Skrypty Becka

Tatiana ChauvinTomasz StaweckiPiotr Winczorek

Wstęp do prawoznawstwa8.wydanie

SKRYPTY BECKA

Wstęp do prawoznawstwa

www.ksiegarnia.beck.pl

W sprzedaży:

J. OniszczukFILOZOFIA I TEORIA PRAWA, wyd. 2Studia Prawnicze

T. MaciejewskiHISTORIA POWSZECHNA USTROJU I PRAWA, wyd. 4Studia Prawnicze

M. Błachut, W. Gromski, J. KaczorTECHNIKA PRAWODAWCZAPodręczniki Prawnicze

W. Wołodkiewicz, M. ZabłockaPRAWO RZYMSKIE. INSTYTUCJE, wyd. 5Podręczniki Prawnicze

T. MaciejewskiHISTORIA USTROJU I PRAWA SĄDOWEGO POLSKI, wyd. 4Podręczniki Prawnicze

M. DrobaPODSTAWY PRAWA. PRAWOZNAWSTWO. PRAWO KONSTYTUCYJNE. PRAWO ADMINISTRACYJNEPlansze Becka

Z. MurasPODSTAWY PRAWA, wyd. 2Akademia Prawa

WYDAWNICTWO C.H. BECK WARSZAWA 2013

Wstęp do prawoznawstwa

dr Tatiana Chauvinadiunkt Uniwersytetu Warszawskiego

prof. dr hab. Tomasz Staweckiprofesor Uniwersytetu Warszawskiego

prof. zw. dr hab. Piotr Winczorek profesor Uniwersytetu Warszawskiego

8. wydaniepoprawione i uzupełnione

Wydawca: Aneta Flisek

© Wydawnictwo C.H. Beck 2013

Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o.ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

Skład i łamanie: PanDawerDruk i oprawa: Perfekt, Warszawa

ISBN 978-83-255-5502-3

ISBN e-book 978-83-255-5503-0

SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów ............................................................................................................ XIWykaz podstawowej literatury .................................................................................. XVPrzedmowa .................................................................................................................. XVII

CZĘŚĆ I. Prawo jako przedmiot nauk prawnych

Rozdział I. Podstawowe koncepcje prawa ................................................................ 3 § 1. Koncepcje prawnonaturalne .............................................................................. 5 § 2. Pozytywizm prawniczy i jego ewolucja ........................................................... 8 § 3. Prawo jako fakt społeczny. Realizm prawny .................................................... 11 § 4. Koncepcje hermeneutyczne, argumentacyjne i komunikacyjne ...................... 13

ROZDZIAŁ II. Wieloznaczność terminu „prawo” ................................................. 17 § 5. Prawo w znaczeniu prawniczym ....................................................................... 17 § 6. Podstawowe cechy prawa .................................................................................. 18 § 7. Różne sposoby użycia terminu „prawo” ........................................................... 21

ROZDZIAŁ III. Prawo jako przedmiot badań naukowych ................................... 23 § 8. Podstawowe problemy nauk prawnych ............................................................. 23 I. Nauki dogmatyczne ................................................................................... 25 II. Nauki ogólnoteoretyczne – filozofia prawa, teoria prawa,

jurysprudencja ............................................................................................ 26 III. Nauki historyczne ....................................................................................... 27 IV. Nauki empiryczne ...................................................................................... 28 § 9. Naukowość prawoznawstwa. Status wstępu do prawoznawstwa ..................... 29 § 10. Metody badawcze w prawoznawstwie .............................................................. 30

ROZDZIAŁ IV. Prawo a inne regulatory zachowań .............................................. 33 § 11. Prawo i wartości ................................................................................................ 33 § 12. Wielość systemów normatywnych .................................................................... 35 § 13. Systemy normatywne inne niż prawo ............................................................... 36 I. Normy moralne ........................................................................................... 36 II. Normy religijne ........................................................................................... 37 III. Normy obyczaju .......................................................................................... 38 IV. Normy organizacji społecznych i politycznych ......................................... 39 § 14. Normy moralne a normy prawne – podstawowe różnice ................................. 39

VI Spis treści

§ 15. Relacje treściowe i funkcjonalne między prawem a moralnością .................... 41 I. Związki treściowe ....................................................................................... 41 II. Związki funkcjonalne ................................................................................ 44 § 16. Moralność, religia i obyczaje a obowiązywanie prawa .................................... 46 § 17. Kultura prawna .................................................................................................. 47 § 18. Etyka zawodów prawniczych ............................................................................ 49

