Technik.teleinformatyk 312[02] z2.02_u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”


1

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Grzegorz Lis

Eksploatowanie systemów radiokomunikacyjnych

312[02].Z2.02

Poradnik dla ucznia


2

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom

2007

Recenzenci: prof. PŁ dr hab. inż.

Krzysztof Pacholski dr inż. Marian Jerzy

Korczyński

Opracowanie redakcyjne: mgr

inż. Ryszard Zankowski

Konsultacja:

mgr Małgorzata Sienna

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 312[02].Z2.02,

„Eksploatowanie systemów radiokomunikacyjnych”, zawartego w modułowym programie

nauczania dla zawodu technik teleinformatyk.


3

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie 3

2. Wymagania wstępne 5

3. Cele kształcenia 6

4. Materiał nauczania 7

4.1. Radiowe sieci dostępowe 7

4.1.1. Materiał nauczania 7

4.1.2. Pytania sprawdzające 9

4.1.3. Ćwiczenia 10

4.1.4. Sprawdzian postępów 10

4.2. CB-Radio 11





4.3. System radiokomunikacji cyfrowej TETRA 17





4.4. System radiokomunikacji DECT 27



4




5. Sprawdzian osiągnięć 32

6. Literatura 37

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o budowie, działaniu i usługach

systemów radiokomunikacyjnych oraz ich eksploatowania i zarządzania. W poradniku

znajdziesz:

– wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś

bez problemów mógł korzystać z poradnika,

– cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

– materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki

modułowej,

– zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

– ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

– sprawdzian postępów,

– sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie

materiału całej jednostki modułowej, – literaturę uzupełniającą.


5

Schemat układu jednostek modułowych

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: −

interpretować podstawowe pojęcia z zakresu elektroniki,

− czytać schematy ideowe i montażowe układów i podzespołów elektronicznych,

− wyjaśniać zjawiska związane z przesyłaniem sygnałów analogowych i cyfrowych,

− wyjaśniać zasady przetwarzania analogowo-cyfrowego sygnałów,

− posługiwać się pojęciami z zakresu radiofonii i telewizji,

312[02].Z2

Urz ą dzenia i systemy telekomunikacyjne

312[02].Z2.02

Eksploatowanie systemów

radiokomunikacyjnych

312[02].Z2.01

Badanie urz ą dze ń radiowo-telewizyjnych

312[02].Z2.03

Eksploatowanie sieci telefonii

komórkowych

312[02].Z2.04

Eksploatowanie telekomunikacyjnych

systemów przewodowych


6

− obliczać wielkości elektryczne związane z radiofonią i telewizją,

− wyjaśniać zasady tworzenia i przetwarzania sygnałów analogowych w urządzeniach

radiowo-telewizyjnych,

− posługiwać się dokumentacją techniczną urządzeń radiowo-telewizyjnych,

− charakteryzować poszczególne bloki funkcjonalne nadajników i odbiorników radiowych oraz

telewizyjnych,

− wykonywać montaż elementów i podzespołów urządzeń i sieci telekomunikacyjnych,

− użytkować systemy telekomunikacyjne oraz dokonywać ich przeglądów i napraw,

− stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony

środowiska.


7

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

– posłużyć się pojęciami z zakresu systemów telefonii komórkowej,

– posłużyć się pojęciami z zakresu radiokomunikacji,

– wyjaśnić budowę i działanie systemów radiokomunikacyjnych,

– odczytać schematy blokowe i ideowe sprzętu radiokomunikacyjnego,

– wyjaśnić zasadę działania radiokomunikacji publicznej CB,

– wyjaśnić zasadę działania radiokomunikacji służb ratunkowych,

– wyjaśnić zasadę działania radiokomunikacji trankingowej,

– rozróżnić systemy oraz sieci łączności radiokomunikacji cyfrowej,

– zastosować przyrządy pomiarowe stosowane w radiokomunikacji,

– wyjaśnić zastosowanie radiokomunikacji w sieciach teleinformatycznych,

– zintegrować urządzenia radiokomunikacyjne ze sprzętem teleinformatycznym,

– zastosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy podczas użytkowania i konserwacji

sprzętu radiokomunikacyjnego,

– posłużyć się językiem angielskim zawodowym w zakresie zagadnień radiokomunikacji,

– udzielić pierwszej pomocy osobom poszkodowanym podczas obsługi sprzętu

radiokomunikacyjnego,

– posłużyć się sprzętem ratunkowym i ratowniczym.


8

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Radiowe sieci dostępowe

4.1.1. Materiał nauczania

Radiowe sieci dostępowe, nazywane także bezprzewodowymi pętlami abonenckimi,

stanowią przykład systemu łączności leżącego na pograniczu sieci stałych i systemów

radiokomunikacji ruchomej. Ich popularność wyraźnie rośnie w ostatnich latach, do czego

zdecydowanie przyczyniło się upowszechnienie systemów radiokomunikacji ruchomej, a

szczególnie opracowanie nowych standardów systemów telefonii komórkowej i telefonu

bezprzewodowej, miniaturyzacja podzespołów i obniżka ich kosztów.

W architekturze klasycznych publicznych sieci telekomunikacyjnych, łącze lokalne

odgrywa bardzo istotną rolę. Poprzez takie łącze realizuje się dostęp abonentów do sieci, a

poprzez nie do usług oferowanych w sieci. Pojęcie pętli abonenckiej obejmuje wszystkie

elementy publicznej sieci telekomunikacyjnej pomiędzy centralą a końcowym abonentem

usługo telekomunikacyjnej (rys. 1).

Rys. 1. Części składowe pętli abonenckiej oraz wykorzystywane w niej sposoby transmisji [1, s. 177]

Pętla abonencka składa się z części transmisyjnej, łączącej centralę z koncentratorem oraz

z części dostępowej, pomiędzy koncentratorem a abonentem końcowym. Obie części pętli

abonenckiej (transmisyjna i dostępowa) mogą fizycznie wykorzystywać różne typy łączy

telekomunikacyjnych (kablowe, światłowodowe, satelitarne, radiowe naziemne).

W chwili obecnej, łącza abonenckie w publicznej stałej sieci telefonicznej realizuje się z

reguły przy wykorzystaniu symetrycznych kabli miedzianych. Rozwiązanie to ma szereg wad.

Instalacja tradycyjnego okablowania w pętlach abonenckich jest czasochłonna i droga, a dalsze

utrzymanie istniejącego okablowania wymaga znacznych nakładów. Dlatego też operatorzy

telekomunikacyjni poszukują nowych, bardziej opłacalnych rozwiązań umożliwiających

podłączenie abonenta końcowego do infrastruktury sieci.

Organizacja łączności w bezprzewodowym łączu lokalnym przypomina w pewnym stopniu

sytuację w pojedynczej komórce systemu telefonii komórkowej. W obu przypadkach mamy do

czynienia ze stacją nadawczo-odbiorczą połączoną łączem stałym z pozostałymi węzłami

klasycznej sieci telekomunikacyjnej. Wokół stacji znajduje się obszar łączności, którego

kształt, mówiąc w dużym uproszczeniu, przypomina koło. Promień koła wynika z zasięgu


9

łączności. Na obszarze łączności znajduje się pewna liczba terminali, które są zdolne poprzez

łącze radiowe realizować łączność pomiędzy sobą, z abonentami sieci stałej, a także za jej

pośrednictwem z abonentami innych systemów telekomunikacyjnych.

Pomiędzy systemami telefonii komórkowej a radiowymi sieciami dostępowymi istnieje

także kilka istotnych różnic. Przede wszystkim, w radiowej sieci dostępowej zbiór terminali

działających w obszarze odpowiadającym pojedynczej stacji bazowej jest stały, tj. terminale

muszą być zarejestrowane u operatora danej sieci dostępowej i posiadają przypisaną danemu

terminalowi wyłącznie jedną radiową stację bazową. W przeciwieństwie do tego, w systemie

komórkowym liczba i rodzaj terminali w danej komórce podlegają bezustannym zmianom. W

efekcie, radiowe systemy dostępowe są znacznie uboższe w warstwie sterującej, m.in.

pozbawione są funkcji śledzenia ruchu abonentów, ich rejestracji (na bieżąco) w

poszczególnych komórkach, a także nie jest realizowane przełączanie rozmów pomiędzy

sąsiednimi stacjami bazowymi. Podkreślić należy, że ewentualne przemieszczanie się terminali

wewnątrz obszaru odpowiadającego danej stacji bazowej jest w tym przypadku nieistotne.

Sieci dostępowe oparte na analogowych systemach komórkowych

W radiowych systemach dostępowych stosuje się następujące standardy telefonii

komórkowej analogowej: AMPS/TACS oraz NMT. W systemach tego typu sygnał mowy

przesyła się z wykorzystaniem modulacji FM w kanałach radiowych o szerokości 25 lub 30

kHz w pasmach: 450 MHz, 800 MHz lub 900 MHz. Głównymi zaletami tego typu rozwiązań

jest to, że są to systemy stosunkowo proste konstrukcyjnie o stosunkowo dużym zasięgu (20–

30 km) i niewielkich opóźnieniach w transmisji.

