMOW OŚCI 34 PODSTAWY PRACY INTELEKTUALNEJ, CZYLI, JAK KORZYSTA Ć ZE SWEGO UMYSŁU 36 JAK ANALIZOWA Ć TEKST NAUKOWY I NIE OSZALE Ć? ZAGADNIENIA WST ĘPNE 50 O CO CHODZI W NAUCE? 54 JAK SIĘ OBCHODZIĆ Z śARGONEM NAUKOWYM? 68 UWAGI O SYNONIMACH, PARAFRAZOWANIU, CYTATOLOGII I F RAZEOLOGII. 68 CO TO JEST I PO CO JEST ETYMOLOGIA? 71 DEFINIOWANIE DLA POCZ ĄTKUJĄCYCH, CZYLI PO CO KOMU DEFINICJE 73 O NAUCE CZYTANIA (I REFEROWANIA) SŁÓW KILKA 77 O NAUCE SŁUCHANIA (I PYTANIA) JESZCZE PAR Ę SŁÓW 84 O SZTUCE DYSKUSJI 88 PODSTAWOWE ĆWICZENIA Z KOREKTY TEKSTU, CZYLI CO Ś O BEZDUSZNOŚCI MASZYN ORAZ O KSZTAŁTACH SŁÓW 90 SUPLEMENT: 95 JAK PISAĆ, A JAK NIE PISAĆ? 95

3

Wstęp

Po co się uczyć? Czy warto się uczyć? Co ja robię na studiach? Niestety, na te pytania

muszą Państwo umieć sami sobie odpowiedzieć, my zaś, jako ludzie „z drugiej strony”, czyli

prowadzący zajęcia w ramach Tutorialu I moŜemy wyłącznie pomóc Państwu w uzyskaniu

odpowiedzi na pytania: jak się uczyć?, jak poruszać się po labiryncie Uczelni?, czy wreszcie,

jak sprawnie (za pomocą intelektu, oczywiście) korzystać z tekstów naukowych i efektywnie

brać udział w zajęciach akademickich, czyli… jak nie zwariować na studiach od ogromu

wiedzy, którą naleŜy sobie przyswajać. Wbrew pozorom, nie jest to takie łatwe zadanie, z

czego zdaliśmy sobie sprawę, przygotowując niniejszy skrypt, staraliśmy się jednak, by

napisany on był przystępnie, czasem dowcipnie (gdy się nam to udawało), ale jednocześnie,

by zawierał on pewne kompendium wiedzy związanej z powyŜszymi kwestiami.

Skrypt został podzielony na trzy części, stosownie do trzech bloków tematycznych

Tutorialu I: 1) etykieta studenta i etos akademicki; 2) psychologia uczenia się oraz 3)

podstawy pracy intelektualnej. W pierwszej części zapoznają się Państwo z kwestiami

związanymi z ubiorem, wyglądem i zachowaniem studenta, ale teŜ ze… sposobem

tytułowania prowadzących. JuŜ w tym miejscu mogą Państwo zapamiętać sobie podstawową

zasadę nie wszyscy są profesorami (tj. „psorami” czy „psorkami”, jak to się mówiło w szkole

średniej) i łamanie tej zasady jest wyrazem złego zachowania, nie tylko w murach Uczelni,

niestety. W drugiej części autorzy zwracają uwagę na to, Ŝe dobre przygotowanie do zajęć, to

połowa sukcesu na studiach (niestety, mimo Ŝe zajęcia akademickie nie mają wiele wspólnego

z zajęciami np. w liceum, czyli prowadzący nie „pytają”, to odkładanie nauki na sesję

egzaminacyjną prowadzi do wielu poprawek i „warunków”1). W trzeciej, najtrudniejszej,

postawiliśmy sobie za zadanie nauczyć Państwa pewnych prawideł myślenia i zajmowania się

zagadnieniami naukowymi (teoretycznymi). Nie wchodząc w szczegóły, dowiecie się

Państwo, 1) czym się róŜni naukowe spojrzenie na świat od tzw. praktyczno-Ŝyciowego, z

jakim oceniamy pewne sprawy na co dzień (równieŜ zagadnienia abstrakcyjne), 2) jak naleŜy

podchodzić do tekstów naukowych (wbrew pozorom, ich lektura w niczym nie przypomina i

nie powinna przypominać czytania beletrystyki), 3) jak nie zwariować, obcując z tekstami

naukowymi :) Uwaga, nie muszą Państwo czytać artykułów zamieszczonych w skrypcie po

kolei, kaŜdy z nich bowiem stanowi samodzielną całość, wszystkie zaś wzajemnie się

uzupełniają pod względem tematycznym. Na końcu skryptu umieszczony został obszerny i

fachowo napisany poradnik (takŜe dowcipnie), w jaki sposób edytować teksty na komputerze,

1 Czym jest egzamin warunkowy dowiedzą się Państwo, jeśli na zajęciach z Tutorialu I będą Państwo spać.

4

zarówno pod względem językowym, jak stylistycznym, a zwłaszcza, jakich błędów nie

popełniać, warto bowiem mieć jasną świadomość, Ŝe jest gruntowna róŜnica między

wydrukiem komputerowym, a tekstem wydrukowanym z komputera. Im szybciej opanujemy

sprawną edycję tekstów, tym łatwiej nam będzie pisać prace projektowe, ćwiczeniowe czy

wreszcie…, czego szczerze Państwu Ŝyczymy, licencjackie i magisterskie.

Pomysł na tego typu, tj. interdyscyplinarny2 przedmiot, który zarazem pomaga (stąd

nazwa „Tutorial”) studentom znaleźć się w skomplikowanej (przynajmniej na pierwszy rzut

oka) rzeczywistości akademickiej, przyszedł nam do głowy w wyniku doświadczeń nabytych

podczas pracy… ze studentami, oczywiście. ZauwaŜyliśmy, Ŝe wielu z nich ma spore kłopoty

z robieniem notatek, z przygotowywaniem się do zajęć czy egzaminów, z pisaniem

samodzielnych prac zaliczeniowych, a nawet licencjackich. Wprowadzenie Tutorialu I

podyktowane jest więc chęcią, by tak rzec, ułatwienia studentom Ŝycia, ale teŜ, co naleŜy juŜ

na wstępie podkreślić, pragnieniem podwyŜszenia poziomu studiów, poprzez doskonalenie

umiejętności intelektualnych samych studentów.

Jesteśmy przekonani, Ŝe zajęcia w ramach tego przedmiotu dostarczą Państwu bardzo

cennych wskazówek, które powinny się przydać nie tylko w I semestrze, lecz przez najbliŜsze

lata, które w Państwa przypadku będą wypełnione nauką.

Autorzy skryptu

2 Interdyscyplinarny, tzn. korzystający z dorobku róŜnych dziedzin naukowych.

5

Etykieta studenta

Agata Szmulik

„Jak Cię widzą, tak Cię piszą”

Wizytówką kaŜdego człowieka jest jego powierzchowność. Wygląd, co prawda, nie jest

„zwierciadłem duszy”, ale widząc kogoś po raz pierwszy, najpierw zwracamy uwagę na jego

ubiór, sylwetkę, wyraz twarzy, sposób mówienia, poruszania się, gestykulację. Gustowny i

staranny, w stosunku do miejsca i okoliczności, dobór stroju, obuwia oraz dodatków mogą

sprawić, Ŝe ten sam człowiek będzie prezentował się elegancko lub – jako osoba pozbawiona

„dobrego smaku”, nieznająca podstawowych zasad savoir-vivre’u.

Osoba mająca przekonanie o własnym korzystnym i odpowiednim do sytuacji wyglądzie,

czuje się pewniej w kaŜdych okolicznościach.

Pamiętajmy o kilku zasadach ogólnych:

- zawsze bądźmy ubrani czysto, schludnie i elegancko, bez względu na fakt, czy idziemy na

zajęcia dydaktyczne (wykład, ćwiczenia), imprezę u znajomych czy rozmowę kwalifikacyjną,

- nie ubierajmy się w stroje etniczne, z materiałów typu guma, plastik, koronka,

- na ubierajmy strojów eksponujących bieliznę osobistą,

- nie ubierajmy się „za wąsko”, „za krótko”, „za strojnie”, w sprzeczności z etykietą oraz

„dobrym gustem i smakiem” jest wszystko „ZA”,

- nie ubierajmy podkoszulków typu t-shirt w zbyt jaskrawych deseniach, przesadnie

„ilustrowanych”, z obcojęzycznymi tekstami, które mogą zostać odczytane jako obraźliwe dla

Studentów – Obcokrajowców,

- dobierajmy biŜuterię w jednym gatunku (rodzaju), o gustownym doborze biŜuterii świadczy

jej jakość a nigdy ilość,

- zapinajmy wszystkie niezbędne guziki i zamki błyskawiczne,

- nie eksponujmy tatuaŜy oraz piercingu ciała,

6

Nie zaszkodzi pamiętać o kilku zasadach szczegółowych, np. w celu

wywarcia korzystnego „pierwszego wraŜenia” na Egzaminatorze podczas zaliczenia

czy egzaminu:

Kobiety:

- klasyczny kostium, spodnium lub Ŝakiet ze spódnicą w stonowanych kolorach, np. odcienie

szarości czy granatu, „ciepłe” brązy, popielate zielenie,

- bluzka biała lub w pastelowym kolorze (unikajmy bluzek przeźroczystych),

- rajstopy lub pończochy (nawet latem),

- pełne obuwie,

- dyskretny makijaŜ twarzy i paznokci,

- staranne uczesanie,

- skromna biŜuteria,

- dyskretny zapach perfum czy wody toaletowej.

Studentka „niekoniecznie” na EGZAMIN „Akuratny” Student na EGZAMIN

MęŜczyźni:

- garnitur w stonowanym kolorze, np. odcienie szarości, grafitu, granatu,

- koszula biała lub w jednym z pastelowych odcieni,

- krawat w klasyczne wzory czy stonowane desenie,

- wysoka skarpeta czy podkolanówka (aby nie pokazywać nagiej łydki na skarpetą) w

ciemnym kolorze pasującym do koloru garnituru,

- obuwie czarne pełne (obowiązkowe przy noszeniu białych koszul) lub brązowe pełne

(koszule kolorowe),

- staranne uczesanie,

- bardzo skromna biŜuteria,

- dyskretny zapach wody toaletowej.

7

Literatura do tematu:

A.G. de Castro, Poradnik dobrych manier, Wyd. Świat KsiąŜki, Warszawa 2003.

H. Schwinghammer, Wielka księga savoir-vivre’u, Wyd. KDC, Warszawa 2003.

A. Popławska, Jak się zachować, Wyd. Leliwa Sp.z o.o., Warszawa 2000.

8

Zasady zachowania się na zajęciach, czyli jak kształtować swój pozytywny wizerunek

Andrzej Rozmus

Bardzo często opinia innych osób na nasz temat opiera się na ocenie naszego zachowania.

Poprzez swoje postępowanie kształtujemy swój wizerunek. PoniŜszy zbiór zasad ma pomóc

studentom w budowaniu własnego pozytywnego wizerunku - równieŜ w oczach kolegów

i koleŜanek.

1. Bądź punktualny/punktualna

Punktualność w relacjach międzyludzkich jest oznaką szacunku i odpowiedzialności.

Dobry student, pracownik, ale równieŜ kolega - to ten który dba o czas swój i innych.

Czas rozpoczęcia zajęć powinien być traktowany przez studentów (wykładowców zresztą

teŜ) podobnie jak czas odjazdu pociągu. Spóźnisz się, nie powinieneś jechać.

2. Pamiętaj o powitaniu

Niby wszyscy o tym wiedzą, ale często niektórym „dzień dobry” nie przechodzi przez

gardło. A szkoda.

3. UŜywaj w zwracaniu się do wykładowcy tytułów i stopni naukowych

Problem ten został szczegółowo omówiony w innej części skryptu.

4. Słuchaj aktywnie

Aktywne słuchanie polega na pełnym zaangaŜowaniu się w proces słuchania wypowiedzi

innych osób. Pytajmy, jeŜeli czegoś nie rozumiemy – nie udawajmy, parafrazujmy, czyli

starajmy się własnymi słowami mówić, to co usłyszeliśmy, potakujmy jeŜeli się z czymś

zgadzamy, utrzymujmy kontakt wzrokowy z rozmówcą – prowadzącym zajęcia i innymi

uczestnikami zajęć.

5. UŜywanie akademickiego języka, nie języka wulgarnego

Ludzi wykształconych od niewykształconych wyróŜnia między innymi sposób mówienia i

uŜywany język. Im ktoś ma mniej do powiedzenia, tym częściej ma skłonność do

9

uŜywania zwrotów wulgarnych. Na Uczelni uŜywanie słów niecenzuralnych jest

całkowicie zabronione.

6. Bądź otwarty i tolerancyjny w kontaktach międzyludzkich

Tolerancja to kolejna cecha ludzi wykształconych i nie kierujących się stereotypami i

uprzedzeniami. Powinniśmy być otwarci na „inność” w róŜnym wydaniu: odmienność

poglądów, przekonań, preferencji politycznych, pochodzenia, narodowości.

7. UŜywaj zwrotów grzecznościowych

„Proszę”, „dziękuję”, „przepraszam” – sam sprawdź, ile moŜesz zyskać dzięki stosowaniu

tych zwrotów (u wykładowcy najwięcej).

8. Na zajęciach bądź aktywny/aktywna

Dzięki aktywności na zajęciach zyskujesz punkty i szacunek prowadzącego. Zresztą, w

trudnych, ze względu na sytuację na rynku pracy, czasach, tylko osoby aktywne i

zaangaŜowane mają szansę na dobrą i satysfakcjonującą pracę.

9. Z telefonów, laptopów, dyktafonów, etc. korzystaj w porozumieniu z wykładowcą

Na zajęciach nie moŜna uŜywać telefonów komórkowych, powinny być wyłączone. JeŜeli

jednak czekasz na bardzo waŜny telefon to moŜesz przed zajęciami poprosić

prowadzącego o moŜliwość jego odebrania w trakcie zajęć (rzecz jasna, rozmowa musi

toczyć się poza salą). RównieŜ w sprawie dyktafonów i innych elektronicznych gadŜetów

powinieneś porozumieć się z wykładowcą.

10. UŜywaj otwartej mowa ciała

Jednym z jej elementów jest kontakt wzrokowy. Unikanie kontaktu wzrokowego łączy się

z uczuciem nieŜyczliwości, antypatii i obojętności, natomiast uporczywe spoglądanie,

moŜe oznaczać wrogość i nienawiść. Kontakt wzrokowy jest jedną z najwaŜniejszych

funkcji komunikacyjnych. Wzrokiem moŜemy wyraŜać zaangaŜowanie, uwagę, szacunek,

wspierać wysiłki lub karcąco pozbawiać człowieka entuzjazmu. Z badań

psychologicznych wynika, Ŝe podczas rozmowy patrzymy na siebie przez 30-60 procent

czasu. W znacznym stopniu jest to uzaleŜnione od nastawienia partnerów rozmowy.

10

NAJCZĘSTSZE WPADKI W KOMUNIKACJI INTERPERSONALNEJ, NIE TYLKO NA

ZAJĘCIACH3

Trzymanie rąk w kieszeniach

Jeszcze dwadzieścia - trzydzieści lat temu trzymanie rąk w kieszeniach uznawane było za

zachowanie bardzo niegrzeczne, a podczas rozmowy z osobą starszą lub kobietą było po

prostu nie do pomyślenia. Teraz mało kto przywiązuje do tego wagę. Zupełnie

niesłusznie, poniewaŜ nawet jeśli ktoś nie zna tej zasady lub nie pamięta jej - i tak będzie

podświadomie odbierał informację płynącą przez ten gest, pozasłownie wyraŜający brak

szacunku, lekcewaŜenie. MęŜczyźni, nawet znając tę zasadę, niechętnie rezygnują z

trzymania rąk w kieszeniach, poniewaŜ po pierwsze: czują się wtedy bezpieczniej i

pewniej, a po drugie: chcą się choć w jakimś stopniu upodobnić do przystojnych,

zgrabnych modeli, którzy na wybiegach prezentacji mody - poprzez włoŜenie ręki do

kieszeni spodni odsłaniają inne części garderoby.

Siedzenie w pozycji półleŜącej

To takŜe pozycja, która wyraŜa lekcewaŜenie. Niektórzy nie znoszą tej pozycji jeszcze

z innego powodu - przy takim siedzeniu łamią się krzesła.

Zakładanie nogi na nogę i oparcie kostki jednej nogi na kolanie

To kolejny gest wyraŜający lekcewaŜenie. U niektórych ludzi budzi wręcz agresję. A poza

tym osoba siedząca w ten sposób wygląda źle - najczęściej widać wtedy gołą łydkę (nawet

jeśli na nogi ubrane są długie skarpetki), najmniej atrakcyjną część ciała męskiego, co

zostało potwierdzone badaniami. Niestety, ta pozycja stała się ulubioną wielu męŜczyzn.

Siedzenie lub stanie w rozkroku

Stanie w taki sposób, Ŝe obie stopy nie wykraczają poza obszar wielkości kartki A4, jest

jak najbardziej elegancką pozycją . Kiedy rozkrok jest większy, wygląda się niedbale,

trochę jak kowboj. Jeśli jednak całkowicie złączymy nogi (jak na baczność) – sprawiamy

wraŜenie sztywnych i spiętych.

3 Opracowano na podstawie: I. Kamińska-Radomska, Etykieta biznesu, czyli międzynarodowy język kurtuazji,

Warszawa 2003.

11

Splatanie nóg w pozycji stojącej

W taki sposób wyraŜamy brak pewności siebie, zagubienie, kompleksy. Trudno w takiej

pozycji o zdobycie autorytetu.

śucie gumy, jedzenie na zajęciach

Jest wyrazem zupełnego braku szacunku dla prowadzącego zajęcia oraz kolegów i

koleŜanek z grupy.

Opieranie się (o ścianę, filar, mebel, itd.)

To nieelegancka pozycja. W kontaktach interpersonalnych nie sprzyja zdobywaniu

autorytetu.

Opieranie rąk na biodrach.

Kojarzy się z praczką (nie ujmując niczego tej profesji).

Wskazywanie kogoś lub czegoś palcem lub wymachiwanie palcem.

Ten gest odbierany jest jako groźba lub atak, nawet, jeśli intencje jego autora są niewinne.

12

Relacje między studentem a wykładowcą

Barbara Przywara

Stając się członkiem społeczności akademickiej wchodzimy w świat tradycji

uniwersyteckiej. Zaczyna się czas samodzielnej nauki. Nie znaczy to

oczywiście, Ŝe do tej pory (tzn. w szkole średniej) ktoś się uczył za nas,

ani tego, Ŝe „musieliśmy” i tak skończyć szkołę by nie „psuć” reformy

oświaty. Samodzielność ma tu jakby podwójne dno – studiujemy, czyli

zgłębiamy jakąś wybraną dziedzinę pod kierunkiem naukowców,

usamodzielniamy się, czyli wychodzimy (czasem z przesadą) spod kurateli rodziców.

Wstępując jednak w progi uczelni, trzeba pamiętać, Ŝe obowiązują tu zupełnie inne prawa. I

tak – jak matura róŜni się od egzaminów wstępnych na studia, tak teŜ zajęcia róŜnią się od

lekcji, a relacja z „panią psorką” z relacją z wykładowcą.

Tradycje uniwersyteckie opierają się na relacji mistrz - uczeń. Pozwalają na

wypełnianie dwu ról, jakie ma uczony: nauczyciela, który przekazuje wiedzę i kształci

umiejętności oraz wychowawcy, który kształtuje postawy, tj. dyspozycje do działań

kierowanych wartościami. Relacja taka opiera się na szacunku wobec prowadzących zajęcia,

poprzez stosowne zachowanie, jak i np. ubiór.

Kolega?

Relacja mistrz-uczeń nie jest relacją koleŜeńską. Mimo Ŝe zdarza się, Ŝe

prowadzący zajęcia są młodzi (niekiedy nawet moŜna pomylić ich ze

studentami) nie znaczy to, Ŝe zajęcia będą wymianą wzajemnych

doświadczeń! Nawet, jeśli ktoś na zajęciach pozwoli na mówienie sobie po

imieniu, nie zwalnia to studentów z szacunku dla prowadzącego i utrzymania właściwego dla

pozycji wykładowcy dystansu.

Kłaniać się czy nie?

Uczelniane korytarze są niejednokrotnie sprawdzianem znajomości zasad savoir-

vivre’u – komu mówić „dzień dobry”? – zastanawia się student. KaŜdy dobrze wie, Ŝe

młodszy kłania się starszemu, podwładny przełoŜonemu, a często funkcjonuje takŜe zasada,

13

Ŝe „lepiej wychowany kłania się pierwszy”. Z pewnością nie ma Ŝadnego ryzyka (wprost

przeciwnie), gdy „dzień dobry” powie się nawet temu wykładowcy, z którym nie ma się

aktualnie zajęć.

„Profesorko...”

ŚwieŜo upieczeni studenci nie wiedzą niekiedy, jak zwracać się

do prowadzących zajęcia - zdarza się, Ŝe magister tytułowany jest

„panie profesorze”, zaś profesor słyszy „Panie Krzysztofie”, lub

do pani adiunkt student z radością wykrzykuje „o, to nasza pani

doktor Kasia!”. Tytuły prowadzących moŜna zawsze sprawdzić

(harmonogramy zajęć, tabliczki przy drzwiach katedr, strony internetowe, dziekanat, opiekun

roku, starsi studenci...). Generalną zasadą jest zwracanie się do prowadzących wg ich

tytułów uŜywanych na danej uczelni, zatem:

- do magistra zwracamy się „Panie magistrze/Pani magister”

- do doktora – „Panie doktorze/ Pani doktor”, ale

- do doktora habilitowanego (lub doktora!), który ma uczelniany tytuł profesora (dr

hab., prof. WSIiZ Jan Kowalski) – „Panie profesorze/Pani profesor”

- do profesora - „Panie profesorze/Pani profesor”

Co zrobić natomiast, gdy mamy zajęcia z Dziekanem? Warto w takim wypadku pamiętać,

Ŝe do prowadzących zajęcia zwracamy się uŜywając tytułów naukowych (doktor, profesor),

jeśli zaś piszemy podanie o np. przedłuŜenie sesji – tytułujemy osobę zgodnie ze

stanowiskiem (JM Rektor, Dziekan, etc.). Warto wiedzieć, Ŝe do osób piastujących

stanowiska: prorektora, prodziekana, zwracamy się grzecznościowo „Panie Rektorze”, „Panie

Dziekanie”.

Jeśli juŜ mowa o tytułach, to dobrze przed pierwszą sesją znać zasady zapisywania

tytułów naukowych (przyda się do wypełnienia indeksu):

- mgr Jan Kowalski

- dr Katarzyna Nowak

- dr hab. Kazimierz Gruszka

- dr hab., prof. WSIiZ Adam Rajski

- prof. dr hab. Anna Woźniak

14

gucio@wp.pl

Społeczeństwo informacyjne pozwala na wykorzystywanie w komunikowaniu się

nowoczesnych technologii, z których istotną jest zwłaszcza w WyŜszej

Szkole Informatyki i Zarządzania Internet. KaŜdy prowadzący ma swoją

skrzynkę e-mailową, wielu - stronę internetową, prowadzone są

konsultacje przez Akademickie Forum Dyskusyjne, etc. Korzystając

zatem z tych form kontaktu z prowadzącym trzeba pamiętać, Ŝe obowiązują tu takŜe pewne

zasady:

- jeśli wysyłasz e-maila z konta innego niŜ uczelniane zastanów się czy adres

frycia5@onet.pl będzie adekwatny w relacji wykładowca-student,

- pisząc e-mail pamiętaj, Ŝe to jest list – zatem ma zawierać jego elementy (powitanie,

treść i zakończenie), powinien być teŜ podpisany (dobrze podać oprócz imienia i

nazwiska takŜe kierunek i grupę wykładową/ćwiczeniową). Warto zadbać teŜ o formę

e-maila – nie jest to sms, więc zdania powinny być pełne, a treść zrozumiała. Te same

zasady dotyczą pisania postów na forum podczas konsultacji. Pamiętaj, Ŝe prowadzący

zajęcia nie jest Twoim kolegą z gg, zatem unikaj sformułowań przeznaczonych dla

znajomych (np. „witam”, „pozdrówka”, „miłego wieczorku”, etc.).

NIE : od: gucio@wp.pl do: jkowalska@wsiz.rzeszow.pl mam takie pytanko kiedy przyjsc po zaliczonko bo teraz jestem zajety a bardzo pasuje mi w sobotę. Czekam na odpowiedź Siemandero Wojtek D. [uwaga: e-mail oparty na faktach!!!!!] TAK:

Od: w24555@poczta.wsiz.rzeszow.pl Do: jkowalski@wsiz.rzeszow.pl Szanowny Panie Doktorze, Chciałbym zapytać czy projekt na zaliczenie moŜe zawierać w bibliografii takŜe źródła internetowe. Z wyrazami szacunku, Andrzej Potoczny (1MKD, GW01)

15

„Łacina” nieklasyczna

Teraz słów kilka o kulturze języka. Z socjologicznego punktu widzenia, wchodząc w

określoną rolę społeczną (np. studenta/studentki) obowiązują nas pewne zasady, by nie być

tzn. jednostką niedostosowaną społecznie (lub, jak kto woli, dewiantem). Jednym z

elementów takiej roli jest dość często język, jakim się posługujemy w danym środowisku.

Sprawą oczywistą jest, Ŝe w rozmowie z prowadzącymi zajęcia dbamy o kulturę języka -

tego (mam nadzieję) nie trzeba nikomu przypominać; tzw. „schody” zaczynają się np. na

korytarzu, patio – gdy studenci zaczynają mówić między sobą. Wtedy najbardziej słychać, Ŝe

kultura języka sięga bruku, parafrazując wieszcza. Zatem, drogi Studencie/Studentko, nie

zdziw się, jeśli ktoś z prowadzących upomni Cię, usłyszawszy z Twoich ust chwast

polszczyzny (przy okazji, zapamiętując twarz…).

Bibliografia :

Z. Łucki, Jak zdać egzamin, Kraków1998.

http://kiosk.onet.pl/charaktery/1135606,1253,artykul.html?MASK=3269053

http://www.kul.lublin.pl/przeglad/archiwum/03/1ucze.html

16

Jak notować, Ŝeby zanotować?

Barbara Przywara

Studiowanie to korzystanie głównie z dwóch źródeł wiedzy – 1) prowadzących zajęcia i

2) odpowiedniej literatury. Nie da się oczywiście zapamiętać ani całego wykładu, ani całej

ksiąŜki, trzeba więc robić z nich notatki. Aby przygotować je dobrze, tzn. tak, by potem

moŜna było bez trudu uczyć się z nich, warto zastosować się do kilku porad:

1. zawsze rób notatki sam/a!!! kserowanie notatek od kolegów z roku (pomijając

wypadki losowe, gdy nie moŜesz zbyć na wykładzie) nie ułatwia pracy – kaŜdy ma

inny styl notowania, mogą Ci się one nie przydać zupełnie w czasie sesji;

2. rób dobre notatki! Nie przepisuj wszystkiego "jak leci", ale notuj najbardziej istotne

informacje. UŜywaj skrótów, kolorów, rysuj strzałki, obrazki. To, co waŜne, pisz

WIELKIMI literami. Zapisuj w całości tylko to, co podawane jest na wyświetlaczu, a

czego prowadzący nie umieszcza na swej stronie lub na dysku sieciowym;

3. notuj to, co najwaŜniejsze – to, co podkreśla prowadzący, fakty, dane, definicje;

4. notatki z wykładu mają być Twoim osobistym skryptem – z tytułami, podtytułami,

rysunkami z objaśnieniami, itd.;

5. nie ograniczaj się tylko do przepisywania tego, co na rzutniku lub tablicy – Twoje

notatki będą bezwartościowe w czasie uczenia do egzaminu;

6. na marginesach notatek moŜesz zapisywać skojarzenia (patrz: rozdział o

zapamiętywaniu); moŜesz takŜe uŜywać kolorów do oddzielenia tematów wykładów;

7. po wykładzie przejrzyj notatki i ewentualnie uzupełnij je;

8. notując z ksiąŜki przygotuj sobie kartki lub zeszyt – najpierw zapisz, z jakiej

ksiąŜki korzystasz (autor, tytuł, miejsce i rok wydania), w lewym rogu nad notowaną

treścią zapisz, z jakiej strony korzystasz; oddziel w notatkach cytaty od własnych

komentarzy;

9. jeśli masz skserowane fragmenty ksiąŜek, moŜesz markerem podkreślić najwaŜniejsze

informacje – nigdy nie kreśl po poŜyczonej ksiąŜce!

10. nigdy nie nagrywaj wykładu na dyktafon (lub inny sprzęt nagrywający) bez

zgody wykładowcy! Jeśli za zgodą prowadzącego nagrałeś/łaś zajęcia, to pamiętaj, Ŝe

ten materiał słuŜy tylko do Twojego prywatnego uŜytku.

17

Czy jesteśmy wydajni?

Barbara Przywara

Wydajność człowieka (w tym takŜe umysłowa) zmienia się w ciągu dnia. Są godziny,

gdy czujemy przypływ energii (pod warunkiem, Ŝe poprzedniego wieczoru oglądaliśmy tylko

serial w TV, nie zaś mecz z kolegami), z kolei zabieranie się do nauki po obiedzie (ok.

godziny 15-16) wydaje się rzeczą wręcz beznadziejną. Oczywiście istnieją róŜnice

indywidualne wynikające z cech osobowości, stylu Ŝycia, a nawet sposobu odŜywiania się.

MoŜna jednak stwierdzić, Ŝe szczyt wydajności u człowieka występuje przed południem.

Krzywa wydajności

-50

0

50

6.00 8.00 10.00 12.00 14.00 16.00 18.00 20.00 22.00 24.00 2.00 4.00 6.00

godziny

wydajność

Źródło: opracowanie na podstawie M. Adamiec, B. KoŜusznik, Sztuka zarządzania sobą, Warszawa 2001, s. 67.

Oczywiście, nie zawsze ten czas moŜe być spoŜytkowany na naukę. Dlatego trzeba

wziąć pod uwagę swój tryb Ŝycia i wydajność naszego organizmu. Gdy spojrzymy na krzywą

zauwaŜymy trzy pory dnia wzrostu naszej aktywności umysłowej: oprócz tej dopołudniowej –

między 19.00 a 21.00 i od 4.30 do 6.00. Wynika z tego, Ŝe ucząc się do późna w nocy,

tracimy wiele energii nieefektywnie4. Oczywiście wstawanie rankiem (ba! o brzasku) jest

moŜliwe pod warunkiem, Ŝe idzie się spać odpowiednio wcześniej (dorosłemu człowiekowi

wystarcza 6-7 godzin snu).

4 Według J. Rieckerta (autora pracy Jak studiować) sen przed północą jest bardziej wydajny (lepiej odpoczywamy) niŜ po północy lub rano. Studenci zresztą sami się przekonują, gdy po przyjściu na egzamin niewyspani, nie mogą sobie przypomnieć nawet jednej dziesiątej „wkuwanego w ostatniej chwili” materiału.

18

„Nie mam kiedy się uczyć”

Na brak czasu narzekają dziś niemal wszyscy. Studenci teŜ – zwłaszcza przed

zaliczeniem. Spróbujmy zatem wykonać proste działanie matematyczne, by udowodnić (lub

obalić) tę tezę. W ciągu tygodnia mamy do dyspozycji 168 godzin (7 x 24). Przyjmijmy, Ŝe z

tego na sen przeznaczymy 56 godzin (8 x 7); na

obowiązkowe zajęcia 36 godzin (6 x 6); na jedzenie,

dojazd, higienę, etc. – 21 godzin. Zostaje nam 55 godzin.

Mamy zatem co najmniej dwa warianty:

1. 15 godzin na przyjemności i 40 na studiowanie

2. 40 godzin na przyjemności i 15 na studiowanie.

W wariancie studiów zaocznych to działanie matematyczne moŜna przeprowadzić nieco

inaczej: ze 168 godzin odliczamy na początek czas na sen (8x7) – zostaje nam 112 godzin.

Przyjmijmy, Ŝe na pracę (codzienne obowiązki oraz odpoczynek w weekend) poświęcimy 8

godzin dziennie – róŜnica wynosi 56 h. Pozostają nam drobne codzienne czynności (jedzenie,

dojazd do pracy, higien, itd.) – policzmy tu 5h x 7 dni = 21 godzin. Gdy podzielimy to na

siedem dni tygodnia okazuje się, Ŝe moŜemy wygospodarować codziennie 3 godziny czasu na

naukę.

19

Psychologia uczenia się – wybrane zagadnienia

Andrzej Rozmus

Źródła, z których student moŜe i powinien się uczyć:

� wiedza wykładowców,

� wiedza osób prowadzących zajęcia praktyczne,

� ksiąŜki i podręczniki przeznaczone dla studentów,

� ksiąŜki, czasopisma i fachowe i inne pomoce przeznaczone dla specjalistów,

� prasa codzienna i czasopisma ogólnego przeznaczenia

� wiedza i doświadczenia kolegów z roku,

� wiedza płynąca z otaczającego świata.

Sposoby uczenia się:

� uczenie się mechaniczne (przez odruchy warunkowe),

� uczenie się przez naśladownictwo (przez praktykę i szkolenie),

� uczenie się ze zrozumieniem (przez wgląd),

� uczenie się problemowe (inteligentne).

Uczenie się mechaniczne

Do tej grupy sposobów uczenia się moŜna zaliczyć uczenie się werbalne, uczenie się

na pamięć, uczenie się metodą prób i błędów i inne. Wspólną cechą tych sposobów jest to, Ŝe

uczenie się przebiega bez świadomości uczącego się, na zasadzie wyuczonych odruchów.

Metoda mechanicznego uczenia się z wykładów i z ksiąŜek moŜe być przydatna studentom do

opanowania niektórych części materiału potrzebnego do zdania egzaminu, czy kolokwium,

ale nie moŜe stanowić podstawowej metody przygotowywania się do zajęć5. Efektem

nauczenia się czegoś na pamięć jest wytworzenie odruchu — po wypowiedzeniu lub

usłyszeniu pierwszego wyrazu (np. definicji lub deklinacji) reszta płynie z głowy sama, bez

konieczności myślenia, co się mówi.

5 Warto jednak pamiętać, Ŝe pewnej terminologii specjalistycznej, naukowej, po prostu, musimy się nauczyć na pamięć, by móc potem sprawnie i rzetelnie referować daną koncepcję czy teorię.

20

Uczenie się przez naśladownictwo

Jeśli Twój przedmiot jest ściśle teoretyczny, moŜesz niczego nie nauczyć się przez

naśladownictwo. Większość kierunków studiów oferuje jednakŜe duŜe zasoby wiedzy

praktycznej, przekazywane studentom w trakcie ćwiczeń, zajęć laboratoryjnych, seminariów,

zajęć projektowych i praktyk zawodowych. Na wszystkich uczelniach trwa unowocześnianie

programów studiów - właśnie pod kątem zwiększenia aktywnego udziału studentów

w zajęciach. Omawiany sposób uczenia się jest szczególnie wartościowy, jeśli zajęcia ze stu-

dentami mają charakter szkoleń, tzn. jeśli prowadzący je nie tylko pokazuje, jak coś robić, ale

równieŜ eliminuje błędy popełniane przez studentów i radzi, jak tych błędów unikać.

Uczenie się ze zrozumieniem – przez wgląd6

Wgląd polega bowiem na wpasowaniu nowego problemu do posiadanej juŜ wiedzy, w

celu jego rozwiązania. Inaczej mówiąc — na wstawianiu nowych faktów na właściwe miejsce

pomiędzy fakty juŜ znane (szufladkowanie). Im więcej faktów znamy, tym łatwiej radzimy

sobie z nowymi). Im więcej samochodów naprawił mechanik, tym łatwiej zrozumie, co się

stało z następnym. Przy czym musi równocześnie uwaŜać, by nie wpaść w rutynę. Uczenie się

ze zrozumieniem musi być podstawową metodą uczenia się, jeśli student chce cokolwiek

osiągnąć na studiach i w pracy zawodowej. Podstawą uczenia się przez zrozumienie jest więc

posiadanie przez studenta pewnej klasyfikacji faktów, w której mógłby szufladkować nowe

fakty. Im więcej rzeczy student jest w stanie sklasyfikować, tym większy ma w nie wgląd i

tym łatwiej moŜe się ich nauczyć. Przy uczeniu się ze zrozumieniem zaczyna się pojawiać u

studentów umiejętność przechodzenia z jednej formy przekazywania wiedzy na inną. Jeśli

student nauczył się regułki w sposób rozumowy, potrafi samodzielnie wymyślić przykład jej

praktycznego wykorzystania, potrafi stworzyć opis zjawiska i jego graficzną ilustrację.

Uczenie się problemowe

Uczenie problemowe moŜna nazwać uczeniem się rozwiązywania problemów. Polega

ono na rozumowym opanowywaniu od razu całej tematyki danego przedmiotu, przy małym

udziale uczenia się na pamięć.

6 Szeroko o tym piszą P. Przywara i B. Bartusiak w niniejszym skrypcie.

21

Optymalna mieszanka

W praktyce kaŜdy się uczy swoimi własnymi, na ogół nie uświadamianymi sobie,

sposobami. KaŜdy stosuje więc swoją indywidualną mieszankę sposobów uczenia się,

dostosowaną do swoich zdolności, do swego temperamentu i do warunków, w jakich

przygotowuje się do danego przedmiotu.

22

ĆWICZENIE KONCENTRACJI 7

Jeśli zaleŜy Wam na tym, Ŝeby umieć skupiać uwagę na własne Ŝyczenie,

próbujcie koncentrować się na szczegółach wyglądu zewnętrznego osób, z którymi

spotykacie się codziennie. Starajcie się zapamiętywać fragmenty krajobrazu.