ROZDZIAŁ V. Prawo jako zjawisko polityczne ..................................................... 51 § 19. Polityczny charakter prawa ............................................................................... 51 § 20. Określenie państwa ........................................................................................... 52 § 21. Prawo w procesie sprawowania władzy. Związki prawa i państwa ................. 58 § 22. Współczesna krytyka państwa i jego tradycyjnej roli ...................................... 60 § 23. Unia Europejska w procesie sprawowania władzy ........................................... 61

CZĘŚĆ II. Prawo jako system norm

ROZDZIAŁ VI. Język prawa .................................................................................... 65 § 24. Prawo jako zjawisko językowe .......................................................................... 65 § 25. Język prawny i język prawniczy ....................................................................... 66 § 26. Rodzaje wypowiedzi ......................................................................................... 70

ROZDZIAŁ VII. Norma prawna .............................................................................. 76 § 27. Pojęcie normy postępowania ............................................................................. 76 § 28. Generalność i abstrakcyjność norm prawnych ................................................. 77 § 29. Budowa normy prawnej .................................................................................... 79 § 30. Hipoteza normy prawnej ................................................................................... 81 § 31. Dyspozycja normy prawnej ............................................................................... 83 I. Czyny i czynności konwencjonalne ........................................................... 83 II. Sytuacje wyznaczane przez normy prawne ............................................... 87

1. Obowiązek ............................................................................................. 872. Dozwolenie ............................................................................................ 893. Uprawnienie ......................................................................................... 90

§ 32. Prawo podmiotowe ............................................................................................ 93 § 33. Kompetencja ...................................................................................................... 95 § 34. Sankcja. Rodzaje sankcji prawnych .................................................................. 99

ROZDZIAŁ VIII. Rodzaje norm i przepisów. Akt normatywny .......................... 106 § 35. Przepis prawny. Norma a przepis prawny ........................................................ 106 § 36. Akt normatywny ............................................................................................... 108 § 37. Budowa aktu normatywnego ............................................................................ 109 I. Tytuł aktu normatywnego .......................................................................... 109 II. Przepisy merytoryczne ogólne i szczegółowe ........................................... 110 III. Przepisy o zmianie przepisów obowiązujących ......................................... 112 IV. Przepisy przejściowe i dostosowujące ...................................................... 112 V. Przepisy końcowe ....................................................................................... 114 VI. Podpis uprawnionego podmiotu ................................................................. 116 VII. Załączniki ................................................................................................... 116 § 38. Rodzaje norm i przepisów prawnych ................................................................ 116

VIISpis treści

I. Normy prawne: reguły i zasady prawne ................................................... 116 II. Normy bezwzględnie i względnie wiążące ............................................... 118 III. Przepis ogólny i szczególny (lex generalis i lex specialis) ........................ 121 IV. Przepisy odsyłające i przepisy blankietowe ............................................... 122

ROZDZIAŁ IX . System prawa ................................................................................ 123 § 39. Pojęcie i rodzaje systemów. System prawa ....................................................... 123 § 40. Budowa systemu prawnego ............................................................................... 126 § 41. Związki między elementami systemu prawa .................................................... 129 § 42. Zasada niesprzeczności systemu prawa ............................................................ 131 § 43. Usuwanie sprzeczności norm – reguły kolizyjne ............................................. 133 § 44. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie ........................................................ 135 § 45. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego.

Gałęzie prawa .................................................................................................... 139 I. Podstawowe gałęzie prawa wewnętrznego ................................................ 141 § 46. Policentryczność systemów prawnych .............................................................. 145

ROZDZIAŁ X. Obowiązywanie prawa .................................................................... 147 § 47. Obowiązywanie prawa ...................................................................................... 147 § 48. Sposoby użycia terminu „obowiązywanie prawa” ........................................... 148 I. Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym ...................................... 149 II. Obowiązywanie prawa w ujęciu formalnym (tetycznym) ......................... 149 III. Realistyczne obowiązywanie prawa ......................................................... 150 § 49. Obowiązywanie prawa w przestrzeni (obowiązywanie terytorialne) .............. 153 § 50. Obowiązywanie prawa co do osób .................................................................... 155 § 51. Obowiązywanie prawa w czasie ....................................................................... 155

CZĘŚĆ III. Funkcjonowanie prawa

ROZDZIAŁ XI. Funkcje prawa. Przestrzeganie prawa ........................................ 163 § 52. Cele i funkcje prawa .......................................................................................... 164 § 53. Instrumentalny charakter prawa ....................................................................... 167 § 54. Pojęcie przestrzegania prawa ............................................................................ 168 § 55. Postaci nieprzestrzegania prawa ....................................................................... 170 § 56. Znajomość prawa a jego przestrzeganie ........................................................... 173 § 57. Ogłaszanie aktów normatywnych. Tekst autentyczny.