Niestety znana konstrukcja umożliwia podsłuchiwanie rozmów przesyłanych w kanale

radiowym a proste mechanizmy służące do identyfikacji terminali nie zabezpieczają w

dostateczny sposób systemu przed dostępem niepowołanych osób. Ponadto systemy te mają

niewielkie przepływności i pojemności określane liczbą podłączonych abonentów.

Sieci dostępowe oparte na cyfrowych systemach komórkowych

W tym przypadku możliwe jest wykorzystanie standardów cyfrowych GSM, wraz z jego

wersją wysokoczęstotliwościową DCS 1800, a także standardu DAMPS. Systemy te działają w

pasmach 900 MHz oraz 1800 MHz. Sygnały mowy przesyła się w kanale radiowym w postaci

ciągu binarnego o przepustowości od około 7 kbit/s do 13 kbit/s.

Główne zalety rozwiązań opartych na cyfrowych systemach telefonii komórkowej

wynikają z tego, że są to nowoczesne, szeroko stosowane standardy, odpowiadające

współczesnym wymaganiom. Powszechność standardów oznacza łatwy dostęp do szerokiej

gamy układów scalonych, dostarczanych przez wielu producentów, a także niskie koszty stałe

związane z projektowaniem systemu, w przeliczeniu na pojedynczego użytkownika. Systemy

cyfrowe oferują duże pojemności. Typowa stacja bazowa z 8 nadajnikami radiowymi obsługuje

64 kanały rozmowne, co pozwala na zaspokojenie potrzeb ruchowych ponad 600 abonentów

prywatnych. W przypadku systemów pracujących poniżej l GHz, zasięg łączności jest

porównywalny z systemami analogowymi, a w przypadku łączności w paśmie 1800 MHz jest

znacznie mniejszy: rzędu 10–20 km. W porównaniu z systemami analogowymi, jakość

łączności w systemach cyfrowych zależy znacznie mniej od odległości terminala od stacji

bazowej. Wreszcie cyfrowa obróbka sygnału mowy oraz zastosowanie układów

mikroprocesorowych umożliwia stosowanie zaawansowanych procedur służących szyfrowaniu

informacji oraz identyfikacji użytkowników.


10

Sieci dostępowe oparte na cyfrowych systemach telefonii bezprzewodowej

W systemach pętli abonenckich stosowane są, jak dotąd, następujące standardy cyfrowych

systemów bezprzewodowych: DECT oraz CT 2. Sygnał mowy w tych systemach nie zostaje

poddany większej kompresji, w kanale przesyłany jest w postaci ciągu binarnego o

przepływności 32 kbit/s, co odpowiada jakości sygnału mowy przesyłanego w sieci stałej.

Proste algorytmy obróbki sygnału mowy prowadzą z kolei do niewielkich opóźnień, rzędu 10–

15 ms.

Systemy telefonii bezprzewodowej, w przeciwieństwie do standardów telefonii

komórkowej, definiują głównie interfejs radiowy co sprawia, że projektant ma dużą swobodę

w definiowaniu funkcji charakterystycznych dla danego zastosowania. Dogodna jest realizacja

dostępu użytkownika do sieci ISDN, co najmniej z przepływnościami 32 kbit/s, a w przypadku

standardu DECT 144 kbit/s. Złożoność sprzętowa systemu jest niewielka (CT 2) lub średnia

(DECT); w każdym razie jest ona mniejsza od złożoności systemów komórkowych. Cyfrowa

realizacja sprzyja wbudowywaniu nowoczesnych mechanizmów identyfikacji rozmówców i

szyfrowania informacji. System DECT posiada takie mechanizmy wbudowane, a w systemie

CT 2 możne je łatwo wprowadzić jako opcję dodatkową.

Cechą charakterystyczną wszystkich systemów telefonii bezprzewodowej jest ich niewielki

zasięg łączności: typowo do kilkuset metrów. Bezwzględna pojemność systemu, mierzona

liczbą abonentów obsługiwanych przez jedną stację bazową, jest niewielka (CT 2) lub średnia

(DECT).

Sieci dostępowe oparte na wielodostępie kodowym CDMA

Bezprzewodowe pętle abonenckie realizowane w technologiach opisanych powyżej

wykorzystywały sygnały wąskopasmowe do transmisji wiadomości. Innym rozwiązaniem jest

zastosowanie do tego celu sygnałów z poszerzonym widmem, co prowadzi do tzw.

zwielokrotniania kodowego sygnałów. System oparty na technice CDMA cechuje się wysoką

odpornością na zakłócenia, niewielkimi opóźnieniami oraz dużymi pojemnościami.

Zalety systemów szerokopasmowych są szczególnie widoczne jedynie w przypadkach gdy

szerokość pasma wykorzystywanego przez system jest dostatecznie duża, co nie jest łatwo

zrealizować w praktyce, wobec znacznego zagęszczenia użytkowników pasma radiowego.

System mikrofalowe typu point-multipoint

Ostatnim sposobem wykorzystywanym do realizacji bezprzewodowych pętli abonenckich

jest rozwiązanie polegające na zastosowaniu pewnej liczby indywidualnych łączy punkt-punkt,

w miejsce transmisji rozsiewczej jaka realizowana była w poprzednio omawianych systemach.

Rozwiązanie takie określa się często jako system microwave pointmultipoint (MPMP).

Systemy takie oferowane są przez kilku producentów. Pomimo licznych różnic występujących

pomiędzy poszczególnymi systemami MPMP, ich cechą wspólną jest wykorzystywanie

częstotliwości mikrofalowych z przedziału od 1,7 GHz do 2,4 GHz w celu zestawiania łączy o

przepływności od 2 Mbit/s do 4 Mbit/s. W systemach MPMP stosuje się najczęściej wielodostęp

czasowy TDMA. Cechą charakterystyczną systemów MPMP jest stosunkowo duży zasięg,

nawet przekraczający 50 km, przy czym wymagana jest bezpośrednia widoczność pomiędzy

nadajnikiem i odbiornikiem. Systemy MPMP mają dość dużą pojemność i zwykle jest

podłączany do tradycyjnej centrali telefonicznej, a opcjonalnie do sieci ISDN kanałem 2B+D.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.


11

1. Jakie są główne rodzaje sieci dostępowych?

2. Jakie typy łączy telekomunikacyjnych są wykorzystywane między centralą a

koncentratorem?

3. Jakie są główne parametry sieci dostępowych?

4. Na jakich częstotliwościach pracują analogowe sieci dostępowe?

5. Jakie są zalety systemu CDMA?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Porównaj na podstawie danych zamieszczonych w instrukcji ćwiczenia najważniejsze

parametry różnych sieci dostępowych.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapisać wszystkie posiadane dane liczbowe niezbędne do wykonania zadania,

2) ustalić, które wartości parametrów są bardziej korzystne, a które mniej, 3) dokonać analizy porównawczej.

4) sformułować odpowiedź i wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− zeszyt,

− długopis,

− instrukcja do

ćwiczenia, − kalkulator, −

literatura.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) scharakteryzować główne rodzaje sieci dostępowych?

2) scharakteryzować łącza między koncentratorem i centralą?

3) określić główne parametry sieci dostępowych?

4) przyporządkować częstotliwości do określonych sieci dostępowych?

5) wskazać zalety poszczególnych rodzajów sieci dostępowych?

4.2. CB-Radio


Nazwa CB-Radio pochodzi od angielskich słów „Citizens Band Radio” i oznacza

„Obywatelskie Pasmo Radiowe”.

CB w pojęciu potocznym to łączność radiowa dostępna dla wszystkich obywateli. Z nazwą

tą kojarzy się także gwałtownie rozwijający się ruch społeczny, skupiający zainteresowanych


12

nawiązywaniem łączności za pomocą prostych i stosunkowo tanich urządzeń radiowych. CB-

RADIO jest to rodzaj łączności radiowej nie wymagający odpowiednich kwalifikacji,

stwarzający jednocześnie porównywalne możliwości z łącznością kwalifikowaną-amatorską na

pasmach KF i UKF. Nie oznacza to jednak, że dla łączności CB wystarcza tylko posiadanie

radia. Generalna przewaga łączności CB w porównaniu z łącznością amatorską polega przede

wszystkim na:

− możliwości przemieszczania się nadajnika bez specjalnych zabiegów

administracyjnoprawnych, którą uzyskuje się przez zgłoszenie przy rejestracji urządzenia

w Państwowej Agencji Radiokomunikacyjnej (PAR). Uzyskanie takiego zezwolenia nie

wymaga żadnych wstępnych umiejętności operatorskich czy praktyki w nawiązywaniu

łączności,

− pozwala jednocześnie na uzupełnienie łączności telefonicznej wszędzie tam, gdzie jej nie ma

lub z różnych względów być nie może (woda, góry, samochód itp.). W wielu przypadkach

może się stać jedynym zabezpieczeniem ratunkowym, sposobem przekazania informacji

bądź porozumienia się,

− jest także pierwszym krokiem do łączności bardziej kwalifikowanej o większych mocach i

zasięgach na pasmach amatorskich. Znaczenie ma tu także pewna funkcja edukacyjna w

tym zakresie.

