© „Piguła” by Rafał LesieckiTOMASZ STAWECKI, PIOTR WINCZOREK – „WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA”; wyd. 4. Warszawa 2003Rdz. I: Pojęcie i funkcje prawaA. Idea ładu społecznego i wizje prawa Starożytne refleksje nad ładem społecznym:o Pitagorejczycy – ludzki porządek (ład społeczny) jest częścią ładu naturalnego istniejącego w całym wszechświecieo Sofiści – ustroje społeczne są wytworem człowieka, prawo powinno być sprawiedliwe; zauważono, że może dojść do konfliktu między dwoma porządkami prawnymi: naturalnym i państwowym (stanowionym) (vide Antygona); prawo państwowe jako środek oddziaływania na zachowania ludzi i instrument osiągania przyjętych celówo Rzym – kierowanie się nie tylko literą prawa, ale również zasadą sprawiedliwości (iustitia) i słuszności (aequitas); paremie (krótkie sentencje, aforyzmy – np. Violenti non fit iniuria – Chcącemu nie dzieje się krzywda)

Prawo pozytywne – obowiązujące tu i teraz z mocy ustanowienia lub uznania przez legalną władzę publiczną!!!o Prawo pozytywne wraz z dominacją liberalizmu w XIX w. stało się podstawowym instrumentem władzyo Stało się ono samodzielnym, coraz bardziej precyzyjnym zespołem reguł postępowaniao Od Oświecenia inne systemy normatywne traciły na znaczeniu

Tradycje myślenia o prawie:o Kierunek pozytywistyczny – prawo to zespół norm ustanowionych i chronionych (sankcjonowanych) przez państwo posługujące się środkami przymusu; prawo istnieje przede wszystkim w postaci tekstów aktów normatywnych

Podstawowe cechy norm prawa (G. Jellinek):Dotyczą tylko zewnętrznego zachowania ludzi – państwo nie kontroluje sumienia ani myśli obywateli, lecz tylko ich czynyNormy te są ustanawiane przez uznany wobec ludzi i zewnętrzny wobec nich autorytet: suwerenaPrzestrzeganie prawa zagwarantowane jest przez przymus państwowy! – chodzi o gwarancję, że przypadki niesubordynacji będą karane

Dalsze wnioski:Normy tworzą względnie uporządkowany i logiczny system prawaPorządek prawny przyjmuje wyłącznie postać prawa stanowionego (Europa kontynentalna)Nie ma związku między prawem a moralnością – prawu (niezależnie czy tyrańskiemu, sprawiedliwemu itp.) należy się bezwzględny posłuch

Pozytywizm prawniczy dzisiaj:Państwo jako główny, ale nie jedyny twórca prawaPrawo składa się nie tylko z norm typu rozkaz, ale również z wzorców i wytycznych postępowania, standardów etycznych itp.System prawa nie zawsze jest kompletny i niesprzeczny wewnętrznieSeparacja prawa i moralności nie jest tak bezwzględna, jak wcześniej sądzono

Rodzaje postulatów wobec prawa:Postulaty de lege lata – co do poprawnego rozumienia prawa już istniejącegoPostulaty de lege ferenda – co do przyszłej zmiany prawa, jego uzupełnienia, modyfikacji, uchylenia

o Kierunek prawnonaturalny – prawo pozytywne nie jest wyłącznym ani najwyższym wzorem zachowań Tradycyjne (tomistyczne) ujęcie prawa naturalnego:

Prawo naturalne wywodzi się z woli Boga odbijającej się w naszych sumieniach – prawodawcą jest Bóg (prawo wieczne – lex aeterna), nasze sumienie zaś – organem promulgacyjnym (taki Monitor Polski ); istnieją obok siebie i konkurują ze sobą dwa porządki prawne: pozytywny i naturalnyPrawo naturalne stanowi wzór, który prawo pozytywne powinno naśladowaćW razie sprzeczności prawo naturalne ma pierwszeństwo nad pozytywnym