Skoncentrujcie się na dźwiękach, dochodzących zza okna i przez chwilę niech tylko one

zaprzątają naszą uwagę. Zajmujcie się odgadywaniem, czym róŜnią się dwa na pozór

jednakowe obrazki - wiele takich zagadek proponują popularne dzienniki czy tygodniki.

Starajcie się uwaŜnie słuchać i powtarzać swoimi słowami, co usłyszeliście. Skupiajcie

uwagę na własnym oddechu, tętnie i rytmie serca. Umiejętność koncentracji uwagi

rozwiniecie, wykonując przez dwie minuty dziennie dowolne z poniŜszych ćwiczeń.

Ćwiczenie: Migawki

Instrukcja kierowana do jednej osoby: Poproś kogoś, aby przygotował serię plansz z

narysowanymi odręcznie i róŜnej wielkości (i w róŜnej liczbie) figurami geometrycznymi:

kołem, trójkątem, kwadratem, rombem, równoległobokiem i trapezem. Niech pokazuje Ci

kolejno plansze na ułamek sekundy, a Ty SKONCENTRUJ SIĘ i odpowiedz za kaŜdym

razem na inne pylonie, np. ile było trapezów? ile było kwadratów i trójkątów? jakich figur

spośród tych sześciu w ogóle nie było? jakich trzech figur nie było i ile było rombów? ile

było małych kółek i duŜych trapezów? itd. Poziom trudności pytań powinien stopniowo

rosnąć.

Ćwiczenie: Punkt

Instrukcja kierowana do jednej osoby: Usiądź wygodnie. Zadbaj o ciszę. Wybierz

dowolny przedmiot do obserwacji, np. klamkę, kontakt w ścianie, ołówek, plamę na suficie i

wpatruj się tylko w ten punkt. Jednocześnie postaraj się wyrzucić z głowy wszystkie inne

myśli, skoncentrować się tylko na wybranym punkcie. To dość trudne zadanie, poniewaŜ

skupienie utrudnia natłok róŜnych myśli. Przy pewnej dozie cierpliwości wkrótce uda Ci się

„wył ączyć" wszystkie elementy otoczenia i własne myśli, rozpraszające dotąd uwagę.

Ćwiczenie: Czarna kropka

Instrukcja kierowana do jednej osoby: Na kartce białego papieru narysuj w środku

kropkę o średnicy 5cm i zamaluj ją starannie na czarno. Oprzyj o coś tę kartkę i postaw ją na

7 Opracowano na podstawie: H. Hamer, Rozwój umiejętności społecznych, Warszawa 1999.

23

stole dokładnie naprzeciwko Twoich oczu, w odległości około pół metra. Usiądź z

wyprostowanym kręgosłupem i zacznij wpatrywać się w czarną kropkę. Po upływie piętnastu

- dwudziestu pięciu sekund zobaczysz świetlistą aureolę. Teraz skoncentruj uwagę juŜ tylko

na niej. Jeśli oczy zaczną łzawić - na chwilę przerwij ćwiczenie, po czym zacznij od

początku.

Ćwiczenie: Świeca

Instrukcja kierowana do jednej osoby: W odległości około pół metra od oczu umieść

zapaloną świecę. Wpatruj się w nią przez chwilę, aby zapamiętać kształt płomienia. Teraz

zamknij oczy, przyciśnij lekko palcami powieki i skoncentruj uwagę na wyobraŜeniu światła

świecy. Szybko zapomnisz obserwowany przed chwilą obraz. Wobec tego otwórz oczy, znów

spójrz na płomień, zapamiętaj, i po zamknięciu oczu przypomnij sobie, jak wyglądał. Powtórz

tę procedurę trzykrotnie.

24

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA TRWAŁOŚĆ WPROWADZANIA INFORMACJI DO

PAMIĘCI

LP.

Czynnik

Trwałość

występuje, gdy...

Nietrwałość ,

występuje gdy...

Rady dla przygotowujących się do zajęć

1

Intensywność

uczysz się z

zainteresowa-

niem i uwagą.

uczysz się „na siłę",

a Twoje myśli są

gdzie indziej.

Tak zwana „słaba pamięć" to nic innego jak słaba uwaga.

Musisz skoncentrować się na tym, czego się uczysz

(patrz: ćwiczenie koncentracji).

2

Efektywność

uczenie się daje

Ci zadowolenie i

sukces.

uczenie się nie daje

Ci przyjemności.

Musisz wzbudzić w sobie doraźną lub dalekosięŜną

motywację do nauki - pomyśl jaki będzie końcowy efekt

Twojego wysiłku. Ustał dla siebie nagrodę po

„przerobionym” materiale.

3

PrzynaleŜność

to czego się

uczysz, kojarzy

Ci się z tym. co

juŜ umiesz.

nie kojarzysz

informacji ze sobą.

Wykorzystuj naturalną skłonność umysłu do kojarzenia,

łączenia faktów. Zastanów się jak wiedza, którą właśnie

zdobywasz ma się do tego co juŜ umiesz.

4

Uniwersalność

uczysz się

wieloma

zmysłami

uczysz się tylko

jednym zmysłem

(wzrokiem).

Wykorzystuj jak najwięcej rodzajów pamięci naraz

(wzrokową, słuchową, mięśniową, obrazów, uczuć).

5

Atrakcyjność

źródło, z którego

się uczysz,

uwaŜasz za

atrakcyjne.

uczysz się z

„nieprzyjaznego

źródła

Szukaj źródeł wiedzy sprawiających Ci przyjemność:

atrakcyjni wykładowcy, ładnie wydane ksiąŜki, własne

kolorowe materiały itp.

6

Pierwszeństwo

robisz coś

pierwszy raz w

Ŝyciu.

robisz coś wiele razy

rutynowo.

Pierwszy kontakt z nowym przedmiotem powinien być

przemyślany.

7

ŚwieŜość

robiłeś coś

niedawno.

coś wydarzyło się

dawno temu.

Powtarzaj materiał, mimo iŜ go jeszcze pamiętasz.

8

Częstotliwość

robisz coś często.

robisz coś rzadko.

Powtarzaj regularnie materiał - lepiej przeczytać

mniejszy podręcznik dwa razy niŜ duŜy tylko jeden raz.

Źródło: oprac. na podstawie: Z. Łucki, Jak zdać egzamin, Kraków, 1998, s. 117.

ERGONOMIA UCZENIA SI Ę

o Przystępują do nauki wyspany/a i wypoczęty/a

o Zaczynaj od uczenia się przedmiotu najtrudniejszego i najmniej lubianego

o Pracuj intensywnie przez cały czas, w którym siedzisz nad ksiąŜką czy zeszytem

o Zmieniaj co jakiś czas formę przyswajanej wiedzy (np. teorię na zadania) lub

przedmiot nauki.

o Zabezpiecz się przed przeszkadzaniem i rozpraszaniem przez inne osoby

o Zapewnij sobie ciszę w miejscu nauki

25

o Dbaj o wygodną pozycję

o Dbaj o porządek w pomocach naukowych

o Po kilku godzinach pracy zrób dłuŜszą przerwę, przekąś coś i idź na spacer

o Staraj się przerywać naukę w takim miejscu, abyś był wewnętrznie zainteresowany/a

do powrotu do tematu

o Nie ucz się bezpośrednio po obfitym posiłku

o Co godzinę rób 10-15 minut przerwy

o Jeśli utkniesz na jakimś trudnym problemie, odłóŜ go na bok i wróć do niego na drugi

dzień

o Jeśli Cię coś zaciekawi, nie przerywaj i pracuj aŜ do znuŜenia

o Powtórz materiał przed udaniem się na spoczynek8.

8 Z. Łucki, Jak zdać egzamin, Kraków, 1998.

26

Jak się uczyć, Ŝeby się nauczyć (na studiach)?

Renata Kluska

Na pewno wielu z Was skarŜy się na problemy z zapamiętywaniem słyszanych lub

czytanych treści. Oto kilka zasad dotyczących zapamiętywania:

1. Efekt początku - najwięcej zapamiętujemy tuŜ po rozpoczęciu nauki.

2. Efekt końca - pod koniec "naukowego posiedzenia” nasza zdolność koncentracji znów

wraca do wysokiego poziomu.

3. Efekt powtórzeń - treści powtarzające się, podobne zostają zapamiętywane skuteczniej niŜ

jednostkowo wymienione.

4. Efekt odmienności - skutecznie zapamiętujemy to, co znacząco róŜni się od reszty, obiega

od ustalonych schematów.

PowyŜsze prawa szczególnie skutecznie działają one w zestawieniu z harmonogramem

powtórek. W związku z tym warto uświadomić sobie, iŜ:

Pierwsze powtórzenie najlepiej wykonać po dziesięciu minutach od chwili przyswojenia

informacji (i wyjaśnia się, po co w szkole są przerwy). Ta pierwsza powtórka to po prostu

przejrzenie notatek i przypomnienie sobie najistotniejszych punktów.

Druga powtórka powinna nastąpić następnego dnia (po 24 godzinach). Polega na

sprawdzeniu czytelności notatki, jasności uŜytych w niej sformułowań. Warto równieŜ

własnymi słowami powtórzyć zapamiętane informacje, kontrolując ich poprawność.

Trzecia powtórka - po tygodniu - moŜe przebiegać jak poprzednie. Większy nacisk

kładziemy jednak na odtworzenie zapamiętanych treści własnymi słowami, wracamy do

elementów trudniejszych lub zapomnianych.

27

Czwarta powtórka jest podobna do trzeciej, ale wykonujemy ją dopiero po miesiącu.

Przeglądamy notatki, próbujemy własnymi słowami opowiedzieć to, co pamiętamy. Jeśli o

czymś zapomnieliśmy - czytamy ponownie z notatek te fragmenty.

Ostatnia z zaplanowanych powtórek następuje po sześciu miesiącach. Jeśli o niej nie

zapomnimy (warto harmonogram zapisać i powiesić w widocznym miejscu), to materiał,

który powtarzamy, będziemy pamiętać przez całe Ŝycie. Pięć powtórek danej wiedzy w ciągu

pół roku zapewnia nam nauczenie się jej na zawsze.9

Dodatkowo warto zwrócić uwagę na to, aby powtórki odbywały się, w miarę moŜliwości

w tym samym czasie i miejscu, bo to pomaga w kojarzeniu faktów, liczb słowem treści, którą

chcemy utrwalić

Na koniec najbardziej oczywista prawda: ucząc się powtarzając pewien materiał naleŜy

przede wszystkim zwrócić uwagę na dokładne zrozumienie materiału. MoŜna postawić

sobie osiem pytań , które nie tylko pozwalają lepiej skoncentrować się na tym co czytamy,

ale takŜe, prowokują do myślenia i co najwaŜniejsze w tym momencie dla nas, przygotowują

do zapamiętywania treści:

1. Co z tego? Jakie ma znaczenie to co czytam?

2. Jak to działa?

3. jak moŜna to wykorzystać?

4. Co innego moŜna z tym zrobić

5. Czy pamiętam coś takiego, co odnosi się do tego , co czytam

6. Czy w jakiś sposób moŜna by to , co czytam zrozumieć inaczej ?

7. jak to się zgadza (lub) nie zgadza (z tym , co juŜ wiem na ten temat?

8. jak mógłbym to wytłumaczyć komuś innemu?10

Jeśli go nie rozumiemy, pozostaje nam po prostu nauka go na pamięć. Mechanicznie

powtarzanie, bez rozumienia w pełni tego , czego się uczymy moŜe prowadzić do róŜnych

negatywnych konsekwencji: np. powtarzając mechanicznie potrzebujemy więcej czasy na

nauczenie się niŜ wtedy, gdy uczymy się ze zrozumieniem, a nie rozumiejąc przyswajanych

9 Na podstawie A. Awtoniuk , Jak się uczyć, http://studia.korba.pl/

10 S. Mika, Jak modyfikować własne zachowania, Warszawa 1987, rozdz. 5, s. 107-136.

28

treści, moŜemy nie zrozumieć sensu zadawanych np. na egzaminie pytań i wreszcie ucząc się

w sposób mechaniczny, moŜemy mieć trudności z wyciąganiem wniosków z materiału,

którego się uczmy.

29

Co to są źródła naukowe i jak z nich korzystać?

Grzegorz Humenny

Najpopularniejsze źródła wiedzy w pracy naukowej:

1. Literatura naukowa – recenzowane publikacje naukowe

a. KsiąŜki

b. Artykuły w czasopismach naukowych

2. Podręczniki, skrypty itp.

3. Raporty – np. z badań, eksperymentów, testów itp.

4. Ekspertyzy

5. Wykazy urzędowe – np. roczniki statystyczne, akta policyjne itp.

6. Akty urzędowe – np. ustawy, uchwały

7. Literatura popularno – naukowa

8. Artykuły w pozostałych czasopismach (po weryfikacji wiarygodności tzn. mało

wiarygodny jest artykuł z czasopism lub gazet zwanych popularnie brukowcami)

9. Internet (jako forma dostępu a nie forma przekazu tzn. jako miejsce, w którym moŜna

odszukać np. elektroniczną formę ksiąŜki, artykułu itp.)

Sposoby korzystania z wiedzy.

Korzystając z cudzej pracy zawsze trzeba wskazać KTO jest autorem myśli, słów które

wykorzystujemy, GDZIE zostały one zapisane, wypowiedziane (tytuł) , KTO WYDAŁ daną

publikację, GDZIE została ona WYDANA, KIEDY została wydana, o ile to moŜliwe NA

KTÓREJ STRONIE jest wyraŜona myśl lub słowa z których korzystamy. Nigdy nie wolno

przepisywać cudzej pracy i podpisać jej swoim imieniem – takie zachowanie to PLAGIAT.

Plagiat (zwany inaczej kradzieŜą intelektualną) oznacza albo przywłaszczenie sobie

autorstwa czyjegoś utworu, albo teŜ wprowadzanie w błąd, co do autorstwa całości lub

części utworu. Z plagiatem jawnym mamy do czynienia, gdy sprawca przejmuje cudzy

utwór w całości lub znacznej jego części w niezmienionej postaci (albo tylko z

minimalnymi zmianami).

Natomiast tzw. plagiat ukryty to reprodukcja cudzego utworu w istotnych elementach

jego treści, lecz w postaci mniej lub bardziej przekształconej. Plagiat najczęściej ma

30

formę publikacji cudzego tekstu pod własnym nazwiskiem (np. w internecie),

„zapoŜyczenia” obszernych fragmentów pracy naukowej do swojej pracy magisterskiej

itp. Przedmiotem plagiatu mogą teŜ być publikacje artystyczne (np. obrazy, piosenki,

wiersze). Plagiat z załoŜenia narusza autorskie prawa osobiste twórcy, czyli m.in.

prawo do autorstwa utworu oraz oznaczania go własnym nazwiskiem11.

Niedopuszczalne jest zatem przepisywanie treści z jakichkolwiek źródeł wiedzy lub

wykorzystywanie zawartych w nich treści poprzez ich parafrazowanie bez podania

wszystkich wskazanych powyŜej danych. Niedopuszczalne jest takŜe pisane

jakichkolwiek prac zaliczeniowych, licencjackich, magisterskich, czy innych prac

naukowych metodą CTRL+C CTRL+V .

KaŜda praca powinna bazować na wiedzy juŜ zdobytej jednakŜe zawsze musi się w niej

znajdować osobisty wkład autora, dzięki któremu praca taka powiększa zbiór wiedzy

naukowej.

Jak korzystać ze źródeł internetowych (które są naukowe, a które nie i jak źródło

naukowe rozpoznać)?

Źródła naukowe to takie, które mają formę wydawnictw recenzowanych (ksiąŜki lub

czasopisma) lub oficjalnych wydawnictw urzędowych12. W publikacjach naukowych w

ostateczności sięgać moŜna do nierecenzowanych artykułów zamieszczanych w czasopismach

o ustalonej renomie. Najprościej źródło naukowe moŜna rozpoznać po odniesieniach do

innych źródeł naukowych i/lub po wykazaniu naleŜytej staranności przy przygotowaniu

materiałów do stworzenia publikacji (wykazanie zachowania naleŜytej dbałości o zachowanie

poprawności metodologicznej podczas np. przygotowania, realizacji i wyciągania wniosków z

badań).

Korzystanie ze źródeł naukowych zawartych w Internecie to przede wszystkich

umiejętność poszukiwania takich tekstów, które moŜna z pewnością uznać za źródła

11 Ewa Rusowicz, To juŜ nie choroba, ale prawdziwa epidemia, „ Gazeta Prawna” Nr 99 (1208) piątek-niedziela 21-23 maja 2004 r., pobrane z strony http://www.gazetaprawna.pl/?numer=1208. 12 Mówiąc nieco szerzej, do ścisłych źródeł naukowych (np. twórców danej teorii, pomysłodawców danej koncepcji, tekstów klasycznych uchodzących za źródłowe w danej dziedzinie) docieramy zwykle poprzez tzw. OMÓWIENIA, czyli „źródła pośredniczące” („wprowadzenia”, „zarysy”, „wstępy”, „leksykony”, „słowniki”, „przewodniki” itp.). Najogólniej, źródło naukowe to sprawozdanie z rzetelnie (pod względem metodologicznym) przeprowadzonej czynności poznawczej – nie jest to więc kaŜda relacja z przeprowadzenia takiej czynności. Jednocześnie pamiętajmy, Ŝe czynności poznawcze w nauce rozumiane są bardzo szeroko, tj. poczynając od obserwacji, eksperymentu, poprzez rozumowanie, analizę tekstu, aŜ po stawianie hipotez.

31

naukowe. Najczęstszym przykładem dostępnych w Internecie źródeł naukowych są artykuły

zamieszczane na stronach internetowych wydawnictw naukowych, autorów, a przede

wszystkim baz publikacji naukowych. Bazy takie mają wieloraki charakter, mogą być

monotematyczne np. baza artykułów z zakresu medycyny molekularnej, gromadzić teksty z

zakresu kilku nauk podstawowych np. z zakresu nauk społecznych, mają teŜ często charakter

interdyscyplinarny.

PoniŜej zamieszczam kilka linków do stron, na których znajdują się niewątpliwie

teksty będące źródłami naukowymi:

www.sagepub.co.uk

www.elsevier.com

www.sciencedirect.com (przy okazji tekst o plagiacie

http://www.sciencedirect.com/science/article/B6X3M-4DK64V6-

1/2/7681483d570761c8451c653d0e0084ca#SECX1 )

www.ingenta.com

www.cesj.com

Z jakich publikacji ksi ąŜkowych (artykułów, opracowań) korzystać i w jaki

sposób; tu zwłaszcza, które źródła są aktualne, a które przestarzałe (np. ksiąŜki, teksty,

które ju Ŝ się zdezaktualizowały nie są właściwym źródłem w trakcie pisania pracy); po

czym poznać, Ŝe dane źródło jest nieaktualne?

Na szczęście lub nieszczęście coraz mniej jest takich dziedzin aktywności naukowej,

w których nie trzeba zawsze sprawdzać aktualności danych zawartych w danym tekście

naukowym. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest bardzo szybki postęp naukowy. Najszybciej

rozwijające się obecnie dziedziny wiedzy to przede wszystkich nauki biologiczne i nauki

będące bazą rozwoju nowoczesnych technologii. Dla przykładu naukowy tekst mówiący o

moŜliwościach obliczeniowych procesorów najnowszych generacji sprzed 10 lat jest

przestarzały – nieaktualny jest takŜe tekst sprzed 3 lat, a nawet sprzed roku. Podobnie ma się

sprawa z doniesieniami z zakresu medycyny. Wybierając pozycje z zakresu wszystkich

szybko rozwijających się dziedzin nauki zawsze trzeba sprawdzać czy nie są juŜ dostępne

informacje, które dezaktualizują te, do których Ŝeśmy właśnie dotarli.

Jak rozpoznać dynamicznie rozwijające się dziedziny nauki –moŜna chociaŜby

sprawdzić na powyŜej podanych stronach Internetowych liczbę periodyków z dane dziedziny

– im więcej tym szybciej rozwijająca się dyscyplina naukowa. Są równieŜ takie dziedziny, w

32

których publikacje dezaktualizują się znacznie wolniej. Dla przykładu w socjologii pewne

teoretyczne koncepcje są aktualne (lub aktualnie rozwijane) pomimo tego, Ŝe powstały

kilkadziesiąt lat temu. Innym kryterium, które moŜe wskazywać na tempo „starzenia” się

tekstu naukowego jest częstotliwość jego cytowania, przez autorów innych tekstów lub

ogólny charakter zawartych w nim myśli.

Uwaga! To, Ŝe informacje zawarte w starszych materiałach są nieaktualne, nie zawsze

musi powodować, Ŝe nie będziemy z tych źródeł korzystać. MoŜna wykorzystywać takie

teksty zwłaszcza w opracowaniach o charakterze historycznym lub gdy mamy na celu

uchwycenie pewnej tendencji lub procesu. W takich sytuacjach zaznaczać trzeba, oczywiście,

co jest juŜ nieaktualne, a co właśnie zostało odkryte.

Które publikacje są wiarygodne w danej dziedzinie, a które nie (np.

marksistowskie podręczniki historii lub ekonomii jako klasyczne pseudo-źródła13).

Korzystanie z tekstów naukowych wiąŜe się takŜe z koniecznością weryfikacji

wiarygodności tych źródeł. Prowadzenie analiz historycznych dotyczących sowieckiej agresji

na Polskę w 1939 roku w oparciu o źródła takie, jak podręczniki historii Polski sprzed 1989

r.14, moŜe doprowadzić do przekonania, Ŝe 17 IX 1939 r. Armia Czerwona pospieszyła z

bratnią pomocą, ratując znaczną część terytorium Polski przed okupacją niemiecką.

Wystrzegać się takŜe trzeba niewiarygodnych opracowań współczesnych – bazowanie na

informacjach przedstawianych obecnie w białoruskich mediach (podobno takŜe

podręcznikach historii) moŜe doprowadzić do przekonania, Ŝe 17 IX 1939 r. Armia Czerwona

zakończyła dwudziestoletni okres polskiej okupacji zachodniej Białorusi.

WaŜne jest takŜe kontrolowanie metodologicznej poprawności dochodzenia do

prezentowanych wniosków. Dobrym przykładem błędów, jakie mogą się pojawić przy tej

okazji moŜe być raport opracowany przez Komendę Wojewódzką Policji w Białymstoku. W

skrócie raport ten w wskazuje na najwaŜniejsze problemy mieszkańców województwa

podlaskiego związane z poczuciem bezpieczeństwa oraz oceną pracy policji w tym

13 Termin „pseudo-źródła” oznacza, Ŝe publikacje tego typu zawierają olbrzymią dozę ideologii, a ponadto opisują świat, wartościują pewne zjawiska czy działania z punktu widzenia ideologii. 14 Po II wojnie światowej wprowadzono cenzurę wszelkich publikacji i to, co nie zgadzało się z komunistycznym światopoglądem i interesami PZPR (np. opisywanie w rzetelny sposób sowieckiej agresji na Polskę w 1939 r.) nie mogło być wydawane. W związku z tym powstawała cała masa wydawnictw zniekształcających opis wielu historycznych wydarzeń lub całkowicie przemilczających rozmaite fakty (np. zbrodnia w Katyniu, istnienie łagrów w Związku Sowieckim itd.).

33

województwie. Wyniki płynące z tego raportu wydają się być nawet wiarygodne, dopóki nie

przeanalizujemy sposobu przeprowadzenia badań. Przebadani zostali bowiem nie losowo

wybrani mieszkańcy województwa, ale rodzice dzieci uczęszczających do niektórych szkół w

województwie (pomoc policji zaoferowało kuratorium oświaty) oraz emeryci i renciści

(policja poprosiła stowarzyszenia emerytów i rencistów o rozprowadzenie ankiety wśród

swoich członków). Skutkiem takiego doboru respondentów opracowany raport nie mówi o

problemach mieszkańców województwa podlaskiego, ale o problemach rodziców dzieci w

wieku szkolnym oraz emerytów i rencistów (w tym kontekście nie dziwi wysuwanie się na

czołowy problem „zakłócania ciszy nocnej”).

Kolejnym przykładem nierzetelności niektórych źródeł (tym razem nienaukowych)

jest zamieszczanie w prasie komputerowej (często renomowanej) testów porównawczych

niektórych produktów. W zaleŜności od tego, która firma sponsoruje, który magazyn

najlepsze miejsce w rankingu moŜe przypaść zupełnie innemu produktowi. Przy analizie

tekstów naukowych naleŜy brać pod uwagę to, Ŝe obecnie badania naukowe często są

sponsorowane z innych źródeł niŜ państwo. Wiązać się z tym moŜe fakt „naciągania”

wyników badań i analiz tak, aby móc liczyć na kolejne pieniądze od donatora. (Takie

zachowanie naukowców moŜe być równieŜ nieświadome).

W kontekście Polski i źródeł o charakterze naukowym dostępnych w róŜnego rodzaju

bibliotekach zwrócić naleŜy jeszcze raz uwagę na problem źródeł wydawanych w krajach

demokracji ludowej przed 1989 r. Ze względu na panujący wtedy ustrój polityczny część

informacji była przekłamana w sposób celowy (17 IX 1939 r.), część informacji była

przeinaczana (nadmierne eksponowanie osiągnięć nauki radzieckiej), a część informacji była

całkowicie przemilczana.

Grzegorz Humenny

34

O źródle i (potrzebie unikania) anonimowości

Bronisław Bartusiak

Zacznijmy od rzeczy oczywistych i zapytajmy, czym jest źródło naukowe

(popularnonaukowe itd.)? Jak podaje Słownik języka polskiego, „źródło” w znaczeniu, w

jakim uŜywamy tego pojęcia tutaj to „zwykle w lm (to znaczy w liczbie mnogiej – B.B.)

<<materiały stanowiące zasób wiedzy w jakiejś dziedzinie, będące podstawą do dalszych

badań, studiów itp. >>”.

Słownik podaje róŜne rodzaje źródeł. Obok naukowych – wymienia archiwalne,

historyczne, literackie…MoŜe się komuś nasunąć pytanie, po co wspominać o czymś tak

oczywistym. Pomińmy kwestię, Ŝe - jak uczy doświadczenie - niewiele rzeczy jest

oczywistych dla wszystkich, zawsze i wszędzie, niezaleŜnie od okoliczności. Wiedza o

źródle, w szczególności źródle naukowym, potrzebna jest studentowi, Ŝeby wiedział gdzie i

jak szukać potrzebnych mu do pracy materiałów.

Warto zwrócić uwagę na kolejną rzecz oczywistą, jednakowoŜ w praktyce pracy

studenckiej nagminnie zapominaną. OtóŜ nie jest źródłem naukowym COKOLWIEK,

znajdowane GDZIEKOLWIEK, byleby miało coś wspólnego z nauką. O szczegółach będzie

mowa niŜej. Warto jednak podać parę przykładowych błędów. Nie jest źródłem naukowym

Wikipedia , znana encyklopedia internetowa. Nie chodzi o to, Ŝe informacje czerpiemy z

Internetu. Źródła naukowe mogą mieć róŜną formę, nie tylko ksiąŜkową. Chodzi o to, Ŝe

źródła te muszą spełniać specjalne, surowe kryteria. Nie wystarczy, Ŝe dany tekst

(schemat, baza danych), dotyczy treści o charakterze naukowym. WaŜny jest równieŜ sposób

opracowania treści naukowych. Zanim ksiąŜka, czy artykuł trafią do druku lub na stronę

internetową muszą przejść swoisty proces selekcji15. MoŜna teŜ podać inne przykłady: notatki

z wykładu, artykuł w dzienniku, czy tygodniku… Tekst popularnonaukowy, jak sama nazwa

wskazuje nie jest równieŜ źródłem naukowym, chociaŜ moŜe być rzetelnym opracowaniem

jakiegoś naukowego problemu.

Zanim przejdą Państwo do zgłębiania wiedzy dotyczącej źródeł naukowych,

wspomnieć trzeba jeszcze o dość szeroko rozpowszechnionym wśród studentów zamiłowaniu

do anonimowości oraz poufności przekazywanych informacji. Zachowania takiej postawy

mogą być bez wątpienia cenne w pewnych zawodach, nie są jednak wskazane w czasie 15 Prace naukowe są recenzowane; nawet, jeŜeli chodzi o uczonych o uznanej renomie. NiezaleŜnie od tego duŜe znaczenie przykłada się do starannego opracowania redakcyjnego tych prac. Oczywiście niewiele rzeczy jest doskonałych na tym niedoskonałym świecie, a więc mogą zdarzyć się prace słabe merytoryczne lub redakcyjnie źle opracowane. Istotna jest więc rola wykładowcy, który moŜe słuŜyć państwu pomocą.

35

studiów. Zacznijmy od wspomnianej poufności. Oddawane przez Państwa prace w

szczególności wysyłane pocztą elektroniczną, nawet, jeŜeli są rzetelnie opracowane i opierają

się na odpowiednich źródłach naukowych, zachowują swoje źródło informacji w głębokim

sekrecie. Mówiąc wprost, brakuje przypisów bibliograficznych. Co istotne, brakuje nie tylko

informacji o źródłach cytatów, ale teŜ o źródłach, na podstawie których student przygotował

swoją pracę. W tym drugim przypadku informacja ta nie musi mieć formy przypisu

bibliograficznego; moŜe znaleźć się np. w tekście. Praktyka utajniania źródeł informacji w

przypadku studiów pozwala na oskarŜenie o plagiat, o którym będzie jeszcze mowa.

Studenckie zamiłowanie do dyskrecji przejawia się równieŜ w anonimowości dotyczącej

samego studenta. Często bierze się to z przyjęcia załoŜenia, Ŝe wykładowca powinien taką

informację mieć skądinąd. Dla przykładu moŜna podać studenta, który dane o sobie podaje w

e-mailu do wykładowcy, natomiast przesłana w załączniku praca, np. streszczenie, nie

zawiera juŜ tych danych. Jest to błąd. Załącznik stanowi samoistną całość i jest to trochę tak,

jakby ktoś przysłał drugiej osobie swoją ksiąŜkę wyrwawszy strony ze swoim imieniem i

nazwiskiem, bo przecieŜ po informacji na kopercie lub teŜ z załączonego list wynika jasno,

kto jest autorem tej ksiąŜki…16.

Bronisław Bartusiak

16 Na marginesie dodać naleŜy, Ŝe student powinien zastanowić się nad formą informacji, którą przesyła lub podaje ustnie, przysyłając pracę zaliczeniową, czy teŜ zwracając się do wykładowcy w innej sprawie. Proszę postawić się w miejscu osoby, która prowadząc zajęcia z róŜnych przedmiotów, dla kilkunastu grup otrzymuje e-mail z imieniem, nazwiskiem i co najwyŜej numerem indeksu.

36

Podstawy pracy intelektualnej, czyli, jak korzystać ze swego umysłu

Paweł Przywara

Istnieją dość popularne, a przynajmniej popularyzowane przez media i rozmaitych

szarlatanów „podręczniki” tzw. doskonalenia umysłu, zwielokrotniania ilorazu inteligencji,

stawania się geniuszem w weekend itp. Na naszych zajęciach, niestety, nie będzie tego typu

rzeczy. My będziemy się uczyć naturalnego wykorzystania naszych mentalnych

(umysłowych) zdolności tak, by uzyskiwać jak najlepsze efekty w dalszej pracy intelektualnej

na studiach i po ich skończeniu.

Potraktujmy nasz umysł poglądowo, dla celów wykładu, jako dobrze znaną Państwu

maszynę, czyli samochód. KaŜdy z nas wie, Ŝe właściwe korzystanie z auta musi być

poprzedzone spełnieniem paru podstawowych warunków (pomijamy prawo jazdy i znajomość

przepisów drogowych, jako coś oczywistego). Musimy wiedzieć o aucie: 1) jak je uruchomić,

2) jak ono działa, 3) jak się nim posługiwać, 4) jak wyłączyć i 5) co zrobić, gdy wystąpią

usterki. Analogicznie, jeśli będziemy mówić o pracy intelektualnej (korzystaniu z umysłu),

będziemy musieli wiedzieć: 1) jak ją zapoczątkować, 2) jak ją przeprowadzać, 3) jak się nią

posługiwać, 4) jak ją zakończyć i 5) jak korygować błędy, które – mogę Państwa zapewnić –

w trakcie niej wystąpią.

Trzymając się przykładu z samochodem, nasz umysł, gdy korzystamy z niego w Ŝyciu

codziennym, pracuje na jałowym biegu. Nie wysilamy się w ciągu dnia intelektualnie (chyba,

Ŝe musimy przygotowywać się do jakiegoś egzaminu lub uczestniczymy w zajęciach

dydaktycznych, w trakcie których złośliwy wykładowca odpytuje akurat tych, co nic nie

wiedzą). Natomiast w trakcie pracy intelektualnej musimy wrzucić bieg (jeden, drugi, trzeci –

rzadko czwarty; piąty? prawie nigdy) i podkręcić obroty, by umysł zadziałał, jak naleŜy. Nie

zawsze się to udaje, ale to osobna sprawa.

Podobnie, jak z samochodem: jeśli nie potrafimy kierować, daleko (i bezpiecznie) nie

zajedziemy. Jeśli nie lubimy jeździć autem, podróŜe (w roli kierowcy, nie pasaŜera), będą nas

męczyć, złościć i wpędzać w depresję. Pracować intelektualnie trzeba teŜ umieć i, co więcej,

lubić. Jeśli ktoś „nie lubi myśleć” i, co gorsza, „nie ma zamiaru” nauczyć się pracować

intelektualnie, to, niestety, studia będą męczarnią i koszmarem (krew, pot i łzy). Jeśli zaś lubi,

to studia dostarczą intelektualnych przygód i satysfakcji, o jakich nawet mu się nie śniło.

37

Praca intelektualna u swych podstaw zasadza się na czynnościach analizowania i

syntetyzowania pewnych treści (najczęściej abstrakcyjnych17, oczywiście), co dobitnie

podkreśla francuski filozof Rene Descartes (Kartezjusz). (Na nieco wyŜszym piętrze zachodzi

formułowanie pewnych przesłanek i wyciąganie z nich wniosków, o czym szeroko mówi się

na zajęciach z logiki). Odwołajmy się w tym miejscu do kolejnego przykładu wziętego z

Ŝycia. Na zagrany przez jakiś rockowy zespół utwór muzyczny moŜna spojrzeć analitycznie:

jest w nim (równocześnie) taka a taka linia basu, takie a takie bicie perkusji, taki a taki

podkład gitarowy, taki a taki wokal itd. Syntetycznie patrząc na daną kompozycję, moŜna

stwierdzić, Ŝe praca wszystkich muzyków z tego zespołu stanowi pewną całość; utwór

muzyczny jest czymś jednym (mimo Ŝe składa się z poszczególnych dźwięków wygrywanych

przez poszczególnych instrumentalistów czy śpiewanych (lub ryczanych) przez frontmana).

Analogicznie, w przypadku czyjegoś poglądu, czyjejś myśli, moŜemy wyróŜnić pewne

składniki stanowiące ostateczne (nierozkładalne) elementy intelektualne (tego się

dowiadujemy z analizy poglądu danego myśliciela) oraz, Ŝe te elementy tworzą spójną całość

(pogląd, myśl)18.

Z pozoru wydawałoby się, Ŝe analizowanie czyichś poglądów, to nie tylko zajęcie

dość proste, by nie rzec, banalne, ale i jałowe. Po co to tak rozkładać na „czynniki pierwsze”?

Nic błędniejszego. Analiza intelektualna pozwala bowiem wyróŜnić składniki np. pojęciowe,

które częstokroć naprowadzają nas na właściwy sens danego sformułowania, na sens

dokładniejszy niŜ ten, który się nam jawił w wyniku pobieŜnego zapoznania się z tym

sformułowaniem. Ponadto, bardzo często dochodzi do sytuacji, Ŝe dany autor wprowadza

specyficzne znaczenie dla danego terminu, Ŝe proponuje jakieś nowe rozumienie danego

wyraŜenia, bądź teŜ odwołuje się do jakiegoś szczególnego znaczenia danego terminu -

znaczenia, które musimy odszukać (np. korzystając ze Słownika wyrazów obcych), a którego

nie braliśmy z początku pod uwagę. Bywa teŜ tak, Ŝe dopiero po precyzyjnej analizie

intelektualnej zaczynamy nareszcie rozumieć, co autor twierdzi, gdyŜ nieraz jest tak, Ŝe czyjś

pogląd wydaje się z początku zbyt trudny do uchwycenia albo zupełnie niezrozumiały19.

17 Mogą być teŜ treści percepcyjne, gdy np. analizujemy to, co i w jaki sposób spostrzegamy: stojąc w muzeum sztuki analizujemy kolorystykę malowidła i fakturę obrazu. 18 MoŜe się oczywiście trafić taka sytuacja, Ŝe czyjś pogląd okaŜe się po głębszej analizie intelektualnej wewnętrznie sprzeczny bądź budzący spore wątpliwości, co do spójności intelektualnej, w tym miejscu jednak nie interesują nas tego typu skomplikowane sytuacje. 19 Nie bierzemy tu pod uwagę sytuacji, gdy czyjeś poglądy są niezrozumiałe, bo są wyraŜone w mętnym języku lub są idiotyczne (np. poglądy niektórych polityków). Chodzi o sytuację, w której np. pewne naukowe twierdzenia są dla nas (zwłaszcza na początku studiów) trudne do zrozumienia, niejasne, zbyt skomplikowane itd. Nie trzeba chyba dodawać, Ŝe początkujący student powinien przystępować do nauki w szkole wyŜszej z duŜą dozą pokory i szacunku wobec uczonych oraz formułowanych przez nich teorii, jeśli bowiem taki student uwaŜa się za „mądrzejszego” od całego zastępu naukowców

38

Analizowanie intelektualne czyichś poglądów jest zajęciem niezwykle waŜnym na

studiach, gdyŜ pomaga nam w precyzyjnym referowaniu tych poglądów. Nie musimy (i nie

powinniśmy!) przytaczać (np. pisząc pracę ćwiczeniową) czyichś poglądów w takim

brzmieniu, w jakim zostały one podane w ksiąŜce danego autora czy zacytowane na

wykładzie. Po prawidłowo przeprowadzonej analizie i syntezie potrafimy sparafrazować

czyjś pogląd, podając pojęciowe odpowiedniki dla tych „elementów intelektualnych”, które

udało nam się (analitycznie) wydobyć z tego poglądu, a nawet wplatając jakieś własne ujęcie

myśli omawianego autora. Syntetyzowanie pozwala nam takŜe – o ile dysponujemy

odpowiednią wiedzą - chwytać sens czyjegoś poglądu w szerszym kontekście („z lotu

ptaka”), odnosić go do innych poglądów danego autora, konfrontować z myślą innych

teoretyków w danej dziedzinie, wreszcie: zestawiać z naszym własnym punktem widzenia w

danej sprawie (o ile, rzecz jasna, nim dysponujemy20).