Na całym świecie do ogólnodostępnej komunikacji radiowej CB wydzielono specjalne

pasmo częstotliwości – 27 MHz. Pasmo to obejmujące zakres częstotliwości od 26 MHz do 28

MHz, podzielono na zakresy A, B, C, D i E.

A – 26,065 do 26,505 (MHz),

B – 26,515 do 26,955 (MHz),

C – 26,965 do 27,405 (MHz),

D – 27,415 do 27,855 (MHz),

E – 27,865 do 27,995 (MHz),

Dodatkowo zakresy podzielono na kanały oddalone od siebie co 10 kHz. Każdy zakres

obejmuje 40 kanałów.

Polska jest członkiem Europejskiej Konferencji Administracji Pocztowych i

Telekomunikacyjnych (CEPT), która to powołała i której podlega Europejski Instytut

Telekomunikacji do spraw Normalizacji (ETSI). Organizacja ta opracowała Europejską

Normę Telekomunikacyjną, zrzesza między innymi producentów i użytkowników sprzętu CB,

którzy biorą udział w redagowaniu norm i specyfikacji. Normy te określają wymagania

techniczne na produkcję, sposoby przeprowadzania badań w laboratoriach oraz zasady

właściwego wykorzystywania urządzeń.

Częstotliwości od 28,000 MHz do 29,700 MHz przeznaczone są wyłącznie dla

radiokomunikacji amatorskiej na zasadach pasma strzeżonego i w żadnym wypadku nie wolno

pracować na tych częstotliwościach bez licencji krótkofalarskiej.

Polskie przepisy komunikacji radiowej przewidują dla CB-radio 40 kanałów w paśmie C,

w zakresie częstotliwości 26,960–27,400 MHz.

Na świecie w zakresie B i C dopuszcza się korespondencję z modulacją AM i FM,

natomiast w pozostałych zakresach (zakres – używa się także nazwy czterdziestka) z modulacją

SSB.


13

Podstawowym rodzajem modulacji stosowanym w Polsce jest modulacja amplitudy (AM),

zalecane jest stosowanie modulacji częstotliwości (FM) ze względu na mniejsze zakłócenia dla

otoczenia i wyższą jakość odbioru. Dopuszczone jest stosowanie modulacji jednowstęgowej

SSB (USB i LSB), co pozwala na powiększenie zasięgu i polepszenie jakości transmisji

(zwiększa odstęp od szumów i zakłóceń), jest to jednak okupione bardziej skomplikowaną

budową i wyższą ceną urządzeń. Dopuszczalna moc użytkowanych urządzeń wynosi aktualnie

4 W w emisji AM i FM oraz 12 W w emisji SSB.

REGULAMIN PRACY W PAŚMIE CB

1. Posiadacz radiotelefonu CB zobowiązany jest do użytkowania go zgodnie z warunkami

ustalonymi w zezwoleniu, w sposób nie naruszający obowiązującego w RP porządku

prawnego i zasad współżycia społecznego.

2. Właściciel urządzenia CB odpowiada za zgodny z przepisami sposób wykorzystania

swojego radiotelefonu również przez innych niż on sam użytkowników.

3. Posiadacz zezwolenia jest zobowiązany do odpowiedniego zabezpieczenia radiotelefonu

przed użyciem go przez osoby niepowołane.

4. Użytkownik radiotelefonu powinien w czasie pracy urządzenia posiadać przy sobie

odpowiednie zezwolenie i okazywać je na każdorazowe żądanie osób uprawnionych do

kontroli.

5. Przed rozpoczęciem rozmowy należy upewnić się czy kanał jest wolny.

6. Na początku każdej rozmowy oraz na każde żądanie korespondenta należy podać swój znak

wywoławczy określony w zezwoleniu PAR.

7. Na żądanie korespondenta należy podać aktualne miejsce nadawania.

8. W łączności CB obowiązuje odstęp międzykanałowy 10 KHz od częstotliwości zajętej.

9. Kanał 28 zaleca się wykorzystywać jako kanał wywoławczy.

10. W paśmie CB niedozwolone jest:

a) nadawanie i rozpowszechnianie informacji o charakterze politycznym, gospodarczym

i innych stanowiących tajemnicę państwową lub służbową, wszelkiej propagandy i

reklamy oraz wiadomości niezgodnych z zasadami współżycia społecznego,

b) używanie słów wulgarnych i obraźliwych,

c) używanie CB do prowadzenia działalności zarobkowej,

d) nadawanie muzyki,

e) nadawanie retransmisji,

f) nadawanie na kanale, na którym ktoś inny rozmawia,

g) nadużywanie haseł RATUNEK i BREAK,

h) używanie jako swojego, w całości lub w części, przydzielonego lub przeznaczonego

do przydzielenia komu innemu, oficjalnego znaku wywoławczego.

11. Kanał 9 (27,060 MHz,) jest przeznaczony wyłącznie do celów wzywania pomocy i pracy

służb ratunkowych.

12. W sytuacjach nadzwyczajnych użytkownik radiotelefonu może zapewnić sobie

pierwszeństwo przeprowadzenia rozmowy podając hasło RATUNEK. Operatorzy

pozostałych radiotelefonów zobowiązani są do zachowania ciszy radiowej aż do momentu

przejścia tego rozmówcy na inny kanał lub zakończenia rozmowy. Hasło RATUNEK może

być użyte jedynie w sytuacji zagrożenia życia, zdrowia, bezpieczeństwa lub mienia.

13. W przypadku braku reakcji służby ratunkowej każdy użytkownik radiotelefonu ma

obowiązek zareagować na odebrane hasło RATUNEK.


14

14. W czasie prowadzenia akcji ratunkowej pierwszeństwo w eterze przysługuje stacjom w

następującej kolejności: 1) wołanej służby ratunkowej,

2) Sztabu Ratownictwa PL-CB RADIO,

3) wołającej o pomoc, przy czym stacji tej przysługuje pierwszeństwo w nawiązywaniu

łączności,

4) która pierwsza zareagowała na wołanie o ratunek. Pozostałe stacje przysłuchują się

jedynie i włączają się do akcji tylko na wyraźną prośbę stacji prowadzącej akcję

ratunkową.

15. Wywoływanie

a) kryptonimy alarmowe na Kanale Ratunkowym PL-CB RADIO9, oznaczają:

991 Sztaby Ratownictwa PL-CB RADIO,

992 jednostki Obrony Cywilnej,

993 zespoły do spraw nadzwyczajnych zagrożeń przy wojewodach i urzędach,

994 stanowiska dyspozycji inżyniera miasta,

996 Straż Miejska, 997

Policja,

998 Straż Pożarna,

999 Pogotowie Ratunkowe;

b) w celu zrozumiałości wywołania dopuszcza się wywoływanie służby dyżurującej,

używając jej nazwy i miejscowości, w której się znajduje np.: Pogotowie Ratunkowe

Gdańsk;

c) wywołujący na Kanale Ratunkowym PL-CB RADIO ma obowiązek podać swój znak

wywoławczy przydzielony przez PAR, ratownicy zarejestrowani w Krajowej Sieci

Ratownictwa PL-CB RADIO podają dodatkowo swój numer nadany przez

Sztab Krajowy;

d) powiadamiając służbę dyżurującą o zaistniałym wydarzeniu należy w sposób zwięzły

podać następujące informacje, zachowując kolejność: − kto woła,

− miejsce zdarzenia,

− co się stało, np.: wypadek drogowy cysterny; pożar stodoły itp.,

− liczba rannych i skutki zdarzenia np.: 4 osoby ranne, w tym dwie nieprzytomne, a u dwóch

uraz głowy i silne krwawienie, zablokowana droga itp.,

− na tym należy relację zakończyć i czekać na dyspozycje służby dyżurującej, oddalić się z

miejsca wypadku wolno tylko wtedy gdy służba dyżurująca nie zaleciła pozostania na

miejscu lub uzupełnienia informacji,

− przy prowadzeniu łączności ratunkowej należy każdorazowo potwierdzić odebranie

nadawanej informacji;

e) posiadacz radiotelefonu CB w razie napotkania wypadku, ma obowiązek zatrzymać

się i zorientować, czy są osoby ranne i czy na skutek wypadku istnieje jakieś

zagrożenie. W przypadku potrzeby interwencji jest on zobowiązany do niezwłocznego

powiadomienia odpowiedniej służby.

16. Na hasło BREAK należy na chwilę zwolnić kanał w celu umożliwienia nawiązania

łączności i uzgodnienia przejścia na inną częstotliwość lub przekazania krótkiej ważnej

informacji.

17. Pomiędzy nadawaniem a odbiorem należy zachować krótki, około 1 sekundowy odstęp.

18. W razie przerwania lub braku łączności, w czasie klęsk żywiołowych, w razie ratowania

życia ludzkiego itp. posiadacz urządzenia CB ma prawo i obowiązek używać lub


15

udostępniać swoje urządzenie dla przekazania wiadomości mających na celu wezwanie i

niesienie pomocy.