Ujęcie współczesne:Źródłem prawa naturalnego nie jest boskie objawienie, lecz godność człowieka, ideału kultury, wzorce, rozum itp.Znaczna część postulatów prawa naturalnego została skodyfikowana – dot. gł. praw człowiekaSzkoła prawa natury o zmiennej treści (związana I. Kantem) – prawo naturalne zmienia się historycznie, odzwierciedla moralność epoki itp.; znaczenie słowa „sprawiedliwość” zmienia się w różnych epokachNie przyznaje się prawu naturalnemu mocy uchylania obowiązywania prawa pozytywnego; nadal jednak kwestionuje się jego wyłączność jako podstawowego regulatora zachowań ludzi

o Kierunek realistyczny – krytyka obu powyższych kierunków Podejście psychologiczne (L. Pietrażycki) – istotą praw są ludzkie przeżycia i emocje, które są rzeczywistymi pobudkami naszego postępowania Podejście socjologiczne (K. Llewellyn) – istotą prawa są zachowania ludzi; wzory postępowania ujawniają się w powtarzalnych zachowaniach ludzi lub decyzjach określonych osób, które uznaje się za mające znaczenie prawne

o Kierunek heurystyczny – normy prawa kształtują się w procesie dialogu, w którym uczestniczą: autorzy prawa, jego fachowi wykonawcy, adresaci prawa, przedstawiciele nauki prawa itd.; dialog ów toczy się na bazie tekstu aktu prawnego i jest ciągły

Wszystkie kierunki mają wspólną cechę – prawo ma charakter normatywny (mówi co powinno być, a nie co jest)

1

B. Prawo w znaczeniu prawniczym – prawo to zespół reguł ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie organy państwa, wobec których posłuch zapewniony bywa w ostateczności dzięki przymusowi, jaki stosować może państwo (ta definicja wynika z faktu, że we współczesnym świecie myśl i praktyka prawna są zdominowane przez kierunek pozytywistyczny)C. Prawo jako zjawisko społeczne. Normatywność prawa Prawo jako zjawisko społeczne – prawo powstaje, istnieje, obowiązuje, jest bronione tylko w ramach istniejących grup społecznych Normatywny charakter prawa – prawo nie opisuje stanu faktycznego, lecz wskazuje powinność Prawo ma charakter perswazyjny – zakłada, że posłuch jest wynikiem wyboru dokonanego względnie swobodnie przez obywatela; konsekwencją tego jest to, że możliwe jest niepodporządkowanie się normom; posłuch dla prawa może wynikać z:o Postawy legalistycznej – szacunek dla prawa jako takiego; najkorzystniejszeo Postawy oportunistycznej – chęci uzyskanie korzyści lub uniknięcia karo Postawy konformistycznej – chęci naśladowania innych lub dostosowania się do nich

Prawo jest heteronomiczne – zewnętrzne wobec jednostki; pochodzi od jakiegoś podmiotu zewnętrznego Podział norm ze względu na ich uzasadnienie (Cz. Znamierowski, Z. Ziembiński):o Uzasadnione aksjologicznie – moc obowiązywania zawdzięczają odwołaniu do uznawanych przez człowieka wartościo Uzasadnione tetycznie – moc obowiązywania zawdzięczają faktowi ustanowienia przez podmiot posiadający władzę nad daną osobą

D. Funkcje prawa Funkcja a cel:o Cel – postulowany stan rzeczy, który ma być osiągnięty dzięki podjęciu określonych czynności, ustanowieniu norm, wprowadzeniu rozwiązań organizacyjnych itp.; cel jest zawsze planowany i nie zawsze osiąganyo Funkcja – rzeczywisty, obiektywny skutek działania/istnienia czegoś tam; skutek ów może być zaplanowany i oczekiwany, wtedy (o ile nastąpi w rzeczywistości) pokrywa się z celem; podział skutków:

Eufunkcjonalne – korzystne z punktu widzenia prawodawcy Dysfunkcjonalne – niekorzystne z punktu widzenia prawodawcy

Czy prawo ma jakiś cel? Zdania są podzielone:o Podejście teleologiczne – istnieje globalny cel istnienia prawao Poszczególne normy prawne są tworzone celowo, ale samo prawo jako całość – nie

Podstawowe funkcje prawa:o Stabilizacyjna – utrwalanie istniejącego ładuo Dynamizacyjna – promowanie zmian w różnych sferach życia społecznegoo Ochronna – prawo wspiera (chroni) rozmaite wartości istotne ze społecznego punktu widzeniao Organizacyjna – tworzy zinstytucjonalizowane warunki życia społecznego i państwowegoo Represyjna i wychowawcza – prawo działa przez obawę dolegliwości, które mogą spotkać naruszyciela normo Kontrolna – poddaje zachowania ludzkie społecznej kontrolio Dystrybutywna – prawo przyczynia się do rozdziału w społeczeństwie różnego rodzaju dóbr i ciężarówo Regulacja konfliktów – rozstrzyga spory między ludźmi