To, co teraz Państwo przeczytają, zabrzmi moŜe zaskakująco, ale moŜna zadać pytanie: a

co jest treścią? Jak wyróŜnić, to, co jest istotne w poglądach danego autora? Rozwiązań tego

zagadnienia jest wiele:

1) zwykle to, co istotne mamy podane na wykładzie (wykładowca głosi: prof. John

Kovalsky twierdzi to a to w takiej a takiej sprawie21),

2) częstokroć mamy to wytłuszczone (lub w inny sposób zaznaczone22) w podręczniku,

3) kolega nam powiedział23,

4) znaleźliśmy to w internecie24,

5) przeczytaliśmy w tzw. popularno-naukowym artykule w jakimś czasopiśmie25,

i dydaktyków, to albo trafił w nieodpowiednie miejsce (po co „mędrcowi” studia?), albo zostanie w niedługim czasie przywołany do porządku, gdy dojdzie do pierwszych prac zaliczeniowych i egzaminów. „Brutalna rzeczywistość” zweryfikuje dobre (intelektualne) samopoczucie takiego studenta. 20 Częstokroć studentom wydaje się, Ŝe to, co głoszą, to ich własne poglądy w danej sprawie. Ta dość zabawna sytuacja pojawia się na zajęciach ćwiczeniowych oraz w trakcie pisania rozmaitych prac (np. zaliczeniowych, licencjackich). Studenci zwykle nie mają świadomości tego, Ŝe olbrzymia część tzw. ich poglądów pochodzi z mediów czy jest zasłyszana u rozmaitych „domorosłych autorytetów” (dziennikarzy, publicystów, ojców, wujków, dziadków itd.), które niekoniecznie muszą być naukowe. 21 Czasami moŜe to być jakaś KLASYFIKACJA POGLĄDÓW w danej sprawie. 22 Najczęściej rzeczy istotne (dla potencjalnego czytelnika) wskazywane są przez autora: wytłuszczeniem, kursywą, drukiem rozst rzelonym, podkreśleniem, no i ewentualnie obramowaniem jakiegoś twierdzenia. Pamiętać musimy jednak, Ŝe nie zawsze autorzy ułatwiają pracę czytelnikom i bywają sytuacje, w których my sami musimy – dzięki umiejętnemu zanalizowaniu tekstu – wydobyć z niego, to, co najistotniejsze. 23 To źródło nie zawsze jest pewne, gdyŜ zgodnie z zasadami tzw. poczty pantoflowej (czy głuchego telefonu), im więcej pośredników, tym bardziej przekręcony komunikat końcowy. Efekty (komiczne z reguły) takiego komunikowania wychodzą potem, niestety, na egzaminach, gdy student referuje czyjeś poglądy, nie skorzystawszy z wiarygodnych źródeł, tylko na podstawie relacji kolegi. 24 O naiwności młodzieńcza! Trudno byłoby chyba dziś znaleźć tego kogoś, kto wmówił studentom, Ŝe w Sieci są wiarygodne źródła informacji (powinien za to odpowiedzieć głową!). MoŜe są, a nawet na pewno są, jednakŜe 1) trzeba je umieć znaleźć, 2) trzeba wiedzieć, jak szukać, 3) nie są to te, bardzo spopularyzowane przez wieść gminną, źródła, z których korzystają leniwi studenci („ściąga.pl”, „fucio.pl” i inne „super-extra” pomocenaukowe.pl).

39

6) mamy ksiąŜkę (a nawet bibliografię = spis publikacji26) danego autora.

Zatrzymamy się przy tym ostatnim przypadku, zakładając, Ŝe kupiliśmy lub poŜyczyliśmy

waŜną pozycję naukową, a nie np. autobiografię27 i mamy za zadanie wydobyć to, co

najistotniejsze, a nie ma w pobliŜu ani spolegliwego wykładowcy, ani kolegi prymusa. W jaki

sposób znaleźć teraz to, co jest treścią poglądów danego autora?

1) Zwykle pomocny bywa wstęp28, omawiający (streszczający, krytykujący itd.)

poglądy danego autora.

2) Bez czytania ksiąŜki moŜemy się dowiedzieć o jej zawartości ze spisu treści oraz,

jeśli występuje, z tzw. indeksu pojęć29.

3) Warto zajrzeć do bibliografii prac, z których korzystał autor30.

4) Warto teŜ przejrzeć przypisy31 na stronicach ksiąŜki, zawierają one czasami sporo

komentarzy odautorskich, komentarzy tłumaczy, rozwinięć pewnych sformułowań

czy teŜ wyjaśnień terminologii technicznej.

PowyŜsze wskazówki są w pełni wystarczające, by uzyskać wstępną wiedzę nt. poglądów

interesującego nas autora. Musimy zarazem mieć jasną świadomości tego, Ŝe w przypadku

jakichkolwiek poglądów naukowych występują pewne podstawowe pojęcia („elementy

intelektualne”) , którymi posługuje się dany autor, podstawowe twierdzenia, które on

formułuje i tezy, jakie stawia, ale teŜ, co równie waŜne, towarzysząca im wszystkim

argumentacja, którą naleŜy, referując czyjeś poglądy, umieć odtworzyć ze zrozumieniem i –

ewentualnie – poddać krytyce (wskazać luki w argumentacji, zwrócić uwagę na niejasności,

niekonsekwencje, niedostrzeŜone przez autora sprzeczności czy myślowe przeskoki).

25 Niestety, jest to dość rozpowszechniony obecnie sposób nabywania „wiedzy”. Czytelnicy kolorowych magazynów rzadko zdają sobie sprawę, Ŝe dziennikarze udający znawców określonej problematyki i wyręczający naukowców w wyjaśnianiu pewnych zagadnień, nie przekazują obiektywnej wiedzy z danej dziedziny, a z reguły referują poglądy jakiejś „jednej strony”. 26 Bibliografia zwykle obejmuje ksiąŜki , artykuły oraz tzw. hasła encyklopedyczne (czyli teŜ swego rodzaju artykuły) opracowane przez danego autora lub kontynuatorów (ewentualnie krytyków) jego myśli naukowej. Czasami umieszcza się w niej wywiady z tymŜe autorem (rzadko wywiady nt. tego autora), ale tylko o ile jest to z jakichś względów istotne w referowaniu jego poglądów. 27 Zdarza się, naturalnie, Ŝe naukowcy w swoich autobiografiach podają jakieś istotne szczegóły związane z rozwojem danej teorii czy ewolucją poglądów, zwykle jednak w pracy intelektualnej korzystamy po prostu z czyichś prac czysto teoretycznych w danej dziedzinie. 28 Czasami krótka notka od wydawcy na okładce ksiąŜki juŜ podpowiada, jak wygląda tzw. rdzeń poglądów danego autora na daną kwestię. Niektóre pozycje naukowe zawierają takŜe krytyczne podsumowania poglądów w nich zaprezentowanych, pisane przez tłumacza lub innego znawcę przedmiotu. 29 Indeks pojęć występuje zwykle obok indeksu nazwisk, do których autor danej ksiąŜki się odwołuje. Indeks nazwisk z kolei pozwala nam odtworzyć ewentualnych oponentów teoretycznych autora oraz jego prekursorów lub kontynuatorów jego myśli. 30 Dowiemy się w ten sposób, do jakich pozycji naukowych on nawiązuje, z czym polemizuje, co uwaŜa za wartościowe dla swojej pracy itd. 31 To jest właśnie przypis, czyli poprzedzony indeksem liczbowym komentarz, adres bibliograficzny (informacja o źródle danego cytatu, poglądu itp.).

40

Powiedzieliśmy sobie parę słów o „wchłanianiu” pewnych treści intelektualnych z

wykładów i ksiąŜek naukowych. Jak to jednak jest, gdy napotykamy publikację (np. artykuł),

w której „nie ma wyraźnych podpowiedzi” ani jednoznacznych wskazówek dotyczących tego,

co jest waŜne32?

Czytając jakiś tekst naukowy po raz pierwszy, nie powinniśmy teŜ ulegać złudzeniu, Ŝe

wszystko jest proste i zrozumiałe. Nieraz bowiem nawet właśnie na pierwszy rzut oka

sformułowania wyglądające prosto i zrozumiale kryją dodatkowe znaczenia i/lub słuŜą do

naprowadzania czytelnika na te znaczenia. Niektórzy autorzy posługują się ponadto np.

językiem obrazowym, metaforami wyłącznie po to, by czytelnikom unaocznić jakąś bardzo

skomplikowaną problematykę, która wyraŜona w języku specjalistycznym, technicznym,

byłaby trudna do przyswojenia.

NajwaŜniejsze w naszej lekturze tekstu naukowego winno być niezwłoczne (od

pierwszych chwil) sporządzanie notatek. Zwykle czytanie ksiąŜek czy artykułów w szkole

średniej nie wiąŜe się z wynotowywaniem jakichś istotnych składników (nie wspominając o

beletrystyce, której przecieŜ nie czytamy z ołówkiem w ręku). Obcowanie z literaturą

naukową, to, podkreślmy, nieustanne notowanie. Mało tego, czytanie na studiach jakiegoś

dzieła naukowego i zarazem nierobienie notatek zupełnie mija się z celem.

Zapisywanie istotnych sformułowań znalezionych w danym tekście naukowym pozwala

nam:

1) uniknąć mozolnej, ponownej lektury „od deski do deski” (dysponujemy

streszczeniem, wypunktowaniem tego, co najwaŜniejsze) w przypadku

konieczności pisania pracy ćwiczeniowej, której tematyka wiąŜe się z daną ksiąŜką,

artykułem itd.,

2) utrwalić wiedzę zawartą w tymŜe tekście (i to w formie skrótowej, wszak nie

przepisujemy ksiąŜki, jak średniowieczni skrybowie),

3) sporządzić notatki, które mogą być bardzo cenne przy zbieraniu materiałów do

pracy licencjackiej i/lub magisterskiej.

Krótko mówiąc, notowanie w trakcie lektury tekstu naukowego pozwala nam

zaoszczędzić czas, którego będziemy potrzebować w przyszłości, ale teŜ – nie ma co

ukrywać – z konieczności wydłuŜa tę lekturę. Jest to jednak naturalna kolej rzeczy,

32 Takich sytuacji raczej nie ma, gdy czytamy publikacje naukowe, te bowiem charakteryzują się m.in. tym, Ŝe posiadają tzw. abstrakt (krótkie omówienie zawartości artykułu lub po prostu jego streszczenie) oraz (zwykle pod koniec artykułu) krótki indeks najwaŜniejszych pojęć, jakimi posługuje się w swojej pracy autor. ZałóŜmy jednak, Ŝe wykładowca zadał nam do lektury fragment ksiąŜki, w którym nawet tego typu ułatwień dla czytelnika nie ma.

41

pamiętajmy bowiem, Ŝe ksiąŜek naukowych nie czytamy w tak szybkim tempie, jak

powieści sensacyjne.

Teksty naukowe wymagają od nas koncentracji i abstrakcyjnego myślenia. Niestety,

innej drogi nie ma. Musimy po prostu umieć intelektualnie operować treściami, które

przedostają się do naszego umysłu w trakcie tego typu lektury. Musimy umieć dostrzegać

wzajemne relacje między tymi treściami, wiedzieć, co z czym się łączy, a co nie – oraz:

dlaczego jedne treści są ze sobą związane, a drugie nie33. Jeśli po przeczytaniu jakiegoś

tekstu nie wiemy, jakimi podstawowymi pojęciami posługuje się autor, ani w jaki sposób

ów autor wiąŜe je ze sobą, to moŜemy być pewni, Ŝe nie będziemy w stanie zreferować

właściwie jego poglądu, koncepcji.

Lektura tekstu naukowego – co znowu jest waŜne i warte podkreślenia – wymaga od

nas zapamiętywania pewnej naukowej terminologii, charakterystycznej dla danej

dziedziny (psychologii, informatyki, filozofii, socjologii itd.). Nie da się od tego uciec i

studenci, którym się wydaje, Ŝe zapamiętanie terminologii („wbicie sobie do głowy”) nie

jest konieczne, bo zawsze moŜna coś „opowiedzieć swoimi słowami”34 tkwią w wielkim

błędzie.

No dobrze, ale skąd nagle przeszliśmy do kwestii lektury czyjejś publikacji naukowej,

skoro mieliśmy mówić o intelektualnej pracy naszego umysłu? OtóŜ, Ŝeby pewne

wyabstrahowane przez nas treści moŜna było uczynić przedmiotem naszego myślenia,

musimy uprzednio z tymi treściami się zapoznać. Mówiąc prościej: nie moŜemy

intelektualnie „obrabiać” (analizować i syntetyzować) jakichś treści, jeśli ktoś nam ich

wcześniej nie przekaŜe.

Biorąc pod uwagę mentalność (umysłowość) przeciętnego absolwenta szkoły średniej,

to moŜna z duŜą dozą prawdopodobieństwa przewidywać35, Ŝe „intelektualna zawartość

umysłu” takiego „osobnika” (bez względu na płeć) to przede wszystkim:

1) treści nabyte w trakcie edukacji, plus

33 Tu juŜ dochodzimy do skomplikowanych kwestii związanych z zachodzeniem relacji między zakresami pewnych wyraŜeń. Szeroko na ten temat dowiecie się Państwo na zajęciach z logiki, tu jednak pozwolę sobie odesłać Państwa do lektury tekstu G. Kurczewskiego. 34 Ta nieszczęsna formułka, którą wbiły do uczniowskich głów „panie od polskiego”, potrafi przez długi czas w umysłach studentów czynić na studiach wielkie spustoszenia - istnieją bowiem poglądy, których po prostu nie da się wypowiedzieć bez uŜycia specjalistycznej terminologii, czyli Ŝargonu naukowego. Banalnym przykładem jest tu choćby informatyka. Spróbujcie Państwo przekazać jakiemuś laikowi wiedzę z obsługi komputera, nie wtajemniczając tego kogoś w specjalistyczną terminologię, typu „mysz”, „klawiatura”, „monitor”, „formatowanie”, „edytor” itd. 35 Nothing personal, pals :)

42

2) treści nabyte w trakcie obcowania z innymi ludźmi (rówieśnikami, rodziną itd.),

plus, ewentualnie,

3) treści nabyte w trakcie obcowania z rozmaitymi mediami.

Na tychŜe treściach, powiedzmy, „szkolno-rówieśniczo-medialnych” pracuje umysł

wchodzącego w dorosłość nastolatka.

Tymczasem szkoła wyŜsza uczy – uwaga!, czapki z głów! - zupełnie nowego typu

myślenia: NAUKOWEGO36. Nie wchodząc tu w szczegóły, dodajmy tylko tyle, Ŝe myślenie

naukowe generalnie ma się nijak do myślenia, którego uczy się młodzieŜ w szkole średniej.

Początkujący student powinien mieć więc jasną świadomość tego, Ŝe wstępując w mury

uczelni musi się poddać intelektualnemu kształtowaniu niejako na nowo i wielu (z reguły

bardzo złych37) nawyków wyniesionych ze szkoły średniej będzie się musiał pozbyć.

Wielu teŜ rzeczy będzie się trzeba po prostu nauczyć. Dla leniwców oznacza to katorgę,

dla zapaleńców – wielką przygodę. Nauka stworzona została bowiem po to, byśmy lepiej

rozumieli świat, studia dostarczają nam więc pewnej wiedzy o otaczającej nam rzeczywistości

- wiedzy, której nie zdobylibyśmy nigdy „na własną rękę”, tj. nie studiując. Dobrze jest zająć

juŜ od początku postawę współpracy z prowadzącymi zajęcia dydaktyczne, gdyŜ postawa

„kontestatora” wcześniej czy później obraca się przeciw kontestującemu wyŜszą edukację.

Konieczne wydaje się teŜ u studenta otwarcie umysłu na nowe treści i w pewnej mierze,

pozostawienie dotychczasowej wiedzy szkolno-rówieśniczo-medialnej w domu, tak jakbyśmy

się „wszystkiego uczyli od zera”.

Obcowanie z tekstem naukowym wymaga od nas, jak wspomnieliśmy, koncentracji,

uwagi, „działania w zwolnionym tempie”, nie tylko dlatego, Ŝe moŜe być to tekst

„trudny”, „nafaszerowany cięŜką terminologią”, ale teŜ ze względu na to, Ŝe w trakcie

lektury po prostu się… uczymy.

Mniej więcej wiemy, co to znaczy „uczyć się” czegoś – przypominają się nam od razu

obrazki ze szkoły i pani nauczycielka/pan nauczyciel przemawiający sprzed tablicy.

JednakŜe w przypadku publikacji naukowych uczymy się nowych pojęć oraz uczymy się

szczególnego, teoretycznego patrzenia na świat (ujmowania pewnych rzeczy, zajmowania

36 Szerzej nt. temat w artykule G. Kurczewskiego. 37 Do takich nawyków naleŜy nie tylko ZŁE ZACHOWANIE, ODPISYWANIE, ŚCIĄGANIE czy NIEPRZYGOTOWYWANIE SIĘ DO ZAJĘĆ, ale teŜ NIEPRAWIDŁOWE UCZENIE SIĘ (np. tylko pamięciowe, a nie rozumowe) i BIERNE UCZESTNICZENIE W ZAJĘCIACH (w szkole zwykle „pani” lub „pan” dyktują, co ma uczeń „wiedzieć”). Na studiach jesteśmy od początku motywowani i obligowani do AKTYWNEGO uczestnictwa (zadawania pytań, formułowania hipotez, analizowania czyichś poglądów, krytykowania określonych poglądów, zreflektowanego (przemyślanego) argumentowania „za” lub „przeciw” danej koncepcji, pisania samodzielnych prac itd.).

43

róŜnych postaw intelektualnych). Uczymy się ponadto bardzo precyzyjnego

wypowiadania się, dokładnego definiowania itd., co niejednokrotnie wiąŜe się z

dokładnym określeniem znaczenia słów, którymi posługujemy się na co dzień – słów

wydających się nam zupełnie zrozumiałymi38.

Co więcej, ten aspekt nauczania („gdy czytam, ktoś mnie czegoś uczy”) wydaje się

najistotniejszy w tekstach, które nas tu interesują. O ile bowiem, czytając powieści

science-fiction czy kryminały (czy wreszcie, ckliwe romanse), szukamy przyjemności

intelektualnej i niezbyt wyrafinowanej rozrywki (ewentualnie chcemy się wypłakać do

poduszki nad losami nieszczęśliwie zakochanych), o tyle, wertując publikacje naukowe,

musimy starać się nadąŜać za tokiem myślenia autora. Musimy. Nie ma „zmiłuj się”. Jeśli

nie będziemy rozumieli, co autor do nas mówi, o czym mówi i o co mu chodzi, to lektura

będzie całkowicie bezowocna (wtedy teŜ trzeba będzie podjąć się jej na nowo, od

początku39). Przeczytanie zaś jakiejś publikacji naukowej bez zrozumienia, bez wniknięcia

intelektualnego w to, co autor w niej zawarł, nie pozwoli nam przygotować się do zajęć

ani napisać pracy na podstawie danego tekstu.

Proponuję zatem teraz intelektualne, „relaksacyjne” ćwiczenia z fragmentami tekstów,

które najpierw zostaną podane bez uwag pomocniczych, a następnie, po krótkim

komentarzu, razem z nimi. Zaznaczmy, Ŝe tego typu uwagi pomocnicze (notatki!)

najlepiej czynić osobiście we własnym zakresie (najlepiej, gdy dysponujemy kserokopią

jakiegoś naukowego tekstu). PoniŜsze teksty, dodajmy, pochodzą z ksiąŜek, których

tytuły niech pozostaną na razie tajemnicą - dla utrudnienia Państwu zadania.

I. Proszę wczytać się w początkowy fragment i wydobyć na własną rękę to, co jest w

nim najistotniejsze:

1) najwaŜniejsze terminy,

2) najwaŜniejsze fragmenty zdań,

3) najwaŜniejsze myśli wyraŜone w zdaniach,

38 Na przykład słowo „znak”. Nie mielibyśmy większego trudu ze wskazaniem na te obiekty, które są znakami, czy jednak udałoby się nam w sposób ogólny i jednoznaczny zdefiniować to, czym jest znak? Czy udałoby się nam (nie dysponując wiedzą z teorii znaków, czyli tzw. semiotyki) ująć w takiej definicji najwaŜniejsze aspekty znaku? Klasycznie znak definiowany jest następująco: znak jest to 1) to, co odsyła nas do jakiegoś (innego) przedmiotu, niejako go w pewnym aspekcie zastępując, oraz 2) to, za pomocą czego poznajemy coś innego. ZauwaŜmy, Ŝe w tej definicji nie zostały uŜyte Ŝadne określenia kojarzące się nam ze znakami („symbol”, „informacja”, „oznaczenie”, „oznaka” itp.). 39 Lub skonsultować z lekarzem/farmaceutą ☺.

44

a następnie proszę spróbować podać pogląd, jaki w niniejszym fragmencie jest

zawarty.

Mówiąc o historii działań dywersyjnych w prowadzeniu wojen, naleŜy podkreślić, Ŝe

aŜ do drugiej wojny światowej dywersja była stosowana jako uzupełnienie wojny

konwencjonalnej, tej, którą prowadzi się i rozstrzyga na froncie za pomocą broni.

Tymczasem od jakichś dwudziestu lat nastąpiła zasadnicza zmiana: nowa koncepcja

wojny zaciera stopniowo tradycyjną jej koncepcję i w tej nowej formie wojny dywersja

stała się podstawową bronią. Strategia wojny totalnej wyklucza dziś bowiem zastosowanie

zbrojnej interwencji z zewnątrz: zamiast agresji zbrojnej na kraj, który zamierza się

opanować, wywoła się wewnątrz tego państwa, za pomocą odpowiednich działań dobrze

wyszkolonych dywersantów proces osłabiania władzy, podczas gdy małe grupki

partyzanckie, przedstawiane jako „spontaniczna emanacja dąŜeń ludu”, podejmą nowy

typ działań bojowych, głosząc oficjalnie „wojnę rewolucyjno-wyzwoleńczą”, a w

rzeczywistości – dąŜąc do przyspieszenia procesu rozkładu kraju, a następnie – objęcia

władzy.

Klasyczna koncepcja traktowała dywersję i wojnę psychologiczną jako jedno spośród

wielu narzędzi prowadzenia wojny i rezygnowała z nich w momencie jej zakończenia.

Państwa zachodnie, skrępowane tym archaicznym podziałem, nie zrozumiały, Ŝe wojna

psychologiczna burzy klasyczny podział między wojną a pokojem. Jest to wojna

niekonwencjonalna, niemająca nic wspólnego z normami prawa międzynarodowego i

prawami wojny; jest to wojna totalna wprawiająca w osłupienie jurystów i dąŜąca do

osiągnięcia swych celów poza ramami wypracowanych przez nich norm prawnych.

II. To zadanie juŜ będzie trudniejsze i zapewne na pierwszy rzut oka „odstraszy

Państwa”. Jeśli jednak wykaŜą się Państwo dostateczną cierpliwością, pod koniec lektury

zagadka sama się rozwiąŜe, a autor sam wszystko wyjaśni. Proszę postąpić podobnie, jak

w ćwiczeniu pierwszym, tj. wynotować najwaŜniejsze terminy, fragmenty zdań, a

następnie podać pogląd pewnego brytyjskiego uczonego referowany przez autora pracy.

Na czym polega performatywna funkcja mowy? Mowa jest przede wszystkim

narzędziem przekazywania informacji przez ludzi sobie nawzajem, informacji o faktach i

zjawiskach fizycznych, psychicznych i innych, o faktach obecnych, przeszłych i przyszłych.

45

Przeto za najwaŜniejszą funkcję mowy poczytuje się jej funkcję komunikacyjną, którą

określa się takŜe jako funkcję informacyjno-sprawozdawczą.

Gdy wypowiedzi językowe pełnią swą funkcję informacyjno-sprawozdawczą, to, o

czym informują, jest niezaleŜne od nich samych; jeśli obiekt wypowiedzi istnieje, to

istnieje zupełnie niezaleŜnie od tego, czy istnieje sama wypowiedź, czy teŜ się w ogóle nie

narodziła. Lecz podczas gdy jedne wypowiedzi informują o faktach od nich niezaleŜnych,

inne bezpośrednio tworzą fakty: oczywiście nie fakty fizyczne, lecz np. fakty prawne.

Oświadczenia męŜczyzny i kobiety o wstąpieniu w związek małŜeński tworzą w

konkretnym wypadku ten związek i wypływające zeń prawa i obowiązki partnerów.

Oświadczenia o zawarciu umowy kupna-sprzedaŜy tworzą uprawnienia i obowiązki

kupującego i sprzedawcy wobec siebie nawzajem. Oświadczenie o wypowiedzeniu wojny

tworzy stan wojny między dwoma państwami itd. Fakty te nie są niezaleŜne od aktów

mowy, przeciwnie zostają przez nie powołane do Ŝycia.

Austin wyodrębnił wypowiedzi performatywne, tzn. wypowiedzi tworzące nowe fakty,

wypowiedzi, w których – jak twierdził – „mówienie jest robieniem”, z całej reszty

wypowiedzi językowych i szczegółowo opisał ich właściwości.

Powróćmy teraz do fragmentu nr 1. Jakie wyrazy i zwroty naleŜałoby wynotować w

trakcie lektury ilustrujemy poniŜej:

Mówiąc o historii działań dywersyjnych w prowadzeniu wojen, naleŜy podkreślić, Ŝe

aŜ do drugiej wojny światowej dywersja była stosowana jako uzupełnienie wojny

konwencjonalnej, tej, którą prowadzi się i rozstrzyga na froncie za pomocą broni.

Tymczasem od jakichś dwudziestu lat nastąpiła zasadnicza zmiana: nowa koncepcja

wojny zaciera stopniowo tradycyjną jej koncepcję i w tej nowej formie wojny dywersja

stała się podstawową bronią. Strategia wojny totalnej wyklucza dziś bowiem zastosowanie

zbrojnej interwencji z zewnątrz: zamiast agresji zbrojnej na kraj, który zamierza się

opanować, wywoła się wewnątrz tego państwa, za pomocą odpowiednich działań dobrze

wyszkolonych dywersantów proces osłabiania władzy, podczas gdy małe grupki

partyzanckie, przedstawiane jako „spontaniczna emanacja dąŜeń ludu”, podejmą nowy

typ działań bojowych, głosząc oficjalnie „wojnę rewolucyjno-wyzwoleńczą” , a w

rzeczywistości – dąŜąc do przyspieszenia procesu rozkładu kraju, a następnie – objęcia

władzy.

46

Klasyczna koncepcja traktowała dywersję i wojnę psychologiczną jako jedno spośród

wielu narzędzi prowadzenia wojny i rezygnowała z nich w momencie jej zakończenia.

Państwa zachodnie, skrępowane tym archaicznym podziałem, nie zrozumiały, Ŝe wojna

psychologiczna burzy klasyczny podział między wojną a pokojem. Jest to wojna

niekonwencjonalna, nie mająca nic wspólnego z normami prawa międzynarodowego i

prawami wojny; jest to wojna totalna wprawiająca w osłupienie jurystów i dąŜąca do

osiągnięcia swych celów poza ramami wypracowanych przez nich norm prawnych.

Analizują ten tekst wydobywamy najwaŜniejsze terminy (dzięki nim dowiadujemy się,

jakimi pojęciami posługuje się autor): „wojna”, „dywersja”, „wojna konwencjonalna”,

„wojna niekonwencjonalna”, „klasyczna koncepcja wojny”, „nowa koncepcja wojny”,

„dywersanci”, „wojna psychologiczna”40. Zrozumienie zaleŜności między tymi

wyraŜeniami pozwala nam zrozumieć zaleŜności między pojęciami i zacząć chwytać, „o

co w tekście chodzi”, nawet jeśli jeszcze nie dysponujemy jasnym zrozumieniem tego, co

twierdzi autor. A jakie to zaleŜności dają się tu wydobyć? Np. takie:

1) „dywersja” – „wojna konwencjonalna” – autor twierdzi (w akapicie

początkowym), Ŝe ta pierwsza stanowi „uzupełnienie” tej drugiej,

2) „dywersja” – „wojna niekonwencjonalna” – autor twierdzi (w akapicie drugim),

Ŝe ta pierwsza stanowi „podstawową broń” tej drugiej,

3) „dywersja” – „dywersanci”,

4) „dywersja” – „wojna psychologiczna” itp.

Wchodząc na nieco wyŜszy intelektualnie poziom, czyli zaczynając syntetyzować

pewne treści wydobyte z powyŜszego tekstu, dowiadujemy się, Ŝe istnieją dwie koncepcje

wojny: klasyczna i nowa, w której przede wszystkim stosuje się dywersję. Na czym ta

dywersja polega? Dowiadujemy się z tekstu, Ŝe dywersanci (tu dodatkowo: „grupki

partyzanckie”) stosują działania, które pozorują „rewolucyjne dąŜenia ludu”, działania

mające posłuŜyć tymŜe dywersantom w przejęciu władzy w danym kraju. Domyślamy się,

Ŝe dywersanci sprzymierzeni są z innym państwem-agresorem, odpowiadającym za tę

dywersję.

Pogląd autora jest więc taki, Ŝe w okresie tzw. zimnej wojny41 wypracowano zupełnie

nowy sposób podbijania jakichś państw. Metoda tego podboju pozwala agresorowi

40 Oczywiście tych terminów moŜna wydobyć więcej. 41 Skoro mowa o „dwudziestu latach po II wojnie”, to moŜemy się domyślać, Ŝe chodzi jeszcze o geopolityczny układ sił sprzed upadku Związku Sowieckiego i bloku komunistycznego.

47

zacierać róŜnicę między wojną a pokojem, omijać międzynarodowe normy prawne i

zarazem nie angaŜować się zbrojnie bezpośrednio, tylko za pomocą (wspieranych

rozmaicie) grup dywersyjnych działających na terenie podbijanego kraju.

Co najwaŜniejszego daje się wynotować w drugim tekście ćwiczeniowym

podejmującym zagadnienia z zupełnie innej dziedziny nauki?

Na czym polega performatywna funkcja mowy? Mowa jest przede wszystkim

narzędziem przekazywania informacji przez ludzi sobie nawzajem, informacji o faktach i

zjawiskach fizycznych, psychicznych i innych, o faktach obecnych, przeszłych i przyszłych.

Przeto za najwaŜniejszą funkcję mowy poczytuje się jej funkcję komunikacyjną, którą

określa się takŜe jako funkcję informacyjno-sprawozdawczą.

Gdy wypowiedzi językowe pełnią swą funkcję informacyjno-sprawozdawczą, to, o

czym informują, jest niezaleŜne od nich samych; jeśli obiekt wypowiedzi istnieje, to

istnieje zupełnie niezaleŜnie od tego, czy istnieje sama wypowiedź, czy teŜ się w ogóle nie

narodziła. Lecz podczas gdy jedne wypowiedzi informują o faktach od nich niezaleŜnych,

inne bezpośrednio tworzą fakty: oczywiście nie fakty fizyczne, lecz np. fakty prawne.

Oświadczenia męŜczyzny i kobiety o wstąpieniu w związek małŜeński tworzą w

konkretnym wypadku ten związek i wypływające zeń prawa i obowiązki partnerów.

Oświadczenia o zawarciu umowy kupna-sprzedaŜy tworzą uprawnienia i obowiązki

kupującego i sprzedawcy wobec siebie nawzajem. Oświadczenie o wypowiedzeniu wojny

tworzy stan wojny między dwoma państwami itd. Fakty te nie są niezaleŜne od aktów

mowy, przeciwnie zostają przez nie powołane do Ŝycia.

Austin wyodrębnił wypowiedzi performatywne, tzn. wypowiedzi tworzące nowe fakty,

wypowiedzi, w których – jak twierdził – „mówienie jest robieniem”, z całej reszty

wypowiedzi językowych i szczegółowo opisał ich właściwości.

WaŜne terminy w powyŜszym tekście to: „mowa”, „funkcje mowy”, „wypowiedzi

językowe”, „fakty”, „funkcje wypowiedzi językowych”, „oświadczenia”, ale

najwaŜniejszy to: „performatywna funkcja mowy”.

Jeśli naszym zadaniem jest przeprowadzić „rozbiór intelektualny” jakiegoś tekstu, to

musimy umieć najpierw wyłowić najistotniejsze (w tymŜe tekście) elementy. Po tym

„połowie” powinno być dla nas jasne:

48

1) na co autor zwraca uwagę, o jakich rzeczach mówi,

2) w jakim świetle coś przedstawia, jaki aspekt określonego zagadnienia wydobywa.

Po „zebraniu” elementów w całość powinno być dla nas jasne:

1) z jakiego punktu widzenia formułuje dany autor swój pogląd,

2) jakiego aspektu nie uwzględnia, pomija lub teŜ, jaki aspekt „bagatelizuje”.

(Następnie zaś, tj. w trakcie nieco szerszej syntezy, czyli po skonfrontowaniu poglądu

danego autora z poglądami innych znawców problematyki, powinniśmy wiedzieć:

1) do której grupy poglądów zaklasyfikować dane stanowisko,

2) jakie są mocne, a jakie słabe strony danego stanowiska, danej koncepcji,

3) w których miejscach ta koncepcja jest dobrze uzasadniona, a

4) w których jest podatna na potencjalną krytykę)42.

Skutkiem powyŜszych naszych ćwiczeń z analizy i syntezy intelektualnej oraz

rozwaŜań jest nie tylko pewna (dobrze pojęta) gimnastyka umysłu43, ale i to, Ŝe nabyliśmy

pewnej teoretycznej wiedzy z określonych dziedzin: teorii dywersji oraz teorii języka.

Oczywiście, ktoś dociekliwy mógłby teraz zawołać: jak to, a co z samodzielnym

analizowaniem i syntetyzowaniem? Co z samodzielnym operowaniem na pewnych

intelektualnych treściach?

Oczywiście, jest to moŜliwe – i szczerze Państwu tego Ŝyczymy – ale, zaznaczmy, Ŝe

jest to do osiągnięcia dopiero po nabyciu pewnej naukowej, teoretycznej wiedzy. KaŜdy z

Państwa, rzecz jasna, myśli samodzielnie, lecz jest to w olbrzymiej mierze tzw. myślenie

praktyczne związane z rozwiązywaniem kwestii Ŝyciowych i rozmaitych codziennych

problemów. Na samodzielne myślenie teoretyczne pozwalają nam dopiero długie i

rzetelne studia. Przed Państwem więc jeszcze trochę pracy. Do dzieła :) Powodzenia.

Paweł Przywara

Bibliografia:

E. Grodziński, Wypowiedzi performatywne. Z aktualnych zagadnień filozofii języka,

Wrocław 1980, s. 5-6.

42 Ten aspekt analizy i syntezy intelektualnej musimy w naszych rozwaŜaniach pominąć, gdyŜ musielibyśmy znać inne poglądy z teorii dywersji czy teorii języka. Nie było to zaś celem niniejszego artykułu, by przytaczać szeroki kontekst powyŜszych teorii. 43 To dość Ŝartobliwe określenie kryje za sobą nieco dydaktycznej treści. Warto gimnastykować się intelektualnie – nie tyle rozwiązując krzyŜówki (z encyklopedią czy poradnikiem krzyŜówkowicza w ręku), ale wczytując się w trudne teksty wymagające od nas korzystania np. ze Słownika wyrazów obcych.

49

R. Mucchielli, Diagnoza specjalisty, tł. A. Arciuch, w: Dezinformacja oręŜ wojny, red.

V. Volkoff, Warszawa 1991, s. 94-115.

50

Jak analizować tekst naukowy i nie oszaleć? Zagadnienia wstępne

Paweł Przywara

Zazwyczaj, gdy na zajęciach z tutorialu pytamy studentów, co odróŜnia tekst literacki

od tekstu naukowego, to specjalnych trudności z odpowiedzią nie mają. Wiedzą, Ŝe tekst

literacki mówi z reguły o czyichś losach, zawiera rozmaite opisy (miejsc, postaci, sytuacji),

zawiera dialogi lub monologi, podczas gdy tekst naukowy zawiera specjalistyczną

terminologię, przeróŜne definicje, twierdzenia, skomplikowane wnioskowania itd. Kiedy

jednak pytamy, czym się róŜni lektura tekstu literackiego od lektury tekstu naukowego, to

albo nie wiedzą, albo odpowiadają, Ŝe ten ostatni „czyta się ze zrozumieniem”, tak jakby

obcowanie z literaturą nie wymagało naszego zrozumienia tekstu. Tymczasem róŜnice między

czytaniem artykułu naukowego a czytaniem opowiadania jest olbrzymia. Jeśli bowiem nie

jesteśmy krytykami literackimi (którzy muszą wynotowywać pewne istotne elementy tekstu,

by potem móc je wykorzystać w recenzji), to nie musimy beletrystyce poświęcać tyle czasu i

wysiłku, co ksiąŜkom naukowym.