19. Praca urządzenia CB nie powinna przeszkadzać w pracy innych urządzeń CB.

20. W przypadku przekroczenia ustalonych przepisów i zasad komisje eterowe PL-CB RADIO

mogą wnioskować o czasowe zawieszenie lub cofnięcie zezwolenia.

Podstawową zaletą CB-radio zdobywającą dla niego coraz więcej zwolenników jest

możliwość nawiązywania łączności z punktami ruchomymi. Stwarza bowiem możliwość

bezpośredniego nawiązania kontaktu między zainteresowanymi bez ograniczeń wynikających

z rozmieszczenia sieci telekomunikacyjnej. Urządzenia CB-radio produkowane są jako

stacjonarne, przewoźne i przenośne.

Urządzenia przenośne

Są to niezależne urządzenia zawierające w jednej obudowie wszystkie elementy niezbędne

do samodzielnego działania. Są one na ogół małe i lekkie. Mają składaną antenę lub bardziej

wygodną, lecz o mniejszym zasięgu krótką antenę gumową. Istnieje możliwość wymiennego

stosowania obu rodzajów anten, a także przyłączenia się do anteny stacjonarnej. Urządzenia te

są zasilane z wewnętrznych źródeł prądu (baterie, akumulatory) z możliwością podłączenia do

zewnętrznego źródła zasilania (akumulator samochodowy, zasilacz stabilizowany). Baterie

bardzo szybko się wyładowują, szczególnie przy częstym nadawaniu dużą mocą. Są to powody

milknięcia odbiornika przy silniejszym sygnale, związane jest to z większym poborem prądu z

baterii, nie mówiąc już o spadku mocy nadawanej i tym samym zmniejszeniu się zasięgu. Z

tego względu zaleca się stosowanie akumulatorów i ich systematyczne doładowywanie, a raz

na kwartał rozładowanie do dopuszczalnego minimum i ponowne naładowanie. Takich

zabiegów wymagają akumulatorki kadmowo-niklowe, ponieważ upływności poszczególnych

ogniw są różne, a przeładowywanie jest bardzo szkodliwe (wiąże się z tym wydzielanie

temperatury; jest to oznaka, że ładowanie należy przerwać).

Ładowarki wysokiej klasy do takich akumulatorów wyposażone są w stabilizatory prądu

ładowania oraz elektroniczne urządzenie kontrolujące stan naładowania

(próbkującoodłączające). Działanie takiego urządzenia jest następujące: zawsze co

kilkadziesiąt sekund odłącza się na czas około jednej sekundy ładowanie, wykonując w tym

czasie: pomiar napięcia Uo pod obciążeniem, porównanie napięcia Uo z napięciem wzorcowym

Uw, załączenie dalszego ładowania jeżeli Uo<Uw lub przerwanie ładowania akumulatorków

jeżeli Uo>Uw.

Większość urządzeń przenośnych nie wymaga wyjmowania akumulatorów do ładowania,

gdyż wyposażone są one w odpowiednie gniazdo, do którego przyłącza się prostownik.

Urządzenia przenośne są najczęściej AM-owe rzadziej AM/FM, o mocy 4 W lub 5 W

wyposażone w przełączniki redukcji mocy do l W. Umożliwiają one utrzymanie łączności w

każdych warunkach, np. po podłączeniu do anteny stacjonarnej i zasilacza stabilizowanego

mogą pracować jako urządzenia stacjonarne. Podstawową różnicą w stosunku do pozostałych

urządzeń CB jest ich maksymalna miniaturyzacja.

Urządzenia przewoźne

Są to urządzenia samochodowe i jachtowe (różnią się między sobą jedynie sposobem

zamocowania anteny). Dzięki zastosowaniu zewnętrznych elementów (anteny, zasilacza i

mikrofonu) uzyskuje się znacznie wyższą jakość pracy całego urządzenia. Jako źródło zasilania

stosuje się akumulatory samochodowe. Antena umieszczona jest na zewnątrz samochodu.

Sposób i miejsce zamocowania anteny ma istotny wpływ na jakość pracy urządzenia CB.

Radiostacja nie musi być w tym przypadku tak bardzo zminiaturyzowana i może pobierać


16

znacznie więcej prądu. Dzięki temu jej cena jest na ogół znacznie niższa od urządzeń

przenośnych o porównywalnych parametrach.

Urządzenia stacjonarne

Są to na ogół większe, cięższe urządzenia wyposażone w wewnętrzne zasilacze sieciowe

oraz zewnętrzne mikrofony i anteny. Umożliwiają jednak lepszą jakość i komfort pracy.

Specjalne anteny bazowe zapewniają bardzo dobrą jakość odbioru i nadawania, ale ze względu

na swoje rozmiary nie nadają się do przemieszczania. W warunkach domowych także można

stosować (co najczęściej się zdarza) radiotelefony przewoźne, jednak konieczne staje się

zastosowanie dodatkowego zasilacza stabilizowanego o odpowiedniej wydajności prądowej.

Zasilacz taki musi dostarczać napięcie stabilizowane w wysokości 12–14 V. Musi także

umożliwiać pobór odpowiednio dużego prądu. Przeciętne radio CB przy nadawaniu pobiera

średnio 2–5 A, a przy odbiorze od 0,1 do l A. Przy wyborze zasilacza miarą powinna być przede

wszystkim jego wydajność prądowa, napięcie znamionowe zasilania zalecane przez producenta

sprzętu, do którego ma być użyty zasilacz.



1. Na czym polega przewaga łączności CB nad łącznością amatorską?

2. Jakie częstotliwości obejmuje pasmo CB?

3. Jakie rodzaje modulacji stosuje się w komunikacji CB?

4. Jakie są sposoby wywoływania rozmówców podczas komunikacji CB według regulaminu?

5. Co oznacza hasło BREAK?

6. Czym się różnią od siebie różne rodzaje urządzeń CB?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeprowadź symulację komunikacji CB (zgodnej z regulaminem) w warunkach podanych

w instrukcji zadania.

Sposób wykonania ćwiczenia


1) rozpozanć założenia podane w instrukcji,

2) zapisać wszystkie kroki procesu wywołania i wyboru częstotliwości, 3)

wykonać połączenie CB.

Wyposażenie stanowiska pracy: −

instrukcja do zadania,

− urządzenie stacjonarne CB, −

papier, długopis, kalkulator.

Ćwiczenie 2.

Oblicz częstotliwość końcową 6 kanału na zakresie C nadajnika CB


17

Sposób wykonania ćwiczenia


1) ustalić przedział częstotliwości dla zakresu C,

2) ustalić początek i koniec pierwszego kanału w tym zakresie,

3) obliczyć częstotliwość końcową 6 kanału na zakresie C,

4) obliczyć łączne pasmo dostępne dla transmisji danych.


− zeszyt do ćwiczeń,

− ołówek,

długopis, −

kalkulator, −

literatura.


Czy potrafisz:

Tak Nie 1)

wyjaśnić na czym polega przewaga łączności CB nad łącznością

amatorską?

2) wymienić pasmo częstotliwości CB?

3) wskazać rodzaje modulacji w komunikacji CB?

4) stosować kryptonimy i hasła w łączności CB?

5) scharakteryzować różne typy urządzeń CB?

4.3. System radiokomunikacji cyfrowej TETRA


Analogowy sygnał mowy, powstający w mikrofonie telefonu komórkowego, poddany

zostaje po wstępnej korekcji charakterystyki przetworzeniu na postać cyfrową. Przetwarzanie

to odbywa się identycznie, jak w przypadku telefonii stacjonarnej i nosi nazwę cyfryzacji

sygnału mowy.

System TETRA należy do systemów łączność określanych mianem systemów

trakningowych.

Tranking polega na automatycznym i dynamicznym przydziale wspólnego zbioru kanałów.

Abonent chcący nawiązać połączenie ma przydzielany kanał (z ich skończonej liczby

działających w systemie), a po zakończeniu połączenia zwraca go do wspólnej puli w celu

wykorzystania przez innych użytkowników.

Znika wówczas potrzeba ręcznego przeszukiwania kanałów, wolny zasób zostaje

automatycznie przydzielony przez system. Nie trzeba również nasłuchiwać w oczekiwaniu na

ciszę w kanale rozmownym.

System trankingowy charakteryzuje się dużą pojemnością. Zakłada się oczywiście, że nie

wszyscy abonenci w tym samym czasie będą chcieli skorzystać z kanałów radiowych. Można


18

wówczas dla wielu abonentów w systemie korzystać z ograniczonej puli dostępnych kanałów

dynamicznie przydzielając i zwalniając zasoby systemu.

Systemy trankingowe są bardzo niezawodne, kolejka oczekujących może się wydłużać, ale

wszyscy otrzymają dostęp do zasobów. W kolejce oczekujących na zasób można dogodnie

priorytetować rozmowy, odpowiednio zmieniając w niej pozycję żądania użytkownika.