E. Wieloznaczność terminu „prawo” – pojęciem prawo oznaczamy: Poszczególne gałęzie prawa – np. prawo publiczne, prywatne, cywilne, karne, rolne Konkretne uprawnienia lub zespoły uprawnień – np. prawo wyborcze, prawo własności Ponadto istnieją podziały na:o Prawo materialne – ogół norm regulujących treść stosunków prawnych (obowiązki i uprawnienia podmiotów tych stosunków, ewentualnie sankcje)o Prawo formalne (procesowe) – określa tryb postępowania przed organami władzy publicznej związanego z dochodzeniem uprawnień, egzekwowaniem obowiązków, stosowaniem sankcji ujętych w prawie materialnymo Prawo przedmiotowe – zespół norm regulujących daną dziedzinę życiao Prawo podmiotowe – zespół uprawnień danego podmiotu

2

Rdz. II: Prawo jako przedmiot badań naukowychA. Podstawowe problemy nauk prawnych Nauka prawa wywodzi się z rzymskiej jurysprudencji, która początkowo oznaczała jedynie znajomość prawa, z czasem nabierała wymiaru bardziej ogólnego Dwa gł. nurty myślenia o prawie:o Ogólny – prawo jako część świata społecznego, który nas otacza; zrozumienie prawa odbywa się tą samą drogą jak poznanie istoty każdego innego zjawiska (prawo jako przedmiot poznania – gł. Europa)o Praktyczny – nacisk na praktykę prawa i posługiwanie się nim w życiu codziennym; chodzi o oddziaływanie na życie ludzi przy pomocy prawa, a nie o poznanie i wyjaśnienie jego natury (prawo jako narzędzie działania praktycznego – gł. USA)

W ramach nauki o prawie wyodrębniono 4 dziedziny/dyscypliny:o Dogmatyczne (dogmatyka prawa) – interpretacja przepisów, ustalanie ich obowiązywania (zagadnienia walidacyjne) oraz systematyzacja przepisów; chodzi o przepisy prawa obowiązującego tu i teraz, a niekiedy o postulaty wobec prawa przyszłego; o dogmatyzmie mówimy dlatego, że przedmiotem badania są przepisy ustanowione przez ustawodawcę, „dane z góry”; prawo jest postrzegane jako zespół/system należycie ustanowionych, wysłowionych, opublikowanych i zaopatrzonych w sankcje norm postępowania skierowanych do nieoznaczonych co do swej tożsamości adresatówo Filozoficzne (filozofia prawa, ogólna nauka o prawie lub teoria prawa) – o przedmiot badań filozofii prawa toczą się spory; myślę, że nie ma potrzeby się w to zagłębiać o Historyczne (nauki historyczno-prawne) – badają wcześniejsze rozwiązania prawne (np. podstawowe instytucje prawne) i ich ewolucję w czasieo Empiryczne (socjologia i psychologia prawa) – badają realne funkcjonowanie prawa jako jednego z systemów normatywnych w społeczeństwie; prawo w kategoriach socjologicznych to zespół reguł i zasad postępowania ujawniających swe rzeczywiste istnienie przez masowe, powtarzalne zachowanie jednostek i grup społecznych; psychologiczny aspekt prawa kładzie nacisk na przeżycia psychiczne jednostek (gł. emocje) wyrażające się w wewnętrznym przekonaniu o istnieniu pewnych obowiązków i uprawnień

Problematyka państwa w naukach prawnych – najczęściej przyjmuje się, że pewne zagadnienia dot. państwa, zwłaszcza sposobu jego organizacji i zasad działania poszczególnych organów władzy publicznej, powinny być uznawane za przedmiot zainteresowania nauk prawnychB. Metody badawcze w prawoznawstwie Językowo-logiczna analiza tekstów prawnych (gł. aktów normatywnych) – gł. metoda dogmatyki prawa; wykorzystanie dorobku językoznawstwa, logiki oraz metod rozumowań jurydycznych (służą gł. wykładni prawa) Metody badawcze socjologii i psychologii – charakterystyczne dla podejścia empirycznego; np. statystyka, eksperymenty, introspekcja (obserwacja własnych przeżyć psychicznych i wnioskowanie na ich podstawie o zachowaniach zbiorowych [niezłe co? ]), metody behawioralne (wnioskowanie o przeżyciach wewnętrznych wg zachowania danej osoby) itp. Filozoficzna refleksja nad naturą wartości oraz studia nad językiem jako narzędziem komunikowania – stosowana w filozofii prawa Ujęcia porównawcze (komparatystyczne) lub historyczneC. Naukowość prawoznawstwa – czyli czy prawoznawstwo w ogóle jest nauką? Dwa modele nauki:o Pozytywistyczny – celem poznania jest obiektywny opis rzeczywistości, przez którą rozumie się fakty i prawidłowości niezależne od człowieka. Opis ten dokonywany jest w postaci zdań logicznych (da się stwierdzić ich prawdziwość lub fałszywość); dominują badawcze metody empiryczneo Humanistyczny – przedmiotem poznania jest rozumienie faktów (przypisanie im określonych znaczeń lub powiązanie ich z wartościami przyjmowanymi przez ludzi), a nie tylko ich opisanie. Nie tylko zdania logiczne, ale i zdania ocenne/normatywne