Tekst jednolity ................................................................................................... 175 § 58. Fikcja powszechnej znajomości prawa ............................................................. 178 § 59. Skuteczność prawa ............................................................................................ 179

ROZDZIAŁ XII. Tworzenie prawa .......................................................................... 181 § 60. Pojęcie tworzenia prawa .................................................................................... 181 § 61. Źródła prawa ...................................................................................................... 182 § 62. Sposoby tworzenia prawa (fakty prawotwórcze) w ich historycznym

rozwoju .............................................................................................................. 183 I. Stanowienie prawa ...................................................................................... 183 II. Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym ..................................... 185 III. Przekształcanie zwyczajów (obyczajów) w prawo ..................................... 186

VIII Spis treści

IV. Prawotwórcze orzecznictwo sądowe .......................................................... 188 V. Recepcja prawa obcego ............................................................................. 190 § 63. Stanowienie prawa w państwach współczesnych – zasady ogólne .................. 190 § 64. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski ........................ 193 § 65. Akty normatywne prawa powszechnie obowiązującego ................................. 194 I. Konstytucja RP (ustawa zasadnicza) ......................................................... 194 II. Ustawa ........................................................................................................ 195 III. Akty normatywne o randze ustawy ........................................................... 196 IV. Umowy międzynarodowe i źródła prawa europejskiego ........................... 197 V. Rozporządzenie wykonawcze ................................................................... 199 § 66. Akty prawa wewnętrznego (interna) ................................................................ 200

ROZDZIAŁ XIII. Stosowanie prawa ....................................................................... 201 § 67. Pojęcie stosowania prawa .................................................................................. 201 § 68. Ideologie stosowania prawa .............................................................................. 202 I. Ideologia decyzji związanej ....................................................................... 202 II. Ideologia decyzji swobodnej ..................................................................... 203 III. Ideologia decyzji racjonalnej i praworządnej ............................................. 204 § 69. Typy stosowania prawa ..................................................................................... 204 I. Sądowe stosowanie prawa ......................................................................... 205 II. Administracyjny typ stosowania prawa ..................................................... 207 § 70. Proces stosowania prawa i jego etapy. Dowody i domniemania

w prawie ............................................................................................................ 208 I. Wstępne ustalenie prawdopodobieństwa pojawienia się faktu .................. 208 II. Udowodnienie zaistnienia faktu ................................................................. 209

1. Zasady rozłożenia ciężaru dowodu ........................................................ 2092. Rodzaje dowodów dopuszczalnych w postępowaniu ........................... 2103. Sposób oceny dowodów przez organ stosujący prawo .......................... 2104. Cele postępowania dowodowego .......................................................... 211

III. Ustalenie norm obowiązujących ............................................................... 214 IV. Subsumcja i podjęcie decyzji ..................................................................... 215 V. Wykonanie decyzji prawnej ...................................................................... 216 § 71. Alternatywne metody rozwiązywania sporów ................................................. 216

ROZDZIAŁ XIV. Wykładnia prawa i rozumowania prawnicze ........................... 218 § 72. Pojęcie wykładni prawa .................................................................................... 218 § 73. Cele i zakres wykładni ...................................................................................... 219 § 74. Koncepcja racjonalności ustawodawcy jako założenie interpretacyjne ........... 221 I. Racjonalność ustawodawcy jako postulat .................................................. 221 II. Racjonalność ustawodawcy jako podstawa wykładni prawa .................... 224 § 75. Podział wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący ............................... 226 I. Wykładnia autentyczna ............................................................................. 226 II. Wykładnia legalna ..................................................................................... 227 III. Wykładnia operatywna ............................................................................. 228

1. Wyroki zapadłe w wyniku skargi kasacyjnej ....................................... 2292. Odpowiedzi na pytania prawne ............................................................ 2293. Rozstrzygnięcia zagadnień prawnych .................................................. 230