Prywatność rozmów jest zachowana, nie ma bowiem możliwości ręcznego wejścia na dany

kanał i nasłuchiwania, ponieważ jak wspomniano są one przydzielane automatyczne i

rozłącznie dla różnych połączeń. Zważywszy stosowane w nich mechanizmy, systemy

trankingowe są w pełni skalowalne, możliwe jest wprost zwiększenie liczby korzystających

nich abonentów. W ramach sieci trankingowej można definiować grupy użytkowników i

przydzielać im rozłączne grupy kanałów, zapewniając w ten sposób mniejszy czas oczekiwania

na połączenie. Mogą one tworzyć prywatne sieci wykorzystywane przez firmy, które taką

usługę wykupiły. Możliwe są połączenia ze wszystkimi użytkownikami lub określoną grupą

stacji ruchomych. Dopuszczalne są połączenia poprzez stację bazową a także połączenia

bezpośrednie. Stacja ruchoma może również pełnić rolę retlanslatora dla użytkownika

odległego od stacji bazowej.

System TETRA (ang. Terrestrial Trunked Radio) jest to nowoczesny standard cyfrowej

łączności trankingowej umożliwiający transmisje głosu, danych i dodatkowych usług.

Realizacji funkcji trankingu w systemie TETRA możliwa jest tylko poprzez wydzielenie

jednego kanału fizycznego w stacji bazowej do realizacji głównego kanału sygnalizacyjnego

MCCH (Main Control Channel). MCCH służy do obsługi zgłoszeń i przywołań abonentów oraz

realizacji niektórych procedur i usług (np. transmisji statusów lub SDS). W przypadku dużej

liczby kanałów w stacji bazowej lub realizacji usług, które wymagają większej przepływności

kanału sterującego, standard TETRA umożliwia wydzielenie od jednego do trzech

dodatkowych kanałów sygnalizacyjnych SCCH (Secondary Control Channel). Sposób

organizacji kanałów w stacji bazowej przedstawiono na rysunku poniżej.

Rys. 2. Organizacja kanałów w stacji bazowej

Jeżeli operator dysponuje jednym kanałem radiowym, to stacja bazowa ma wydzielony

jeden kanał MCCH i trzy kanały robocze. Możliwa jest wówczas jednoczesna i niezależna


19

łączność trzech grup użytkowników. Gdy w systemie będzie zdefiniowanych więcej grup

użytkowników, to następne grupy będą mogły korzystać z łączności dopiero po zwolnieniu

kanału roboczego przez inną grupę.

System poprzez kanał sygnalizacyjny jest powiadamiany o kolejnych wywołaniach, jednak

sposób i czas ich realizacji jest uzależniony od uprawnień nadanych użytkownikom przez

administratora oraz od priorytetu wywołania. Dostęp do realizacji usług jest dwuetapowy.

Pierwszy z etapów wymaga, aby terminal za pomocą rywalizacyjnego protokołu ALOHA

uzyskał dostęp do kanału MCCH, w celu wysłania żądania obsługi i ewentualnego przydziału

kanału roboczego w celu realizacji drugiego etapu – transmisji głosu lub danych.

Architektura systemu TETRA

Struktura systemu TETRA jest elastyczna i może być odpowiednio kształtowana w

zależności od potrzeb użytkowników tego systemu. Dotyczy to zarówno elementów systemu,

jak i ich liczby. Jedną z naczelnych zalet systemu jest możliwość utworzenia wielu sieci

wirtualnych (logicznych) na bazie jednej infrastruktury techniczno-telekomunikacyjnej.

Użytkownicy, choć korzystają z jednego systemu, są podzieleni logicznie na grupy. O

uprawnieniach do nawiązywania łączności pomiędzy poszczególnymi użytkownikami w grupie

jak i między grupami decyduje administrator systemu lub uprawniony dyspozytor. Takie

rozwiązanie umożliwia wielu służbom realizować niezależnie od siebie łączność poprzez

wspólne urządzenia sieciowe i zasoby radiowe. Dostępność usług jest oczywiście uzależniona

od wolnych zasobów systemowych.

Rys. 3. Modułowość systemu TETRA [4 s. 4]


20

Rys. 4. Architektura systemu [4 s. 5]

Sposób podziału użytkowników, dostępne dla nich usługi oraz możliwość realizacji

połączeń z innymi użytkownikami mogą być zmieniane przez administratora systemu w

dowolnej chwili w zależności od aktualnych potrzeb. W skład typowego systemu TETRA

wchodzą (rys. 2):

– węzły sterujące SCN (Switching Control Node),

– stacje bazowe BS (Base Station),

– zdalne stanowiska liniowe dyspozytorów RLS (Remote Line Station),

– stanowiska administratorów sieci NMS (Network Management Station),

– zewnętrzne stanowiska zarządzania siecią ENMS (External Network Management

Station),

– terminale ruchome MS (Mobile Station),

– punkty styku (Gateway) z sieciami LAN/WAN, PSTN, ISDN, Internet, GSM, PDN, PEI

oraz innymi sieciami systemu TETRA itd.

Jeżeli funkcjonalność tego nie wymaga to nie wszystkie elementy systemu TETRA muszą

być zainstalowane. Oznacza to, że najprostszy system może być złożony ze stacji bazowej oraz

terminali. Tym samym może być on znacznie tańszy i atrakcyjniejszy dla operatorów

prowadzących działalność o charakterze lokalnym. Większa liczba stacji bazowych wymaga

rozbudowy infrastruktury. W standardzie TETRA nie zdefiniowano funkcjonalności

poszczególnych urządzeń a jedynie kilka interfejsów pomiędzy podstawowymi elementami.

Architektura i funkcjonalność urządzeń uzależniona jest od rozwiązań stosowanych przez

poszczególnych producentów. Nie jest raczej możliwe stosowanie urządzeń infrastruktury

TETRA od wielu producentów. Możliwość współpracy jest gwarantowana jedynie przy

zachowaniu wymagań zdefiniowanych przez ETSI dla kilku określonych interfejsów pomiędzy

urządzeniami (rys. 2): – interfejs radiowy AI (Air Interface),

– interfejs ISI (Inter System Interface) między sieciami TETRA,

– interfejs PEI (Peripheral Equipment Interface) między terminalem radiowym, a

urządzeniem końcowym transmisji danych,


21

– interfejs LSI (Line Station Interface) między terminalem przewodowym, a stanowiskiem

dyspozytorskim,

– interfejs do sieci zarządzania NMI (Network Management Interface), interfejsy zewnętrzne

do systemów PABX, PSTN, ISDN, PSDN.

Węzły sterujące SCN obsługują zarówno transmisję głosu, jak i danych, korzystając przy

tym z bazy danych o abonentach, ich uprawnieniach oraz przynależności do grup. Cechuje je

nadmiarowość, kluczowych dla funkcjonowania systemu telekomunikacyjnego, elementów

sieci. SCN może sterować pracą określonej liczby stacji bazowych (w typowych rozwiązaniach

do 8 BS) oraz określoną liczbą modułów nadawczo-odbiorczych w tych stacjach bazowych (np.

64 kanałami radiowymi we wszystkich sterowanych stacjach). Ograniczenia dotyczą również

liczby abonentów (zazwyczaj od kilku do kilkunastu tysięcy), przy czym limity mogą wynikać

z wariantu zakupionej przez operatora licencji. Najprostsze sieci z jedną BS nie wymagają SCN,

ponieważ BS posiada swój własny sterownik. Sieci rozległe TETRA zapewniają realizację

łączności w obrębie stacji bazowej, nawet gdy zostanie uszkodzony sterownik SCN lub łącze

SCN-BS. Stacje bazowe są elementami architektury sieci TETRA typu nadawczo-odbiorczego,

zapewniającymi użytkownikom systemu bezprzewodową łączność na obszarze geograficznym,

którego rozmiar jest zależny od warunków propagacyjnych, parametrów i sposobu

zamontowania urządzeń (np. anten). Pomimo, że w systemie TETRA można realizować

łączność nawet w odległości 60 km od stacji bazowej, to w przypadku planowania łączności w

dużych miastach lub miejscach o urozmaiconej rzeźbie terenu nie należy liczyć na takie osiągi

systemu i planować więcej stacji bazowych TETRA. Szczególnie, gdy planuje się dostępność

usług dla ponad 90% miejsc w dużym mieście.

Nadajniki stacji bazowych generują sygnały radiowe o mocy do 40 W, przy czym moc

maksymalna BS zależy od jej klasy (zdefiniowano 10 klas). Możliwa jest regulacja mocy od

0,6 W do mocy maksymalnej. W sieci TETRA stacje bazowe są połączone z SCN

przewodowymi lub bezprzewodowymi łączami stałymi E1, T1 lub nx64 kb/s.

W systemie można wyróżnić część komutacyjno-sieciową, stacje bazowe, i terminale. W

części komutacyjno-sieciowej znajdują się centrale główne, lokalne. Centrale lokalne są

podporządkowane centralom głównym pełniąc rolę pośrednią pomiędzy koncentratorami

wyniesionymi nowoczesnych central elektronicznych w telefonii stałej, a sterownikami stacji

bazowych w systemie GSM. W części komutacyjno-sieciowej znajduje się jeszcze moduł

rejestracji użytkowników, centrum eksploatacji i utrzymania oraz zespół modułów

pośredniczących, umożliwiających współpracę systemu z sieciami zewnętrznymi, takimi jak

PSTN, ISDN, pakietowej transmisji danych itp.