Prawoznawstwo jest przykładem nauki humanistycznej

Rdz. III: Prawo a inne regulatory zachowańA. Prawo i wartości Wartości – podejścia do problemu:o Absolutyzm aksjologiczny – wartości to byty obiektywne, istniejące samoistnie lub z woli Boga; wartości są niezmienne i mogą być przedmiotem poznania (kognitywizm)

3

o Akognitywizm (antykognitywizm) – wartości są tym, co ludzie w danym miejscu i czasie uważają za cenne; są historycznie i społecznie uwarunkowane i przez to zmienne oraz nie mogą być przedmiotem poznania

Oba podejścia przyznają, że kulturę każdego społeczeństwa przenika wspólnota podstawowych wartości; co nie zmienia jednak faktu, że społeczeństwa pod względem aksjologicznym są wew. zróżnicowane Wartości właściwe danej kulturze wyznaczają treść, formy i granice prawa, cele, które należy osiągnąć, oraz środki, z których wolno korzystać!B. Wielość systemów normatywnych – Prawo nie jest jedynym społecznym regulatorem zachowań ludzkich. Regulatory owe mogą mieć charakter normatywny, jak prawo, lub nienormatywny (np. tradycje, przesądy); Każdy z nas należy do wielu grup społecznych i pełni mnóstwo społecznych ról, co pociąga za sobą podleganie różnym normom społecznym; czasem są one ze sobą zgodna, czasem sprzeczne itp.C. Normy moralne i obyczajowe Normy moralne – odnoszą się do zachowań człowieka i do tych jego intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra; gł. różnice między normami moralnymi i prawnymi:o Przedmiot regulacji – nie tylko odnoszą się do zachowania człowieka, lecz także do jego pobudek i intencjio Sposób regulacji – podejścia:

Maksymalistyczne – domaganie się od człowieka dążenia do doskonałości Minimalistyczne – koncentruje się na spełnianiu podstawowych obowiązków; w przypadku moralności występuje rzadziej; w przypadku prawa jest regułą

o Geneza norm – są to normy gł. autonomiczne: obowiązują gł. z nakazu sumienia lub rozumu; wpajane są jednostce w procesie wychowania i są przyjmowane za własne (internalizacja norm); internalizacji podlegają też normy prawneo Sposób ogłoszenia i formalizowania norm – normy moralne zwykle nie są spisane; są przekazywane za pośrednictwem przykładów postępowania osób cieszących się uznaniem (autorytetów moralnych) lub mniej lub bardziej literacko sformułowanych opowiadań (np. bajki, legendy rycerskie); rzadkie jest stanowienie kodeksów etycznycho Sposób obrony wzorów określonych w normach (sposoby wymuszenia posłuchu wobec norm; sposoby sankcjonowania) – sankcja rozproszona i spontaniczna (odrzucenie ze strony grupy społ.) , zamiast działania jakiejś sformalizowanej instytucji; niezwykle istotnym rodzajem sankcji są przeżycia wewnętrzne (np. wstyd, wyrzuty sumienia)

Normy obyczajowe – odwołują się do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach „jest – nie jest przyjęte”, „wypada – nie wypada” w danych okolicznościach i w danym środowisku Normy religijne – mają specyficzne teologiczne uzasadnienie oraz sakralne zabarwienie i są bronione przez dany związek wyznaniowy jako zorganizowaną instytucję; część z nich przypomina n. obyczajowe, inne mają charakter wewnątrzorganizacyjnyD. Relacje między prawem a moralnością i normami obyczaju Związki treściowe – przyjmujemy statyczny punkty widzeniao Moralność ma inny zakres regulacji niż prawo – spotykamy więc zachowania:

Regulowane przez moralność, ale nieregulowane przez prawo – np. sposób odnoszenia się dzieci do rodziców Regulowane przez prawo, ale nieregulowane przez moralność – np. prowadzenie rejestru meldunkowego; istnienie tego rodzaju norm jest kwestią sporną Regulowane zarówno przez normy prawne, jak i moralne – regulacja ta może być:

Zbieżna – normy prawne i moralne pokrywają się w tej części, która dotyczy wzoru zachowania uznawanego za wiążący (dyspozycja normy); konsekwencje naruszenia obu norm, choć są różne (patrz wyżej), nie wykluczają się, lecz dopełniają; w ten sposób normy prawne i moralne wzmacniają siłę swego oddziaływaniaRozbieżna (kolizja norm) – np. religia katolicka zabrania rozwodów, zaś prawo na to pozwala;

Związki funkcjonalne – oddziaływanie na siebie norm moralnych i prawnych, odsyłanie jednych do drugich, wspieranie wzajemne lub osłabianie norm; uwzględniamy ciągłą zmienność i dynamikę sytuacji; kiedy zachodzą:o Tworzenie prawa – przekonania aksjologiczne prawodawców wpływają na kształt prawa; występuje coraz rzadziej; tworzenie w prawie klauzul generalnych (przepisów ogólnych)o Stosowanie prawa przez organy państwa – moralność i obyczaje kształtują funkcjonowanie regulacji prawnycho Przestrzeganie prawa przez obywateli – wzajemne wzmacnianie się lub osłabianie norm (związki walidacyjne między prawem a moralnością); kwestia prawowitości (legitymacji społecznej) prawa

E. Kultura prawna Kultura prawna – w zależności od znaczenia obejmuje:o Znaczenie węższe – wiedza jednostki i grup społecznych o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa, oceny prawa i postulaty co do jego zmiano Znaczenie szersze – stan prawa, doktryny prawne i nauka o prawie, instytucje polityczne zajmujące się tworzeniem i stosowaniem prawa + to co w znaczeniu węższym

Okoliczności różnicujące kultury prawne w szerszym znaczeniu:o Rola prawa w życiu jednostki i społeczeństwa oraz znaczenie przypisywane realizacji prawa – np. Europa a Chinyo Sposób tworzenia prawa – np. porządek kontynentalny a anglosaskio Wpływ religii i instytucji wyznaniowych – np. prawo jako pochodna sacrum w Iranie czy Arabii Saudyjskiej a laickie prawo w Europieo Poziom represyjności obowiązującego prawa – por. średniowiecze i obecnie

4

o Odmienne podejście do celów przypisywanych prawu – np. prawo jako granica działań władzy a prawo jako instrument panowania politycznego

5

Rdz. IV: Prawo jako zjawisko polityczneA. Prawo w procesie sprawowania władzy Jak zapewne wszyscy pamiętają prawo tym się wyróżnia od innych systemów normatywnych, że jest wspierane przez organy władzy publicznej – to przesądza o tym, że prawo jest zjawiskiem politycznym Związek prawa z procesami sprawowania władzy:o Prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej, dzięki któremu rządzący mogą osiągać zakładane przez siebie cele („lud prosty” boi się sankcji za czyny niezgodne z prawem)o Prawo jest (a przynajmniej powinno być ) ramą, w jakiej poruszają się sprawujący władzę – wyznacza ono cele działań władczych, strukturę instytucji władzy, ich kompetencje, procedury decyzyjne oraz konsekwencje wykroczenia poza kompetencje, co chroni obywateli przed nadużyciem władzyo Prawo określa obowiązki i uprawnienia obywateli w ich stosunkach wzajemnych oraz w stosunkach z instytucjami publ. – zmniejsza ryzyko przypisania sobie władzy przez kogoś, kto nie ma takich uprawnieńo Prawo wyraża określone treści aksjologiczne