Tekst naukowy musimy analizować. Powierzchowna lektura (na zasadzie „zwykłego

przeczytania”) prowadzi zwykle donikąd – niewiele zrozumiemy. Tekst naukowy czyta się

inaczej niŜ beletrystykę: 1. czytamy bardzo powoli, 2. czytamy wielokrotnie (niektóre

fragmenty lub całość), 3. czytamy z ołówkiem lub markerem w ręku (zakreślając istotne

części), 4. czytamy, robiąc notatki (przepisując waŜne sformułowania, definicje,

argumentację). Taki sposób czytania wynika ze strukturalnej odmienności nie tylko tekstu

naukowego, ale przede wszystkim naukowego języka, który moŜemy w pewnej mierze

nazwać językiem sztucznym, konstruowanym specjalnie na potrzeby konkretnej dyscypliny

(np. terminologia podstawowa fizyki teoretycznej róŜni się od terminologii socjologii). To z

kolei, Ŝe jest to język „sztuczny” wymaga od nas nauczenia się pewnych sformułowań –

przyswojenia sobie naukowego Ŝargonu oraz nabycia umiejętności naukowego wypowiadania

się (formułowania zdań w naukowy sposób).

Studenci, którzy mają jeszcze w pamięci szkołę średnią, przynoszą częstokroć z niej

nawyk „wypowiadania się swoimi słowami”, co, tłumacząc na polski oznacza unikanie języka

naukowego za wszelką cenę. O ile bowiem „swoimi słowami” moŜna w szkole średniej

opowiadać o losach bohaterów lektur, o tyle nie da się w taki sposób streszczać czy omawiać

tekstów naukowych. W nauce (a więc i na studiach) im szybciej nabędziemy umiejętność

wypowiadania się specjalistycznym słownictwem, tym łatwiej nam będzie pisać prace

51

ćwiczeniowe, zaliczeniowe, a potem licencjacie i magisterskie. Od tego nie ma ucieczki i nie

jest to zjawisko, które powinno nas wpędzać w udrękę. ZauwaŜmy, Ŝe do nauczenia się

prawidłowej obsługi komputera musimy znać (przynajmniej w stopniu podstawowym)

słownik informatyczny: myszka, plik, pamięć, dysk twardy, CD, okno, ikonka, kursor,

antywirus, logowanie itd. Nikt z nas nawet nie próbuje tej technicznej terminologii

zastępować „swoimi słowami” chociaŜby z tego powodu, Ŝe inni uŜytkownicy komputerów

nie wiedzieliby, o co nam chodzi, gdybyśmy zamiast nazw juŜ przyjętych w danym

środowisku zaczęli stosować wymyśloną przez nas nomenklaturę.

Analogicznie jest z nauką. śargon naukowy, który z początku moŜe się wydawać dość

cięŜką strawą dla naszego intelektu (po co tyle skomplikowanych słów?) jest zwykle

uniwersalnym językiem naukowców i… studentów (zajmujących się danymi

dyscyplinami) i po prostu nie da się go zastąpić niczym innym, jeśli nie chce się odejść od

wzorców dokładności w wypowiadaniu się i od dąŜenia do jednoznaczności tego języka. Jeśli

zaś komuś się wydaje, Ŝe nie ma większej róŜnicy między językiem potocznym a naukowym,

to niestety, jest w wielkim błędzie i wcześniej czy później będzie musiał zmienić zdanie.

Jeśli nie chcemy oszaleć, analizując tekst naukowy, to powinniśmy zastosować

następującą procedurę. Po pierwsze: wyszukujemy terminy kluczowe, po drugie: szukamy

zdań kluczowych, po trzecie: wynajdujemy kluczowe fragmenty. Terminami kluczowymi są

zwykle rzeczowniki (lub czasowniki) charakterystyczne dla danej dyscypliny naukowej (np.

grupa społeczna w socjologii, czasoprzestrzeń w fizyce itd.), zdania kluczowe to z reguły

jakieś definicje44, tezy, twierdzenia (mogą to więc być zdania zawierające terminy kluczowe),

zaś fragmenty kluczowe to juŜ pewne ciągi zdań i jest to najczęściej jakiś rodzaj

rozumowania, jakieś wnioskowanie (przechodzenie od jakichś przesłanek do określonej

konkluzji) czy jakaś argumentacja (uzasadnianie jakieś stanowiska, wyjaśnianie czegoś,

podpieranie jakiejś tezy itd.). Szukamy więc w tekście naukowym: 1. terminów kluczowych,

2. zdań kluczowych i 3. fragmentów kluczowych i jeśli będziemy się trzymać tej prostej

procedury, nie oszalejemy, tzn. nie zagubimy się w gąszczu lektury.

Studenci, z którymi prowadziliśmy tutorial, dziwili się, Ŝe do analizy tekstu

naukowego dostarczano im do streszczenia czasem próbki tekstów niezwiązanych z ich

zainteresowaniami czy specjalizacją. Twierdzili, Ŝe się na danej dyscyplinie nie znają, wobec

tego, jak mogą streścić tekst do niej naleŜący. Pomijając juŜ fakt, Ŝe owe próbki tekstów

pochodziły z popularno-naukowego pisma (a nie specjalistycznego), to studenci zachowali się

44 Na temat definicji por. rozdział Definiowanie dla początkujących G. Karczewskiego.

52

trochę jak dzieci, które przychodząc na WF, mówią, Ŝe nie będą robić przewrotów, gdyŜ

nigdy ich nie robiły, więc nie umieją robić. MoŜna powiedzieć, Ŝe obcowanie z tekstem

naukowym to bardzo często uczenie się czegoś, czego jeszcze się nie wie. Dopiero wnikliwa

lektura jakiegoś artykułu „oświeca” nas w jakiejś materii, „pokazuje” nam rozmaite

rozwiązania jakiegoś problemu lub teŜ przybliŜa nam poglądy rozmaitych naukowców na

jakiś sporny temat. Tak, sporny. Wiele jest bowiem zagadnień w najróŜniejszych

dyscyplinach naukowych, wokół których naukowcy toczą spory. Uprawianie nauki wszak to

jedna wielka i ciągnąca się od czasów staroŜytnych dyskusja, której przejawem jest naukowe

piśmiennictwo. Naukowcy ze sobą rozmawiają, rzecz jasna, na konferencjach i sympozjach,

ale najczęściej dyskutują za pomocą naukowych publikacji. Uczestniczenie w rozwoju nauki

(chociaŜby poprzez studiowanie na naszej Uczelni) wiąŜe się zatem z koniecznością śledzenia

tych naukowych sporów i zaznajomienia się z rozmaitymi punktami widzenia, gdyŜ nie

zawsze naukowcy są ze sobą zgodni nawet w obrębie danej dyscypliny (!).

Spory w nauce są czymś naturalnym i nie wynikają bynajmniej z kłótliwości

charakterów ludzkich, lecz ze skomplikowania struktury świata. Naszym zadaniem w trakcie

czytania tekstów naukowych jest teŜ – oprócz tego, co powiedzieliśmy wyŜej - wydobycie

pewnego spektrum stanowisk w danej sprawie. Kto i co waŜnego twierdzi o danym

zagadnieniu? Prof. X uwaŜa, Ŝe jest tak a tak, natomiast prof. Y twierdzi, Ŝe jest inaczej, zaś

jeszcze odmiennego zdania jest prof. Z. Innymi słowy, powinniśmy się dowiedzieć, jakie są

główne stanowiska w danej kwestii.

To jeszcze nie koniec. Oprócz wydobycia tychŜe poglądów musimy poznać ich

uzasadnienia. X uwaŜa, Ŝe jest tak a tak, dlatego Ŝe A, natomiast Y twierdzi, Ŝe jest inaczej,

dlatego, Ŝe B, zaś Z jest odmiennego zdania, poniewaŜ C. Jeśli na egzaminie jesteśmy pytani

o to, co głosi taki a taki przedstawiciel danej dyscypliny, to bardzo często pada następne

pytanie: dlaczego uwaŜa on to a to (jak on to uzasadnia?), skoro inny przedstawiciel tej

dyscypliny jest innego zdania. Wtedy właśnie umiejętność przytoczenia odpowiedniej

argumentacji dowodzi, Ŝe rozumiemy czyjeś naukowe poglądy.

Znajomość tych podstawowych wskazówek dotyczących lektury tekstu naukowego

moŜe nam ułatwić zadanie, dobrze jest jednak pamiętać jeszcze o jednym: analizowanie

tekstu naukowego nie zawsze słuŜy tym samym celom: czym innym jest przygotowywanie się

do egzaminu z jakiegoś podręcznika lub skryptu, czym innym zaś opracowywanie

streszczenia jakiegoś artykułu na potrzeby pracy ćwiczeniowej czy licencjackiej. To pierwsze

z reguły wymaga od nas swego rodzaju „odtwórczości”, podczas gdy to drugie wiąŜe się z o

53

wiele większym, twórczym zaangaŜowaniem naszego umysłu, o czym było szerzej w

poprzednim rozdziale.

Paweł Przywara

54

O co chodzi w nauce?

Gabriel Kurczewski

Praca naukowa to czynności poznawcze, których wynikiem jest powstanie,

modyfikacja, potwierdzenie lub obalenie teorii naukowych. Obejmuje ona czynności

poznawcze bardzo róŜnego rodzaju. Wynika to chociaŜby z tego, Ŝe nauki róŜnią się bardzo

między sobą. Badanie ludzkich charakterów wymaga z pewnością innych narzędzi niŜ

badanie zmian klimatu czy ustalanie własności metali ciekłych. Świat jest złoŜony z

róŜnorodnych zjawisk i róŜnorodność teorii naukowych odzwierciedla tę róŜnorodność. Poza

tym, uprawianie nauki to czynność złoŜona obejmuje zarówno bezpośrednie badanie

rzeczywistości – pobieranie próbek, przeprowadzanie ankiet, jak i opracowanie wyników

badań oraz wyprowadzanie hipotez na podstawie uzyskanych wyników. Jesteśmy dzisiaj

dziedzicami bogatej spuścizny naukowej, korzystanie z niej to takŜe część uprawiania nauki.

Rezultatem, wytworem pracy naukowej jest zbiór teorii naukowych,

uporządkowanych twierdzeń wyraŜających poznawcze rezultaty przeprowadzonych badań.

Oprócz tych dwóch znaczeń (czynność i jej wytwór) nauka to równieŜ tzw. świat nauki,

instytucje powołane w celu prowadzenia badań oraz przechowywania i rozpowszechniania

ich wyników – uczelnie wyŜsze, akademie nauk, stowarzyszenia naukowe, biblioteki.

Ministerstwo Nauki zarządza właśnie tak rozumianą nauką, a nie twierdzeniami naukowymi

czy przebiegiem eksperymentów chemicznych.

Studia wyŜsze są poświęcone przede wszystkim właśnie przyswojeniu zrębu

osiągnięć nauki współczesnej w interesującej nas dziedzinie oraz poznanie narzędzi za

pomocą, których moŜna wiedzę naukową rozwijać. Dzięki tej wiedzy niektórzy ze studentów

sami stają się później naukowcami badaczami, pozostali zaś absolwenci mogą być uwaŜnymi,

krytycznymi czytelnikami tekstów naukowych. Dzięki temu z kolei, moŜliwe jest wyrabianie

sobie samodzielnie wartościowego poglądu na sprawy związane z naszym zawodem i

rozwojem naszej kariery. W takiej mierze, w jakiej sami potrafimy zrozumieć podstawy

naukowe, potrafimy uwolnić się od opinii autorytetów (lub osób kreowanych na nie).

Czym są teorie naukowe? Są one zbiorami twierdzeń na temat jakiegoś fragmentu

rzeczywistości, które starają się opisywać wiernie tę rzeczywistość i wyjaśniać rządzące nią

prawa. Twierdzenia te nauka stara się uzasadniać. Teorie naukowe tworzą więc obraz

55

rzeczywistości. Jest on zazwyczaj nieco róŜny od obrazu potocznego, od poglądów na świat

jakie Ŝywi i wygłasza większość ludzi. Jakie to są róŜnice i skąd się biorą?

Podstawowym rysem naukowego obrazu świata jest obiektywizm, innymi słowy, w

nauce staramy się nie wypowiadać swoich osobistych przekonań. Nasze prywatne

przyzwyczajenia, nawyki, kompleksy, przesądy, sympatie, lęki, oczekiwania i nadzieje nie

powinny w Ŝaden sposób przesłaniać tworzonego obrazu rzeczywistości. Nie jest to łatwe i

nie przypomina to naszej codziennej komunikacji.

Zazwyczaj nasza rozmowa z rówieśnikami czy członkami rodziny ma cel praktyczny –

opis jakiegoś parku narodowego ma być zarazem np. zachętą, aby się wspólnie do niego

wybrać. Jesteśmy przyzwyczajeni do sygnalizowania swojej osobistej postawy wobec faktów,

o których mówimy. Te sygnały są bardzo waŜne. Dzięki nim nasze otoczenie wie, jakie

inicjatywy moŜna wspólnie z nami realizować lub jakich zachowań sobie nie Ŝyczymy w

naszej obecności. Prawie kaŜde wypowiadane przez nas słowo słuŜy zarówno opisowi

rzeczywistości, jak i ustosunkowaniu się do niej. Mówienie takie jest więc równieŜ

działaniem i dlatego podporządkowane jest zazwyczaj zasadom skutecznego działania.

Mówiąc w ten sposób, kształtujemy swoje otoczenie, swój prywatny „świat”. NaleŜy mieć

świadomość, Ŝe nauka nie słuŜy wyraŜaniu tego, jaki jest ten nasz prywatny pogląd na

świat i skąd się wzięły nasze preferencje towarzyskie, estetyczne, zawodowe, religijne. Są to

raczej tematy do rozmów z przyjaciółmi, a w niektórych przypadkach takŜe z

psychoterapeutami i adwokatem z urzędu.

Obiektywny obraz świata to, podkreślmy, taki obraz, który nie jest zabarwiony punktem

widzenia jego autora. Składa się na niego tylko to, co udało się stwierdzić w sposób

podlegający sprawdzeniu przez kaŜdą zdrową osobę45, niezaleŜnie od jej światopoglądu i

miejsca urodzenia. śaden pogląd arbitralnie głoszony i podtrzymywany (bo tak mi się

podoba!) pomimo krytyki, nie zasługuje na miano naukowego46. Tak w kaŜdym razie być

powinno.

45 No, dobrze: odpowiednio przygotowaną i cierpliwą. 46 Mówi się fachowo, Ŝe naukę charakteryzuje tzw. intersubiektywna (czyli międzyludzka) komunikowalność oraz intersubiektywna sprawdzalność. Teoria naukowa sformułowana w danym języku (np. polskim), powinna dać się przekazać innym naukowcom polskim i powinna być dla nich zrozumiała, a ponadto, ci naukowcy, dysponując pewnymi procedurami, powinni umieć sprawdzić daną teorię. Innymi słowy, jeśli teoria nie jest komunikowalna (np. sformułowana w jakimś niezrozumiałym dla naukowca Ŝargonie) i/lub sprawdzalna (np. astrologia), to nie moŜe być uwaŜana za naukę. Musimy zatem pamiętać, Ŝe 1) to forum naukowców weryfikuje określone teorie, nigdy bowiem nie jest tak, Ŝe jakiś uczony głosi coś w ramach danej dziedziny, a pozostali

56

Tworzenie takiego obrazu jest w praktyce trudne. Pomyślmy chociaŜby o sformułowaniu -

wolnych od elementów oceniających - opisów zjawisk społecznych. Czy czeczeńscy

zamachowcy są bojownikami czy terrorystami? Jeśli trudno zbudować takie wolne od ocen

opisy, to niełatwo jest równieŜ zadawać pytania na ich temat, nie sugerując, Ŝe jedne

odpowiedzi są bardziej poŜądane od innych. Taki wywiad zaś nie zaprowadzi w głąb

rzeczywistości społecznej i nie dostarczy nam prawdy o tej rzeczywistości.

Wychowanie równieŜ edukacja szkolna polegają w duŜej mierze na przyswajaniu sobie

treści podawanych przez naszych nauczycieli (takŜe rodziców, media). Zakładamy, Ŝe to

czego dowiemy się od starszych jest zasadniczo słuszne i - właśnie – obiektywne. Starsi są dla

nas autorytetami, nie kwestionujemy ich zdania. Dorośli wprowadzają nas stopniowo w swój

światopogląd nie zaznaczając zazwyczaj wyraźnie innych opcji a jeŜeli to nie bezstronnie. Z

takimi przekonaniami Ŝegnamy się niechętnie i z trudem.

Wskazówką dla nas powinna być wypowiedź przypisywana Arystotelesowi: ChociaŜ

Platon jest moim przyjacielem większą przyjaciółką jest dla mnie prawda. Tak wyjaśniał

porzucenie poglądów, które pierwotnie przejął od swojego mistrza a w późniejszej,

dojrzalszej fazie swej pracy naukowej poddał krytyce. Prowadząc badania, nie moŜemy

zanadto przywiązywać się do konkretnych teorii. To, Ŝe jakiś pogląd został sformułowany

przez Polaka (z czego jesteśmy dumni) lub został szczególnie jasno wyłoŜony przez

wykładowcę (co ułatwia nam zajmowanie się nim) nie moŜe prowadzić do wyróŜniania go

jako lepiej uzasadnionego, bardziej prawdopodobnego od innych.

Drugą cechą teorii naukowych jest ich dąŜenie do maksymalnej ścisłości i precyzji.

Naukowy obraz świata nie ma być niedbałym szkicem. Naukowcy nie ograniczają się do

takiego stopnia dokładności, jaki jest potrzebny w codziennej praktyce większości ludzi, a

nawet do takiego, jaki jest potrzebny innowacyjnemu przemysłowi. Doświadczenie pokazało,

Ŝe poznawanie świata wymaga o wiele czulszego aparatu pomiarowego niŜ większość

naszych codziennych praktyk. Nasze Ŝycie zaleŜy od bakterii, od mutacji DNA, od komet

mogących zderzyć się z Ziemią. Nauka to takŜe analiza mnóstwa danych, jeśli są one

niedokładne, to pracy jest o wiele więcej a wyniki mają o wiele mniejszą wartość. Tworzenie

naukowego obrazu świata to takŜe miary i przyrządy oraz techniki obserwacji jakich wczesnej

nie znaliśmy i jakie mogą nam się wydać obce oraz niepotrzebne dla naszych potrzeb. W

końcu ktoś się o nas zatroszczy i uprości wszystko do poziomu przyswajalnego dla

przeciętego człowieka. Taki Microsoft na przykład. Dzięki niemu nie musimy wiele wiedzieć

specjaliści przyjmują to, co on głosi, po prostu „na wiarę”, 2) nauka, dąŜąc do obiektywistycznego opisu rzeczywistości, chce po prostu uzyskać jej prawdziwy obraz, niezafałszowany.

57

o komputerze a moŜemy z niego korzystać. Patrzenie na świat cudzymi oczami to jednak

właśnie element intelektualnej niedojrzałości, którą pokonuje się na studiach wyŜszych.

Ścisłość nie jest obyczajem powszechnym w naszej codziennej komunikacji. Co

więcej nie jest w niej poŜądana, jeśli miałaby przeszkadzać w osiągnięciu celu komunikacji.

Po co podawać czas z dokładnością do sekundy koledze, który pyta o godzinę? PrzecieŜ

zazwyczaj wiemy z góry, jaka dokładność jest przez niego oczekiwana. Mówiąc więcej niŜ od

nas oczekuje, zakłócamy komunikację. Dajemy sygnał, Ŝe nie rozumiemy, o co chodziło

osobie zadającej nam pytanie. Tę ekonomię wypowiedzi mamy we krwi, jej sojusznikiem jest

takŜe nasze lenistwo.

Tak samo silna jest w nas na co dzień niechęć do precyzyjnego opisywania

przedmiotu rozmowy. Zamiast go dokładnie charakteryzować zakładamy, Ŝe wystarczy go

w jakiś sposób wskazać a nasz rozmówca w jakiś sposób uchwyci, o czym myślimy. Często

jest to złudzenie i w efekcie rozmawiamy o dwóch róŜnych rzeczach.

Wezmę tamten teges i go sobie tutaj przyteguję i będzie super.

Zdanie to jest zupełnie niezrozumiałe. Uzupełnione o elementy pantomimy moŜe

zyskać nieco jasności, ale niezbyt wiele. O ile jednak mówienie w ten sposób umoŜliwia

niekiedy skuteczne działanie, gdy chodzi np. o współpracę przy naprawie roweru, o tyle jest o

wiele gorzej, gdy mowa o przedmiotach abstrakcyjnych, takich, których nie moŜna pokazać

palcem lub wziąć do ręki. Język jest wówczas wszystkim, co mamy, aby przedstawić

przedmiot, o który nam chodzi. Profesor chemii nie moŜe napisać w artykule: Oba składniki

umieszczone wspólnie w komorze i poddane duŜemu ciśnieniu zategowały i nabrały ekstra

koloru - to zdanie nie opisuje reakcji chemicznej.

Chcąc skutecznie uŜywać języka do badań naukowych, musimy dbać o to, by nasze

wypowiedzi były pozbawione wieloznaczności, niejasności i nieostrości. Przypomnę, Ŝe

wyraŜenie wieloznaczne to takie, z którym związane jest więcej niŜ jedno znaczenie.

Klasyczny przykład to wyraz zamek. MoŜe oznaczać warowną budowlę, zamknięcie drzwi i

suwak zapinający ubranie. Zazwyczaj kontekst rozmowy powoduje, Ŝe nie mylimy się, co do

znaczenia tego akurat słowa. Są jednak takie przypadki wieloznaczności, w których o

pomyłkę łatwiej. W kościele jest miejsce dla niepełnosprawnych. Pytanie: w Kościele

katolickim czy kościele na Baranówce? Czy chodzi o miejsce do postawienia wózka czy

miejsce, tj. udział, jaki mogliby inwalidzi mieć w Ŝyciu wspólnoty religijnej? WyraŜeń takich

58

naleŜy albo unikać, albo teŜ wyraźnie zaznaczać, w którym znaczeniu ich uŜywamy47. NaleŜy

dąŜyć do tego, aby w jednej wypowiedzi nie uŜywać słowa wieloznacznego w więcej niŜ

jednym znaczeniu, grozi to pomyłkami i słuchaczom i autorowi.

WyraŜenie nieostre, to nazwa o rozmytym zakresie, posiadająca przypadki graniczne.

Na przykład „duŜe miasto”. Na pewno nie jest nim Tyczyn. Na pewno jest nim Kraków. Co

powiemy o Lublinie, Rzeszowie, Sanoku, Krośnie, Jarosławiu, Stalowej Woli, Łańcucie? Czy

zawsze wiemy, Ŝe jakieś miasto jest zbyt małe, aby nazwać je duŜym? Sądzę, Ŝe nie. MoŜe to

prowadzić do róŜnic w interpretacji nazw nieostrych. Oprócz miast, co do których panuje

zgoda czy są duŜe czy nie, są teŜ takie co do których ludzi róŜnią się opinią. Nazwy nieostre

naleŜy doprecyzowywać: np. „Kiedy mówię o duŜych miastach mam na myśli takie, w

których mieszka więcej niŜ 100 tys. mieszkańców”

WyraŜenia niejasne są przez nas uŜywane w sposób intuicyjny, ale trudno jest

powiedzieć jak je rozumiemy. Trudno wskazać coś wspólnego we wszystkich przedmiotach,

do których się odnoszą. Nazwa „piękny obraz”, nie sugeruje rozmiarów, barw, tematu, stylu

obrazu. Nie charakteryzuje teŜ wyraźnie reakcji na jego widok. UŜywając nazw niejasnych,

nie przekazujemy informacji na temat tego, co mówimy. GroŜą one brakiem zrozumienia w

jeszcze większej mierze niŜ nazwy nieostre.

Rozwój języka naukowego, to w duŜej mierze eliminowanie sformułowań

wieloznacznych, nieostrych i niejasnych z języka potocznego, w którym pierwotnie

sformułowano pewien problem badawczy.

Mówimy, Ŝe poznanie naukowe jest ujęte w formę teorii. Teoria to coś więcej niŜ

pomysł, pogląd czy koncepcja. Jak powiedziano wyŜej teorie dąŜą do obiektywności i

ścisłości jako opisy fragmentów rzeczywistości. Jest to więc poznanie zdobywane celowo,

często w wyniku zaplanowanych czynności. Teoria jest systemem, zbiorem zdań w

specjalny sposób uporządkowanym. Zazwyczaj teoria zawiera sformułowanie i

uzasadnienie ogólnych twierdzeń, zwłaszcza praw. Nauka stara się bowiem ująć

prawidłowości, wedle których rozwija się rzeczywistość społeczna i przyroda.

Twierdzenia ogólne, takie jak prawa przyrody, nie są nam dane wprost. Przedmiotem

naszego bezpośredniego poznania – doświadczenia – są jednostkowe przedmioty i zdarzenia.

Na ich podstawie staramy się formułować hipotezy ogólne, a następnie potwierdzać je lub

obalać poprzez testowanie. Widzimy na własne oczy, jak jabłko spada z drzewa. Nie widzimy

47 Zawsze moŜna w nawiasie uściślić znaczenie uŜywanego przez nas terminu, by czytelnik nie miał wątpliwości.

59

jednak za pomocą wzroku i nie moŜemy tak dojrzeć prawa grawitacji, czyli prawa

mówiącego o przyciąganiu się ciał stosownie do ich masy i odległości. Zaobserwowane

późnym latem w ogrodzie zdarzenie moŜe być punktem wyjścia do poszukiwania prawa,

które wyjaśnia, dlaczego to zdarzenie zaszło. Nauka nie ogranicza się więc do opowiadania o

takich czy innych zdarzeniach48. Konkretne przedmioty i zdarzenia interesują nas poniewaŜ

podejrzewamy, Ŝe naleŜą do ogólniejszej klasy, do zbioru przedmiotów rządzonych wspólną

prawidłowością. To, Ŝe konkretny człowiek, mający do dyspozycji tylko wodę morską,

przeŜył kilkadziesiąt dni na tratwie interesuje nas, choć nie znamy tej osoby, poniewaŜ

zakładamy, Ŝe to, co zaszło wiąŜe się z przynaleŜnością zbioru ludzi. MoŜe to więc dotyczyć

kaŜdego, kto do tego zbioru naleŜy, kto posiada wspólny wszystkim ludziom zespół cech

składających się na człowieczeństwo. Zaś to, co moŜe dotyczyć potencjalnie kaŜdego

człowieka, nie jest juŜ tylko elementem czyjejś prywatnej biografii. Nieco odmiennie wygląda

rzecz z humanistyką, która jest w duŜej mierze poświęcona dokumentacji i interpretacji

dorobku cywilizacyjnego49.

Teoria naukowa składa się zatem z wstępnego opisu rzeczywistości, której dotyczyć

ma badanie, sformułowania problemów badawczych, czyli pytań na jakie teoria ma

odpowiedzieć, przedstawienia uzyskanych w wyniku badań danych doświadczalnych

(empirycznych), hipotez – czyli propozycji rozwiązania problemu badawczego i ich testów.

W praktyce dość rzadko spotyka się prace będące kompletnymi teoriami

naukowymi. Najczęściej budowa teorii naukowej, to nie propozycja jednego autora

przedstawiona przez niego w jednej publikacji, lecz rozwijające się przez wiele lat dzieło

wielu autorów publikujących kolejne artykuły zawierające elementy teorii, poddających je

krytyce na konferencjach naukowych itd., krótko mówiąc, teoria naukowa powstaje w

wyniku prac wspólnoty naukowców. Zwykle bowiem trafiamy na publikacje naukowe

będące prezentacją jakiegoś fragmentu teorii w formie artykułu naukowego. Artykuł taki

moŜe być trudny do zrozumienia w oderwaniu od kontekstu, jakim jest dla niego całość

dyskusji (w ramach określonej dziedziny naukowej), do której naleŜy. To jeszcze jeden

powód do korzystania z bibliografii i uwaŜnego śledzenia odniesień. NaleŜy z nich wyłuskać

pracę, do której najmocniej odwołuje się autor czytanego przez nas artykułu – poleganie na

48 Dzieło literackie poświęcone spadnięciu konkretnego jabłka jako takiemu, naleŜałoby zaliczyć chyba do poezji poszukującej, być moŜe będącej pod wpływem kultury dalekowschodniej. Nawet zwyczajna bajka o jabłku zawierałaby zapewne przekaz ogólny – morał. 49 Jednak i humanistyka interesuje nas często ze względu na związek, jaki zachodzi między opisywanymi przez nią jednostkowymi zdarzeniami a naszym Ŝyciem. Związek ten zachodzi na mocy pewnych ogólnych prawidłowości – chociaŜby analogii. Zmagania bohaterów danej powieści z pewnymi problemami Ŝyciowymi interesują nas, gdyŜ znajdują jakieś odbicie (podobieństwo, analogię) w naszym Ŝyciu i naszych zmaganiach.

60

zawartym w artykule referacie nie zawsze wystarcza – a takŜe tzw. artykuł programowy ,

czyli taki, w którym zostały zakreślone ramy prowadzonej przez licznych autorów dyskusji.

Zazwyczaj znajdziemy go wśród starszych pozycji bibliografii. Zaznajomienie się z tymi

pracami moŜe być konieczne dla właściwej interpretacji naszego artykułu.

Oprócz pierwotnego, oryginalnego sformułowania teorii waŜną rolę w nauce pełnią

róŜnego rodzaju opracowania treści teorii ułatwiające prezentowanie ich treści. Są one

szczególnie waŜne w procesie studiowania. Student bowiem w większej mierze przyswaja

sobie i omawia podczas zajęć obecny stan wiedzy naukowej niŜ rozwija naukę poprzez

dokonywanie odkryć, obalanie aktualnych hipotez. Dlatego bardzo waŜna dla studenta jest

umiejętność czytania i tworzenia oraz prezentowania referatów.

Czym jest referat? Referat to przytoczenie treści czyjejś wypowiedzi, artykułu,

ksiąŜki. Zazwyczaj jest to skrót i po części objaśnienie. Referat ma przekazać główne myśli

tekstu, pomijając zarazem kwestie poboczne lub większość szczegółów technicznych.

Raczej powinien być wolny od osobistych odniesień do tekstu – komentarza i krytyki. Mimo

Ŝe nie powinien zawierać własnego zdania, to jednak powinien być wypowiedziany własnymi

słowami. Dlaczego, o tym niŜej.

Referaty są obecne w większości prac naukowych jako ich elementy. Naukowcy

bardzo często odnoszą się do prac innych autorów. Dzięki referatom śledzenie takich

związków pomiędzy tekstami jest łatwiejsze. Co więcej, wiemy od razu, jak autor czytanej

przez nas pracy zrozumiał tekst, do którego nawiązuje i z jaką jego interpretacją mamy do

czynienia. MoŜe być to wielkim ułatwieniem w lekturze i analizie. Jest to pierwszy powód dla

których „własne słowa” są poŜądane. Referat to nie cytat, referowanie nie jest

przepisywaniem zawartości, czyli, jak mówią złośliwi wykładowcy: cytatologią! Referat

podawany jest mową zaleŜną i dzięki temu informuje on, jak jego autor rozumie to, co

referuje. Jest to oczywiście bardzo waŜne w procesie kształcenia, ale bezcenne takŜe w kaŜdej

komunikacji pomiędzy naukowcami.

Referat ogranicza przyjmowaną przez nas liczbę informacji, tak jak notatki z wykładu,

zawiera to, co najwaŜniejsze. Dzięki referatom moŜna więc zdobyć o wiele szerszy zakres

61

wiedzy, czytając tę samą liczbę stron. Będzie to oczywiście wiedza powierzchowna. Referat

nie jest źródłem naukowym, lecz odniesieniem do źródła50.

Referat ma zachowywać główną myśl tekstu, ale teŜ upraszczać ją, uprzystępniać

niezorientowanemu np. czytelnikowi, wprowadzać go w specyfikę danej dziedziny

naukowej. MoŜe więc słuŜyć popularyzacji wiedzy. Referat zwykle pozbawia się na

przykład dowodów matematycznych, tablic i szczegółowych wykresów. Nadmienia się w

nim tylko, Ŝe zostały takowe wykonane i podaje ich wyniki lub ogólną interpretację. Tak

budowanych jest wiele artykułów popularnonaukowych przedstawiających skomplikowane

badania osobom nie mającym szczegółowej wiedzy z danej nauki.

To, co się pomija, tworząc referat, moŜe teŜ wynikać z celu, jakiemu słuŜyć ma

referat. Referat strategii gospodarczej dla Polski moŜe akcentować te treści publikacji, które

są związane z naszym regionem, jeśli w dyskusji na ten właśnie temat ma być wykorzystany.

Na studiach referaty czy streszczenia są takŜe sprawdzianami znajomości i rozumienia

prac, które naleŜy poznawać samodzielnie, np. przygotowując się do zajęć lub egzaminów.

Postulat mówienia własnymi słowami budzi czasem opór studentów. PrzecieŜ nie

powiem tego lepiej niŜ autor. PrzecieŜ temu właśnie słuŜy język nauki, aby treści naukowe

wyraŜać. Einsteinowi przypisuje się postulat, aby sprawy czynić tak prostymi, jak to moŜliwe,

ale nie bardziej. NaleŜy tą zdroworozsądkową regułą posługiwać się takŜe przy referowani –

innymi słowy, referowanie to nie tylko nie jest cytatologia, jak wspomnieliśmy, ale i nie

łopatologia. Prawdziwą wartością referatu nie jest to, Ŝe zawiera on inne sformułowania niŜ

tekst oryginalny. NajwaŜniejsze jest to, aby poprzez referat przyswajać i prezentować w

ogólnym zarysie czyjąś pracę naukową. Przyswajać, czyli włączać do własnego horyzontu

rozwaŜań, dodawać do poglądów, które w jakiejś mierze znamy i rozumiemy. Referowanie

jest więc, oprócz selektywnego uproszczenia, takŜe zadaniem przekładu ze specjalistycznego

języka dyscypliny naukowej na język, którym jesteśmy w stanie sprawnie się posługiwać i

komunikować z otoczeniem. ChociaŜ nasz język w trakcie studiów rozwija się i wzbogaca

właśnie o specjalistyczne terminy, to jednak zawsze pozostaje on językiem silnie związanym

z językiem potocznym. Dobry referat równocześnie objaśnia treść czyjejś pracy, jak i

wyjaśnia, Ŝe my ją znamy i rozumiemy.

50 Weźmy do ręki np. Historię Filozofii W. Tatarkiewicza. W trzech tomach są tam przedstawione dzieła, które zgromadzone razem utworzyłyby duŜą bibliotekę. Znaczną część dzieła Tatarkiewicza stanowi bibliografia. Myślę, Ŝe ksiąŜka ta zawiera dobre przykłady referowania (tu: poglądów róŜnych filozofów).

62

UŜywanie mowy zaleŜnej i tzw. parafraz51 w referowaniu pozwala teŜ na zaznaczenie

właśnie poprzez dosłowne przytoczenie, cytat, fragmentów, których nie rozumiemy i nie

chcemy się podjąć ich interpretacji. Jest bardzo waŜne, aby we wszelkich pracach naukowych

takŜe referatach oddzielać to, co mówimy samodzielnie i na własną odpowiedzialność na

temat czyjejś pracy od przytaczania czyjejś pracy! JeŜeli w tekście podpisanym przez nas

znajdują się jakieś twierdzenia, to po pierwsze, deklarujemy, Ŝe jesteśmy ich autorami.

Jakiekolwiek wątpliwości, co do tego wynikające ze sformułowania przez nas referatu mogą

spowodować podejrzenie o kradzieŜ czyjejś własności intelektualnej. Konsekwencje tego

mogą być róŜnorakie – oprócz kompromitacji w oczach czytelników i słuchaczy równieŜ

administracyjne i karne. Po drugie zaś, wszystko, co podpisujemy swoim nazwiskiem jest

naszą wypowiedzią, czyli słownym wyrazem naszego rozumienia. KaŜdy ma prawo uwaŜać,

Ŝe to, co piszemy rozumiemy i Ŝądać od nas wyjaśnień na temat tego tekstu oraz

kompetentnej dyskusji na jego temat. KaŜdy moŜe oczekiwać, Ŝe rozumiemy to, co mówimy i

piszemy, to chyba naturalne. Naturalne jest teŜ załoŜenie, Ŝe posiadamy dla tego uzasadnienie

odpowiednie do prezentowanego stopnia przekonania52. Zdecydowanie lepiej jest napisać

referat zawierający mniej informacji, ale dający lepszy obraz naszego zrozumienia, niŜ

przepisać - nawet z zachowaniem ich językowego sensu - czyjeś teksty. Ta druga czynność

moŜe nie być wystarczającą podstawą do operowania czyimś tekstem – badania

przedstawionych w nim sądów.

Tworzenie referatu obejmuje więc (oprócz analizy treści), co bardzo waŜne!, czynność

budowania zdań o znaczeniu zbliŜonym do zdań tekstu pierwotnego. PoniewaŜ odbywa

się to wszystko w obrębie języka polskiego, lepiej jest mówić o parafrazowaniu niŜ o

przekładzie. Wcześniej pozwoliliśmy sobie na to sformułowanie akcentując w ten sposób

dystans między specjalistycznym językiem nauki a naszą mową, za pomocą, której się

komunikujemy.

Parafrazowanie jest zastępowaniem jednych jednostek wypowiedzi – słów, fraz, zdań

przez inne o tym samym znaczeniu. WyraŜenia takie nazywamy synonimami. Poszukiwanie

wyraŜeń równoznacznych lub chociaŜ bliskoznacznych nie jest łatwe, zwłaszcza w obszarze

języka nauki.

51 Parafrazowanie, to powtarzanie pewnej struktury tekstu bez dosłownego przytaczania wyraŜeń zawartych w tym tekście. O parafrazowaniu za chwilę powiemy sobie szerzej. 52 Nie tylko musimy oddzielać w widoczny sposób tekst cudzy od własnego, ale i odróŜniać nastawienie autora do przedmiotu rozwaŜań od własnego. Nie musimy wtórować wyrazom entuzjazmu autora jakiegoś pomysłu jeśli go nie podzielamy.