Szczególnie interesujące są mobilne stacje bazowe mBS (mobile Base Station), czyli

samochód ciężarowy z agregatem prądotwórczym i zamontowaną stacją bazową z zewnętrzną

anteną. Mobilne stacje bazowe umożliwiają realizacje doraźnej łączności w sytuacjach klęsk

żywiołowych, ataków terrorystycznych, gdy miejsca występowania tych zdarzeń leżą poza

zasięgiem sieci TETRA lub, gdy stacje bazowe zostały uszkodzone. Choć w systemie TETRA

przewidziano możliwość łączności w trybie bezpośrednim między terminalami bez

pośrednictwa stacji bazowej, to funkcjonalność ta może okazać się niewystarczająca do

komunikacji wielu licznych grup na rozległym obszarze. W takim przypadku tylko mobilna

stacja zapewni pełny zakres usług systemu TETRA.


22

Należy pamiętać, że zakres usług świadczonych w sieciach TETRA zależy od

funkcjonalności infrastruktury i terminali. Obecnie jeszcze wiele terminali jak urządzeń

infrastruktury sieci nie umożliwia realizacji wszystkich usług zdefiniowanych dla systemu

TETRA. Terminale TETRA przewyższają funkcjonalnością i wytrzymałością telefony

komórkowe. Radiotelefony są bardziej odporne na wstrząsy, zalanie wodą, upadki, wibracje i

prace w nietypowych warunkach środowiskowych.

Zdefiniowano dla systemu TETRA 8 klasy terminali ruchowych, w tym 4 podstawowe o

dopuszczalnych maksymalnych mocach nadajników odpowiednio 1 W i 3 W dla terminali

doręcznych oraz 3 W, 10 W i 30 W dla terminali przewoźnych. Moc terminala jest regulowana

od 15 dBm do mocy maksymalnej z krokiem 5 dB. Terminale mogą być wyposażone w

odbiornik GPS, umożliwiający lokalizację użytkownika systemu TETRA oraz wiele innych

gadżetów, które dostępne są również w telefonach komórkowych.

Stanowiska dyspozytorskie usprawniają realizację zarządzania pracą podległych

użytkowników oraz ograniczone administrowanie podległymi grupami (dodawanie, usuwanie

abonentów oraz modyfikację ich uprawnień). Podstawową funkcją jest przyjmowanie zgłoszeń

od abonentów systemu TETRA, ale także obsługa wywołań spoza systemu, np. z publicznej

sieci telefonicznej.

Zarządzanie siecią (zarówno od strony technicznej jak i operacyjnej) jest realizowane przy

użyciu specjalistycznych aplikacji na stanowiskach administratorów systemu, zarówno w

miejscu ich fizycznej instalacji, jak również ze zdalnych terminali. Systemy zarządzające NMS

(Network Management System) zwykle wywodzą się ze sprawdzonych rozwiązań

opracowanych dla systemów telefonii stacjonarnej i komórkowej, jednak przystosowane są do

specyfiki i wymagań standardu TETRA. Zazwyczaj są to centralne systemy zarządzania o wielu

funkcjonalnościach.

Centrum zarządzania może dysponować systemem zintegrowanego sterowania łącznością

ICSS (Integrated Communications Control System), który umożliwia administratorowi:

– zarządzanie interfejsem radiowym,

– dostęp do baz danych,

– nadzór nad system AVL (Automatic Vehicle Location),

– nadzór nad systemem APL (Automatic Person Location), – możliwość łączności z

użytkownikami innych systemów,

– nadzór nad terminalami, m.in. ich autoryzację, blokowanie, odblokowywanie, określanie

priorytetów, tworzenie grup, obsługę alarmów itd.

Systemy ICSS umożliwiają również sterowanie systemem typu „one-seat”. Oznacza to, że

z jednego miejsca można zarządzać całą rozległą siecią.

Możliwe jest zaimplementowanie w systemach zarządzających serwerów rejestracji głosu i

danych, co wydaje się opcją szczególnie istotną dla służb ratowniczych, porządku i

bezpieczeństwa publicznego. Dane w takim serwerze powinny być przechowywane

odpowiednio długo, a zapisy powinny być oznaczane odpowiednimi i dokładnymi znacznikami

czasu. Jednak odtworzenie zapisanych informacji może być możliwe tylko dla uprawnionych

osób

Usługi udostępniane w systemie TETRA:

– dupleksowa transmisja mowy,

– tworzenie połączeń grupowych,


23

– transmisje rozsiewcze,

– połączenia priorytetowe,

– pakietowa transmisja danych,

– możliwość współpracy bezpośrednio dwóch radiotelefonów,

– nasłuch dyskretny,

– przechowywanie przez system wiadomości dla nieobecnych użytkowników.

Najważniejsze tryby pracy w standardzie TETRA to:

1. TETRA VD (Voice plus Data)

– mowa i dane z prędkościami 4,8kbit/s i 19,,2kbit/s, –

możliwa łączność między stacjami bez stacji bazowej.

2. TETRA POD (Packet Optimized Data) – transmisja danych z prędkością 19,2kbit, – tryb połączeniowy i bezpołączeniowy.

Algorytm ALOHA

W systemie TETRA wykorzystuje się znany od wielu lat algorytm ALOHA.

ALOHA to najprostszy (a jednocześnie najmniej efektywny) protokół przypadkowego

dostępu do kanału, zwany inaczej pure ALOHA (czysty Aloha). Zaprojektowany i

uruchomiony w 1971 roku w University of Hawaii. Pomysłodawcą tego protokołu był Norman

Abramson.

Było to pierwsze rozwiązanie takiego podejścia do problemu i zawierało jeszcze dużo

niedociągnięć:

– wszyscy użytkownicy używają jednego wspólnego kanału transmisyjnego. Każdy

użytkownik wysyła swoje pakiety bez jakiejkolwiek synchronizacji z innymi

użytkownikami kanału,

– nałożenie się jakiejkolwiek części jednego pakietu na inny pakiet w czasie powoduje

kolizje,

– każdy pakiet jest zabezpieczony przy pomocy kodu umożliwiającego detekcje błędów,

– po wysłaniu pakietu nadawca czeka na sygnał potwierdzenia poprawności odbioru ACK

(ang. Acknowledgment) od odbiorcy,

– jeśli nadawca nie otrzyma potwierdzenia ACK, wówczas uznaje nadany pakiet za stracony

i wysyła go ponownie, po losowo ustalonym czasie.

Rys. 5. Kolizje w systemie pure-ALOHA [6]


24

Prawdopodobieństwo wystąpienia kolizji w takim systemie będzie małe, jeśli liczba

użytkowników wspólnego kanału transmisyjnego będzie mała oraz ruch generowany przez

każdego z nich nie będzie zbyt duży. Wzrost liczby użytkowników będzie powodował coraz

częstsze nakładanie się na siebie pakietów a tym samym wzrost prawdopodobieństwa

wystąpienia kolizji.

Algorytm Slotted ALOHA

Protokół ten jest rozwinięciem poprzedniego. Niezsynchronizowany czas dostępu do

medium został podzielony na szczeliny. Długość pojedynczej szczeliny czasowej jest równa

jest długości pakietu (zakłada się stała długość pakietu T). Ulepszeniem w porównaniu do pure

ALOHA jest to, że stacja, gdy chce nadawać, może to zrobić tylko na początku czasu trwania

szczeliny. Dzięki temu pakiety wysłane przez dwie stacje będą kolidowały, tylko wtedy gdy

nałożą się całkowicie. Czas kolizji zatem jest dwa razy krótszy niż w pureALOHA i wynosi T.

Rys. 6. Przeciwdziałanie kolizjom w systemie Slotted ALOHA [6]

Budowa ramki pakietu.

Rys. 7. Struktura ramki pakietu systemu TETRA


25

Rys. 8. Struktury czasowe dla ramki systemu

Całe dostępne dla systemu TETRA pasmo częstotliwości zostało podzielone nośnymi w

odstępach co 25 kHz. Każda nośna transmituje cztery kanały mowy lub danych w trybie TDMA

z przeplatanym kanałem sterującym.

Struktura czasowa danych transmitowanych na każdej nośnej ma charakter hierarchiczny.

Największą strukturą jest hiperramka o długości 61,2 s i dzieli się ona na 60 multiramek. Każda

multiramka (o czasie trwania 1,02 s) zawiera 18 ramek (56,67 ms każda). Ostatnia osiemnasta

ramka zawiera informacje sterujące. Ramka dzieli się na 4 szczeliny czasowe. Każda jest

okresowo używana przez maksymalnie cztery terminale, przy czym na żądanie terminala

system może mu przydzielić także 2, 3 a nawet wszystkie 4 szczeliny. Szczeliny czasowe w

kierunku od terminala do stacji bazowej mogą być podzielone na dwie półszczeliny. W każdej

szczelinie o czasie trwania 14,17 ms przesyłanych jest 510 pojedynczych bitów. Jeden bit trwa

więc 27,78 μs. Można łatwo przeliczyć, że całkowita przepływność w jednym kanale

częstotliwościowym wynosi 36000 bit/s. Oczywiście ze względu na konieczność przesyłania

informacji sterujących, oraz protekcyjnych przepływność danych użytkownika jest mniejsza i

wynosi maksymalnie 28,8 kbit/s, 7,2 kbit/s w każdym z czterech kanałów logicznych.