Proces sprawowania władzy, a przez to proces tworzenia i stosowania prawa, dokonuje się określonych ramach instytucjonalnych – współcześnie funkcję takiej ramy pełni państwo; normy prawne pozbawione państwowego charakteru (np. prawo zwyczajowe) z reguły straciły na znaczeniuB. Określenie państwa – W uproszczeniu państwo to polityczna, hierarchiczna, przymusowa, terytorialna i suwerenna organizacja obejmująca całe społeczeństwo Państwo jako organizacja to wielka, społeczna grupa, sformalizowana, wyposażona w organy władzy i oparta na sformalizowanym członkostwie (obywatelstwo) Organizacja społeczeństwa – obejmuje cała ludność zamieszkałą na danym terytorium i jednocześnie wprowadza i utrzymuje w tej zbiorowości normy i zasady Jest jedną z wielu grup społecznych – więź z państwem występuje obok wielu innych więzi; państwo wyróżnia się jednak przymusowym charakterem przynależności Naród – wg koncepcji politycznych jest to wspólnota wszystkich obywateli państwa niezależnie od przynależności etnicznej i kulturowej; demokratyczno-liberalne doktryny konstytucyjne uznają tak rozumiany naród za suwerena i najwyższego twórcę prawa W socjologii polskiej dominuje kulturowe pojęcie narodu (S. Ossowski) – naród to wielka grupa społeczna zjednoczona przez wspólną kulturę (wspólny język, tradycję, symbole, bohaterowie, nierzadko religia, zwykle związana z jakimś terytorium zwanym ojczyzną) Państwo jest organizacją polityczną – władza państwowa jest szczególnym rodzajem władzy politycznej; wspólnota ludzi, która powstaje w wyniku zorganizowania na pewnym terytorium władzy państwowej, ma charakter wspólnoty politycznej – podstawowym elementem ją spajającym jest fakt podporządkowania jednemu ośrodkowi władzy Państwo to organizacja hierarchiczna – hierarchia organów władzy państwowej stanowi jednocześnie jedno z podstawowych kryteriów zróżnicowania norm prawnych; współcześnie hierarchiczność jest podważana przed idee samorządności i autonomii Państwo to organizacja przymusowa – przymus państwowy jest:o Skupiony – mogą go stosować tylko organy państwa działające zgodnie z prawemo Sformalizowany – ujęty w możliwie ścisłe ramy procedur przewidzianych przez prawoo Dla wyegzekwowania własnych decyzji państwo może się legalnie posłużyć przemocą fizyczną; jedynie ono jest do takich działań uprawnioneo Przymus państwowy ma najszerszy charakter podmiotowy – dot. wszystkich osób znajdujących się na terytorium państwa

Przynależność do państwa ma charakter niedobrowolny – człowiek zwykle staje się obywatelem w momencie urodzenia i dzieje się to bez jego woli, możliwości swobodnego wyboru są niewielkie Terytorialny charakter państwa – państwo musi być trwale związane z jakiś obszarem; w stosunku do tego terytorium obowiązuje jurysdykcja państwa, dotyczy ona również pokładów statków morskich i powietrznych, choć one akurat do terytorium państwowego się nie zaliczają; eksterytorialność ambasad nie oznacza, że są one enklawami innego państwa, lecz jedynie, że władze państwa goszczącego zobowiązują się nie wykonywać swego władztwa na tym właśnie terytorium Państwo jest organizacją suwerenną – a więc władza państwowa jest zwierzchnia i niezależna; suwerenność przejawia się w dwóch sferach sprawowania władzy:o Suwerenność wewnętrzna – w stosunkach wew., wobec mieszkańców własnego kraju (tylko władza państwowa ma możliwość stanowienia i zmieniania prawa oraz jest władzą najwyższą, zwierzchnią wobec innych podmiotów i instytucji)o Suwerenność zewnętrzna – w stosunkach zew. organizacja państwowa nie podlega władzy innych państw, jest niezawisła, niepodległa

Faktyczna niezależność (zarówno wew., jak i zew.) państw w rzeczywistości nie istnieje w pełnym zakresie, ale w naukach prawnych uznaje się, że suwerenność jako cecha państwa jest przede wszystkim konstrukcją prawną; tak rozumiana suwerenność jest niestopniowalna (jest albo jej nie ma) – wyjątkiem są tu państwa federalne (suwerenność podzielona między władze federalne i władze części składowych)o Zgodnie z tym poglądem suwerenności prawnej nie podważają zobowiązania dobrowolnie przyjęte przez władze państwa (są one zaciągnięte w ramach suwerenności, a nie wbrew niej)

6

o Współczesne teorie prawa i konstytucje wielu państw dopuszczają możliwość ograniczenia suwerenności – na mocy swobodnie przyjmowanych zobowiązań wzajemnych państwa współczesne przekazują organom lub organizacjom międzynarodowym niektóre kompetencje własnych organów (dot. gł. członków UE)

C. Związki prawa i państwa Teorie pozytywistyczne:o Kontynentalne – prawo jest genetycznie i funkcjonalnie związane z państwem; twórcą prawa jest państwo, w historycznym ujęciu państwo i prawo pojawiły się równocześnie; prawo jest instrumentem i normatywną ramą władztwa państwowegoo Anglosaskie – twórcą i wykonawcą prawa jest szeroko rozumiany rząd (government; obejmuje wszystkie trzy rodzaje władzy); prawo to związek reguł postępowania, zaś określona reguła staje się częścią prawa, jeśli zostanie uznana za prawną zgodnie z jedną z przyjętych w danym kraju procedur (H.L.A. Hart)