63

Zajmijmy się nazwami. Po pierwsze, dwie nazwy równoznaczne powinny oznaczać

dokładnie te same przedmioty. Nazwa „miasto wojewódzkie u ujścia Wisły” oraz nazwa

„miasto, w którym mieszka Lech Wałęsa” są właśnie takimi nazwami. To jednak za mało, by

uznać je za synonimy (wyraŜenia równoznaczne). Aby to sprawdzić, zastanówmy się, czy

moŜna w kaŜdym zdaniu zamienić jedną z tych nazw drugą, zachowując jego znaczenie.

W mieście wojewódzkim u ujścia Wisły powinno stacjonować znacznie więcej wojsk

powietrzno-desantowych niŜ ma to miejsce obecnie.

Pytam: dlaczego w mieście wojewódzkim u ujścia Wisły nie ma portu rzecznego z

prawdziwego zdarzenia?

Po parafrazie mamy:

W mieście, w którym mieszka Lech Wałęsa powinno stacjonować znacznie więcej wojsk

powietrzno-desantowych niŜ ma to miejsce obecnie.

Pytam: dlaczego w mieście, w którym mieszka Lech Wałęsa nie ma portu rzecznego z

prawdziwego zdarzenia?

Mimo, Ŝe mowa jest o tym samym mieście, parafrazy te są nieco bardziej ekstrawaganckie

niŜ teksty oryginalne, a przedstawione w nich poglądy dalekie od oczywistości.

WaŜne jest zatem nie tylko to, aby parafraza mówiła o tych samych przedmiotach (w

przykładzie jest to miasto Gdańsk), ale aby o nich mówić to samo. Nazwy generalne, jak

wspomniano wyŜej, orzeka się o przedmiotach, gdy posiadają one pewne cechy. Parafrazując,

musimy szukać nazw odnoszących się nie tylko do tych samych przedmiotów, ale takŜe

odnoszących się do nich ze względu na te same cechy.

Oto przykłady nazw będących w związku równoznaczności:

• matka – rodzicielka,

• kawaler - męŜczyzna nigdy nie Ŝonaty,

• kolor - barwa

Przypominam - testem synonimiczności jest zastępowalność we wszystkich zdaniach

bez zmiany znaczenia tych zdań. Zdanie po parafrazie ma wyraŜać tę samą informację, co

oryginał. Ma być ono z tych samych powodów akceptowane lub odrzucane jako fałszywe.

Błędem, który łatwo popełnić jest podanie jako synonimu nazwy, która odnosi się

tylko do niektórych przedmiotów odniesienia nazwy oryginalnej (jest za wąska) lub teŜ

odnoszącej się dodatkowo do innych jeszcze przedmiotów (jest za szeroka).

64

Przykład błędu pierwszego rodzaju to zastąpienie nazwy „chrześcijanin” nazwą „katolik”.

Przykład drugiego błędu to zachowanie odwrotne. Błąd ten łatwo popełnić, gdy szukając

parafrazy szukamy tylko jakiegoś pozytywnego przykładu, czyli jakiegoś przedmiotu, który

moŜna nazwać i jedną i drugą nazwą, ale nie szukamy kontrprzykładu, czyli nie

zastawiamy się, czy o kaŜdym przedmiocie moŜna obie nazwy orzec. Czasem popełniamy oba

błędy na raz – podajemy jako propozycję parafrazy nazwę za wąską i za szeroką. Przykładem

niech będzie zastąpienie nazwy uczony nazwą pracownik uczelni wyŜszej. Na pewno nie

wszyscy uczeni pracują na uczelniach (niektórzy sprzedali dusze wielkim koncernom) i nie

wszystkie osoby zatrudnione na uczelniach zajmują się uprawianiem nauki (chyba nie

myślicie, Ŝe naukowcy potrafią naprawiać krzesła lub wymieniać świetlówki w salach

wykładowych).

Popełnienie kaŜdego z powyŜszych błędów jest powaŜnym zagroŜeniem dla naszego

referatu poniewaŜ zmienia przedmiot naszej wypowiedzi w stosunku do tekstu

pierwotnego, albo niepotrzebnie go ogranicza, zawęŜa albo w nieuzasadniony sposób

rozszerza.

Referat nie moŜe polegać wyłącznie na informacji, Ŝe autor „pisze o ...”, „mówi o ...”,

„zajmuje się”, „interesuje się”. Prace naukowe nie tylko przedstawiają pewne moŜliwe lub

faktyczne stany rzeczy, ale charakteryzują je jako typowe, wyjątkowe, prawdopodobne,

dotąd nieznane itd53. Autor pracy naukowej zaś, przedstawiając cokolwiek, bierze udział w

rozwijaniu teorii. To, co pisze, jeśli samo nie ogranicza się do referatu, ma na celu

potwierdzenie lub podwaŜenie hipotezy, sformułowanie alternatywnej koncepcji, wykazanie

wewnętrznej sprzeczności, opis eksperymentu będącego testem teorii itd. Autor tekstu

powinien czynić jasnym, czego jest pewien, czego przypuszcza, a co podpowiada mu intuicja.

Tych elementów referat nie powinien zagubić. Te same zasady dotyczą referatu – jeśli coś

słabo rozumiemy zaznaczmy to.

Opracowanie referatu to przetworzenie pewnego tekstu. Jego istotną cech jest skrócenie i

uprzystępnienie (objaśnienie). Ogólny zarys czyjejś myśli ma być w referacie podany w

sposób pozwalający ją przyswoić szybko, równieŜ osobom o słabszym przygotowaniu

53 Dodajmy, Ŝe praca naukowa moŜe być teŜ (np. z dzisiejszego punktu widzenia) przestarzała, zdezaktualizowana, oparta na przesłankach, które zostały obalone w toku rozwoju danej dziedziny. Nie szukając daleko np. niektóre prace z informatyki sprzed dwudziestu lat juŜ dziś nie mogą stanowić dla nas „świeŜego źródła” naukowego. Szerzej nt. źródeł naukowych pisze w tym skrypcie Grzegorz Humenny.

65

teoretycznym. Podstawą referowania jest analiza tekstu. Przede wszystkim obejmuje ona

znalezienie jego głównej myśli, tematu, zadania, jakie chce wykonać autor referowanego

dzieła. Tę myśl referat musi jasno wyrazić.

Po drugie - a jest to trudniejszy etap analizy – naleŜy odtworzyć rozumowania, jakie

związane są z realizacją planu autora. Musimy ustalić ukryte niekiedy w meandrach dygresji,

odniesień, definicji twierdzenia, które są waŜne dla ustalenia wyniku tekstu, takie z których

wynika konkluzja artykułu, rozwiązanie postawionego problemu, odpowiedź na tytułowe

pytanie54. WaŜnym elementem analizy jest teŜ interpretacja uŜytego w tekście słownictwa –

czy najczęściej pojawiające się w istotnych kontekstach słowa są uŜywane w ich znaczeniu

potocznym czy teŜ w znaczeniu przyjętym w nauce? Jeśli to drugie, to czy w nauce przyjęto

jedną definicję danego słowa czy teŜ róŜni autorzy, szkoły, nurty, okresy róŜniły się między

sobą w definiowaniu tej nazwy? Czy autor nadaje jakimś nazwom nowe znaczenia?

Musimy wiedzieć, Ŝe teksty naukowe często korzystają z tak zwanych definicji

projektuj ących. Są to wyraŜenia, które stwierdzają, Ŝe z pewnym słowem autor będzie od

tego momentu wiązał takie a nie inne znaczenie. Oznacza to, Ŝe od tego momentu czytając

zdefiniowane w ten sposób słowo nie mamy go interpretować w sposób potoczny, lecz tak jak

zaproponował to autor. Czasem są to tylko niewielkie modyfikacje znaczenia dodające

nazwie ostrości, czasem jednak znane z codziennego Ŝycia słowo uzyskuje znaczenie nie

związane z tym, jakie znaliśmy do tej pory. Definicje tego typu są podstawowym narzędziem

precyzowania języka, dzięki czemu uzyskuje on zdolność do wyraŜania w ścisły sposób

róŜnych poglądów i przeprowadzania ich konkluzywnej krytyki.

RozwaŜmy przykład: logicy mówią, Ŝe zdanie jest to wyraŜenie, które jest prawdziwe lub

fałszywe. Jest to definicja zmieniająca potoczne znaczenie nazwy zdanie, poniewaŜ pytania i

rozkazy raczej nie są kwalifikowane pod względem prawdy lub fałszu. Logiczne pojęcie

zdania jest więc ograniczone do zdań oznajmujących. Czytając tekst poświęcony np. logicznej

analizie tekstów prawnych musimy wiedzieć czy autor uŜywając wyraŜenia „kaŜde zdanie”

ma na myśli kaŜde zdanie gramatyczne występujące w ustawie czy tylko zdania w sensie

logiki. Tymi ostatnimi nie są, bardzo waŜne w prawie, normy – zdania wyraŜające nakazy i

zakazy.

54 Jak podkreśla Marciszewski chociaŜ wiele tytułów nie ma formy pytań to moŜna je przekształcać napytania, gdyŜ faktycznie formułują one skrótowo pewne problemy – próbujmy te pytania postawić, będzie nam się lepiej śledzić myśl autora.

66

W sporządzaniu referatu moŜemy często otrzymywać pomoc od autora tekstu. MoŜe być

nią umieszczony we wstępie ksiąŜki lub na początku artykułu zwięzły autoreferat55. MoŜe

być nią takŜe wielostopniowy podział tekstu na rozdziały i podrozdziały, zwłaszcza, gdy

jednostki te są opatrzone tytułami. Jak pisze Marciszewski56, podając technikę wykonywania

streszczeń, spis treści to zbiór problemów – pytań, jakie stawia sobie na początku badań oraz

w ich trakcie autor. Spis treści, którego kaŜda pozycja jest przekształcona na wyraźne

sformułowanie problemu, któremu poświęcona jest dana jednostka tekstu oraz uzupełniony o

skrót odpowiedzi danej przez autora to gotowe streszczenie. Wielostopniowość spisu treści

pozwala na regulowanie zwięzłości streszczenia. MoŜemy pomijać problemy sformułowane

w najmniejszych jednostkach tekstu, tworząc w ten sposób ogólniejsze i krótsze streszczenie.

Pamiętajmy jednak, Ŝe streszczenie będąc, podobnie jak referat, skrótem, nie musi być

zarazem objaśnieniem tekstu, dlatego nawet, jeśli znajdziemy je ksiąŜce lub artykule, który

mamy zreferować, nasza praca nie powinna się sprowadzać wyłącznie do lektury tego

streszczenia.

Podsumowując, studia wyŜsze są w znacznej mierze poświęcone: • poznawaniu aktualnego stanu nauki

o jej problemów, o stanowisk o metod o szkół i nurtów, ośrodków,

• opanowywaniu podstawowych czynności naukowych, takich jak:

o analiza tekstów naukowych, � odczytanie tematu, problemu, głównej myśli tekstu, � odtworzenie przeprowadzanych rozumowań, � interpretacja pojęć, słownictwa,

o referowanie poglądów naukowych, � selekcja informacji, skracanie tekstów, � objaśnianie tekstów naukowych,

o rozwój precyzyjnego języka, zdolnego do wyraŜania informacji naukowej, � unikanie wieloznaczności, � nieostrości, � niejasności,

o przeprowadzanie poprawnych rozumowań. Literatura: Alan Chalmers, Czym jest to, co zwiemy nauką?, Siedmioróg, Wrocław, 1999. Zygmunt Ziembiński, Logika praktyczna, PWN, Warszawa, 2002.

55 Zwyczajem wielu czasopism naukowych jest umieszczanie artykułów wraz z abstraktami, króciutkimi streszczeniami, podającymi problem i myśl przewodnią rozwiązania. Niestety, nie są one zazwyczaj pisane językiem prostszym od samego artykułu. 56 Witold Marciszewski, „Metody analizy tekstu naukowego”, PWN, Warszawa, 1977

67

Witold Marciszewski, Metody analizy tekstu naukowego, PWN, 1977.

68

Jak się obchodzić z Ŝargonem naukowym?

Uwagi o synonimach, parafrazowaniu, cytatologii i frazeologii.

Paweł Przywara

Synonymos to po grecku równomierny. To greckie słowo zostało spolszczone i w

naszym ojczystym języku na wyrazy bliskoznaczne, czyli takie, które posiadają bardzo

podobne lub to samo znaczenie, mówimy synonimy. Z kolei na wyrazy o przeciwnym

znaczeniu mówimy antonimy, jeśliby ktoś pytał. Nas jednak interesują te pierwsze, gdyŜ ich

znajomość jest niezbędna do poprawnego parafrazowania i streszczania tekstów naukowych.

Wyrazy synonimiczne to np. król i władca, urzędnik i pracownik biurowy, zdanie i

wypowiedź, ale teŜ, sięgając juŜ bardziej abstrakcyjnych przykładów: dziedzina i sfera, punkt

widzenia i perspektywa. Bliskoznaczność wyraŜeń jest zjawiskiem, z którym mamy do

czynienia juŜ od dziecka, gdy się okazuje, Ŝe na czterokołowy pojazd mechaniczny moŜna

mówić nie tylko brum-brum, ale i auto, samochód, wozik, bryczka itp. O synonimach uczymy

się w szkole, poznajemy je teŜ w trakcie lektury przeróŜnych ksiąŜek. Im więcej znamy

synonimów, tym bogatsze jest nasze słownictwo (i odwrotnie).

Umiejętność synonimicznego zastępowania pewnych słów lub fraz (zwrotów

wielowyrazowych) nazywa się parafrazowaniem. Parafrazowanie to podstawowa czynność

podczas pracy z tekstem naukowym. Jeśli piszemy projekt, referat itd. na podstawie jakiegoś

materiału podręcznikowego, jakiegoś artykułu itd., to przede wszystkim powinniśmy się

starać parafrazować, czyli omawiać czyjeś sformułowania, znajdować bliskoznaczne

określenia na to, co autor twierdzi w danej sprawie – nie zaś cytować.

Streszczanie to omawianie (referowanie) całego tekstu. Parafrazowanie to omawianie

jakiegoś fragmentu. Obie te czynności wzajemnie się dopełniają. Parafrazowania nie naleŜy

mylić jednakŜe z cytowaniem, które to w pracach studenckich przyjmuje postać

intelektualnej plagi. Studenci prawdopodobnie wychodzą z załoŜenia, Ŝe najlepiej

(najbezpieczniej) – pisząc o czyichś poglądach – posiłkować się słowami danego naukowca,

przywołując je w oryginalnym brzmieniu. Metoda nieustannego powoływania się na

wypowiedzi jakiegoś uczonego nazywana bywa przez złośliwych prowadzących cytatologią.

Złośliwość jest tu uzasadniona, gdyŜ w pracach pisanych przez studentów nie chodzi

bynajmniej o cytaty, które na ogół są prowadzącym doskonale znane, lecz o umiejętność

zreferowania jakiejś koncepcji czy teorii. Student podpierający się ciągłymi cytatami z

69

dzieł, których lekturę zlecił mu prowadzący, wcale nie zyskuje sobie przychylności

dydaktyka, lecz wykazuje się swego rodzaju indolencją intelektualną lub zwyczajnym

lenistwem w pracy, co w sposób oczywisty owocuje o wiele gorszą od spodziewanej oceną w

indeksie.

Kwestia prawidłowego parafrazowania jakichś sformułowań czy (szerzej) referowania

całego artykułu naukowego wymaga zatem aktywnego intelektualnego udziału studenta.

Zdanie znalezione przez nas w tekście nie omówi się samo, po prostu. Jak jednak sobie z tym

poradzić? Tylko drogą ćwiczeń, bo jak wiadomo, praktyka czyni mistrza. Trzeba czytać i w

trakcie lektury sporządzać notatki, starając się zastępować zwroty znalezione w tekście

wyraŜeniami bliskoznacznymi. To wcale nie jest takie trudne.

Zanim jednak do tego się zabierzemy, jeszcze kilka istotnych uwag:

1) Ŝargon naukowców rządzi się pewnymi prawami, tzn. uŜywa się w nim często

rozmaitych charakterystycznych zwrotów, typu: X w swoim artykule twierdzi, Ŝe lub poglądy

Y-a są następujące, lub teŜ główne tezy stawiane przez Z to… Innymi słowy w Ŝargonie tym

jest cała masa frazeologizmów (wyraŜeń złoŜonych paru słów), które student powinien sobie

przyswoić, by poprawnie się wypowiadać (np. w trakcie pisania pracy licencjackie). Musimy

więc pamiętać, Ŝe tezy się stawia, a nie np. wyraŜa. Powinniśmy wiedzieć, Ŝe konkluzje się

wyciąga, a nie np. twierdzi. Do konkluzji moŜna dochodzić, ale konkluzji nie moŜna widzieć.

Widzieć z kolei moŜna np. zarysy jakiegoś rozwiązania, ale juŜ nie moŜna widzieć twierdzeń

w jakimś artykule. Czyjeś poglądy mogą być dobrze uzasadnione, ale juŜ nie dobrze

skrytykowane. Krytyka moŜe być gruntowna, nieuzasadniona, umiarkowana, ostra itp., ale

nie moŜe być np. nieprawdziwa,

2) w Ŝargonie naukowców uŜywanie kolokwializmów czy wyraŜeń zaczerpniętych z

potocznego języka jest bardzo niemile widziane – starajmy się zatem nie upiększać swoich

tekstów sformułowaniami typu: fajny pogląd; wyjaśnił to po łebkach; jego koncepcja to

ściema; nie skumałem, o co chodzi w tym twierdzeniu itp., gdyŜ narazić się moŜemy nie tylko

na śmieszność, ale i na obniŜoną ocenę u prowadzącego. Wobec tego umiejętność

poprawnego parafrazowania jakichś zwrotów wiąŜe się równieŜ ze znajomością

odpowiedniej, naukowej frazeologii,

3) pisząc projekt, referat czy prace licencjacką nie powinniśmy naśladować stylu

publicystycznego. Nie uŜywamy zwrotów emocjonalnych (np. poglądy X-a są niezwykle

cenne i wspaniałe lub wielki i genialny uczony), napuszonych czy poetyckich. Język naukowy

charakteryzuje się pewną „suchością”, „beznamiętnością”, tzn. piszący jakiś tekst stara się

„odsunąć na bok” swój temperament i osobowość, osobowość skoncentrować jedynie na

70

poprawnym uzasadnianiu określonych poglądów, na szukaniu luk w argumentacji,

wskazywaniu błędów w czyimś myśleniu lub nieuprawnionych wniosków z jakichś

przesłanek itd. Co więcej (przynajmniej dopóki nie ukończymy studiów), prace naukowe nie

powinny zawierać zwrotów typu moim zdaniem ten uczony nie ma racji lub według mnie

autor się tu myli albo zgadzam się z tym autorem całkowicie. Nie chodzi o to, Ŝe nie wolno

nam w pracy „stawać po jakiejś stronie” i zgadzać się z kimś lub nie – chodzi wyłącznie o to,

Ŝe nie wyraŜamy tego w bezpośredni sposób. Staramy się to robić bezosobowo, stosując np.

takie zwroty: poglądy X-a nie wydają się dostatecznie mocno uzasadnione (jeśli chcemy

poddać krytyce jakiś tekst) lub wydaje się, Ŝe Y słusznie w tym miejscu stawia tezę, Ŝe…

Oczywiście, nasze sympatie czy antypatie w stosunku do takich czy innych poglądów

nie mogą być irracjonalne , tzn. nie mogą się opierać na naszym widzimisię czy na

chwilowym nastroju. Nie moŜemy zadowalać się uzasadnieniem typu: ten pogląd mi się

bardziej podoba od tamtego. Powinniśmy mieć świadomość, Ŝe jeśli staniemy po czyjejś

stronie w jakimś naukowym sporze (uznajemy poglądy X-a za „swoje”), to jednocześnie

wymagać się będzie od nas w trakcie studiów UZASADNIENIA takiego a nie innego

wyboru. Na egzaminie ktoś nas moŜe spytać: który z danych poglądów jest pana/pani

zdaniem najwłaściwszy? A następnie: dlaczego pan/pani tak sądzi? Jakie racje przemawiają

za słusznością tego poglądu? Gdybyśmy w takiej sytuacji (czy teŜ w sytuacji pisania jakiegoś

tekstu) stwierdzili jedynie, Ŝe wydaje mi się słuszny, ale nie byli w stanie podać racjonalnego

uzasadnienia, znaczyłoby, Ŝe albo nie rozumiemy poglądu, o który chodzi, albo – co nie daj

BoŜe – nie wiemy, po co jesteśmy na studiach.

Podsumowując, pamiętajmy przy zabieraniu się za lekturę naukową i sporządzanie

notatek o tym, Ŝe cytatologia to błąd, zaś umiejętne parafrazowanie i referowanie czyichś

poglądów świadczy o naszym zrozumieniu tekstu i jest bardzo cenione przez prowadzących.

Jednocześnie powinniśmy się oswoić ze swoistą frazeologią naukową i specyfiką

wypowiadania się w „uczonym Ŝargonie”. Między innymi po to studiujemy.

Paweł Przywara

71

Co to jest i po co jest etymologia?

Paweł Przywara

Czy etymologia to jakaś specyficzna dyscyplina naukowa zajmująca się etymami? Być

moŜe kiedyś taka powstanie. Na razie jednak etymologia oznacza, z grubsza rzecz biorąc,

językowe źródło pochodzenia danego (z reguły obcego) wyrazu. Język nauki najeŜony jest

terminami zaczerpniętymi z angielskiego, niemieckiego, łaciny, greki itd., toteŜ powinnością

studenta jest zaglądanie do Słownika wyrazów obcych w celu znalezienia właściwego

źródłosłowu danego terminu.

Dziś, w dobie Internetu, słownik taki jest dostępny on-line, jednakŜe dobrze jest

wyposaŜyć swoją biblioteczkę domową w taką ksiąŜkę, gdyŜ jest to niezbędne narzędzie

pracy na studiach. Jeśli nie wiemy, czym jest transcendencja, albo kinestezja, albo implikacja,

to po zajrzeniu do tego typu słownika moŜemy się (przynajmniej w stopniu podstawowym)

dowiedzieć. Rozumienie słów, bo o to chodzi generalnie z tym etymologicznym słownikiem,

to jeden z podstawowych warunków poprawnego władania językiem naukowym. Dlaczego?

Odpowiedź jest prosta: nie rozumiejąc słów, nie wiemy, co mówimy. Nie rozumiejąc

terminologii charakterystycznej dla danej nauki, nie moŜemy teŜ dobrze pojąć, czym ta nauka

się zajmuje, jaki jest jej przedmiot, w jakim aspekcie bada otaczająca nas rzeczywistość.

Z nauką języka nauki (a pomaga w niej doskonale słownik wyrazów obcych) jest

trochę tak, jak z nauką obcego języka. Przyswajając sobie angielski, poznajemy zrazu nazwy

prostych przedmiotów, barw, liczebniki, zaimki, banalne czasowniki itd., zanim opanujemy

meandry budowy zdania. Obcując z językiem nauki nie unikniemy uczenia się terminów

technicznych, tj. specyficznej terminologii wymyślonej przez naukowców do opisu jakiejś

dziedziny badanej w ramach danej dyscypliny. Terminy te, brzmiące dla nas z początku

dziwacznie, niezrozumiale, tajemniczo, a nawet odstraszająco, jeśli tylko dokładnie wczytamy

się w wyjaśnienia ich znaczeń chociaŜby w słowniku wyrazów obcych, tracą całkowicie aurę

swojej nieprzystępności.

Etymologię moŜemy badać nie tylko wertując słownik. Jeśli na wykładzie czy

ćwiczeniach słyszymy słowo, którego znaczenia nie rozumiemy, albo nie jesteśmy pewni,

powinniśmy spytać prowadzącego wprost, jak naleŜy dany termin interpretować. Co dane

słowo znaczy? Pamiętajmy o prostej zasadzie, Ŝe jeśli nie zadajemy pytań dotyczących rzeczy

dla nas trudnych czy niezrozumiałych, prowadzący moŜe zakładać, Ŝe w tym, co on do nas

mówi, nie ma nic trudnego ani niezrozumiałego. Z takiego załoŜenia zaś mogą dla nas

72

wyniknąć potem nieprzyjemne konsekwencje, gdy na kolokwium okaŜe się, Ŝe nie umiemy

poprawnie wyjaśnić znaczenia jakiegoś terminu lub nie umiemy we właściwym kształcie

językowym przytoczyć wymaganej definicji.

Paweł Przywara

73

Definiowanie dla początkuj ących, czyli po co komu definicje

Paweł Przywara & Gabriel Kurczewski

Definicje to udręka studenta. Nie od dziś to wiadomo. Definicji trzeba się uczyć na

pamięć, trzeba je znać, trzeba je umieć przywoływać w rozmaitych sytuacjach (ćwiczenia,

kolokwium, egzamin, praca licencjacką). Czy nie moŜna się bez nich obejść? Niestety, w

Ŝyciu akademickim, nie. Gdyby naukowcy nie konstruowali definicji, język nauki nie

róŜniłby się zbytnio od języka, jakim posługujemy się na co dzień. MoŜna teŜ wątpić, czy

nauka rozwinęłaby się poza stadium pewnych wyłącznie praktycznych umiejętności.

Po co są te okropne definicje? Najogólniej rzecz biorąc - po pierwsze, po to, by

określać dokładnie przedmiot badań danej dyscypliny (takie definicje nazywa się realnymi,

gdyŜ mówią nam o jakimś określonym obiekcie). Po drugie, by precyzować, czynić coraz

dokładniejszym, jednoznacznym i udoskonalać język nauki. Po trzecie, by dostarczać nam

(specjalistycznej zwykle) wiedzy. Ucząc się jakichś definicji – nabywamy wiedzy! Definicje

nie stanowią więc wyrazu jakiejś manii ludzi Ŝyjących w wieŜach z kości słoniowej, lecz

pewien istotny element działalności naukowej.

Wszystkie definicje naukowe charakteryzują się pewną jednolitą strukturą, w ramach

której wyróŜniamy: 1) definiendum (człon definiowany), 2) łącznik jest to oraz 3) definiens

(człon definiujący). Definicja składa się więc z trzech elementów: definiendum, spójnika oraz

definiensa. Jak zapamiętać te przedziwne łacińskie wyraŜenia? Jednym ze sposobów jest

wykorzystanie pewnego podobieństwa brzmienia tychŜe wyrazów: definiendum –

definiowany, zaś definiens – definiuj ący. Innymi słowy, w kaŜdej definicji jest wyraz

(zwrot), który za pomocą innych wyrazów staramy się dookreślić. Gdy małe dziecko pyta nas,

co to jest statek kosmiczny, wtedy staramy się odpowiedzieć, podając takie a nie inne

określenia pozwalające malcowi zrozumieć, na czym polega specyfika takiego przedmiotu57.

Zwrot statek kosmiczny jest w tym przykładzie definiendum, zaś nasze karkołomne

wyjaśnienia – definiensem.

Naturalnie, w nauce sprawy mają się nieco powaŜniej, gdyŜ definicje konstruuje się po

to, by słuŜyły wielu naukowcom (i studentom), a nie doraźnym potrzebom wychowawczej

sytuacji. Definicje muszą mieć charakter uniwersalny, jeśli mają na stałe wejść do języka

57 W dzisiejszych czasach dziecko spytałoby raczej, co to jest parostatek, skoro od pierwszych lat Ŝycia moŜe zobaczyć statki kosmiczne w rozmaitych filmach i kreskówkach.

74

nauki (lub danej dyscypliny). Ponadto, definicje muszą być poprawne, by mogły do niego

trafić.

Jakie są warunki poprawności definicji? 1) Przede wszystkim definicja musi być

PRAWDZIWA. Co to znaczy? Musi dostarczać nam rzetelnej wiedzy. W takich

pseudonaukach jak astrologia czy psychoanaliza równieŜ moŜna się natknąć na rozmaite

definicje, one jednak nie spełniają tego pierwszego warunku – nie są prawdziwe, nie

dostarczają nam rzetelnej wiedzy. 2) Zakresy członów definicji muszą być równe. Innymi

słowy: zakresy te nie mogą się krzyŜować, nie mogą się wykluczać, Ŝaden z nich nie moŜe być

teŜ nadrzędny względem drugiego.

Skoro istnieją warunki poprawności definicji, to konstruując definicję moŜemy

popełnić błędy.

WyróŜniamy następujące błędy w definiowaniu

1. Ignotum per ignotum – (dosł. niezrozumiałe (definiuje się) przez niezrozumiałe);

chodzi tu o to, Ŝe definicja nie dostosowana jest do wiedzy odbiorcy, tzn. zarówno w

definiendum, jak i w definiensie uŜyte są zwroty niezrozumiałe dla danego odbiorcy.

Przykładem takiej definicji dla Państwa niezrozumiałej moŜe być następujące zdanie:

Epoché jest to redukcja transcendentalna.

Zdanie to, mimo Ŝe jest poprawne, uŜyte w niniejszym kontekście, na zajęciach z

tutorialu, nie moŜe być dla Państwa Ŝadną definicją, gdyŜ nie dysponują Państwo

specjalistyczną wiedzą z filozofii współczesnej, by taką definicję intelektualnie

zaabsorbować. Podobnie by było, gdybyśmy sięgnęli po jakąś definicję z matematyki,

topologii i in. dziedzin wymagających specjalistycznej wiedzy.

2. Idem per idem – (dosł. to samo (definiuje się) przez to samo); chodzi tu o to, Ŝe w obu

członach definicji występują zwroty o tym samym lub podobnym znaczeniu. Zdanie

takie właściwie nie powinniśmy nazywać definicją, gdyŜ jest ono zupełnie jałowe, nie

dostarcza nam Ŝadnej wiedzy. Np. Demokracja jest to ustrój demokratyczny. Albo

Projektant jest to człowiek, który coś projektuje.

3. Definicja za szeroka – błąd ten polega na tym, Ŝe definiens swym zakresem

obejmuje obiekty nie naleŜące do zakresu definiendum. Brzmi to skomplikowanie,

ale sprawa jest dość prosta. Mówiąc inaczej, definicja popełniająca ten błąd nie jest

dostatecznie precyzyjna. Np. Prokurator jest to pracownik prokuratury. Wiedząc, Ŝe

pracownikiem prokuratury moŜe być, dajmy na to, osoba pilnująca ubrań w szatni, nie

powinniśmy w powyŜszy sposób definiować zawodu prokuratora. Inny przykład:

Student jest to osoba ucząca się. Jeśli zastanowimy się nad znaczeniem zwrotu osoba

75

ucząca się, to domyślimy się, Ŝe nie kaŜdy z tych, których za pomocą takiego

określenia byśmy opisywali, jest faktycznie studentem. Definiens zarówno w

pierwszym, jak i drugim przykładzie „mówi za duŜo” i mówi nieprecyzyjnie, dlatego

definicja jest „za szeroka”.

4. Definicja za wąska z kolei to taka, w której definiens swym zakresem obejmuje

tylko niektóre z obiektów naleŜących do zakresu definiendum. To znowu brzmi

bardzo uczenie, ale na banalnym przykładzie zrozumiemy, o co chodzi. Zdanie

Student jest to osoba ucząca się w WSIiZ jest definicją za wąską właśnie z tego

powodu, Ŝe nie kaŜdy student to osoba, która uczy się w murach naszej szkoły,

prawda? Istnieją studenci w innych miastach i państwach, wobec tego termin student

naleŜałoby zdefiniować w inny sposób i chyba nie muszę Państwu podpowiadać, jak.

Przejdźmy teraz do rodzajów definicji. Wymienimy sobie niektóre z nich, z jakimi

zwykle moŜemy mieć do czynienia, czytając teksty naukowe:

- definicja realna

(jest to zdanie, które podaje charakterystykę jakiegoś obiektu lub zjawiska Np.

Atmosfera jest to gazowa powłoka otaczająca Ziemię),

- definicja nominalna

(jest to zdanie, które określa znaczenie jakiegoś terminu: Wyraz ‘tezaurus’ oznacza

‘słownik językowy ustalający relacje logiczno-semantyczne pomiędzy jednostkami

hasłowymi’58),

- definicja projektuj ąca

(jest to zdanie, które ustala znaczenie jakiegoś terminu na przyszłość: ‘Plik’ jest to w

pełni zorganizowany zestaw powiązanej tematycznie informacji zapisanej w pamięci

zewnętrznej59; bardzo często definicja projektująca stosowana jest w umowach np.

kupna-sprzedaŜy, w których kaŜdorazowo określa się, kto nazywany jest kupującym, a

kto nazywany jest sprzedającym),

- definicja regulująca/porządkuj ąca

(jest to zdanie, które ustala wyraźne znaczenie jakiegoś terminu, odwołując się do

znaczeń istniejących wcześniej; np. definicja terminu nauka, którą podaliśmy sobie na

pierwszych zajęciach),

- definicja konstruuj ąca

58 Por. Tezaurus terminologii translatorycznej, red. J. Lukszyn, Warszawa 1993, s. 346. 59 A. Markowski, A. Rydzewski, H. Kruszyński, Leksykon techniki mikrokomputerowej, Warszawa 1989, s. 51.

76

(jest to zdanie nadające zupełnie nowe znaczenie jakiemuś wyrazowi czy zwrotowi

(ale teŜ i obiektowi): Mysz jest to urządzenie zewnętrzne, często stosowane w

komputerach osobistych, w postaci przesuwanego po stole pudełka, zwykle z kilkoma

klawiszami. Przesuwanie myszy po stole powoduje odpowiednie (w takim samym

kierunku) przesuwanie kursora (zwykle w postaci strzałki) na monitorze ekranowym60

i wreszcie

- definicja sprawozdawcza

(jest to zdanie, które przywołuje znaczenie jakiegoś terminu – znaczenie, w którym

kiedyś ten termin funkcjonował w danym języku: ‘Niewiasta’ w języku staropolskim

jest to ‘kobieta’.).

Definiowanie to jedna z podstawowych czynności w trakcie uprawiania nauki i

znajomość prawideł definiowania na pewno ułatwi nam Ŝycie na studiach i przy pisaniu prac

licencjackich czy magisterskich.

Paweł Przywara & Gabriel Kurczewski

60 Leksykon…, s. 41.

77

O nauce czytania (i referowania) słów kilka

Bronisław Bartusiak

Rozdział ten rozwija lub uzupełnia z nieco innej strony tekst P. Przywary uczący

państwa „korzystania ze swego umysłu”. Tytuł, który przeczytali Państwo wyŜej nie jest

bynajmniej Ŝartem, ale pewnego rodzaju skrótem myślowym, który postaram się teraz

rozwinąć. Umiejętność czytania, którą nazwałbym podstawową mają Państwo rzecz jasna

opanowaną, na co wskazuje lektura niniejszego tekstu. Chodzi mi jednak o czytanie, które

nazwać moŜna czytaniem ze zrozumieniem. Kiedy – pozwolę sobie zadać naiwne na pozór

pytanie – zrozumieliśmy tekst? Zapewne Państwo w tym miejscu wykrzykną z pewnym

oburzeniem, iŜ jest to dość oczywiste. Rozumiemy tekst, mogę usłyszeć oburzone głosy,

kiedy:

– rozumiemy co jego autor „miał na myśli”, lub

– rozumiemy, jakie twierdzenie lub twierdzenia zostały w tekście zawarte, lub

– rozumiemy (przynajmniej większość) słów uŜytych przez autora, lub

– jesteśmy w stanie komuś powiedzieć, o co w danym tekście chodzi.

Zrozumienie przeczytanego lub usłyszanego tekstu wiąŜe się ze spełnianiem podanych

wyŜej kryteriów. Niestety, Ŝycie nie jest takie proste, aŜeby omawianie problemu mogło się w

tym miejscu zakończyć. Jest to dla Państwa, jak się wydaje oczywiste, poniewaŜ P. Przywara

poświęcił sporo miejsca zagadnieniu rozumieniu tekstu naukowego czy teŜ wygłoszonego

przez kogoś wykładu. Widać więc, Ŝe praca intelektualna „nie jest rzeczą lekką ani małą” i

dalsze rozwinięcie tematu moŜe się okazać uŜyteczne.

Wróćmy do przedstawionych wyŜej kryteriów61. Najpierw powinni zwrócić Państwo

uwagę, Ŝe przedstawione wyŜej kryteria są dość nieprecyzyjne, ich zakresy znaczeniowe

zachodzą na siebie (innymi słowy: przynajmniej częściowo lub całkowicie wyraŜają to samo

innymi słowami). Nie moŜna teŜ powiedzieć, Ŝe lista przedstawionych pytań, pozwalających

nam odpowiedzieć na pytanie, czy zrozumieliśmy przedstawiony jakiś tekst, jest kompletna.

Jakie kryteria trzeba spełnić, co trzeba wiedzieć (umieć), Ŝeby zrozumieć jakiś tekst?

Trzeba posiadać, w podstawowym przynajmniej zakresie, opisywane wcześniej umiejętności

61 Piszę o kryteriach, poniewaŜ po ujęciu owych domniemanych okrzyków oburzenia w formie zdań pytających, uzyskamy rodzaj kryteriów, pozwalających się nam zorientować czy tekst został (i w jakim stopniu) zrozumiany. Cztery odpowiedzi twierdzące oznaczałyby jak się moŜna domyślić, zrozumienie (nieomal) doskonałe.

78

analizy i syntezy danego tekstu62. Warto jednak dodać kilka uwag, pomagających zrozumieć

studiowany tekst.

Zaczynając od rzeczy podstawowej, musimy wiedzieć, jakiego rodzaju tekst czytamy.

Jak juŜ się Państwo z lektury skryptu dowiedzieli, idzie nam przede wszystkim o rozumienie

tekstu naukowego. Tekst naukowy stosunkowo łatwo rozróŜnić od literatury pięknej czy

rozrywkowej. Przytoczę dla przykładu dwa obszerne cytaty, dotyczące śmierci.