IXSpis treści

IV. Wykładnia prywatna oraz doktrynalna (naukowa) ................................... 232 § 76. Podział wykładni ze względu na sposób jej dokonania .................................... 232 I. Wykładnia językowa (językowo-logiczna) ................................................ 232 II. Wykładnia systemowa ................................................................................ 234 III. Wykładnia funkcjonalna i celowościowa (teleologiczna) ......................... 235

1. Teoria wykładni statycznej .................................................................... 2362. Teoria wykładni dynamicznej (adaptacyjnej) ....................................... 2373. Teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy” ........................................ 238

IV. Wykładnia porównawcza ........................................................................... 239 V. Dyrektywy preferencji .............................................................................. 239 § 77. Podział wykładni ze względu na wynik (zakres) wykładni ............................. 240 I. Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła) ..................................................... 241 II. Wykładnia rozszerzająca ............................................................................ 241 III. Wykładnia zwężająca ................................................................................ 242 § 78. Reguły inferencyjne. Topiki prawnicze ............................................................ 243

ROZDZIAŁ XV. Stosunki prawne ........................................................................... 249 § 79. Pojęcie stosunku prawnego ............................................................................... 249 § 80. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego .............................................. 250 § 81. Podmioty stosunku prawnego ........................................................................... 253 I. Osoba fizyczna ............................................................................................ 255 II. Osoba prawna ............................................................................................. 256 III. „Ułomne osoby prawne” ............................................................................ 259 § 82. Przedmiot i treść stosunku prawnego ............................................................... 260 § 83. Rodzaje stosunków prawnych ........................................................................... 260 § 84. Aktualizacja stosunku prawnego ...................................................................... 262 § 85. Instytucje prawne .............................................................................................. 264 § 86. Pojęcie transakcji ............................................................................................... 265

ROZDZIAŁ XVI. Odpowiedzialność prawna ......................................................... 267 § 87. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej ........................................ 267 § 88. Rodzaje odpowiedzialności prawnej ................................................................. 269 I. Odpowiedzialność karna ............................................................................ 269

1. Przesłanki odpowiedzialności karnej osób fizycznych ......................... 269 II. Odpowiedzialność cywilna ........................................................................ 271

1. Odpowiedzialność deliktowa ................................................................ 2722. Odpowiedzialność kontraktowa ........................................................... 2733. Odpowiedzialność za szkodę przyjętą w drodze umowy ..................... 274

III. Odpowiedzialność służbowa ...................................................................... 274 IV. Odpowiedzialność parlamentarna .............................................................. 275 V. Odpowiedzialność konstytucyjna .............................................................. 276

ROZDZIAŁ XVII. Sprawiedliwość. Rządy prawa ................................................. 278 § 89. Idea sprawiedliwości i jej interpretacje ............................................................. 278 § 90. Idea sprawiedliwości w procesie stanowienia i stosowania prawa ................... 283 § 91. Idea sprawiedliwości społecznej ....................................................................... 285 § 92. Równość w prawie i wobec prawa .................................................................... 287

X Spis treści

§ 93. Idea rządów prawa ............................................................................................. 289 § 94. Demokratyczne państwo prawne ...................................................................... 293 § 95. Gwarancje państwa prawnego .......................................................................... 296

Indeks rzeczowy .......................................................................................................... 299

WYKAZ SKRÓTÓW

1. Źródła prawaKC ���������������������������������� Kodeks cywilnyKK ���������������������������������� Kodeks karnyKonstytucja RP �������������� Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2�4�1997 r� (Dz�U� Nr 78,

poz� 483 ze zm� i ze sprost�)KP ���������������������������������� Kodeks pracyKPA �������������������������������� KodekspostępowaniaadministracyjnegoKPC �������������������������������� KodekspostępowaniacywilnegoKPK ������������������������������� KodekspostępowaniakarnegoKRO ������������������������������� KodeksrodzinnyiopiekuńczyKSH�������������������������������� KodeksspółekhandlowychTWE ������������������������������� TraktatustanawiającyWspólnotęEuropejską(wersjaskonsolido-

wana Dz�Urz� UE C 321E/2006, s� 1)