Teorie prawnonaturalne – odmawia statusu prawa normom pozytywnym, które nie są tworzone w celu osiągnięcia dobra wspólnego lub pozostającym w kolizji z prawem naturalnym, choćby były tworzone i bronione przez państwo Szkoły socjologiczne i psychologiczne – bardziej zwracają uwagę na konkretne instytucje publiczne lub na pozapaństwowe źródła powstawania i przejawiania się prawa niż na związki prawa z państwem Związki państwa współczesnego z prawem:o Państwo działając za pośrednictwem swych kompetentnych organów i w przewidzianych ustawowo formach jest głównym, choć nie zawsze jedynym, czynnikiem procesu prawotwórstwao Tworząc i stosując prawo, państwo realizuje swe funkcje polityczne (władcze) wobec wszystkich podmiotów podległych jego władzyo Prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa; legitymizuje (uzasadnia) normatywnie władzę państwao Prawo określa status obywateli, ich uprawnienia i obowiązki, zwłaszcza w stosunkach z organami władzy państwowej

D. Prawo międzynarodowe i prawo wspólnot ponadpaństwowych Państwo nie jest jedynym twórcą prawa, a prawo tworzone w państwie (prawo wewnętrzne) nie jest jedyną postacią prawa Prawo międzynarodowe publiczne – w pewnym sensie pochodzi od państwa, tyle że nie od jednego suwerena, lecz od dwóch lub więcej podmiotów zawierających umowę lub uchwalających pewien wspólny akt normatywnyo Warunkiem związania danego państwa i ewentualnie jego obywateli normami prawa międzynarodowego publicznego (traktatowego) jest zwykle ratyfikacja umowy międzynarodowej (formalne wyrażenie przez państwo zgody na treść umowy międzynarodowej)o Oprócz tego ważną rolę odgrywały normy zwyczajowe prawa międzynarodowego – ich znaczenie malejeo Źródła prawa międzynarodowego uzupełniają tzw. zasady prawa międzynarodowego

Prawo wspólnot międzynarodowych (np. prawo europejskie, czyli prawo UE) – słabo związane z państwamio U podstaw członkostwa państwa w UE leżą umowy międzynarodowe, ale dalsze normy prawne nie są tworzone lub uznawane przez władzę państwa, lecz przez organy UEo Nie podlegają one ratyfikacji w poszczególnych krajach członkowskich, lecz obowiązują bezpośrednio, wiążąc zarówno władze państwowe, jak i obywatelio W przypadku UE są to:

Rozporządzenia Dyrektywy – władze państwowe mają obowiązek dostosowania (harmonizacji) prawa wewnętrznego z celami i zasadami przyjętymi w dyrektywie Decyzje

E. Instrumentalizacja prawa Instrumentalizacja prawa – zjawisko polegające na naruszeniu społecznie akceptowanej równowagi między prawem jako środkiem prowadzącym do osiągania konkretnych, wybranych celów (instrumentem), a prawem jako nośnikiem społecznie akceptowanych wartości Instrumentalizacja prawa na dłuższą metę niszczy je – wynika to z:o Upadku społecznego prestiżu prawa i zaufania do tych, którzy się prawem posługująo Konieczności korzystania z coraz bardziej szczegółowych (kazuistycznych) regulacji normatywnych, coraz ostrzejszych sankcji (najczęściej kar) za niepodporządkowanie się prawu, coraz bardziej rozbudowanego i kosztownego aparatu kontroli przestrzegania prawao Wypierania norm prawnych jako podstawy regulacji stosunków między ludźmi przez inne, bardziej przez ludzi akceptowane, normy społeczne

[czy nie kojarzy się wam to wszystko z „nadprodukcją” ustaw przez parlament w ostatnich kilkunastu latach i planami zaostrzenia KK prze obecnie rządzących? Bo mnie tak.]