Przykład pierwszy:

„Ogólnie trzeba podkre śli ć, Ŝe śmier ć jako ustanie Ŝycia a wi ęc i

bytowania, jest jednym z najwa Ŝniejszych problemów ka Ŝdej filozofii, a w

sposób szczególny filozofii greckiej. Chodzi oczywi ście nie o śmier ć jako

niezbity fakt lub zdarzenie , które mo Ŝna do świadczalnie stwierdzi ć, ale o

jej racjonalne wytłumaczenie, o jej znaczenie. Otó Ŝ na to pytanie,

myśliciele greccy udzielali ró Ŝnego typu odpowiedzi, na ró Ŝnych

płaszczyznach(…). 1) Na płaszczy źnie metafizyczno-ontologicznej śmier ć

bywała na ogół wyja śniana i racjonalizowana a Ŝ do jej zakwestionowania, jak

to w sposób paradygmatyczny wida ć w kontek ście filozofii eleackiej, a zwł.

u Parmenidesa, który nie tylko ogólnie neguje rodze nie si ę i umieranie (…),

lecz tak Ŝe przyznaje trupowi pewn ą form ę odczuwania i poznawania, a wi ęc i

Ŝycia. (…) 2) Na płaszczy źnie religijnej albo metafizyczno-religijnej

myśliciele b ędący pod wpływem orfizmu, zwł. Platon i tradycja plat ońska,

pojmowali śmier ć jako oddzielenie duszy od ciała , przy czym <<oddzielenie>>

oznacza wyzwolenie . Dusza, ze swej natury heterogeniczna wzgl ędem ciała,

wraz ze śmierci ą wyzwala si ę od czego ś, co j ą kr ępuje i ogranicza, a w

konsekwencji śmier ć nabiera znaczenia <<pocz ątku nowego i prawdziwszego

Ŝycia>>. (…) - 3) Na płaszczy źnie antropologicznej, zwł. je śli idzie o

reperkusje, które dzisiejszym j ęzykiem mo Ŝna by nazwa ć egzystencjalnymi,

filozofowie greccy niewiele pogł ębili problematyk ę śmierci, a to z powodu

zało Ŝeń zwi ązanych z punktem pierwszym albo drugim, albo równoc ześnie z

jednym i z drugim. (…)” 63.

Przykład drugi:

„- On zwala wszystko na mnie. Mówi, Ŝe nie powinnam ci ę była wpu ści ć.

62 Pisząc o tekście mam na myśli nie tylko tekst pisany, ale równieŜ – w szczególności, jeŜeli chodzi o naukę ustne formy prezentacji tej wiedzy, począwszy od „zwykłego” wykładu” poprzez seminaria, translatora, prezentacje z udziałem multimediów, prace w laboratorium itd. Oczywiście, pomijając wszelki inne róŜnice, nie naleŜy zapominać o rozróŜnieniu między studiowaniem pewnej wiedzy podanej w formie tekstu czy wykładu, a nabywaniem pewnych umiejętności; innymi słowy między wdraŜaniem się w wiedzę teoretyczną oraz w wiedzę praktyczną (w dzisiejszym a nie Arystotelesowskim znaczeniu tego słowa). 63 G. Reale, Historia filozofii staroŜytnej, Lublin 2002, s. 229-230.

79

Nate znieruchomiał, przygnieciony ci ęŜarem smutku i bólu, wyrzutów

skierowanych przeciwko niemu. Tak chciałby jej móc powiedzie ć: „Nie mogło

być inaczej, zreszt ą śmier ć nie ma znaczenia”. Ale nic nie mógł zrobi ć, nic

nie mógł powiedzie ć.

Przypuszczał, Ŝe na widok martwego dziecka poczuje gniew, ale pocz uł

raczej ulg ę. Niejedno widział ju Ŝ w Ŝyciu, ale to, co zobaczył teraz,

przechodziło wszelkie wyobra Ŝenia. Z Jenny nie pozostało prawie nic. Niemal

nie miała mi ęśni, a przez cieniutk ą skór ę przebijały jej kruche ko ści. Była

taka male ńka! Twarz miała powa Ŝną, ale bez śladu cierpie ń, czoło gładkie i

błyszcz ące jak jedwab. Ju Ŝ nigdy jej nie zobaczy w swoim warsztacie, ale to

te Ŝ ju Ŝ nie było wa Ŝne; był z ni ą w godzinie śmierci i wi ęcej nie pragn ął

ani pragn ąć nie miał prawa.

śal mu było rodziców Jenny: Amy Halloran, która obse rwowała jego

ruchy, i Hallorana, który nigdy nie zrozumie i nigd y nie pogodzi si ę z tym,

co si ę stało. Czy nie powinien był czu ć tego samego co oni? Nie mógł, bo

znał prawd ę.” 64.

Mogę się załoŜyć, Ŝe większość czytających powyŜsze cytaty, a moŜe nawet wszyscy,

uznali pierwszy tekst za naukowy, drugi zaś za literacki. MoŜna oczywiście w tym miejscu

ująć bardzo niejasnego równieŜ w filozofii słowa „intuicja” i napisać, Ŝe zrobili to Państwo

intuicyjnie. Niewiele to jednak wyjaśnia. Analizując obydwa teksty, łatwo zwrócić uwagę na

to, Ŝe róŜnią się one od siebie m.in. uŜyciem specjalistycznego, czyli nieuŜywanego

potocznie słownictwa. MoŜna teŜ powiedzieć, w duŜym przybliŜeniu, Ŝe w pierwszym

przypadku mieliśmy do czynienia z opisem rozumienia śmierci w filozofii greckiej, w drugim

zaś przypadku z pewną opowieścią (fabułą)65.

Ustalenie, jakiego właściwie rodzaju tekst mamy przed sobą, nie jest jednak wbrew

pozorom takie łatwe. Pominę w tym momencie złoŜone zagadnienie języka takich filozofów,

jak Platon, którego prace filozoficzne są zarazem często dobrą literaturą; w dodatku posługuje

się on mitem w celu przekazania treści ściśle filozoficznych. Problem nie ogranicza się tylko

do Platona. Wielu znanych myślicieli, jak św. Augustyn z Hippony, cesarz i filozof Marek

Aureliusz, Miguel de Unamuno, Henryk Elzenberg, czy Karol Ludwik Koniński66 pisało

64 S. Hill, Trochę śpiewu i tańca, Warszawa 1980, s. 26-27. 65 Nie znając źródła, Ŝe jest to rodzaj fabularyzowanego reportaŜu, jest jednak dość oczywiste, Ŝe nie mam tu do czynienia z tekstem naukowym. Na marginesie warto moŜe zaznaczyć, Ŝe wielka literatura ma równieŜ wartości poznawcze, nie jest to jednak temat, którym moglibyśmy się teraz zająć szerzej. 66 Zapewne go Państwo nie znają, a szkoda. Jak mówi przysłowie: „Cudze chwalicie swego nie znacie, sami nie wiecie, co posiadacie”...

80

„dzienniki”, w których treści osobiste (np. wspomnienia), naukowe i literackie występują –

ściśle ze sobą powiązane – w jednym tekście. Pomińmy te skomplikowane przypadki i

zwróćmy uwagę na inne, istotne problemy. Weźmy dla przykładu dwa fragmenty (cytowane

jako przykład trzeci i przykład czwarty) z ksiąŜki Kłopot z istnieniem Elzenberga.

Przykład trzeci

Sokrates w Obronie jest świetnym wzorem nie tylko odwagi cywilnej, ale takŜe i tego,

jak się ma być cywilnie odwaŜnym. Jak rzeczy tamtej stronie niemiłe podać bez junackich

popisów i w dobrym tonie. Nie ma najmniejszej potrzeby, by wyzwaniu rzeczowemu

towarzyszyły jeszcze i akcenty wyzywające 17 II 1931.

Przykład czwarty

Renan w Modlitwie na Akropolu, zwracając się do Pallas Ateny, czyŜ nie zaskakuje

nas zwrotem: Fais de nous des spiritualistes accomplis?67 On ze swą chrześcijańską kulturą,

spadkobierca tylu pokoleń wierzących i Ŝarliwych? Widocznie w dniu owym czuł coś

podobnego do tego, co ja czuję dzisiaj? 18 IX 1931.

Dwa ostatnie przykłady pokazują, Ŝe niełatwo czasem zakwalifikować jednoznacznie

dany tekst. Prowadzi nas to do kolejnej kwestii.

JeŜeli nawet wiemy, Ŝe dany tekst jest na pewno tekstem naukowym, musimy

odpowiedzieć sobie na pytanie, do jakiej gałęzi nauki naleŜy go zaliczyć. Zdanie: „Polska

jest demokratycznym państwem prawa moŜe być zarówno:

a) fragmentem najwaŜniejszego w ustawodawstwie danego kraju aktu prawnego,

jakim jest konstytucja,

b) fragmentem komentarza z podręcznika prawa konstytucyjnego,

c) fragmentem z tekstu politologa lub socjologa,

d) tekstem z zakresu filozofii politycznej.

W kaŜdym przypadku, poza pierwszym, mamy do czynienia z inną gałęzią nauki,

opisującą pewne zjawisko z róŜnych punktów widzenia. W opisach tych, uŜywane są róŜne

języki, a to samo słowo lub pojęcie ma nieco inne znaczenie. Co oczywiste, róŜne są teŜ

metody badań, sposoby argumentacji itd. Wynika z tego przynajmniej jedna waŜna

67 „Uczyń z nas spirytualistów doskonałych”. Spirytualista oznacza tu tyle, co człowiek zajmujący się sprawami „wyŜszymi”, sprawami ducha, czystym poznaniem, wartościami itd.

81

wskazówka. Danego tekstu, zwłaszcza tekstu krótkiego, np. teŜ cytatu nie moŜna czytać

w oderwaniu od szerszego kontekstu, w jakim został napisany. Chodzi tu zarówno o

ksiąŜkę czy artykuł, gdzie moŜna znaleźć cały tekst, jak teŜ o dziedzinę nauki, do której

naleŜy.

Warto teŜ przynajmniej wspomnieć, Ŝe tekst naukowy moŜe być źle napisany i z

powodu róŜnych błędów, o których nie pora teraz mówić, moŜe być po prostu bezsensowny

innymi słowy, moŜna powiedzieć, Ŝe nie posiada on znaczenia, w tym sensie, Ŝe nic nie

znaczy, Ŝe jest to - mówiąc językiem potocznym – bełkot68. MoŜe on jednak posiadać

znaczenie rozumiane jako uznanie danego tekstu za dobre, spełniające kryteria naukowości i

będący tytułem sławy da autora. Nie o takie znaczenie tutaj jednak chodzi. śartobliwie,

powtarzając myśl jednego z moich profesorów, powiedzieć moŜna w przypadku takiego

tekstu, Ŝe „jak widać, autor nic nie miał na myśli”.

Wynika z tego prosty, acz niepokojący wniosek, Ŝe podręcznik do nauki jakiejś

dyscypliny naukowej, czy artykuł w periodyku naukowym nie muszą, niestety, być tekstami

naukowymi lub ostroŜniej – spełniać wszystkie surowe kryteria naukowości. Jak uprzedzał

jednak P. Przywara naleŜy być ostroŜnym z krytyką. Najpierw zdobywamy wiedzę, potem

krytykujemy, albo precyzyjniej na ile zdobędziemy wiedzę, na tyle – zgodnie z nasuwającymi

się nam wątpliwościami - moŜemy popróbować krytyki. Ze wszech miar natomiast wskazane

jest zadawanie pytań prowadzącym zajęcia (przynajmniej, jeŜeli chodzi o proces poznawania

wiedzy, kwestie psychologiczne zostawiamy na boku). Warto teŜ w miarę moŜliwości i

postępów w studiowaniu konfrontować róŜne punkty widzenia, nie tylko w celu

„wyłapywania błędów”, ale teŜ, aby skonfrontować róŜne uprawnione punkty widzenia.

Nauka nie jest zamkniętym procesem gotowych formułek i kompletnych odpowiedzi na

kompletny zestaw pytań. Jest to jednak, nawiązując do metafory z wcześniejszej części

skryptu „wyŜsza szkoła jazdy”.

W ramach czynienia Ŝycia studenta jeszcze bardziej skomplikowanym dodać naleŜy,

Ŝe nie jest łatwo rozróŜnić tekst naukowy od tekstu popularno-naukowego,

publicystycznego czy eseistycznego69. Wyraźnie moŜna tylko powiedzieć, tyle, Ŝe tekst

68 Oczywiście, do tekstów naukowych naleŜy podchodzić z duŜą dozą pokory. Nieraz bowiem studentowi zdaje się, Ŝe dana koncepcja, teoria, poglądy są „bez sensu”, a wynika to z niedouczenia studenta i niezrozumienia danej dziedziny naukowej. Niestety, lenistwo intelektualne lub, co nie daj BoŜe, nieuctwo, nie mogą być naszym usprawiedliwieniem. 69 Umiejętność takiego rozróŜniania przychodzi „z wiekiem”, tj. z czasem, gdy czytamy coraz więcej i jesteśmy w stanie dostrzec, czy autor danego tekstu jest rzetelnym naukowcem, czy tylko dziennikarzem podpierającym się paroma pobieŜnie przeczytanymi publikacjami, udającym znawcę.

82

naukowy spełnia dość precyzyjnie określone surowe kryteria. Pozostałe teksty mogą, czy

nawet powinny mieć – jak w przypadku tekstów popularyzujących osiągnięcia nauki – o

wiele przystępniejszy charakter70. Podane wyŜej przykłady tekstów z pogranicza nauki i

literatury pięknej, a nawet literatury faktu (pamiętników)71 pokazują to dość dobitnie.

ZałóŜmy, Ŝe zrozumieliśmy juŜ tekst. Zrozumienie tekstu to spory sukces. Nie

wystarczy on jednak do tego, aby osiąść na laurach. Jak się bowiem szczęśliwie czy teŜ

nieszczęśliwie składa, w czasie studiów – i później zresztą teŜ – wymaga się od nas

podzielenia się zdobytą wcześniej wiedzą. Zakładając nawet, Ŝe:

a) zrozumieliśmy tekst, w całości i bezbłędnie,

b) zapamiętaliśmy to, co zrozumieliśmy,

c) okoliczności (np. trema w czasie egzaminu czy zaliczenia) nie wywiały nam tej

wiedzy z głowy,

musimy jeszcze przedstawić treść, omówić zrozumiany wcześniej i przyswojony tekst.

(Być moŜe naleŜałoby raczej powiedzieć: treść tego tekstu). Ryzykując powtarzanie pewnych

kwestii72 zwróćmy uwagę najpierw na to, czego robić nie naleŜy.

1) Nie naleŜy powtarzać i to jeszcze słowo w słowo omawianego tekstu. Po pierwsze

dlatego, Ŝe jeŜeli nie umiemy inaczej znaczy to po prostu, Ŝe „wykuliśmy coś na

blachę” niczego nie rozumiejąc. Ewentualne wyjątki, które teoretycznie mogą się

zdarzyć, dla wygody pomińmy. Po wtóre, nie dość, Ŝe nie wiemy, o czym mówimy, to

jeszcze, gdy pytający „wejdzie nam w słowo”, zada pytanie dodatkowe, czy kaŜe

rzecz ująć z innej strony - „leŜymy rozłoŜeni na obie łopatki”, a prawdopodobieństwo

oblania egzaminu (nieotrzymania zaliczenia itd.) wynosi prawie 100%.

2) Omawiamy dany tekst lub teŜ jeden fragment, odpowiadając na zadane pytanie.

Wydawałoby się oczywiste, Ŝe omawiamy to, o czym była w tekście mowa i Ŝe jest to

wszem i wobec oczywiste. Tymczasem nierzadko zdarzają się tutaj róŜne raŜące

błędy. Wspomnę o dwóch. ZałóŜmy, Ŝe dany tekst omawia problematykę śmierci.

70 NaleŜy dodać, Ŝe zamiast tego, iŜ tekst naukowy musi spełniać surowe kryteria nie oznacza, Ŝe pozostałe teksty mogą być napisane „byle jak”. Inne swoje reguły (kryteria) posiada tekst publicystyczny, popularyzatorski czy eseistyczny. Istnieje, niestety, mętna publicystyka, niechlujna literacko i merytorycznie eseistyka, czy takie teksty popularyzatorskie, które mogą być trudniejsze od zagadnienia objaśnianego lub teŜ wskazywać na to, Ŝe popularyzator nie zrozumiał popularyzowanego przez siebie zagadnienia czy tekstu. 71 Na marginesie warto zwrócić uwagę, Ŝe słowa czy zwroty powszechnie przyjęte np. z racji swojej jasności, a co za tym idzie wygody w ich uŜytkowaniu, mogą być, rozumiane dosłownie np. przez obcokrajowca uczącego się języka polskiego źle zrozumiane. OdróŜnienie literatury faktu od literatury pięknej nie polega na uznaniu, Ŝe literatura faktu musi być z natury swojej, a nie tylko w wyniku nieudolności jej autorów, pisana polszczyzną nieudolną, szpetną czy cudaczną; z drugiej zaś strony – literatura piękna nie moŜe – we właściwej sobie formie odnosić się do sfery faktów, jak to jest w przypadku tzw. powieści historycznej. 72 Nie musi być to zresztą nic złego, bo jak powiada łacińskie przysłowie: „powtarzanie jest matką studiowania”.

83

(Zob. przykład pierwszy). Prawidłowe omówienie zawierać będzie poglądy greckich

filozofów na temat zjawiska śmierci. Fałszywe – omawiać będzie samo zjawisko

śmierci, o czym tekst nie wspomina. Innymi słowy: zwracamy uwagę czy tekst

dotyczy jakiś rzeczy, zjawisk itd., czy teŜ poglądów na ich temat. Drugim błędem

jest pomieszanie omówienia (parafrazy) tekstu z naszym komentarzem. Powołując

się na wspomniany przykład, piszemy – lub mówimy, Ŝe filozofowie greccy

zajmowali się w niedostatecznym stopniu egzystencjalnym wymiarem zjawiska

śmierci, co naleŜy oceniać pozytywnie (lub negatywnie, to bez róŜnicy).

3) Last but not least wspomnieć coś trzeba na temat sposobu referowania tekstu

naukowego. Powtórzyć naleŜy, Ŝe posiada on swoje specyficzne cechy. Zaliczyć do

nich moŜna specyficzne słownictwo, róŜne od uŜywanego w języku potocznym,

określony przedmiot, np. człowiek jako istota tworząca kultura lub teŜ człowiek jako

„zwierzę”, istota Ŝyjąca. Cech tych jest więcej, waŜne jest jednak, Ŝeby referując dany

tekst, nie próbować, tłumaczyć go na język potoczny lub teŜ czynić to świadomie i

ostroŜnie. Dla przykładu mówienie, iŜ demokratyczne państwo prawa to państwo,

które posiada ustrój demokratyczny jest – co najmniej – nieprecyzyjne. Jest to próba

prostego przekładania na język potoczny słów posiadających inne niŜ zazwyczaj

uŜywane znaczenie. Państwo prawa (pojęcie z Konstytucji i nauk prawnych) to nie

„masło maślane”; kaŜde państwo posiada jakieś prawo. Demokracja z kolei nie

oznacza po prostu przeciwieństwa monarchii.

Wszystko to, co napisano wyŜej moŜna i naleŜałoby napisać szerzej i dokładniej.

Napisanie jednak nawet skryptu w postaci dwunastu tomów z suplementem mijałoby się z

celem. Nie tylko dlatego, Ŝe w przedmiocie tym chodzi o nauczenie podstaw pracy

intelektualnej (i nie tylko). Chodzi przede wszystkim o to, Ŝe umiejętność pracy intelektualnej

przypomina pływanie lub malowanie: Wstęp jest konieczny, uŜyteczny, ale to dopiero

pierwszy, a nie ostatni krok…

84

O nauce słuchania (i pytania) jeszcze parę słów

Bronisław Bartusiak

Zapoznali się do tej pory Państwo wieloma wskazówkami, dotyczącymi rozumienia

tekstu, jego analizy, referowania itd. W treści przeczytanych do tej pory tekstów (wykazuje tu

pewien optymizm i zakładam, Ŝe zbiór czytelników niniejszego skryptu nie jest zbiorem

pustym, a nawet, Ŝe zawiera sporą liczbę ”elementów”), znaleźć moŜna było wiele

wskazówek czy teŜ reguł, przydatnych w studiowaniu. Być moŜe część z nich, jak

wspomniano wyŜej, wywołała Państwa zdziwienie, a moŜe i sprzeciw. Nic w tym zresztą

dziwnego, skoro autorzy skryptu twierdzą – niezaleŜnie od tego, kto napisał konkretną jego

część, Ŝe student pierwszego roku nie wie, co czyta; nie rozumie w duŜej mierze tego, co

przeczytał, a w dodatku często nie wie nawet, Ŝe nie zrozumiał. Nie jest to, niestety,

prowokacja, literacka konwencja73 czy rodzaj Ŝartu. Przekonać się o tym będzie moŜna w

trakcie studiów. PosłuŜę się tu pewnym obrazem. Są Państwo poniekąd sytuacji świeŜo

pasowanych (właściwie naleŜałoby rzec: immatrykulowanych) rycerzy. Z róŜnych powodów,

po latach ćwiczeń, wyruszają wreszcie w bój. Bardzo wielu z nich wydawać się moŜe, Ŝe

właściwie posiedli juŜ pełnię rycerskich umiejętności. Inni, raczej niezbyt chyba liczni, czują,

Ŝe nie wszystko w porządku – ale cóŜ robić? Pierwsza bitwa pokazuje, jakich ran czy wstydu

(ucieczka z pola bitwy, czyli rezygnacja ze studiów, przekładanie egzaminów czy kolokwiów,

branie urlopów itd.) doznać mogą juŜ na początku. Co gorsza, to dopiero początek kampanii

wojennej, wieloletniej; trzeba jeszcze do końca wojny doŜyć; innymi słowy: skończyć studia.

By ująć rzecz najkrócej, skrypt ten oraz przedmiot, na potrzeby którego został on napisany,

mają słuŜyć Państwu ułatwienie niełatwego procesu zdobywania wiedzy74.

Nie zdziwią się więc chyba Państwo, skoro wspomnę o jeszcze jednej, na pozór

oczywistej rzeczy, jaką jest umiejętność słuchania. Proces zdobywania wiedzy to nie tylko

czytanie. (I pisanie, rzecz, jasna)75. Oczywiste jest, Ŝe ustna forma przekazywania wiedzy

73 Konwencja językowa to tyle, co sposób pisania, styl albo nawet maniera językowa.(Kto nie zaczyna lektury od niniejszego tekstu, wie co robić, gdyby np. słowo „maniera”, albo kontekst, w jakim zostało uŜyte, sprawiało mu pewne kłopoty…). 74 Oczywiście naiwnością byłoby przypuszczać, Ŝe najlepsze przygotowanie zaoszczędzi trudu i ryzyka. Jednak studiowanie przypomina nieco rajdy górskie; czy byłyby pociągające, gdyby uczestników – bez trudu i ryzyka, w pełnym komforcie – podwoŜono prosto do schroniska czy na szczyt góry? 75 Dla uproszczenia pomijam sposoby zdobywania wiedzy bardziej o bardziej złoŜonym, co do formy charakterze, łączące się z wykorzystywaniem zdobyczy techniki, jak praca w laboratoriach, równieŜ komputerowych, czy – powiedzmy – prowadzenie wykopalisk archeologicznych.

85

róŜni się od formy pisanej76. O wielu sprawach moŜna by tu było napisać. Tytułem przykładu

wspomnę o konieczności wzmoŜonej i długotrwałej koncentracji (kwestie związane z

koncentracją poznają Państwo w środkowej części (module) tych zajęć). Z tego skądinąd

oczywistego faktu wynika jednak nie tak juŜ oczywisty wniosek, Ŝe musimy się bardziej

przyłoŜyć, aby nie utracić np. ciągu argumentacji, przedstawianej przez prowadzącą

zajęcia osobę. Wiele osób uwaŜa jednak za oczywiste, Ŝe czytanie gazet, rozmowy na tematy

towarzyskie (albo nawet związane z procesem studiów), poranna (południowa, poobiednia –

odpowiednie pokreślić) drzemka czy teŜ oddawanie się swoim myślom, nie spowoduje

Ŝadnych trudnych do odrobienia strat. Pomijając ryzyko o charakterze dyscyplinarnym,

tracimy jednak w ten sposób przynajmniej dwie rzeczy.

Po pierwsze, często wykład77 wykracza poza podręczniki, skrypty, podaną literaturę.

Co więcej, jest do nich komentarzem. Tracimy, a w kaŜdym razie znacznie utrudniamy sobie

drogę do powtórzenia kwestii zaprezentowanych na danych zajęciach.

Po wtóre, co szczególnie istotne, i co wiedzie nas do wspomnianej kwestii pytań,

moŜemy wykładowcę (osobę prowadzącą ćwiczenia, seminarium, translatorium,

laboratorium…) o coś zapytać!

To niezwykle waŜne! Nie tylko dlatego, Ŝe od razu moŜemy wyjaśnić wątpliwości, ale

równieŜ dlatego, Ŝe moŜemy – o ile umiemy zadawać odpowiednie pytania – w sposób o

wiele aktywniejszy, Ŝywy, zmienny, zaleŜny od okoliczności – wgłębiać się w dany rodzaj

wiedzy.

MoŜna ująć to inaczej. Wiedza przekazywana ustnie nie jest „gotowa”. Jeśli chcemy

zobaczyć zagadnienie z innej strony, jeŜeli nie przemawia do nas sposób ujęcia tematu –

musimy sięgnąć po inna ksiąŜkę lub zapytać osobę kompetentną. W przypadku wykładu

ograniczeń tego rodzaju w zasadzie nie ma.

No dobrze, ale jak pytać? Słuchanie i pytanie to teŜ rodzaj sztuki, a więc nabywa się

go w praktyce. MoŜna jednak podać kilka wskazówek.

1. Warto na początku zajęć ustalić „reguły gry” ; często wspomina o nich od razu

sam wykładowca (asystent itd.). Przede wszystkim, czy dopuszczalne jest

zadawanie pytań w trakcie wykładu. Jeśli mamy moŜliwość wybory, raczej

76 Wspominając o „formie pisemnej” chodzi mi, rzecz jasna, nie tylko o wydrukowany tekst, ale takŜe o tekst na nośnikach elektronicznych, jak CD-ROM. 77 Pisząc dla zwięzłości o „wykładzie”, mam równocześnie na myśli wszelkie ustne formy przekazywania wiedzy.

86

zanotujmy sobie pytanie (problem, który się nam zarysował; niezrozumiały

fragment tego, co usłyszeliśmy…).

2. Do wykładów naleŜy się przygotować. Warto znać, choćby pobieŜnie, tematykę

poprzednich wykładów. Jeśli jednak nasuwa się nam pytanie, związane np. z

odrębnym wobec języka potocznego uŜyciem słów78.

3. Umiejętność zadania pytania zakłada umiejętność analizy tekstu, co zostało

opisane we wcześniejszej części skryptu. P. Przywara, pisząc o podstawach pracy

intelektualnej, przedstawił listę pytań, pomocną przy zadawaniu pytań.

4. Pytamy, aby lepiej zrozumieć komentowane teksty (np. akty prawne), czy w

ogóle dany problem. Im lepiej jednak rozumiemy, im bardziej „wgryzamy się” w

zagadnienie, tym bardziej stajemy się gotowi stawiać pytania nowego rodzaju.

5. Ujmując rzecz w skrócie, najpierw pytamy, aby zrozumieć tekst79. Celem jest

zrozumienie wykładu. Kiedy wiemy juŜ (mniej więcej), co autor miał na myśli,

jaki jest temat wykładu, jaka argumentacja posłuŜyła do uzasadnienia

przedstawianych tekst, moŜemy pytać dalej. Teraz jednak zapytamy raczej o u

płynące z naszych (skromnych jeszcze) doświadczeń i (ograniczonej) wiedzy o

wątpliwości, jakie budzi prezentowana teoria. Czy jest powszechnie akceptowana

przez innych uczonych, zajmujących się dana tematyka? Czy nie przychodzi nam

do głowy coś, co mogło zostać pominięte. Podkreślę, Ŝe to rodzaj pytań dla nieco

zaawansowanych studentów.

Umiejętność zadawania pytań jest związana z umiejętnością referowania

(omawiania) danego tekstu pisanego czy wykładu. Odwołam się tutaj do tekstów, które

słuŜyły jako przykłady do analizy80. Znajdą tam Państwo szereg pytań, które pozwalają nam

zrozumieć tekst i dokonać swego rodzaju jego syntezy. Referowanie, zwłaszcza tekstu

naukowego, polegać zaś będzie na wykorzystaniu naszej intelektualnej pracy. W zaleŜności

od tego, czy referujemy cały tekst czy dane zagadnienie, omówić moŜemy dwa rodzaje wojny

(pierwszy przykład, podany przez P. Przywarę), posługując się wspomnianymi wyŜej

pytaniami.

78 Pomijam w tej chwili istotna skądinąd kwestie, Ŝe wykład w ścisłym sensie tego słowa jest uzupełniony o cieczenia, gdzie moŜna i naleŜy stawiać pytania. Na ćwiczeniach równieŜ tych kilka uwag musimy mieć przed oczami. 79 Zob. B. Bartusiak, O nauce czytania (i referowania) słów parę w niniejszym skrypcie, zwł. pytania ze strony pierwszej. 80 Zob P. Przywara, Podstawy pracy intelektualnej… w niniejszym skrypcie.

87

MoŜemy jednak uczynić coś jeszcze81 i – znów na poziomie dla bardziej

zaawansowanych – referując dany tekst, zapytać (tu pytania łączą się jeszcze ściślej z

referowaniem), czy i na ile omówiony podział jest obecnie wystarczający (złoŜone zjawisko

terroryzmu), podając przykłady wskazujące na niewystarczalność przedstawionego podziału

wojen i konieczność rozbudowy (lub zmiany) zawartej w referowanym tekście koncepcji.

Stajemy juŜ jednak przed nowym, twórczym etapem naszego studiowania…

Bronisław Bartusiak

81 Zob. pkt 5. wyŜej.

88

O sztuce dyskusji

Bronisław Bartusiak

Na studiach, a takŜe po ich ukończeniu przydatna jest umiejętność dyskusji. Nie jest to

wbrew pozorom umiejętność łatwa. Zakłada oczywiście, Ŝe znamy się na dyskutowanym

zagadnieniu oraz - jak się to dzisiaj zwykło nazywać - jesteśmy wystarczająco „asertywni”,

czyli mówiąc prosto, jeśli nie paraliŜuje nas trema.

Zacznijmy od końca. Oprócz problemów, które moŜe wywołać stres, warto zwrócić

uwagę, Ŝe dyskusja to nie tylko wymiana racjonalnych argumentów. Kiedy komunikujemy

coś komuś, nie tylko przekazujemy pewną treść, ale równieŜ poprzez sposób mówienia czy

postawę ciała przekazujemy dodatkowe treści, dotyczące nas samych, osób z którymi

rozmawiamy oraz emocje, oczekiwania, pragnienia. Nie wchodząc głębiej w temat, naleŜący

do tzw. psychologii komunikacji, zwróćmy po prostu uwagę, Ŝe nie tylko w dyskusji, ale

nawet w zwykłej rozmowie przekazujemy sobie wiele niewerbalnych (czyli nie wyraŜanych

słowami),często nieuświadamianych treści. Wspomnijmy dla przykładu o takim sposobie

wypowiadania swoich argumentów, który poprzez sposób mówienia i ton głosu prowadzi do

poniŜenia, czy teŜ wykpienia dyskutanta82. MoŜemy oczywiście zwrócić drugiej osobie

uwagę albo ignorować jej sposób wypowiedzi, ale nie zawsze przyniesie to zamierzony

skutek. Nie moŜemy odpłacać „adwersarzowi” pięknym za nadobne, poniewaŜ uczymy się

sztuki dyskusji a nie wszczynania kłótni czy awantur. Widać jednak jasno, Ŝe dyskusje nie

zawsze mają sens; środki masowego przekazu pokazują nam aŜ nazbyt wiele przykładów z

róŜnych sfer Ŝycia…

Zajmijmy się jednak treścią argumentów i przyglądnijmy się niektórym błędom

popełnianym w czasie dyskusji83.

1. Nie naleŜy zasadniczo stosować argumentów dotyczących osoby, zamiast jej

argumentów (atakujemy osobę, a nie jej poglądy84). Chodzi oczywiście o cechy dotyczące

wyglądu, charakteru itd., danej osoby, nie zaś jej wiedzy. MoŜna powiedzieć, Ŝe poprzez

deprecjonowanie (obniŜanie wartości i wiarygodności) danej osoby, próbujemy obalić

82 Zainteresowanych odsyłam do niewielkiej, ale dobrej i bardzo jasno napisanej ksiąŜki E. Sujak, ABC Psychologii komunikacji, Wydawnictwo WAM, Kraków 2006. KsiąŜka ta moŜe się przydać nie tylko w Ŝyciu studenckim… 83 Warto przywołać tutaj znaną ksiąŜkę niemieckiego filozofa A. Schopenhauera Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów. JeŜeli ktoś nie boi się logiki, moŜe sięgnąć po Sztukę argumentacji. Ćwiczenia w badaniu argumentów, K. Szymanka, K.A.Wieczorka oraz A.S Wójcika, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. 84 To niezwykle częsty sposób „prowadzenia sporu” przez dyskutujących polityków lub dziennikarzy: Ten człowiek jest niewiarygodny, wobec tego to, co on mówi jest niewiele warte! Albo: Jak ktoś taki, jak on, moŜe nam stawiać jakiekolwiek zarzuty? itp.

89

jej argumenty. Przykładem takiego błędnego (i nieetycznego) argumentu w dyskusji między

studentami będzie zdanie: „Jak twój argument moŜe być prawidłowy, skoro wszyscy wiedzą,

Ŝe jesteś słabym studentem (studentką)”. Innym tego rodzaju „argumentem” będzie: „Jak

moŜesz powiedzieć o tym coś sensownego, skoro nigdy się tym nie zajmowałeś

(zajmowałaś)?”, albo „Skąd moŜesz o tym wiedzieć, jeŜeli interesujesz się czymś zupełnie

innym?”85. Kończąc omawianie tego pseudo-argumentu, zauwaŜmy, Ŝe jeŜeli ktoś nie jest

ekspertem w danej dziedzinie to prawdopodobne jest, Ŝe moŜe popełniać nawet raŜące błędy,

mylić się, posiadać ograniczoną wiedzę o dyskutowanym zagadnieniu. Nie zwalnia nas to

jednak od konieczności analizowania argumentów, niezaleŜnie od tego, kto je wypowiada.

2. Innym często popełnianym błędem jest prowadzenie dyskusji bez dokładnego określenia

przedmiotu sporu oraz uŜywanych pojęć. Dla przykładu moŜemy wspomnieć o dyskusji na

temat demokracji lub tolerancji. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe obydwa te pojęcia mają co

najmniej dwa podstawowe, najczęściej spotykane znaczenia86.

3. O dyskusji nie moŜe być mowy lub jest ona bardzo trudna, jeŜeli dyskutant próbuje

„gra ć” na naszych emocjach. MoŜna tu mówić o „metodzie kija i marchewki”, w której

chodzi o wywieranie jakiegoś rodzaju presji. MoŜna np. powiedzieć: „Zobacz, nikt nie myśli

tak jak ty!”. Innym przykładem tego rodzaju metody jest „argument”: „Zobacz, najlepsi

studenci w naszej grupie mają inne zdanie niŜ ty!”.

Na koniec krótkie podsumowanie. Podane wyŜej uwagi nie wyczerpują w Ŝadnej

mierze wiedzy o sposobach prowadzenia dyskusji. Warto jednak zauwaŜyć, Ŝe starają się one

pokazać róŜnego rodzaju trudności lub teŜ fałszywe argumenty, stosowane w dyskusjach. Być

moŜe zwrócą one uwagę na tego rodzaju problemy i pomogą w ocenie cudzych argumentów

oraz w odpowiednim reagowaniu na nie. Mówiąc zaś o sztuce dyskusji od strony pozytywnej,

przypomnijmy reguły analizowania tekstu i referowania go. Wiedza ta, połączona z wiedzą o

błędach logicznych, o czym była wcześniej w skrypcie mowa, moŜe równieŜ pomóc w

uczeniu się dyskusji, która jest specyficzną formą analizowania wypowiedzi i ewentualnej

krytyki. I w tym miejscu powtórzę: waŜna skądinąd wiedza teoretyczna nie zastąpi jednak

umiejętności zdobywanych w praktyce.

Bronisław Bartusiak

85 Istnieje jeszcze bardziej nieracjonalna i nieetyczna odmiana tego „argumentu”, która polega na bezpośrednim obraŜaniu dyskutanta: „Jesteś tak głupi, Ŝe nie ma co z tobą rozmawiać!”. Tego rodzaju wypowiedzi zasługują na szczególne potępienie! 86 Zainteresowanych odsyłam do słowników.

90

Podstawowe ćwiczenia z korekty tekstu, czyli coś o bezduszności maszyn

oraz o kształtach słów

Paweł Przywara

Bolączką, jeśli nie udręką większości prowadzących zajęcia akademickie jest

sprawdzanie pisemnych prac studentów. Minęły juŜ czasy oddawania prac pisanych ręcznie

(pomijając pisemne kolokwia), skoro edytory tekstu stały się podstawowymi narzędziami

pracy studenta, nie minęły jednak czasy poprawiania błędów, ba!, wydaje się nawet, Ŝe

poziom poprawności prac drukowanych na komputerze jest odwrotnie proporcjonalny do

poziomu technicznego urządzeń wykorzystywanych do pisania.