2. Publikatory i czasopismaBiul� SN �������������������������� BiuletynSąduNajwyższegoDz�U� ����������������������������� Dziennik Ustaw Dz�Urz� UE �������������������� DziennikUrzędowyUniiEuropejskiejKPP �������������������������������� KwartalnikPrawaPrywatnegoMoPod ���������������������������� Monitor PodatkowyM�P� �������������������������������� Monitor PolskiONSA ����������������������������� OrzecznictwoNaczelnegoSąduAdministracyjnegoOTK ������������������������������� OrzecznictwoTrybunałuKonstytucyjnegoOTK-A ��������������������������� OrzecznictwoTrybunałuKonstytucyjnego–SeriaAOSNAP �������������������������� OrzecznictwoSąduNajwyższegoIzbaAdministracyjnaiPracyOSNC ����������������������������� OrzecznictwoSąduNajwyższegoIzbaCywilnaOSNCP ��������������������������� OrzecznictwoSąduNajwyższegoIzbaCywilnaiPracyOSNKW ������������������������� OrzecznictwoSąduNajwyższegoIzbaKarnaOSPiKA ������������������������� OrzecznictwoSądówPolskichiKomisjiArbitrażowychPiP ���������������������������������� PaństwoiPrawoPiZS ������������������������������� PrawoiZabezpieczenieSpołecznePr� Gosp� ������������������������ Prawo GospodarczeRej� �������������������������������� Rejent

XII Wykaz skrótów

RPEiS ����������������������������� RuchPrawniczy,EkonomicznyiSocjologicznySI ������������������������������������ StudiaIuridicaSP-E ������������������������������� Studia Prawno-EkonomiczneZNUJ������������������������������ ZeszytyNaukoweUniwersytetuJagiellońskiego

3. Inne skrótyang. ��������������������������������� angielski(-a,-e)art� ��������������������������������� artykuł(-y)cz� ���������������������������������� częśćETPC ������������������������������ EuropejskiTrybunałPrawCzłowiekafr� ������������������������������������ francuski (-a, -e)gr. ����������������������������������� grecki(-a,-e)GUS �������������������������������� GłównyUrządStatystycznyitp� ��������������������������������� i tym podobnełac. ���������������������������������� łaciński(-a,-e)m�in� ������������������������������ międzyinnymin� ������������������������������������ następny(-a,-e)NATO ����������������������������� OrganizacjaTraktatuPółnocnoatlantyckiego(ang.NorthAtlantic

TreatyOrganization)NBP �������������������������������� Narodowy Bank PolskiNIK �������������������������������� NajwyższaIzbaKontrolinp� ���������������������������������� naprzykładNr ����������������������������������� numerNSA �������������������������������� NaczelnySądAdministracyjnyOECD ����������������������������� OrganizacjaWspółpracyGospodarczejiRozwoju(ang.Organi-

zation for Economic Co-operation and Development)ONZ ������������������������������� OrganizacjaNarodówZjednoczonychpkt ���������������������������������� punktp�n�e� ������������������������������� przednasząerąpor� �������������������������������� porównajpost� ������������������������������� postanowieniepoz� �������������������������������� pozycja ppkt �������������������������������� podpunktpt� ���������������������������������� podtytułemred� �������������������������������� redakcjared� nauk� ���������������������� redakcja naukowarozdz� ���������������������������� rozdziałRM ��������������������������������� Rada Ministróws� ������������������������������������ stronaSA ���������������������������������� sądapelacyjnySN ���������������������������������� SądNajwyższySN (7) ����������������������������� SądNajwyższywskładzie7sędziówtekst jedn� ���������������������� tekst jednolityTK ���������������������������������� TrybunałKonstytucyjnytj� ����������������������������������� to jesttzn� �������������������������������� to znaczy

XIIIWykaz skrótów

tzw� �������������������������������� tak zwany (-a, -e)UE ���������������������������������� Unia EuropejskaUSA �������������������������������� Stany Zjednoczoneust� ��������������������������������� ustępw� ������������������������������������ wiek (-i)w zw� ����������������������������� wzwiązkuz� ������������������������������������ zeszytze sprost� ����������������������� ze sprostowaniemze zm� ���������������������������� ze zmianamizob� �������������������������������� zobacz

WYKAZ PODSTAWOWEJ LITERATURY

A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kaźmierczyk, Z. Pulka, Wprowadzenie do nauk prawych. Leksykon tematyczny, wyd. 3, Warszawa 2010

I. Bogucka, Funkcje prawa. Analiza pojęcia, Kraków 2000B. Brożek, J. Stelmach, Metody prawnicze. Logika – Analiza – Argumentacja – Hermeneu-

tyka, wyd. II, Kraków 2006B. Brożek, Normatywność prawa, Warszawa 2012T. Chauvin, Prawa stają się prawem: demokratyczne procedury w służbie wartości, [w:]