1. Co to jest system trankingowy?

2. Jak działa system trankingowy?

3. Czym jest system TETRA?

4. Jaki protokół wykorzystuje system TETRA?

5. Jak przedstawia się architektura systemu TETRA?

6. Jakie usługi oferuje system?


26

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Porównaj protokoły ALOHA i Slotted ALOHA.



1) przeczytać fragment poradnika dla ucznia,

2) przeanalizować działanie obu protokołów,

3) wskazać główne wady protokołu ALOHA,

4) przeanalizować rozwiązania wprowadzone w systemie s – ALOHA, 5) zapisać wnioski z

analiz.


– poradnik dla ucznia,

– komputer z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Zaprojektuj system w oparciu o system TETRA zawierający dwie komórki sieci.




2) przeanalizować działanie bloków systemu,

3) połączyć dwie stacje bazowe wykorzystując odpowiednie moduły sprzęgające,

4) dołączyć brakujące moduły zewnętrzne,

5) ewentualnie wyszukać dodatkowe informacje w sieci.



– plansze z topologią systemu, –

komputer z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 3

Opisz zasadę przydziału i zarządzania dostępnymi kanałami w obrębie stacji bazowej.




2) przeanalizować zasady przydziału kanałów dla grup odbiorców,

3) zwrócić uwagę na priorytety w zarządzaniu przydziałami, 4) poszukać przykładowych

rozwiązań w Internecie, 5) sformułować wnioski.


27

Wyposażenie stanowiska pracy: –

poradnik dla ucznia,

– plansze z topologią systemu.

Ćwiczenie 4

Scharakteryzuj usługi dostępne w systemie TETRA.




2) wynotować dostępne usługi,

3) wyszukać w sieci opisy tych rozwiązań,

4) wyszukać dostawców urządzeń działających na rynku,

5) sprawdzić czy wszystkie usługi oferowane przez system są zaimplementowane w

rozwiązaniach sprzętowych.





Czy potrafisz:

Tak Nie

1) zdefiniować pojęcie systemu trankingowego?

2) scharakteryzować wady protokołu ALOHA?

3) wskazać innowacje wprowadzone w systemie Slotted Aloha?

4) wyjaśnić budowę pakietu w systemie TETRA?

5) wskazać węzłowe punkty w architekturze systemu?

6) wymienić usługi oferowane przez system?

4.4. System radiokomunikacji DECT


Standard DECT.

DECT (Digital Enhanced Cordless Telecommunications) jest elastycznym standardem

cyfrowego dostępu radiowego dla bezprzewodowej komunikacji w mieszkaniach, firmach i

urzędach publicznych. DECT dostarcza mechanizmy dla transmisji głosu i danych oraz

zapewnia integrację z innymi technologiami takim jak ISDN, GSM i bezprzewodowy LAN.

Standard DECT może zostać wykorzystany między innymi w następujących

zastosowaniach:

– domowy telefon bezprzewodowy,

– w bezprzewodowych sieciach z centralą,

– bezprzewodowy dostęp do sieci lokalnych, – uzupełnienie systemów komórkowych.


28

Telefonia bezprzewodowa obejmuje grupę rozwiązań, które zapewniają dwukierunkową,

bezprzewodową łączność telefoniczną o wysokiej jakości przy odległościach rzędu kilkuset

metrów od stacji bazowej. W miejscach publicznych systemy takie pokrywają zazwyczaj

jedynie obszary, charakteryzujące się szczególnie dużym zapotrzebowaniem na łączność

bezprzewodową, jak np. lotniska, dworce kolejowe czy centra handlowe.

Standard DECT wykorzystuje wiele zaawansowanych cyfrowych technik radiowych w

celu wydajnego wykorzystania widma radiowego, zapewnienia wysokiej jakości transmisji

głosu i bezpieczeństwa, niskiego ryzyka interferencji radiowych oraz niskiego poziomu mocy

nadawczej.

DECT wykorzystuje kilka typów kodowania w zależności do jakiego rozwiązania ma być

zastosowany:

– TDMA (Time Division Multiple Access) – zapewnia bardzo niskie interefencje dzięki

czemu możliwe jest stworzenie systemu o bardzo dużej pojemności – do 100 000

użytkowników na 1 km²,

– ADPCM (Adaptive Differential Pulse Code Modulation) – zapewnia bardzo wysoką jakość

głosu porównywalną z telefonią przewodową,

– DCS/DCA (Dynamic Channel Selection / Allocation) – gwarantuje przydzielenie

najlepszego dostępnego kanału radiowego. Cecha ta zapewnia możliwość pracy kilku

systemów DECT na tym samym obszarze przy zapewnieniu wysokiej jakości głosu oraz

bezpieczeństwa połączeń dla użytkowników końcowych.

DECT jest systemem elastycznym i ewolucyjnym umożliwiającym wprowadzanie nowych

aplikacji i usług.

Przykładem takim jest GAP (Generic Access Profile), który zapewnia współpracę

systemów różnych producentów w zakresie aplikacji głosowych poprzez zestandaryzowanie

komend. Jeżeli jakieś urządzenie DECT posiada znak GAP, to oznacza to że współpracuje z

innymi urządzeniami które również obsługują profil GAP.

Parametry techniczne systemu:

– Pasmo częstotliwości. W większości krajów DECT pracuje w specjalnie wydzielonym

paśmie częstotliwości – w Europie pomiędzy 1880 a 1900 MHz. Na innych kontynentach

stosuje się również inne pasma, od 1,5 do 3,6 GHz,

– Technika modulacji. Podział pasma częstotliwości na poszczególne kanały odbywa się

zgodnie z algorytmem MC/TDMA/TDD. Algorytm przydzielania kanałów może

podlegać dynamicznym zmianom. Zwiększa to odporność na zakłócenia,

– Zasięg. W obrębie budynków zasięg systemów DECT jest ograniczony do około 50

metrów. W otwartej przestrzeni zwiększa się do około 300 metrów. Ponieważ dopuszczalna

jest stosunkowo wysoka moc wyjściowa 250 mW, z anteną kierunkową można uzyskać

zasięg do 3 km,

– Typy danych i ruchu. W podstawowej specyfikacji DECT obsługuje synchroniczną i

symetryczną transmisję mowy. Rozszerzenie standardu dodaje ważne usługi do pakietowej

transmisji danych. Przy wykorzystaniu wszystkich kanałów można przesłać maksymalnie

20 Mb/s,

– Usługi. W celu rozszerzenia oferty na kolejnym etapie zdefiniowano DECT Multimedia

Access Profile. Opiera się on na stosowanych już standardach, jak GAP i DPRS, dopuszcza

jednak dodatkowe usługi, np. Direct Link Access (DLA), w celu tworzenia połączeń

sieciowych ad hoc.

Architektura systemu.


29

Rys. 9. Architektura systemu DECT[5]

PP – Części ruchome (Portable Parts)

RFP – Stacje bazowe (Radio Fixed Parts)

PABX – Centrala abonencka (Private Automatic Branch Exchange)

CCFP – Centrum sterowania DECT (Central Control Fixed Parts)

Opis techniczny systemu DECT:

– rodzaj wielodostępu MC-TDMA/TDD – system wielu nośnych, wielodostęp z podziałem

czasu TDMA i dwukierunkowość z podziałem czasu,

– modulacja GFSK (Gaussian Trequency Shift Keying) – binarne kluczowanie

częstotliwości z gaussowskim kształtowaniem sygnału modulującego,

– filtr w paśmie podstawowym z parametrem BT = 0,5 (gaussowski),

– dewiacja częstotliwości – 288 kHz,

– pasmo częstotliwości – 1880 do 1900 MHz,

– częstotliwość fali nośnej kanału 1 – 1881,792 MHz,. kanału 10–1897,334 MHz,

– odstęp międzykanałowy – 1728 kHz,

– liczba kanałów radiowych – 10,

– liczba kanałów rozmównych w kanale radiowym – 12,

– max liczba kanałów rozmównych – 120,

– czas trwania ramki – 10 ms (12Tx + 12Rx),

– całkowita przepływność informacji w systemie (Gross Bit Rate) – 1152 kbit/s,

– kodek – 32 kbit/s ADPCM zgodnie z zał. G.721 CCITT,

– dopuszczalna prędkość stacji ruchomej – do 20 km/h ( GSM do 250 km/h), –

promień komórki sieci – 50–300 m.

Strukturę systemu DECT stanowi:


30

– warstwa fizyczna PHL (Phisical Layer) określa parametry transmisji radiowej takie jak

częstotliwość nośna, metoda modulacji, struktura ramek czasowych, wymagania na poziom

emisji niepożądanych etc,

– warstwa zarządzania dostępem do systemu MAC (Medium Access Control Layer).