Na pewno wina leŜy po stronie studentów, którym nie chce się pisać poprawnie, nie

chce się sprawdzać tekstu po wydruku ani teŜ zaglądać do słowników (frazeologicznego,

ortograficznego, języka polskiego itd.), ale teŜ winą naleŜy obarczyć tych, którzy pracowali

nad edytorami tekstu, poniewaŜ te ostatnie nie uwzględniają bogactwa leksykalnego języka

polskiego (o słownictwie specjalistycznym nie mówiąc), jak teŜ składniowej i znaczeniowej

róŜnorodności tego języka. Okazuje się bowiem, Ŝe czasami pisząc poprawnie jakąś frazę (np.

przesuwając jakiś spójnik w obrębie niniejszego sformułowania: okazuje się bowiem…)

edytor tekstu automatycznie koryguje nas, sygnalizując, Ŝe po wyrazie się w niniejszym

zdaniu, a przed wyrazem bowiem powinien znaleźć się przecinek. Albo: struktura, w ramach

której wyróŜniamy… Są to klasyczne przykłady mechanicznego stosowania przez edytor

tekstu generalnej zasady, Ŝe przed większością jednowyrazowych spójników uŜywamy w

polszczyźnie przecinka. Generalnie – tak, ale nie zawsze. Niestety, wielu studentów, sądząc,

Ŝe 1) twórcy edytora tekstu musieli wklepać właściwe zasady interpunkcji i/lub 2) maszyna

(komputer) ma rację, podporządkowuje się sugestiom edytora tekstu i zmienia poprawne frazy

na błędne, co skutkuje potem niŜszą oceną za tekst lub przynajmniej wcześniejszą siwizną

prowadzącego.

Edytor tekstu podpowiada nam błędnie nie tylko niewłaściwe zasady interpunkcji, ale

teŜ nie jest w stanie skorygować naszych błędów ortograficznych. Banalne przykłady

pisowni: moŜe - morze, pułki – półki, polska - Polska, dowodzą, Ŝe istnieją w naszym języku

wyrazy, które brzmią tak samo, lecz znaczą co innego i inaczej są zapisywane. Najwięcej

jednak błędów pojawiających się w tekstach studentów, to tzw. literówki, których nie

koryguje albo edytor, albo sam autor danej pracy.

91

Pomijamy w tym miejscu sytuację, gdy student w wyniku swojego niedbalstwa,

lenistwa lub zwyczajnej nieudolności, nie poprawia tekstu po jego napisaniu i oddaje go do

oceny sądząc, Ŝe „jakoś to będzie” lub, co gorsza, „moŜe nie przeczyta”, lub, co nie daj BoŜe,

„moŜe nie zauwaŜy”. Interesuje nas sytuacja, gdy faktycznie na pierwszy rzut oka nie

dostrzegamy błędów w naszym tekście, zaś edytor niczego nam nie podkreśla. Oczywiście

wymienione wyŜej mankamenty współpracy z edytorem tekstu nie miały nas skłonić do

wyłączenia funkcji korygowania tekstu, jedynie do uświadomienia nam, Ŝe maszyna

wszystkiego za nas nie załatwi – tu: nie poprawi za nas naszych błędów.

Literówki najczęściej biorą się z tego, Ŝe edytor (czy po prostu „bezduszna maszyna”,

jaką jest komputer) nie wie (bo i nie moŜe wiedzieć), o jakie słowo nam naprawdę chodzi. Dla

edytora słowo: Ŝe jest równie poprawne, jak ze, natomiast dla autora tekstu fraza: powiedział,

Ŝe nie jest równie poprawna, co powiedział, ze (chyba Ŝe chcemy w tekście oddać np. gwarę

wiejską: powiedz-ze mi miła, cy mnie kochos). Takich przykładów (tj. kiedy edytor nie

zasygnalizuje nam błędu) są setki i nie chodzi tylko o brak polskich znaków diakrytycznych

(tzw. ogonków czy kreseczek): jaka – jaką, teŜ – tez, muszą – musza, wiec – więc, prace –

pracę, swoja - swoją, ale teŜ o przypadkowe, nieumyślne uderzenie w inny klawisz na

klawiaturze lub teŜ niewciśnięcie go: testu – tekstu, kwesta – kwestia, kra- kara, czy burza –

bursa, błędy – biedy, noc – nos, był – tył itd. Edytor jest dobry, dopóki poprawia za nas błędy

bardzo podstawowe (np. słowa jeśli czy Ŝeby są automatycznie przezeń korygowane, nawet

gdy wciśniemy odpowiednio tylko litery s oraz z), w przypadku jednak powaŜniejszych

błędów zdani jesteśmy na nasze siły (chyba, Ŝe poprosimy do pomocy wujka polonistę).

Kiedy jedna ze studentek przyniosła do mnie juŜ ostatecznie poprawioną swoją pracę

licencjacką, nie mogła wyjść ze zdumienia, Ŝe ja w ciągu paru sekund znalazłem na kaŜdej ze

stron drobne błędy literowe czy edycyjne (np. podwójna spacja, niewyrównany tekst,

nierówne akapity itd.), mimo Ŝe ona „wielokrotnie sprawdzała”. To była bardzo rzetelna

studentka i nie chodziło o to, Ŝe ona coś zaniedbała – ona faktycznie mogła nie zauwaŜyć

pewnych drobnych błędów. Umiejętność ich szybkiego wyłapywania jest kwestią wprawy,

zaś tej ostatniej nabywa się, rzecz jasna, duŜo czytając, ale teŜ wiedząc, jakie zazwyczaj błędy

powstają w trakcie edycji tekstu na komputerze. (Jednym z niewspomnianych dotąd błędów

trudnych do dostrzeŜenia na pierwszy rzut oka jest powtarzanie się słów, które wynika z

automatycznego uruchamiania się jednej z funkcji edytora, kiedy zbyt szybko naciśnie się

jakiś spójnik wraz z klawiszem spacji).

Wiedząc juŜ mniej więcej, o jakie błędy chodzi, spróbujmy teraz nauczyć się ich

wychwytywania, biorąc na warsztat próbki tekstów z rozmaitych prac nadesłanych przez

92

studentów. Na początek proste zadanie, proszę przyjrzeć się niniejszemu fragmentowi

„projektu” nadesłanego przez studenta w ramach zaliczania, nomen omen, przedmiotu

Stylistyka i kultura języka:

ó Miesicznik "Wi" zosta zaoony przez grono wieckich dziaaczy katolickich na fali odwily popadziernikowej. Pierwszy numer ukaza si z dat: luty 1958r. Od pocztku a do jesieni 1981 r. redaktorem naczelnym "Wizi" by Tadeusz Mazowiecki (aktualnie jest on przewodniczcym Kolegium Redakcyjnego pisma). ó"WiêŸ" nie lansuje konkretnej ideologii, jednego cile okrelonego punktu widzenia, jednej "prawdy". Proponuje sposób oceniania zjawisk, ale go nie narzuca. Redakcja stara si, aby zamieszczane w "Wiêzi" teksty polityczne nie byy analizami partyjnymi, by suyy nie partykularnym interesom, lecz dobru wspólnemu. óNazwa pisma jest wyznacznikiem jego linii programowej - "Wi" pragnie suy pojednaniu, przezwycianiu uprzedze i stereotypów: np. midzy Polakami a Niemcami, Ukraicami, ydami; midzy chrzecijanami rónych wyzna; midzy katolikami, a wyznawcami judaizmu i innych religii. óKady z numerów "Wiêzi" ma okrelony temat gówny, ale jednoczenie ponad poow numeru wypeniaj zrónicowane, zawsze wysokiej jakoci: eseje, polemiki, wiersze, teksty publicystyczne, recenzje ksikowe i kulturalne, kronika wydarze religijnych na wiecie, komentarze redaktorów pisma do najwaniejszych wydarze biecych. [pisownia i formatowanie oryginalne – przyp. P.P.]

Jak widać z powyŜszego przykładu, nie tylko student nie wykazał się chęcią

sprawdzenia tekstu, ale teŜ jego komputer najwyraźniej nie miał edytora polskich znaków87.

Nie trzeba dodawać, Ŝe autor tekstu nie zaliczył projektu, przysławszy takie curiosum.

PoniŜej tekst nieco trudniejszy:

Czasopismo zostało załoŜone w 1963 roku. Wówczas to Robert Silvers i Barbara Epstein wraz z grupą

przyjaciół postanowili stworzyć nowy rodzaj magazynu. Review był więc ich prywatną inicjatywą, która

szybko przemienił się tzw. niezbędnik kulturalny. Chodziło głównie o krytykę i komentarz dotyczący

nowości wydawniczych. Na łamach czasopisma ciekawi i interesujący ludzie mieli poruszać równie

ciekawe, i interesujące kwestie i sprawy próbując wydobyć z nich jedynie moŜliwą głębię. W periodyku

publikowało swe teksy wielu sławnych i powszechnie znanych pisarzy jak choćby Edmund Wilson,

Truman Capowe, Robert Penn Warren oraz wielu innych przez co czasopismo zyskało sobie wielu

87 Oczywiście, jest teŜ i inne wytłumaczenie. Autor posłuŜył się tekstem z Internetu, czyli dokonał kradzieŜy cudzego tekstu, po czym wkleił do swojego programu.

93

orędowników. Ci przyczyniają się do jego istnienia do dziś. Jego pojawienie się na rynku zostalo

okrzyknięte przez New Statemen’a większym jako waŜniejsze dla kultury niŜ otwarcie The Lincoln’s

Center. Twórcy postanowili nie tylko zajmować się pisaniem o samych dziełach literackich, postanowili

takŜe podjąć polemikę z otaczającą amerykanów rzeczywistością , stąd pojawiały się tam teksty np. o

wojnie w Wietnamie redagowane przez Mary McCatharty.

[pisownia i formatowanie oryginalne - P.P.]

Z powyŜszych dwóch przykładów warto się zatrzymać przy tym drugim, gdyŜ

pierwszy chyba nie zasługuje na jakikolwiek komentarz.

Wprawny korektor potrafi poruszać się po tekście nawet nie śledząc sensu słów88,

czyli rozpoznaje prawidłowe i nieprawidłowe odległości między słowami a takŜe prawidłowe i

nieprawidłowe kształty tychŜe słów. (Pomijam sytuację, gdy edytor tekstu podkreśla (a z

reguły podkreśla) jakieś ewidentne błędy literowe (na czerwono; tak przecieŜ musiało być w

przypadku pierwszego fragmentu tekstu) czy stylistyczno- interpunkcyjne (na zielono)89).

Wiedząc dobrze, Ŝe odstępy między wyrazami w zdaniu powinny być pojedyncze,

zwracamy uwagę, sprawdzając tekst, czy wszędzie takie są. Jeśli nie, znaczy to, Ŝe ktoś

zastosował dwie (lub więcej) spacji i naleŜy to poprawić. Widać to wyraźnie w zdaniu: Na

łamach czasopisma ciekawi i interesujący…, gdzie po i mamy właśnie dwie spacje oraz we

frazie: i interesujące kwestie i… (po słowie interesujące są dwie spacje).

Poprawna edycja tekstu wiąŜe się teŜ z zasadą niestosowania spacji przed znakami

przestankowymi, czyli przed przecinkiem (,), średnikiem (;), dwukropkiem (:), wielokropkiem

(…), kropką (.), „wykrzyknikiem” (!) czy „pytajnikiem” (?) nie robimy odstępu. Autor tekstu

równieŜ popełnił błąd tego typu we frazie: rzeczywistością , stąd pojawiały się, gdyŜ po wyrazie

rzeczywistością błędnie wstawił spację. (Nie robimy teŜ odstępu między klamrą nawiasu a

wyrazem, np. Polska (jako jeden z niewielu krajów Unii Europejskiej) ma wciąŜ bardzo

wysokie stopień bezrobocia. Uwaga! Odstęp robimy jednakŜe przed „myślnikiem” (-) o ile

jest on uŜyty w funkcji rozdzielania zdania na jakieś jego podrzędne części (wtrącenia

czegoś), czyli np. Prace wykończeniowe trwają – tak przynajmniej twierdzi urząd – i powinny

się zakończyć w przyszłym roku. Jeśli natomiast przedzielamy pauzą części jakiegoś

88 Nie znaczy to, naturalnie, Ŝe sensy słów nie są waŜne. Zakładamy tu jednak, Ŝe napisaliśmy tekst zupełnie sensowny, logiczny, spójny i nie mamy problemów z frazeologią języka polskiego. Co jak co, ale korekta sensowności tekstu to juŜ coś, czego student powinien sam umieć dokonywać. 89 Co do tych ostatnich, to zwracaliśmy juŜ uwagę, Ŝe róŜnie bywa z ich zasadnością. Nie zawsze komputer ma rację.

94

dwuwyrazowego złoŜenia np. polsko-brytyjski, to nie uŜywamy spacji (!). Niestety, studenci

bardzo często łamią tę ostatnią regułę w trakcie pisania swoich tekstów na komputerze).

Tyle o odstępach między wyrazami. Kształty wyrazów, to coś, czego uczymy się

jeszcze w szkole podstawowej, gdy pani nauczycielka pokazuje nam, jak wygląda zapis słowa

góra w przeciwieństwie np. do słowa kura. Osoba, która sporo czyta, nabiera takiej wprawy

w czytaniu, Ŝe patrząc na nieznany tekst lub teŜ przebiegając go nawet powierzchownie

wzrokiem natychmiast dostrzega nieprawidłowo wydrukowane wyrazy. W analizowanym

przez nas fragmencie są dwa takie „rzucające się w oczy” niekształtne wyrazy. We frazie:

pojawienie się na rynku zostalo okrzyknięte jest nim wyraz zostalo, zaś we frazie: polemikę z

otaczającą amerykanów rzeczywistością jest nim, oczywiście, amerykanów.

Na zajęciach z tutorialu powtarzamy studentom aŜ do znudzenia, Ŝe nie chodzi o to, by

od razu pisać bezbłędnie (nie ma chyba takich osób, nawet wśród zajmujących się tym

zawodowo, które nie popełniałyby przy edycji tekstu drobnych pomyłek), lecz by dokładnie

sprawdzić tekst po jego napisaniu. Co to znaczy dokładnie? To znaczy: wers po wersie, wyraz

po wyrazie, jak zecer90. Komputer daje nam moŜliwość wielokrotnego nanoszenia poprawek,

zanim wydrukujemy tekst. Dla ułatwienia (jeśli ktoś nie lubi czytać z ekranu) moŜna sobie

wydrukować „brudnopis”, poprawić błędy na papierze, a następnie (zaznaczywszy sobie

„fajkami”, w których wersach są błędy), skorygować całość za pomocą edytora i wtedy

wydrukować wersję ostateczną.

Im szybciej opanujemy wcale nieskomplikowaną sztukę rozpoznawania

nieprawidłowych kształtów słów i odległości między wyrazami, tym sprawniej nam będzie

szło pisanie prac projektowych oraz licencjackich, nie mówiąc o magisterskich. Szczegółowy

poradnik dotyczący edycji tekstu autorstwa Ł. Błąda zamieszczony jest jako suplement do

niniejszego skryptu.

Paweł Przywara

90 Zecer to był taki pan, co składał litery na matrycy drukarskiej. Nawiasem mówiąc, odkąd pojawiły się edytory tekstu, o wiele więcej literówek trafia się w prasie niŜ za czasów przedpotopowych zecerów.

95

Suplement:

JAK PISAĆ, a jak NIE PISAĆ?

Łukasz Błąd

Podczas studiów musimy duŜo więcej niŜ dotychczas czytać, ale i sporo pisać.

Wchodząc w świat nauki powinniśmy jednak zapomnieć o wielu szkolnych

przyzwyczajeniach, przyswajając sobie równocześnie pewne nowe zasady.

W szkołach wciąŜ jeszcze piszemy głównie ręcznie. Notatki, wypracowania

(rozprawki), sprawdziany, zadania domowe – to szkolny zestaw obowiązkowy. Na uczelni

natomiast pojawiają się eseje, artykuły naukowe, projekty, prace: zaliczeniowe, semestralne

czy wreszcie: licencjackie i magisterskie. Do tego naleŜy jeszcze dodać uczelniane fora

internetowe i kontakty e-mailowe z prowadzącymi zajęcia.

Wszystkie te przejawy naszej studenckiej aktywności piśmienniczej, powinny rządzić

się pewnymi, określonymi regułami. Takie zbiory bezwzględnie przestrzeganych zasad

tworzenia, edycji, formatowania tekstu są opracowywane przez większość redakcji

i wydawnictw. Znajdują się takŜe w instrukcjach pisania prac licencjackich i magisterskich.

96

Anna i Piotr Wierzbiccy piszą w "Praktycznej stylistyce"91, Ŝe język pisany tak dalece

róŜni się od mówionego, Ŝe moŜna go śmiało uznać za pierwszy język obcy. Status studenta

zobowiązuje jednak do poprawnego władania tym językiem. Zresztą nie tylko tym; jeden

student twierdził, Ŝe zna trzy języki, ale okazało się, Ŝe z tych trzech – jeden w gębie i dwa

w butach. Nie dotrwał do drugiego semestru...

W naszym słowniku przybywa słów, zwrotów specjalistycznych, naukowych,

branŜowych i musimy sobie z tym radzić. Oczywiście kaŜdy ma swój styl pisania

tak jak kaŜdy ma prawo do popełniania błędów. Trzeba jednak pamiętać, Ŝe na tym poziomie

edukacji pewne błędy są po prostu niewybaczalne! I nie chodzi tu tylko o błędy ortograficzne

(Ŝeka, pokuj, jedną nogom), interpunkcyjne (Kowalski twierdzi Ŝe zamiast Kowalski twierdzi,

Ŝe lub Polska, i Norwegia zamiast Polska i Norwegia), fleksyjne (szłem, lubiał, kontrol

zamiast szedłem, lubił; kontrola), rzeczowe (stolicą Polski jest Bukareszt) czy składniowe, ale

takŜe słownikowe, słowotwórcze, frazeologiczne i logiczne (o tych ostatnich szerzej na

zajęciach z logiki).

KaŜdy student (a właściwie kaŜdy Polak) powinien posiadać kilka słowników, bez których poprawne pisanie jest bardzo trudne. Dlatego

w naszej biblioteczce muszą się znaleźć:

- Słownik poprawnej polszczyzny lub Słownik języka polskiego,

- Słownik ortograficzny,

- Słownik frazeologiczny,

- Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych,

- Słownik synonimów i wyrazów bliskoznacznych.

To podstawowa piątka, którą warto uzupełnić takimi wydawnictwami jak Słownik

wyrazów kłopotliwych, czy Słownik interpunkcyjny. Jak wskazuje praktyka ludzi

zajmujących się pisaniem, wszelkie wydawnictwa słownikowe, encyklopedyczne, leksykony i

vademeca są w ich pracy nieocenione.

Nie mniej istotna od poprawności językowej tekstu, jest kwestia jego edycji, czyli

sposobu jego prezentacji, wyglądu. Obecnie najbardziej popularnym narzędziem do tworzenia

i edycji tekstu jest program MS Word, którego obsługę poznamy szczegółowo na zajęciach

z informatyki przygotowujących do egzaminu ECDL.

W tej części skryptu zajmiemy się podstawowymi zasadami poprawnego pisania

i edycji tekstów, zaczynając od spraw technicznych.

91 A. Wierzbicki, P. Wierzbicki, Praktyka stylistyczna, Warszawa 1969.

97

PRZYGOTOWANIE DOKUMENTU

Prowadzący zajęcia miewają róŜne wymagania odnośnie do wykonywanych przez

studentów prac. Jedni udzielają szczegółowych wskazówek, inni zakładają, Ŝe piszący znają

podstawowe zasady edycji tekstu. Oto kilka propozycji ustawień, które uznaje się za

standardowy szablon.

Na początek, tworząc nowy dokument zapisujemy go pod nazwą umoŜliwiającą

i autorowi i – co waŜne w przypadku przesyłania pracy drogą elektroniczną – prowadzącemu

zajęcia szybką orientację: co to za tekst? czyjego autorstwa? Jeśli np. jest to dokument

zawierający projekt z socjologii, którego autorem jest student pierwszego roku studiów

dziennych na kierunku Dziennikarstwo i Komunikacja Społeczna, moŜna taki plik opisać

w następujący sposób: PROJEKT SOCJOLOGIA JAN KOWALSKI 1LDD.

Oczywiście – podkreślmy – to tylko propozycja, bo prowadzący moŜe preferować

inny wzór. Zasady zapisu i opisu plików prac licencjackich i magisterskich na naszej uczelni,

dokładnie regulują wydawane co roku przez WSIiZ instrukcje pisania pracy dyplomowej

na poszczególnych wydziałach.

Następnie trzeba pamiętać o włączeniu funkcji PokaŜ/Ukryj:

Powoduje ona wyświetlanie wszystkich niedrukowalnych znaków takich jak tabulacje,

spacje, końce linii, końce stron, co bardzo ułatwia formatowanie tekstu, czyli jego obróbkę.

Kolejny krok to ustawienie marginesów (w pasku narzędzi: Plik/Ustawienia

strony/Marginesy). Zazwyczaj standardowo wszystkim marginesom ustawia się wartość 2,5.

UWAGA! Instrukcja pisania pracy dyplomowej zaleca jednak inne marginesy.

JeŜeli oprawiamy pracę, moŜemy skorzystać z funkcji: na oprawę.

98

Następne ustawienie dotyczy akapitów, których stosowanie w pracach jest niezbędne.

Ułatwiają one czytanie, ale i zrozumienie tekstu. Dla porównania - tekst z akapitami i bez:

Jest róŜnica prawda? Teksty, w których brakuje wcięć w pierwszej linii akapitu

są nieprzejrzyste i wyglądają nieelegancko. Dlatego niemal kaŜdy tekst powinien być

wyraźnie podzielony na akapity. Ale trzeba tu przypomnieć, czym są akapity i kiedy naleŜy

je stosować.

OtóŜ akapit to wyodrębniony graficznie fragment tekstu, stanowiący całość

pod względem treści. Praktycznie oznacza to obszar ograniczony dwoma „Enterami”. KaŜdy

akapit jest poprzedzony i zakończony „Enterem”. Zatem klawisz Enter wciskamy dopiero

po zakończeniu akapitu, co nasz edytor tekstu oznaczy symbolem: .

Odrębnym akapitem jest np.:

- linia z tekstem tytułu,

- kaŜda linijka poezji,

- wiersz pusty,

- dłuŜszy tekst, złoŜony z wielu wierszy,

- kolejne punkty listy (tak jak tutaj).

Akapity zwykłego tekstu niemal zawsze rozpoczynają się wcięciem, którego wielkość

najlepiej ustawić na samym początku pracy z tekstem. Nie powinno się do tego celu uŜywać

tabulatora (klawisz TAB ze strzałkami) a juŜ na pewno pustych znaków, czyli spacji gdyŜ

wprowadza to niepotrzebny bałagan i jest często przyczyną kłopotów przy wprowadzaniu

późniejszych zmian. ChociaŜ uŜycie tabulatora jest najprostszym sposobem wstawiania

akapitów, lepiej skorzystać z funkcji na pasku narzędzi (Format/Akapit) lub znaczników

na linijce poziomej tuŜ pod paskami narzędzi. Szczegółowe informacje o ustawianiu akapitów

znaleźć moŜna w wielu podręcznikach do nauki obsługi edytorów.

99

Jeśli zauwaŜymy, Ŝe w którymś miejscu brakuje akapitu albo jest on źle uformowany

(np. za duŜe wcięcie lub zbyt małe), to trzeba to poprawić, pamiętając, Ŝe jeden wiersz

akapitu nie moŜe - jak na przykładzie poniŜej - pozostać samotnie na stronie (edytor sam nie

powinien do tego dopuścić)92.

JeŜeli dany akapit ma znaleźć się na nowej stronie, naleŜy zastosować funkcję

podziału strony (Ctrl+Enter). Nie powinno się (czy wręcz nie wolno) przechodzić

do następnej strony wstawiając kolejne znaki Enter.

Formatując akapity, zwykle ustawiamy teŜ odstęp między wierszami (interlinię) –

przewaŜnie pojedynczy lub (rzadziej) 1,5 wiersza.

Przy pracach dłuŜszych niŜ jednostronicowe konieczne jest automatyczne

ponumerowanie stron. (polecenie: Wstaw/Numer stron...). Pierwszą, jest strona tytułowa (jeśli

praca taką posiada), i od niej naleŜy zacząć numerowanie, ale bez umieszczania na niej

numeru strony. Najczęściej strony numeruje się w stopce (czyli u dołu strony), po prawej

stronie (lub czasem na środku), czcionką Times New Roman 12 pkt.

Na stronie rozpoczynającej nowy rozdział i z tytułem rozdziału, nie stawiamy numeru

strony.

Kończąc juŜ prawie przygotowanie do pracy z tekstem ustawiamy wyrównanie tekstu

do lewej i prawej, czyli obustronne justowanie. Dzięki temu tekst wygląda po prostu ładnie.

Oczywiście tekst moŜemy wyrównywać do marginesów na cztery sposoby, ale:

- do lewej wyrównujemy teksty o małej liczbie znaków w wierszu, gdyŜ obustronne

justowanie powoduje w tym przypadku nieestetyczne rozstrzelenie tekstu, a zbyt duŜe

odstępy między znakami są niedopuszczalne. Niemniej niektórzy lubią wyrównywać

do lewego marginesu i nie przeszkadza im to w czytaniu.

92 Praca moŜe być napisana bez wcięć akapitowych, tylko wówczas naleŜy pamiętać o tym, by ostatni wiersz akapitu nie był na całą szerokość kolumny i by przyjęta forma była jednolita w całej pracy.

100

- do środka wyrównujemy zwykle tylko nagłówki, tytuły, tabele i teksty ogłoszeniowe

z małą liczbą znaków w wierszu a drukowane na formacie A4,

- do prawej wyrównujemy stosunkowo rzadko w bardzo specyficznych akapitach, obok

rysunków.

Na koniec wybieramy czcionkę; najpopularniejsza jest typu Times New Roman o rozmiarze 12 pkt. i normalnej grubości. Spotykane są

teŜ Arial oraz Courier .

Z zasady w tekście uŜywamy jednej czcionki (standardowej) z moŜliwymi atrybutami

takimi jak pogrubienie (bold), kursywa (italic), podkreślenie (underline). Do wyróŜnień

w tekście lepiej uŜywać atrybutów niŜ innej czcionki. Natomiast moŜna innej czcionki

(np. Arial) uŜyć na tytuł (moŜna teŜ zwiększyć jej rozmiar do 14 pkt.; w przypisach

i odsyłaczach natomiast stosujemy mniejsze czcionki od 6-10 pkt.).

JeŜeli chcemy dokonać wyróŜnień w tekście juŜ wyróŜnionym, robimy to przez

powrót do czcionki standardowej dla dokumentu. Przykład:

W ciągu XVII wieku rozwinął się równieŜ Ŝeński ruch dominikański. Powstały klasztory

w Kamieńcu Podolskim, śółkwi, a takŜe funkcjonowała wspólnota trzeciego zakonu regularnego

w Przemyślu. DuŜe tempo wzrostu zakonu ulega gwałtownemu zahamowaniu w ciągu wieku

XVIII. Szargaj ące wtedy Polską nieustanne wojny i konfederacje, zostawiały swe niszczycielskie

piętno na kaŜdym kroku. Dominikanie siłą rzeczy musieli w tych wydarzeniach uczestniczyć.

Przykładowo w roku 1734 w klasztorze tarnobrzeskim formowała się zwołana do Dzikowa

konfederacja w obronie Stanisława Leszczyńskiego.

WyróŜniając tekst, zdecydowanie lepiej skorzystać z pogrubienia i kursywy

niŜ podkreślenia. Spotkać moŜna teŜ w publikacjach technicznych,

naukowych r o z s t r z e l e n i e – nie jest to jednak estetyczne i obecnie zanika.

NaduŜywanie atrybutów, stosowanie wielu róŜnych czcionek i pisanie duŜymi literami

jest bardzo źle widziane zarówno w pracach jak i (a moŜe nawet przede wszystkim)

w pismach oficjalnych i w sieci – słowem w kaŜdym przypadku wysyłania tekstu do innych

osób. Kto próbował w ten sposób formatować posty na czatach lub grupach dyskusyjnych,

z pewnością spotkał się z napomnieniem: „nie krzycz!” WyróŜnienia stosować moŜemy

właściwie bez ograniczeń w tekstach do czytania publicznie, notatkach, konspektach

i ogłoszeniach.

Odstępy między znakami równieŜ ustawiamy standardowe.

Dokonawszy tych wszystkich ustawień, Ŝeby nie trudzić się ponownie na przyszłość –

warto je zapisać jako własny styl tekstu93.

93 Nowy styl tworzy się zaznaczając sformatowany tekst jako wzór stylu, klikając na pierwszym z lewej rozwijającym się oknie paska formatowania i wpisując nazwę nowego stylu – to jeden ze sposobów.

101

PISZEMY

JeŜeli nasza praca posiada stronę tytułową, powinna ona wyglądać następująco (jedna

z propozycji): u góry strony logo i nazwa szkoły czcionką Times New Roman 16 pkt., na

środku przedmiot a poniŜej tytuł pracy kursywą, na dole zaś, w prawym rogu opis:

JAN KOWALSKI

1LDD GP 01

Nr albumu 18181

Podpisanie się na pracy - bez względu na to czy ma ona stronę tytułową czy nie - jest

absolutnie konieczne. W przypadku przesłania pracy wykładowcy drogą elektroniczną

i podpisania tej pracy wyłącznie w treści e-maila - wykładowca po zapisaniu pliku z pracą

na dysku i usunięciu e-maila (skrzynki się przecieŜ zapychają!), nie jest w stanie ustalić, kto

jest autorem pracy w pliku (zwłaszcza jeŜeli plik nie jest opisany zgodnie z omówionymi

powyŜej zasadami). Taka praca nie będzie teŜ podpisana po wydrukowaniu.

PowaŜnym błędem jest brak polskich czcionek. Obecnie nie ma Ŝadnych technicznych

przeszkód, które usprawiedliwiały niewystępowanie znaków charakterystycznych dla języka

polskiego. ĄąĆćĘꣳŃńÓ󌜏źśŜ wstawia się za pomocą kombinacji: prawy ALT + dana

litera. „Szedl Sasza sucha szosa i szukal szczescia” – 6 błędów ortograficznych.

Podobnym niedbalstwem są wszelkiego rodzaju literówki: znaki pomylone (kofeks

drpgowy), „zjedzone” (kdeks drogowy), przestawione (kdoeks drogowy), ucięte (kodek

drogow), brak spacji (kodeksdrogowy), przypadkowe wstawienia (kod?eks drogowy) itp.

Nie tylko niechlujne, ale i niebezpieczne są literówki, które zmieniają sens tekstu np. zamiast:

Miłosne zbliŜenie Jasia i Małgosi zakończyło się ekstazą.

(czyli uniesieniem, stanem majaczeniowym).

Miłosne zbliŜenie Jasia i Małgosi zakończyło się ektazą.

(czyli rozciągnięciem naczyń oskrzeli).

Nie wolno teŜ pozostawiać na końcu wersów słów krótszych niŜ trzy-

lub czteroznakowe, czyli pojedynczych liter, spójników (w, u, i, o, a, z) oraz wyrazów typu

"lub", "ale", „ks.” a takŜe szeregu cyfr, zapisów dat, inicjałów imienia od nazwiska, skrótów

tytułów (prof., dr, mec.) oraz łączników.

102

NaleŜy przenieść je do następnego wiersza przez zespolenie z następnym wyrazem

za pomocą tzw. „twardej spacji" (Crtl+Shift+spacja)94. Nie wolno uŜywać w tym celu kilku

zwykłych spacji lub tzw. miękkiego „entera” (Shift+Enter)95.

Nie powinno się teŜ rozdzielać między dwa wiersze tekstu imion i nazwisk oraz innych tego typu wyraŜeń. NiepoŜądane są teŜ w tekście wersy krótsze niŜ siedmioznakowe, szczególnie na końcu akapitu

Wiele komplikacji przy formatowaniu tekstu bywa następstwem niewłaściwego edytowania znaków interpunkcyjnych.

Przed znakami typu kropka, przecinek, dwukropek, średnik, apostrof, wykrzyknik,

znak zapytania, procent, znak stopnia - nie naleŜy stawiać spacji. (bez spacji

przed i po występuje najczęściej ukośnik /).

ŹLE DOBRZE człowiek , który człowiek, który

Ala ma kota .Kot ma pchły . Ala ma kota. Kot ma pchły. Kisiel składa się z : Kisiel składa się z:

100 % 100% 25 ° C 25°C 150kg 150 kg 60 kW. 60 kW

Z Nowego Sącza do Rzeszowa jest około 140 km.

Z Nowego Sącza do Rzeszowa jest około 140 km.

Idziesz na koncert Dody ? Idziesz na koncert Dody? Walcz zasmarkana gnido ! Walcz zasmarkana gnido!

Diagnoza była taka: delirium tremens *. Diagnoza była taka: delirium tremens*.

Spacje stawia się po tych znakach.

94 Twarda spacja oznaczana jest niedrukowanym znakiem kółeczka w pozysji górnego indeksu. 95 Miękkich i zwykłych enterów nie wolno wstawiać na końcu wiersza w środku zdania.

103

WaŜne jest teŜ to, kiedy znaki interpunkcyjne nie są potrzebne. Np. kropek nie stawia

się po tytułach głównych, tytułach rozdziałów i podrozdziałów, o ile są napisane wyłącznie

wielkimi literami. Oczywiście znaki ? ! zawierają juŜ w sobie kropkę i zapisy ?. !. lub .! .?

są niedopuszczalne. Kropki nie stawiamy teŜ po imieniu i nazwisku w podpisie

ani po liczebnikach zapisanych rzymskimi cyframi96. Mogą natomiast wystąpić kombinacje

?! takŜe !, czy !!!

Nieco inaczej jest w przypadku cudzysłowu i nawiasów: przed otwierającymi jest

spacja, po nich nie ma. Nie ma teŜ spacji po zamykających, ale po nich juŜ jest. Innymi

słowy: wyrazy, zdania pisane w cudzysłowie lub w nawiasach, nie mogą być od tych znaków

oddzielone spacjami:

ŹLE DOBRZE

O północy ( jak co roku )„ odpalono ”szampana . O północy (jak co roku) „odpalono” szampana.

WyróŜniamy trzy rodzaje nawiasów, które mają określoną hierarchię waŜności od tych

najbardziej zewnętrznych {nawias główny} poprzez środkowy [nawias kwadratowy] aŜ do

zwyczajnego (nawias zwyczajny -najsłabszy). Jeśli w nawiasach umieścimy tekst bez nawiasów, to zamykamy go w nawiasach zwyczajnych. Przykłady:

Samochód Adama (skądinąd bardzo ładny) ma doskonałe przyśpieszenie.

Samochód Adama [skądinąd bardzo ładny (choć niektórym się nie podoba)],

ma doskonałe przyśpieszenie.

Samochód Adama {skądinąd bardzo ładny [choć niektórym się nie podoba (głównie

dziewczynom)]}, ma doskonałe przyśpieszenie.

Cudzysłowy występują w czterech odmianach:

- calowe " "

- typograficzne „ ”

- francuskie << >>

- niemieckie >> <<

Cudzysłowy francuskie i niemieckie podobnie jak calowe i typograficzne moŜemy

stosować wymiennie. JednakŜe najczęściej korzystamy z kombinacji cudzysłowów

typograficznych i francuskich, przy czym typograficzne są waŜniejsze:

96 Po dacie w której miesiąc jest napisany słownie bądź za pomocą cyfr rzymskich równieŜ nie stawiamy kropki.

104

Pan prezydent oświadczył, Ŝe „wciąŜ aktualne jest stare i mądre stwierdzenie,

iŜ <<takie Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieŜy chowanie>> i trzeba o tym

pamiętać”.

Wybrany styl cudzysłowów musi być zachowany w całym dokumencie. I jeszcze jedno – nieco z innej beczki ale w tej samej piwniczce:

Znakiem "cudzysłowu" zaznaczamy początek i koniec cytatu. JeŜeli skracamy cytat

wycinając jakiś fragment, to w miejsce usuniętego tekstu wstawiamy znak [...] po którym

kontynuujemy cytat:

Pan prezydent oświadczył, Ŝe „wciąŜ aktualne jest [...] stwierdzenie, iŜ <<takie

Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieŜy chowanie>> i trzeba o tym pamiętać”.

MoŜemy teŜ uzupełnić cytat własną uwagą, zaznaczając inicjałami czyje są wtrącone

słowa. Przykładowo Jan Kowalski uzupełniłby cytat w ten sposób:

Pan prezydent oświadczył, Ŝe „wciąŜ aktualne jest stare i mądre stwierdzenie [z aktu

fundacyjnego Akademii Zamojskiej – JK], iŜ <<takie Rzeczypospolite będą, jakie ich

młodzieŜy chowanie>> i trzeba o tym pamiętać”.

Uwaga! JeŜeli cytowany tekst napiszemy kursywą, główny cudzysłów nie jest juŜ

potrzebny:

Pan prezydent oświadczył, Ŝe wciąŜ aktualne jest stare i mądre stwierdzenie, iŜ „takie

Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieŜy chowanie i trzeba o tym pamiętać” .

I jeszcze jedno – pamiętajmy, Ŝe piszemy w cudzysłowie a nie w cudzysłowiu!

Spacjami nie oddzielamy od wyrazów znaków rozdzielających, które nie pełnią roli

myślnika, dlatego napiszemy: KędzieŜyn-Koźle zamiast KędzieŜyn – Koźle. Ale juŜ np.

w „za – albo przeciw” zastosujemy spacje po obu stronach myślnika.

I jeszcze jedna generalna uwaga: pomiędzy wyrazami nie moŜna wstawiać więcej

niŜ jednego znaku spacji.

Często wypunktowując, wyliczając jakieś treści w tekście robimy to za pomocą

myślników. Ale jest to tylko jedna z moŜliwości - w naszym edytorze tekstowym zawsze

robimy to za pomocą automatycznego wypunktowania lub numerowania.