Prawa stają się prawem. Status jednostki a tendencje rozwojowe prawa, red. M. Wyrzy-kowski, Warszawa 2006

T. Chauvin, Sprawiedliwość: między celowością a bezpieczeństwem prawnym. Ewolucja poglądów Gustawa Radbrucha, SI 1999, Nr XXXVII

R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, Warszawa 1998L. L. Fuller, Moralność prawa, Warszawa 1978T. Gizbert-Studnicki, Język prawny a język prawniczy, ZNUJ 1972, z. 55T. Gizbert-Studnicki, Zasady i reguły prawa, PiP 1988, z. 3W. Gromski, Autonomia i instrumentalny charakter prawa, Wrocław 2000H. L. A. Hart, Pojęcie prawa, Warszawa 1998F. A. von Hayek, Konstytucje wolności, Warszawa 2012H. Izdebski, Fundamenty współczesnych państw, Warszawa 2007J. Jabłońska-Bonca, O prawie, prawdzie i przekonywaniu, Koszalin 1999J. Jabłońska-Bonca, Wstęp do nauk prawnych, Poznań 1994A. Jamróz, Wprowadzenie do prawoznawstwa, Warszawa 2008M. Kordela, Zasady prawa. Studium teoretycznoprawne, Poznań 2012W. Lamentowicz, Państwo współczesne, Warszawa 1996L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków

2001D. Lyons, Etyka i rządy prawa, Warszawa 2000M. Matczak, Summa iniuria. O błędzie formalizmu w stosowaniu prawa, Warszawa 2007L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian,

wyd. 4., Warszawa 2003L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, wyd. XII, Toruń 2009L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1999K. Pałecki, Prawoznawstwo – zarys wykładu. Prawo w porządku społecznym, Warszawa 2003

XVI Wykaz podstawowej literatury

C. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984T. Pietrzykowski, Wsteczne działanie prawa i jego zakaz, Zakamycze 2004J. Raz, Autorytet prawa. Eseje o prawie i moralności, Warszawa 2000W. Sadurski, Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988M. Safjan, Wyzwania dla państwa prawa, Warszawa 2007R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 1996W. Staśkiewicz, Demokratyczne państwo prawne w Polsce lat dziewięćdziesiątych: eufunk-

cjonalność teorii i dysfunkcjonalność praktyki, [w:] Prawo i ład społeczny. Księga jubi-leuszowa dedykowana Profesor Annie Turskiej, Warszawa 2000

T. Stawecki, O praktycznym zastosowaniu hermeneutyki w wykładni prawa, [w:] Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005

T. Stawecki, Precedens jako zadanie dla nauk prawnych, [w:] Precedens w polskim systemie prawa, red. A. Śledzińska-Simon, M. Wyrzykowski, Warszawa 2010

J. Stelmach, Kodeks argumentacyjny dla prawników, Kraków 2003J. Stelmach, Współczesna filozofia interpretacji prawniczej, Kraków 1995J. Stelmach, R. Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX w., Kraków 1999M. Szyszkowska, Teorie prawa natury XX wieku w Polsce, Warszawa 1982Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005Z. Tobor, Teoretyczne problemy legalności, Katowice 1998R. A. Tokarczyk, Współczesne kultury prawne, Warszawa 2008P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia

1997 roku, Warszawa 2008P. Winczorek, Nauka o państwie, wyd. 4, Warszawa 2011P. Winczorek, Polska pod rządami Konstytucji z 1997 roku, Warszawa 2006S. Wronkowska, M. Zieliński, Komentarz do zasad techniki prawodawczej z dnia 20 czerwca

2002 r., Warszawa 2004S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, wyd. III, Poznań 2007S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Warszawa 1997J. Wróblewski, Rozumienie prawa i jego wykładnia, Wrocław–Warszawa 1990J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Instrumentalizacja prawa, red. A. Kozak, Wrocław 2000M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, wyd. 5, Warszawa 2010Z. Ziembiński, Desuetudo, PiP 1994, z. 11Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980M. Zirk-Sadowski, Wprowadzenie do filozofii prawa, Kraków 2000

PRZEDMOWA

Oddajemy do rąk studentów kolejne wydanie podręcznika „Wstęp do prawoznawstwa” z nadzieją, że będzie dobrze im służył jako źródło podstaw wiedzy o prawie i praktyce prawniczej.

Tatiana Chauvin Tomasz Stawecki

Piotr Winczorek

CZĘŚĆ I

PRAWO JAKO PRZEDMIOT NAUK PRAWNYCH