Warstwa MAC kontroluje usługi rozsiewcze, przywołania stacji ruchomej, przenoszenia

połączeń poprzez wybór kanałów fizycznych i alokację kanałów logicznych.

– warstwa zarządzania przepływem danych DLC (Data Link Control Layer). Warstwa DLC

steruje przepływem danych do warstwy sieciowej, jest odpowiedzialna za formatowanie

oraz zabezpieczanie i korekcję błędów dla każdej szczeliny czasowej,

– warstwa sieciowa (Network Layer). Warstwa sieciowa jest główną warstwą sygnalizacji

systemu DECT; wykorzystuje się protokóły ISDN oraz GSM. Warstwa sieciowa jest

odpowiedzialna za realizację połączeń i usług, zarządzanie ruchem.



1. W jakich rozwiązaniach stosuje się system DECT?

2. Jakie systemy kodowania są wykorzystywane w systemie DECT?

3. Jaki jest zasięg roboczy urządzeń w takiej sieci?

4. Czy potrafisz przedstawić strukturę warstwową systemu?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj sposoby kodowania stosowane w systemie DECT.




Rys. 10. Struktura transmitowanych danych [4]


31

2) wynotować technologie kodowania sygnałów, 3)

wyszukać w sieci opisy tych sposobów kodowania,

4) przedstawić zakres ich stosowania.




Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj system kodowania TDMA.




2) wyszukać dane w sieci na temat systemu TDMA,

3) dokonać analizy i scharakteryzować ten system kodowania informacji.


– plansze i dane katalogowe,



Ćwiczenie 3

Implementacja systemu DECT w rozwiązaniach telekomunikacyjnych dostępnych na

rynku.




2) przeanalizować założenia techniczne systemu,

3) uzupełnić dane na temat systemu korzystając z Internetu,

4) dokonać analizy rynku tego typu rozwiązań,

5) przedstawić spektrum zastosowań założeń systemu w

rozwiązaniach telekomunikacyjnych.


– plansze i dane katalogowe,




Czy potrafisz:

Tak Nie


32

1) wyjaśnić czym polega technologia DECT?

2) wyjaśnić w jakich rozwiązaniach telekomunikacyjnych ma

zastosowanie system DECT?

3) określić jakie są parametry techniczne systemu?

4) scharakteryzować model warstwowy systemu?

5) określić sposoby kodowania implementowane w systemie?


33

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję.

2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko

jedna jest prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie

ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na

później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 40 minut.

Powodzenia!


34

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. System trankingowy to system

a) operacyjny komputerów w sieciach telekomunikacyjnych.

b) inwigilacji użytkowników sieci informatycznych.

c) o dynamicznie przydzielanym kanale z dostępnej puli.

d) zabezpieczania sieci telekomunikacyjnych.

2. Algorytm ALOHA to

a) nowoczesny algorytm szyfrowania danych.

b) protokół przypadkowego dostępu do kanału.

c) sposób na włamania do sieci komputerowych.

d) mechanizm ochrony systemów teleinformatycznych.

3. Sygnał ACK to

a) sygnał potwierdzenia odbioru pakietu.

b) sygnał końca nadawania.

c) sygnał informujący o zagubieniu pakietu.

d) informacja o próbie włamania do systemu.

4. Pasmo częstotliwości w systemie TETRA zostało podzielone nośnymi w odstępach a) co

10 kHz.

b) co 15 kHz.

c) co 20 kHz.

d) co 25 kHz.

5. Ramka pakietu TETRA to przykład budowy

a) liniowej.

b) hierarchicznej,

c) mieszanej.

d) chaotycznej.

6. System DECT zapewnia łączność

a) dwukierunkową

b) jednokierunkową.

c) poziomową.

d) szeregową.

7. Architektura systemu DECT

a) nie jest elastyczna.

b) jest raz określona i niezmienna.

c) jest starym I zarzuconym rozwiązaniem.

d) pozwala na rozbudowę w miarę potrzeb.

8. Zasięg systemu DECT

a) wynosi max. 150 m.

b) wynosi ok. 10 m.


35

c) może być zwiększony do ok. 3 km.

d) nie jest jednoznacznie określony.

9. Odstęp między kanałami w systemie DECT wynosi

a) 1728 kHz.

b) 1500 kHz.

c) 1250 kHz.

d) 25 KHz.

10. System DECT posiada strukturę

a) liniową dyskretną.

b) warstwową.

c) dyskretną.

d) równoległą.

11. Pętla abonencka składa się z

a) centrali i koncentratora.

b) centrali i bazy.

c) koncentratora i bazy.

d) komórki i centrali.

12. W systemie sieci dostępowych terminale muszą

a) być zarejestrowane u operatora i posiadają kilka stacji radiowych.

b) powiadomić operatora o działalności i posiadają kilka stacji radiowych.

c) być zarejestrowane u operatora i posiadają tylko jedną stację radiową.

d) powiadomić operatora o działalności i posiadają tylko jedną stację radiową.

13. Do standardów telefonii komórkowej analogowej zaliczamy

a) AMPS i GSM.

b) AMPS/TACS i NMT.

c) DCS i NMT.

d) DAMPS i NMT.

14. Systemy cyfrowe sieci dostępowych działają w pasmach

a) 900 MHz i 800 MHz.

b) 1900 MHz i 800 MHz.

c) 900 MHz i 1800 MHz

d) 800 MHz i 1800 MHz.

15. Systemy DECT i CT 2

a) stosują kompresję cyfrową i mają niewielkie opóźnienia sygnału.

b) nie stosują kompresji cyfrowej i mają duże opóźnienia sygnału.

c) stosują kompresję cyfrową i mają duże opóźnienia sygnału,

d) nie stosują kompresji cyfrową i mają niewielkie opóźnienia sygnału.

16. Systemy MPMP działają w paśmie


36

a) od 1,7 GHZ do 2,4 GHz.

b) od 0,17 GHZ do 0,24 GHz.

c) od 1,7 GHZ do 1,8 GHz.

d) od 0,9 GHZ do 1,2 GHz.

17. Skrót CB – Radio oznacza

a) Amatorskie radio.

b) Radio cyfrowe.

c) Obywatelskie Pasmo Radiowe.

d) Powszechne Pasmo Radiowe.

18. Zakres A pasma CB mieści się w granicach:

a) 27,865 do 27,995 (MHz).

b) 27,415 do 27,855 (MHz).

c) 26,965 do 27,405 (MHz).

d) 26,065 do 26,505 (MHz).

19. Na żądanie korespondenta należy podczas łączności CB podać

a) znak wywoławczy.

b) podpis elektroniczny.

c) nazwisko i imię.

d) numer PESEL.

20. Urządzenia przenośne CB działają najczęściej w systemie modulacji

a) FM o mocy 4W.

b) AM o mocy 4W.

c) FM o mocy 14W.

d) AM o mocy 14W.

KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko…………………………………………………………………………………..

Eksploatowanie systemów telefonii komórkowych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1 a b c d

2 a b c d

3 a b c d

4 a b c d

5 a b c d


37

6 a b c d

7 a b c d

8 a b c d

9 a b c d

10 a b c d

11 a b c d

12 a b c d

13 a b c d

14 a b c d

15 a b c d

16 a b c d

17 a b c d

18 a b c d

19 a b c d

20 a b c d

Razem:

6. LITERATURA

1. Witold Chołubowicz, Maciej Szwabe, GSM – Ależ to proste! WKiŁ, Warszawa 2006

2. http://www.wikipedia.pl

3. http://www.elektroda.pl

4. www.ire.pw.edu.pl/zrk/PL/SRKO/srko – kf2.pdf

5. www.wlipinski.ps.pl/download/DYDAKTYKA/1 – DYPLOMY/Prezentacje/Wyklad –

Telefonia_2.ppt

6. www.um.warszawa.pl/konferencje_bk/pliki/r2_8_6_tetra_podstawowe.pdf

7. http://speed.boy.webpark.pl/wlan3.htm

8. „Transport publiczny w Warszawie” dr inż. Zbigniew Jóskiewicz

9. „Mobility In Disttributed Systems” Prof. Dr. ing. Jems B. Schmitt rozdział 3, strona 14

10. Michalina J., Wielgosiński B.: CB i radiokomunikacja. Wydawnictwo Bogmar, Olsztyn

1994

11. Rutkowski J.: Teletransmisja. PWSZ, Warszawa 1970

12. Jajszczyk A.: Wstęp do telekomutacji. WNT, Warszawa 2000

http://www.wikipedia.pl/

http://www.elektroda.pl/

http://www.ire.pw.edu.pl/zrk/PL/SRKO/srko

http://www.wlipinski.ps.pl/download/DYDAKTYKA/1

http://www.um.warszawa.pl/konferencje_bk/pliki/r2_8_6_tetra_podstawowe.pdf

http://speed.boy.webpark.pl/wlan3.htm

Technik.teleinformatyk 312[02] z2.02_u

Business

Transcript of Technik.teleinformatyk 312[02] z2.02_u