105

NaleŜy zaznaczyć fragment który chcemy wypunktować i wybrać polecenie

Format/Wypunktowanie i numerowanie.../Wypunktowanie lub Numerowanie, a tam rodzaj

znaku. Opcje te dotyczą tylko akapitu. Niemniej jeśli juŜ decydujemy się na jakiś styl

wypunktowania i numerowania powinniśmy być konsekwentni w całym dokumencie,

ustalając takŜe normę dla wypunktowań kaskadowych (piętrowych) np.:

A. W mieszkaniu znajdują się następujące meble:

1) w pokoju:

a) stół,

b) meble do siedzenia:

− fotele,

− pufy:

• na kółkach,

• bez kołek,

− sofa.

2) w kuchni:

a) szafki,

b) taborety

B. W garaŜu znajdują się następujące meble:

Jak moŜna zauwaŜyć, po znacznikach wypunktowania występujących z kropką np. A. a.

1. VII. - piszemy wielką literą, natomiast po znacznikach z nawiasem np. a) 1) VII) – małą.

LITERATURA – BIBLIOGRAFIA - PRZYPISY

Przypisy, notki z adresem bibliograficznym, objaśnieniem, odsyłaczem

czy jakimkolwiek tekstem uzupełniającym treść zasadniczą – umieścić moŜna na dole strony

pod cienką linią, na końcu rozdziału lub na końcu całości pracy. Oznacza się je numerem97,

rzadziej gwiazdką* . Wskazane jest pisanie czcionką mniejszą od tekstu podstawowego

o 2 punkty, bez interlinii. W naszym przypadku będzie to więc czcionka o rozmiarze 10 pkt.

Przypis u dołu strony wstawiamy automatycznie kombinacją klawiszy Prawy Alt+J.

Edytor automatycznie przenosi kursor do stopki i nadaje numer przypisowi. Jeśli w tekst

z przypisami wstawiamy jakiś fragment z przypisem, edytor automatycznie zmieni numerację

przypisów.

97 Tak jak tutaj.

106

Odsyłacz - numer przypisu na końcu zdania, wstawiamy przed kropką:

ŹLE:

Według K. Gonet – Jasińskiej relacja szkoła wyŜsza – student stwarza duŜe

moŜliwości uaktywnienia kulturalnego.1

DOBRZE:

Według K. Gonet – Jasińskiej relacja szkoła wyŜsza – student stwarza duŜe

moŜliwości uaktywnienia kulturalnego1.

JeŜeli stosujemy w całej pracy przypisy numerowane, na końcu pracy dodatkowo musi

się znaleźć pełny, alfabetyczny wykaz literatury (moŜe być z podziałem na rozdziały).

Tworzenie przypisów równieŜ regulują określone zasady

Powołując się na literaturę, na wydawnictwo zwarte cytowane jako całość, podajemy

inicjał imienia, potem nazwisko autora cytowanej pracy, następnie po przecinku tytuł pracy

kursywą, a na koniec miejsce i rok wydania, kończąc przypis kropką (wszystkie oddzielne

człony zapisu bibliograficznego oddzielamy przecinkami).

Dla jednego autora:

M. Filipiak, Socjologia kultury – zarys zagadnień, Lublin 1996.

Dla dwóch (i więcej) autorów:

J. Habela, Z. Kurzowa, Lwowskie piosenki uliczne i kabaretowe do 1939 roku, Warszawa 1989.

MoŜna takŜe dodać do tych przypisów bibliograficznych nazwę wydawnictwa; w Polsce nie jest to jednak konieczne (o ile ktoś nie określi takiego wymogu). Jeśli jednak juŜ zdecydujemy się podawać nazwę wydawnictwa, powinniśmy to robić konsekwentnie w całym dokumencie: M. Filipiak, Socjologia kultuty – zarys zagadnień, Wyd UMCS, Lublin 1996.

J. Habela, Z. Kurzowa, Lwowskie piosenki uliczne i kabaretowe do 1939 roku, PWN, Warszawa 1989.

JeŜeli chcemy (a powinniśmy) zaznaczyć na którą stronę lub strony się powołujemy, robimy to w następujący sposób: M. Filipiak, Socjologia kultuty – zarys zagadnień, Wyd UMCS, Lublin 1996, s. 12.

J. Habela, Z. Kurzowa, Lwowskie piosenki uliczne i kabaretowe do 1939 roku, PWN, Warszawa 1989, s. 78-82.

Jeśli robimy przypis do całej pracy zbiorowej, wygląda to tak: Aktywność kulturalna studentów, E. Hajduk (red.), Zielona Góra 1984.

...a tak jeśli jest to przypis do artykułu w pracy zbiorowej – sposób pierwszy:

107

J. Parafiniuk-Soińska, Charakterystyczne cechy stosunku studentów do kultury, [w:] E. Hajduk (red.), Problemy

badania i rozwijania aktywności kulturalnej studentów, Zielona Góra 1988, s. 96 – 98.

i sposób drugi: J. Parafiniuk-Soińska, Charakterystyczne cechy stosunku studentów do kultury, [w:] Problemy badania

i rozwijania aktywności kulturalnej studentów, E. Hajduk (red.), Wyd. WSP, Zielona Góra 1988, s. 96 – 98.

Jeśli przypis jest do pozycji wielotomowej, tworzymy go w następujący sposób:

S. Darłakowa, Prasa miejscowa i czasopiśmiennictwo, [w:] Dzieje Rzeszowa, t. II, F. Kiryk (red), Rzeszów 1998,

s. 437.

W zapisie bibliograficznym artykułu z czasopisma podajemy inicjał (bądź inicjały)

i nazwisko autora (autorów), Tytuł artykułu (kursywą), w cudzysłowie "Nazwę czasopisma",

rok, nr wydania i na koniec stronę lub strony (3 sposoby):

K. Gonet – Jasińska, Udział studentów w odbiorze kultury, „Studia Socjologiczne”, 1971, nr 4, s. 112–113.

K. Gonet – Jasińska, Udział studentów w odbiorze kultury, Studia Socjologiczne, 1971 (4), s. 112–113.

K. Gonet – Jasińska, Udział studentów w odbiorze kultury, Studia Socjologiczne, 1971 (56, nr 4), s. 112– 13.

(w nawiasie oprócz numeru w danym roku – 4 – podano który to numer od początku

ukazywania się tytułu – 56).

K. Gonet – Jasińska, Udział studentów w odbiorze kultury, Studia Socjologiczne, nr 4/1999, s. 112–113.

ZałóŜmy teraz, Ŝe w naszej pracy jesteśmy na stronie pełnej cytatów, odniesień, do

której musimy zrobić przypisy. Pierwsze dwa przypisy: 1 T. Szarota, śycie codzienne – temat badawczy czy tylko popularyzacja?, „Kwartalnik Historii Kultury

Materialnej”, 1993, nr 3, s.21. 2 J. Łojek, J. Myśliński, W. Władyka, Dzieje prasy polskiej, Warszawa 1988, s.52 – 53.

JeŜeli w kolejnym przypisie (w tym przypadku trzecim) odnosimy się do pozycji juŜ

wymienionej (w tym przypadku pierwszej) wystarczy następujący zapis: 3 T. Szarota, dz. cyt., s. 22.

Skrót dz. cyt. oznacza dzieło cytowane i moŜna go zastąpić łacińskim op. cit. (opus

citatum). JeŜeli odnosimy się do tego samego źródła co ostatnio po sobie wystarczy taki zapis: 3 T. Szarota, dz. cyt., s. 22. 4 TamŜe, s. 310.

A więc z tego samego źródła ale z innego miejsca. Słowo „tamŜe” moŜemy zastąpić

łacińskim: „ibidem”. JeŜeli kolejno kilka razy odnosimy się do tej samej pozycji, zapisujemy

to w ten sam sposób: 3 T. Szarota, dz. cyt., s. 22.

108

4 TamŜe, s. 25. 5 TamŜe, s. 27-29. 6 TamŜe, s. 35. 7 TamŜe.

...bez strony bo dotyczy tej samej strony co poprzednio. JeŜeli jednak przypisy do jednej

pozycji rozdzieli przypis do innej, wtedy nie moŜemy juŜ uŜyć skrótu „tamŜe”: 6 TamŜe, s. 35. 7 TamŜe. 8 A. Jagusztyn, Dzieje drukarstwa i księgarstwa w Rzeszowie w latach 1840 – 1939, Rzeszów 1974, s. 10. 9. T. Szarota, dz. cyt., s. 47. 10 A. Jagusztyn, dz. cyt., s. 18. 11 TamŜe, s. 22. 12 A. Codello, Samorząd miasta Rzeszowa 1867 – 1914, Lublin, 1967, s. 130. 13 A. Jagusztyn, dz. cyt., s. 18.

JeŜeli po sobie występują przypisy do dwóch róŜnych pozycji tego samego autora,

wówczas stosujemy słowo TenŜe (choć jest to coraz rzadsze): 13 A. Jagusztyn, dz. cyt., s. 18. 14 TenŜe, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Warszawa 1988, s.8-9.

Czyli ten sam autor ale inna pozycja. Od tego momentu zapis: A. Jagusztyn, dz. cyt.

nie jest juŜ moŜliwy, gdyŜ nie wiemy do której z dwóch wykorzystanych juŜ pozycji tego

autora, się odnosi. Dlatego powinniśmy zastosować zapis z podaniem początku tytułu: 10 A. Jagusztyn, dz. cyt., s. 18. 11 TamŜe, s. 22. 12 A. Codello, Samorząd miasta Rzeszowa 1867 – 1914, Lublin, 1967, s. 130. 13 A. Jagusztyn, dz. cyt., s. 18. 14. TenŜe, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Warszawa 1988, s.8-9. 15 TamŜe, s. 12. 16 J. Hoff, Społeczność małego miasta galicyjskiego w dobie autonomii galicyjskiej, Rzeszów 1992, s. 86. 17 A. Jagusztyn, Dzieje..., dz. cyt., s. 27.

Podsumowując, wyglądałoby to tak: 1 T. Szarota, śycie codzienne – temat badawczy czy tylko popularyzacja?, „Kwartalnik Historii Kultury

Materialnej”, 1993, nr 3, s.21. 2 J. Łojek, J. Myśliński, W. Władyka, Dzieje prasy polskiej, Warszawa 1988, s.52 – 53.

109

3 T. Szarota, dz. cyt., s. 22. 4 TamŜe, s. 310. 5 TamŜe, s. 27-29. 6 TamŜe, s. 35. 7 TamŜe. 8 A. Jagusztyn, Dzieje drukarstwa i księgarstwa w Rzeszowie w latach 1840 – 1939, Rzeszów 1974, s. 10. 9. T. Szarota, dz. cyt., s. 47. 10 A. Jagusztyn, dz. cyt., s. 18. 11 TamŜe, s. 22. 12 A. Codello, Samorząd miasta Rzeszowa 1867 – 1914, Lublin, 1967, s. 130. 13 A. Jagusztyn, dz. cyt., s. 18. 14. TenŜe, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Warszawa 1988, s.8-9. 15 TamŜe, s. 12. 16 J. Hoff, Społeczność małego miasta galicyjskiego w dobie autonomii galicyjskiej, Rzeszów 1992, s. 86. 17 A. Jagusztyn, Dzieje..., dz. cyt., s. 27.

Jeśli zdecydujemy się na skróty polskie: dz. cyt. oraz tamŜe albo łacińskie: op. cit.,

ibidem, idem (to samo miejsce) – musimy wybrany styl konsekwentnie stosować w całym

dokumencie.

Dopuszczalne są takŜe powszechnie znane skróty, por. (porównaj), tzw. (tak zwany),

tzn. (to znaczy), np. (na przykład), jw. (jak wyŜej), itd. (i tak dalej), itp. (i tym podobnie), i in.

(i inne), i nast. (i następnie), m.in. (między innymi), tj. (to jest). Nie powinno się jednak

zaczynać od skrótu ani pozostawiać go (w większości przypadków) na końcu wiersza.

Przy liczbach oznaczonych cyframi arabskimi lub rzymskimi dopuszczalne są skróty:

nr (numer), t. (tom), cz. (część), z. (zeszyty), ust. (ustęp), s. (stronica), ryc. (rycina), rys.

(rysunek), tab. (tabela), tabl. (tablica), w. (wiek), r. (rok),

JeŜeli skrót występuje z przyimkiem, to naleŜy go rozwinąć, na przykład: z numeru

(a nie z nru), w numerze (a nie w nrze). Dopuszczalne są jednak skróty: na s. 5, na rys. 5.

W przypisach nie musimy ograniczać się tylko do zapisów bibliograficznych. Mogą

się w nich znaleźć takŜe objaśnienia, uzupełnienia, odsyłacze do literatury, treści według nas

istotne ale wykraczające poza główne wątki:

1 Przykładowo A. Jelicz w pracy śycie codzienne w średniowiecznym Krakowie, Warszawa 1986, zajmuje się

warunkami bytowania, strukturą władz miasta, charakterystyką mieszkańców, zabudową, opieką społeczną,

ubiorem, poŜywieniem, handlem, rzemiosłem, szkolnictwem, rolą Kościoła i zabobonu, kulturą, Ŝyciem

towarzyskim, rozrywkami. Podobnie L. Sieciechowiczowa w śycie codzienne w renesansowym Poznaniu 1518 –

110

1619, Warszawa 1974, czy B. Baranowski, śycie codzienne małego miasteczka w XVII i XVIII w., Warszawa

1975, którzy katalog zainteresowań rozszerzają o jarmarki, higienę i ochronę zdrowia, ceremonie, miłość,

umysłowość, margines społeczny, obyczaje świąteczne...

2 A. Jagusztyn, Z przeszłości drukarni udziałowej 1883 – 1939, Rzeszów 1969, s. 126; według. innych danych

w 1885 roku istniało w Galicji 47 drukarń w tym 11 w Krakowie, 15 we Lwowie. 1900 r. – 41 drukarń, 1910 r.–

70, J. Łojek, J. Myśliński, W. Władyka, op. cit., s.49.

3 J. Myśliński, Nakłady..., s. 118 i 129 - 130; określenie prasa społeczno – polityczna, obejmuje wszystkie

dzienniki i inne czasopisma będące organami stronnictw politycznych, organizacji społeczno – politycznych,

zawodowych, młodzieŜowych, katolickich a takŜe prasa informacyjna bez wyraźnego oblicza politycznego, jak

równieŜ pisma o tematyce społ. – gosp., oświatowej, kulturalnej; Liczba analfabetów w powiatach wahała się od

60 proc. do 90 proc.

Istnieje jeszcze jedna metoda stosowania przypisów (decyzje o wyborze metody

podejmuje np. promotor). W tej drugiej metodzie przypisy umieszcza się za cytowanym

tekstem, wyłącznie w postaci numeru w nawiasie kwadratowym, odnoszącego się do pozycji

literatury wymienionej na końcu pracy, np.:

Porównując zaangaŜowanie przedsiębiorstw działających na terenie Polski

z przedsiębiorstwami operującymi w UE, moŜna wyciągnąć wniosek o stosunkowo niskim

zaangaŜowaniu przedsiębiorców w Polsce w szkolenie pracowników [12].

Numery przypisów nadawane są w kolejności pojawienia się danej pozycji literatury

w pracy, i w tej kolejności poszczególne pozycje literatury powinny być umieszczone

w wykazie literatury na końcu pracy. Jeśli dana pozycja cytowana jest kilkukrotnie,

za kaŜdym razem w treści pracy wykazujemy ją pod tym samym numerem, nadanym przy

pierwszym cytowaniu.

Jeśli przy pisaniu danego akapitu autor pracy korzysta z kilku pozycji literatury, naleŜy to zaznaczyć wpisując w nawiasie kwadratowym numery wszystkich cytowanych pozycji, np.:

Porównując zaangaŜowanie przedsiębiorstw działających na terenie Polski

z przedsiębiorstwami operującymi w UE, moŜna wyciągnąć wniosek o stosunkowo niskim

zaangaŜowaniu przedsiębiorców w Polsce w szkolenie pracowników [3, 7, 12-19].

Przypisy do literatury umieszczone w wykazie literatury na końcu pracy rozpoczynają

się od nazwiska i inicjału imienia (imion); podaje się tytuł pracy, nazwę wydawnictwa,

miejscowość oraz rok wydania. Na końcu przypisu naleŜy postawić kropkę.

111

3. Romer D.,Makroekonomia dla zaawansowanych, PWN, Warszawa 2000, s. 68-72.

17. S.T. Wierzchoń, Systemy rozpoznawania, „Informatyka”, 1999 (38, nr 12), s. 33-39.

PRZYPISY DO STRON WWW

W przypisie do strony WWW konieczne jest podanie daty uŜycia strony, np.: http://www.ie.lodz.pl/dokumenty.asp, z dnia 15.05.04

lub

http://www.ie.lodz.pl/dokumenty.asp, 15.05.04

lub

http://www.ie.lodz.pl/dokumenty.asp, (15.05.04)

W przypisie do dokumentu bez nazwy, z witryny, zapisujemy np.:

http://www.ie.lodz.pl/dokumenty/dokument001.pdf, z dnia 15.05.04, s. 15

W przypadku kiedy tzw. ramki uniemoŜliwiają podanie dokładnej ścieŜki naleŜy

wykorzystać nazwy katalogów, np.:

http://www.ie.lodz.pl, DOKUMENTY/POLSKIE/STARE, z dnia 15.05.04

112

DATY

Oto kilka przykładów poprawnego zapisu daty (musimy wytęŜyć uwagę i zapamiętać gdzie stosujemy kropki i spacje a gdzie nie:

ŹLE DOBRZE 27.IX.2006 27 IX 2006

27 IX 2006r. 27 IX 2006 r. 27 IX 2006 roku. 27 IX 2006 roku

27 09 2006 27.09.2006 gdy wymawia się zaczynając od roku 2006.09.27 gdy wymawia się zaczynając od roku 2006. 09. 27

15 czerwiec 2006 r. 15 czerwca 2006 r. 27 wrzesień 2006 r. 27 września 2006 r. 27 września 2006r. 27 września 2006 r. 27 września 2006 r 27 września 2006 r.

rok tysiąc dziewięćsetny dwudziesty pierwszy rok tysiąc dziewięćset dwudziesty pierwszy rok dwutysięczny piąty rok dwa tysiące piąty

rok dwutysięczny dwudziesty pierwszy rok dwa tysiące dwudziesty pierwszy

Nie piszemy teŜ (ani nie mówimy): w miesiącu maju, miesiąca września – bo

wiadomo, Ŝe maj i wrzesień to miesiące.

BŁĘDY JĘZYKOWE

Na początek – ku pokrzepieniu serc - autentyczny list miłosny, szeregowca 90. (przy

okazji - liczebniki porządkowe zaznaczmy kropką) Pułku Piechoty do narzeczonej:

„śyszuf 15 Czyrfca 1896. Najukochańszo Natalijo. Najsampszut dowiaduje sie o twoim sdrowiu i powodzyniu. Ja dzięgi bogu i Panu je Zusowi Zdruf tylko pinindzy ni mom. Teros kochana Natalijo tag jezdem tobo zajinty ze jak pije wutke to tfuj obros fgieliszku widzę a fczora to to jak się wróna darła to myślałem ze to ty na Mnie tak ziorosz. Glotego piszom do ciebie kochana natalio ten list bo mi kaśka Mordzianka podziała ryhtyk to co to na końcu fwsi miszko ze się na mnie gniwosz. Słyszołem za się mosz obŜenić z tym juhą jusgiem z Jyzowego. Muwie jo ci dej se spokuj z tym frajcusem bo ci mordy natłukę Cyś zapomniała jageśmito pot płotem godała ze bedziesz cekała na Mnie. Ni miołem na cym pisać tom asz skrot panu lajtnatowi tyn Papir. Teros cie pozdrowiom sciskom i Całuję twuj J. W. c. k. Jenfanteryst 90 p. Pozdruf f kamieniu

fszystkich”98.

KaŜdy popełnia błędy, bo w tak trudnym języku jak polski jest to nieuniknione. Zdobywając jednak wykształcenie na kolejnych stopniach edukacji musimy doskonalić nasz język mówiony i pisany. Podczas studiów powinniśmy osiągnąć poziom, na którym wszelkie błędy są tylko sporadycznymi wypadkami przy pracy, choć i pojedyncze wpadki mogą być wyjątkowo dotkliwe np. dla dziennikarzy. Dlatego studiując musimy korzystać ze słowników utrwalając wiedzę o języku.

Przypatrzmy się zatem kilku podstawowym grupom błędów.

98 „Kurier Rzeszowski”, 1896, nr 37, s. 3, z listu dostarczonego do redakcji i opublikowanego na łamach; pisownia oryginalna.

113

Błędy ortograficzne.

Nie sposób wymienić tu wszystkie zasady polskiej ortografii, więc ograniczmy się

do przypomnienia, Ŝe błędy z tej kategorii naleŜą do tych najbardziej kardynalnych

i wstydliwych.

Błędy gramatyczne.

Dzielimy je na dwie kategorie:

a) błędy fleksyjne polegają na uŜyciu niewłaściwej formy gramatycznej:

ŹLE DOBRZE BŁĘDNA ODMIANA

wyszłem, szłem wyszedłem, szedłem lubiał lubił

nienawidzieć nienawidzić umią, rozumią umieją, rozumieją

NIETYPOWA I NIEREGULARNA ODMIANA

ksiądz -księdzowie lub księdze księŜa

mleć - mielił, mieliła mełł, mełła

ZALICZENIE WYRAZU DO NIEWŁASCIWEGO RODZAJU,

ten pomarańcz ta pomarańcza kontrol kontrola

ODMIENIANIE WYRAZÓW I IMION NIEODMIENNYCH

On znalazł muchę w kakale. On znalazł muchę w kakao.

JeŜeli w tekście występują wyrazy obcojęzyczne, odmieniamy je zgodnie z zasadami polskiej gramatyki np.: developer – developera. JeŜeli wyraz kończy się samogłoską, naleŜy stosować apostrof, np. software’u natomiast skrótowce pisać z łącznikiem, np. ECDL-a

Nazwy programów i systemów komputerowych piszemy wielką literą (wszystkie człony), np. Windows, Norton Commander, Corel

Draw.

Nazwy firm podajemy w pierwszym przypadku np. Adidas, Panasonic, Toyota.

b) błędy składniowe polegają na błędnym połączeniu wyrazów, np.:

ŹLE DOBRZE

BŁĘDNE POŁĄCZENIE WYRAZÓW

Wykład wygłosił prof. Sowa i prof. Stokłosa. Wykład wygłosili prof. Sowa i prof. Stokłosa.

114

bronić ojczyzny bronić ojczyznę Dzieci poszli do kina. Dzieci poszły do kina.

BŁĘDNE UśYCIE PRZYIMKÓW

w uczelni na uczelni na WSIiZ w WSIiZ

W Ukrainie na Ukrainie Ufam osobom, którzy... Ufam osobom, które...

BŁĘDNY SZYK WYRAZÓW

Piłsudki Józef Józef Piłsudski śliwki robaczywe robaczywe śliwki

obraz piękny piękny obraz Mi miło jest. Jest mi miło.

Się mi podoba tu. Tu mi się podoba. Mu przyniosłem zeszyt. Przyniosłem mu zeszyt. Przyniosłem zeszyt mu. Przyniosłem mu zeszyt.

Podoba mi tu się. Tu mi się podoba. NADUśYWANIE STRONY BIERNEJ

Mam duŜo przesłuchanych przeze mnie płyt. Mam duŜo płyt, które przesłuchałem.

ŹLE UśYTY IMIESŁÓW

Dochodziły z oddali dziwne odgłosy Z oddali dochodziły dziwne odgłosy

Błędami składniowymi są teŜ sformułowania miłość dla ojczyzny zamiast miłość

ojczyzny, wytyka u Kowalskiego zamiast wytyka Kowalskiemu.

Pleonazm to niepoprawne wyraŜenie, w którym jeden lub więcej wyrazów

niepotrzebnie powtarza jakąś część znaczenia innych, np.: masło maślane, bardziej

poprawniejszy, aktywna praca, akwen wodny, najlepszy bestseller, głupi debil, klękać

na kolana, pierwszy debiut, podskoczyć do góry, robić to, co zaplanowano wcześniej

Tautologia to błąd polegający na uŜyciu w jednej wypowiedzi co najmniej

dwukrotnego, niepotrzebnego powtórzenia tej samej myśli, zazwyczaj przez podanie dwóch

wyrazów bliskoznacznych, np. poprawa i polepszenie zdrowia, spadek i obniŜka cen akcji.

Paradoks to zestawienie wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym, wykluczających się,

np.: zła zaleta, dobra wada (bywają pleonazmy, tautologie oraz paradoksy zamierzone –

w dowcipach, poezji, przyjęte zwyczajowo np. dzień dzisiejszy, blask ciemnieje).

115

Błędy leksykalne równieŜ dzieli się na kategorie:

a) Błędy stylistyczne polegają na niewłaściwym doborze środków stylistycznych

w danej wypowiedzi np. gdy w oficjalnym przemówieniu, na egzaminie, uŜywamy mowy

potocznej (kolokwializmów). Podobnie urzędowe, oficjalne sformułowania są niestosowne

w mowie potocznej.

Do błędów stylistycznych zaliczamy teŜ m. in.:

- sformułowania wieloznaczne:

Człowiek, który wypadł za burtę, chwycił jakąś deskę i przybił do statku.

- skróty myślowe:

Mając wysokie stypendium, moŜe pić piwo codziennie (ŹLE)

PoniewaŜ otrzymuje wysokie stypendium, stać go, by moŜe pić piwo codziennie (DOBRZE)

- wielosłowność:

Siatkarki otrzymały premie za osiągnięcie wygrania w zawodach mistrzowskich. (ŹLE)

Siatkarki otrzymały premie za wygranie mistrzostw. (DOBRZE)

Mój sąsiad otrzymał list pochwalny za branie udziału w akcjach charytatywnych. (ŹLE)

Mój sąsiad otrzymał list pochwalny za udział w akcjach charytatywnych. (DOBRZE) Od tej pory student poczynał sobie bardziej śmiało. (ŹLE)

Od tej pory student poczynał sobie śmielej. (DOBRZE) - powtarzalność wyrazów, konstrukcji i brzmień (w języku polskim naleŜy

unikać powtarzania całych wyrazów, dłuŜszych sylab i słów o podobnym

brzmieniu):

Właśnie wszedł właściciel, który właściwie nie wiedział jak właściwie się zachować

w swoim własnościowym mieszkaniu.

Źle widziane jest teŜ rymowanie się końcówek wyrazów.

Ta nowa metoda badawcza ma dla rozwoju tej dziedziny nauki szalenie duŜe znaczenie.

- naduŜywanie zaimków ten, ta, to w funkcji utoŜsamiającej lub nagminne

stosowanie zaimków osobowych:

Przedstawianie to nie podobało się tym widzom, bowiem ta sztuka jest jedną z gorszych tego autora.

Jestem pewien, ze ja zrobiłem więcej od ciebie. Myślę, Ŝe my nie będziemy juŜ razem pracować.

- błędy polegające na myleniu podobnie brzmiących wyrazów:

Oddział wojska został sformułowany (zamiast: sformowany) w środę.

Kapłanki były otoczone powszednią (zamiast: powszechną) czcią.

116

b) błędy słowotwórcze:

ŹLE DOBRZE rycerze uosabniali uosabiali

wytłumaczali chłopom tłumaczyli pozostać straŜakiem zostać straŜakiem zaciemnienie ludu ciemnota ludu przyjść do wniosku dojść do wniosku

psycholoŜka psycholog stomatoloŜka stomatolog

c) słownikowe - uŜycie wyrazu w złym znaczeniu np.:

oportunista - ktoś, kto się opiera (ŹLE) oportunista - człowiek bez stałych zasad, przystosowujący się do okoliczności dla

osobistych korzyści (DOBRZE) d) frazeologiczne

Temu rodzajowi błędów poświęcimy więcej uwagi, gdyŜ nieznajomość frazeologii jest

coraz powaŜniejszym problemem. Opanowanie frazeologii pozwala na czerpanie

przyjemności z pisania; niektórzy twierdzą, Ŝe „frazeologia uczy stylu”.

CóŜ to zatem takiego ta cała frazeologia?

OtóŜ termin frazeologia ma dwa podstawowe znaczenia: po pierwsze jest to dział

nauki (językoznawstwa) zajmujący się analizą i opisem istniejących w języku utrwalonych

połączeń wyrazów, po drugie: zbiór (np. słownik) połączeń wyrazowych występujących

w danym języku albo w określonym zbiorze tekstów. Związek frazeologiczny to utrwalone

społecznie połączenie, co najmniej dwóch wyrazów, którego znaczenie nie wynika

ze znaczeń składników.

117

Związki frazeologiczne mają róŜne typy, rodzaje: frazy, zwroty, wyraŜenia, wskaźniki,

idiomy. Oto kilka przykładów związków frazeologicznych:

wyszło szydło z worka

ręce opadają

na dwoje babka wróŜyła

trząść się jak galareta

biały kruk

twardy orzech do zgryzienia

ni to ni sio

kula u nogi

z krwi i kości

z duszą na ramieniu

w związku z czymś

otóŜ to

w te pędy

sól ziemi

rzut karny

maszyna do pisania

samochód osobowy

płatki owsiane

posiedzenie rządu

droga wolna

kwas siarkowy

w ramach czegoś

Sporo tych przykładów, ale to dlatego, Ŝe rozmaitość związków frazeologicznych jest bardzo duŜa.

KaŜda właściwie próba zmiany utrwalonego połączenia słów, rozbicia związku frazeologicznego prowadzi do raŜących błędów. Te

wynikające z nieznajomości frazeologii błędy polegają m.in. na:

- uŜyciu wyrazu lub związku frazeologicznego w złym znaczeniu np.:

Redakcja nie pracuje efektownie. - zamiast - Redakcja nie pracuje efektywnie.

Dzieci przywiązywały duŜą uwagę do nauki – zamiast – Dzieci przywiązywały duŜą wagę...

- uŜyciu nieistniejących połączeń wyrazowych, np.:

odnieść poraŜkę - zamiast - ponieść poraŜkę

cięŜki orzech do zgryzienia - zamiast - twardy orzech do zgryzienia

Czasem taki błąd powstaje w wyniku pomieszania, skrzyŜowania się dwóch związków frazeologicznych np.:

pomieszać szyki pokrzyŜować plany

pokrzyŜować szyki

Z dwóch poprawnych utworzono błędny, bo nieistniejący zwrot.

118

Błędy logiczne

Są one językowym odzwierciedleniem błędów myślenia np.:

Do klubu weszły dziewczyny oraz Anka z Gośką.

...tak jakby Anka i Gośka nie były dziewczynami.

Oczywiście to tylko krótkie zasygnalizowanie najczęściej popełnianych błędów.

Przyjrzyjmy się raz jeszcze kilku zdaniom, które są przykładem często spotykanych

w pracach błędnych konstrukcji językowych:

Przeziębienia z reguły wywołują wirusy.

...tak, jakby przeziębienie było przyczyną istnienia wirusów.

Na drodze Michaela Jordana do szóstego tytułu mogą stanąć

tylko kontuzje jego kolegów. ...tak, jakby kontuzje miały nogi.

Opinia na temat tego, jakie białka są dobre w ostatnich latach, się zmieniła.

Czytelnik nie wie czy autorowi chodziło o to, Ŝe zmieniła się opinia na temat tego, jakie

białka są dobre w ostatnich latach, czy teŜ o to, Ŝe opinia na temat zmieniła się akurat

w ostatnich latach.

Po zebraniu makulatury, sprzedaliśmy ją razem z panią. Tatuś kupił stary samochód do spółki ze stryjem, którym dojeŜdŜa do pracy.

Lato spędzę w górach u kuzynek, z których zejdę dopiero po wakacjach.

Zły szyk zdania powoduje, Ŝe ma ono niezamierzony sens. Często powstają z tego

zabawne, ale błędne stwierdzenia.

"W moim ogrodzie [...], co się pochyla nad tafli wodą".

Raczej nad taflą wody...

Zostawiam to na los pastwy.

Raczej na pastwę losu...

Wszyscy nie chcą przekładania kolokwium na później.

A nie lepiej: nikt nie chce?

Kończąc juŜ temat błędów przypomnijmy:

119

KAśDĄ PRACĘ, POST, E-MAILa NALEśY PO NAPISANIU I WYDRUKOWANIU

PRZECZYTAĆ!

NASTĘPNIE NANIEŚĆ POPRAWKI I PRZECZYTAĆ PONOWNIE!

NETYKIETA

W Internecie funkcjonuje specyficzna etykieta, czyli zbiór zasad kulturalnego

zachowania obowiązujących uŜytkownika podczas korzystania z sieci.

I tak: powszechnie stosowanych emotikonów (buźki :-) nie naleŜy naduŜywać,

a w pracach uczelnianych, a zwłaszcza w oficjalnych mailach, są one bardzo niestosowne.

Oto jeden z wielu kodeksów, jakie moŜemy znaleźć w sieci:

e) Nie będziesz uŜywał komputera, aby szkodzić innym.

f) Nie będziesz zakłócał pracy na komputerach innym.

g) Nie będziesz zaglądał bez pozwolenia do cudzych plików.

h) Nie będziesz uŜywał komputera, Ŝeby kraść.

i) Nie będziesz uŜywał komputera do dawania fałszywego świadectwa.

j) Nie będziesz uŜywał ani kopiował programów, za które nie zapłaciłeś.

k) Nie będziesz uŜywał zasobów cudzych komputerów bez zezwolenia (autoryzacji).

l) Nie będziesz przywłaszczał sobie wysiłku intelektualnego innych.

m) Będziesz myślał o społecznych konsekwencjach programów, które piszesz.

n) Będziesz uŜywał komputera z rozwagą i ostroŜnością.

śeby nie podpaść innym internautom, nie zagniewać moderatora i nie zostać uznanym

za ostatniego bęcwała, skrajnego chama od gradobicia, czy po prostu lamera trzeba pamiętać

o tym by:

- nie obraŜać innych internautów, nawet jeśli się ich nie lubi bądź ma się odmienne

od nich zdanie,

- nie uŜywać wulgaryzmów, epitetów; nie urządzać na forum osobistych wycieczek,

- nie wysyłać listów niezgodnych z tematem na fora, listy lub grupy dyskusyjne (zanim

wyślemy, przeczytajmy FAQ). Jeśli tworzymy nowy wątek, temat czy wiadomość –

powinniśmy zadbać, aby tytuł wiadomości odpowiadał treści, najlepiej ją oddawał

i był krótki. Jeśli uwaŜamy, Ŝe dyskusja nie ma juŜ nic wspólnego z oryginalnym

tematem – zmieniamy tytuł.

120

- nie dołączać plików do listów, chyba Ŝe adresat się zgadza (lub o to prosił) –

a juŜ w Ŝadnym wypadku nie wysyłać listów z takimi załącznikami na listy

dyskusyjne,

- nie uŜywać pod listem podpisów większych niŜ 4 wiersze,

- nie cytować zbędnych fragmentów listów, na które się odpowiada; warto jednak

cytować całe akapity, a przynajmniej całe zdania,

- nie zmieniać treści cytatu z wyjątkiem korekty literówek i błędów,

- nie mylić się w cytowaniu autorów cytatu, przypisując im rzeczy, których nie napisali,

- nie wytykać literówek i innych przypadkowych błędów; posty pisze się szybko,

w Ŝywiole dyskusji dlatego takie błędy raczej się wybacza, przy czym naleŜy dbać

jednak by literówek i innych błędów nie robić. Niewytykanie błędów innych

dyskutantów traktowane jest jako zalecenie, a nie reguła. MoŜna zwrócić komuś

uwagę na błąd, ale w sposób grzeczny, uprzejmy (bez złośliwego komentarza

czy wykorzystywania błędów jako argumentu w sporze), najlepiej prywatnie,

wysyłając e-mail do popełniającego błędy, a nie publicznie. Są jednak tacy, którzy

poprawianie publiczne uwaŜają za konieczne, aby chronić innych przed powtarzaniem

takich błędów,

- nie rozsyłać ogłoszeń (szczególnie komercyjnych) do osób, które ich sobie nie Ŝyczą

lub na fora, listy oraz grupy dyskusyjne (powinno się ignorować wszelki spam),

- nie zakłócać działania cudzych komputerów,

- nie wysyłać listów e-mailowych napisanych wyłącznie duŜymi literami wspomniany

KRZYK!)

- nie wysyłać zbyt długich postingów (wypowiedzi).

- nie wysyłaj do grup dyskusyjnych fragmentów ksiąŜek, długich artykułów, odezw czy

manifestów. Lepiej jest umieścić je na stronie WWW podając jej adres wraz z krótką

zachętą.

- nie wysyłać wypowiedzi przed jej przemyśleniem i przeczytaniem po napisaniu.

NaleŜy sprawdzić czy nie jest niepotrzebnie ostra, czy broni postawionej tezy, czy

wnosi coś nowego do dyskusji, czy jest przejrzysta, zrozumiała, nie powodowana

wzburzonymi emocjami, nie zawiera błędów.

- nie łamać praw autorskich; wbrew pozorom do materiałów zgromadzonych

w Internecie obowiązują takie same prawa autorskie jak do ksiąŜki czy artykułu

w gazecie - konieczne jest uzyskanie pozwolenia na ich wykorzystywanie w swoich

pracach, z wyjątkiem niewielkich cytatów, z podaniem źródła,

121

- nie ujawniać prywatnej korespondencji,

- unikać anonimowości jeŜeli chcemy aby nasze poglądy były traktowane powaŜnie.

Anonimowi dyskutanci czują się często bezkarni, nie przebierają w epitetach

i kontrowersyjnych poglądach, często obraźliwych, rasistowskich etc., dlatego takie

osoby są traktowane z duŜą rezerwą,

- nie podawać się za inną osobę i pisać w jej imieniu

- nie kasować nie swoich postów,

- nie lekcewaŜ uczestników forum czy grupy dyskusyjnej krytykując uczestników,

ponaglając ich, Ŝądając czegoś, pouczając.

bardzo wiele tych zasad ma zastosowanie w korespondencji e-mailowej między

osobami.

Łukasz Błąd