Prawo może być na dłuższą metę skutecznym instrumentem sprawowani władzy tylko wtedy, gdy w swej treści i formie respektuje pewne podstawowe, akceptowane społecznie wartości

7

Rdz. VI: Normy i przepisy prawneA. Pojęcie normy postępowania Wypowiedź normatywna, czyli wysłowiony nakaz, zakaz lub dozwolenie, staje się normą, gdy towarzyszy jej specyficzny kontekst społeczny w postaci rzeczywistej woli jakiegoś podmiotu zrealizowania wskazanego wzoru zachowania (jakiś podmiot wspiera normę) Normy prawne są jednym z rodzajów norm postępowaniaB. Generalność i abstrakcyjność norm prawnych Norma prawna jest najmniejszym, stanowiącym sensowną całość elementem prawa Zasadnicze cechy norm prawnych:o Generalność – norma jest skierowana do jakiejś kategorii adresatów, wskazanych przez ich cechy rodzajowe; wiele norm jest skierowanych do wszystkich ludzi znajdujących się w obszarze obowiązywania jakiegoś (np. polskiego) prawa; generalności norm nie przeczy to, że niektóre z nich wskazują takie cechy rodzajowe, że ich adresatem może być tylko jedna osoba (np. normy dot. prezydenta – taka norma jest skierowana do osoby pełniącej daną funkcję, a nie do osoby oznaczonej z imienia i nazwiska)o Abstrakcyjność – wzór zachowania określony w normie jest wskazany na podstawie cech rodzajowych, a nie konkretnych cech tego zachowania; określone w normie zachowanie musi być powtarzalne; przeciwieństwem norm abstrakcyjnych są kazuistyczne

Akty stosowania prawa/Postanowienia (np. orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne) – mają charakter norm konkretnych i indywidualnych Generalność i abstrakcyjność norm prawnych służy również ochronie obywateli przed nadużyciem władzy; ponadto zbyt kazuistyczne prawo jest niepraktyczneC. Elementy norm prawnych W każdej normie występują dwie podstawowe części składoweo Hipoteza – określa adresata normy oraz warunki lub okoliczności, w których adresat ma jakiś nakaz, zakaz lub dozwolenie (KTO I W JAKICH OKOLICZNOŚCIACH)o Dyspozycja – określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego (JAK)

W doktrynie trwają spory o miejsce sankcji (patrz też pkt 2.J.-K.)o Według trójelementowej koncepcji normy prawnej jest ona integralnym składnikiem każdej normyo Socjologiczne ujęcie sankcji – nie jest ona trzecią częścią normy, lecz treścią normy odmiennej (tzw. norma sankcjonująca; w takim wypadku hipoteza + dyspozycja = norma sankcjonowana; koncepcja norm sprzężonych)o Sankcja określa rodzaj i stopień dolegliwości, jaka powinna dotknąć osobę, która normę złamała ; (która będąc adresatem normy, naruszyła jej dyspozycję w warunkach wskazanych w hipotezie)

D. Hipoteza normy prawnej – określa dwa elementy: (1.) cechy adresata normy oraz (2.) okoliczności, w jakich adresatowi jest nakazane, zakazane lub dozwolone coś czynić; może dot. elementów podmiotowych (wskazanie adresata i jego cech), celu i/lub sposobu działania, przedmiotu działania (stanów, zjawisk lub wydarzeń zewnętrznych w stosunku do adresata), miejsca i/lub czasu działaniaE. Dyspozycja normy prawnej – wyznacza treść powinnego zachowania; jej przedmiotem mogą być różne rodzaje zachowań (czyny lub czynności konwencjonalne):o Czyny – faktyczne zachowania psychofizyczneo Czynność konwencjonalne – zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż wynikałoby z psychofizycznego przebiegu tych czynności (np. podniesienie ręki przez posła podczas głosowania w Sejmie); wśród czynności konwencjonalnych dokonywanych przez organy państwa są akty tworzenia i akty stosowania prawa, zaś prawnie istotne czynności konwencjonalne osób prawnych i fizycznych to czynności prawne (wymagają one oświadczenia woli i zmierzają do wywołania określonych skutków prawnych)

Za podziałem na czyny i czynności konwencjonalne idzie podział norm prawnych na (1.) nakazujące lub zakazujące podjęcia pewnych zachowań (czynów) oraz (2.) nakazujące określone zachowanie traktować jako dokonanie czynności konwencjonalnej istotnej prawnie

Kwalifikacja zachowań:o Nakaz – (powstrzymanie się od zachowania nakazanego jest sankcjonowane i nosi nazwę zaniechania) możliwe formy:

Nakazana jest tylko jedna czynność Nakazana jest jedna z dwóch (kilku) czynności Jedno zachowanie jest nakazane, a w specyficznych okolicznościach nakazane jest inne zachowanie

o Zakaz – wskazuje typy zachowań uznanych przez prawo za niedopuszczalne, zaś ich zrealizowania pociąga za sobą negatywne konsekwencje. Zakazane przez prawo są czyny; w przypadku czynności konwencjonalnej mówimy o odebraniu jej skuteczności prawnej, jeżeli zostały naruszone warunki określone w hipotezie itp. Dwie formy zakazu:

Sformułowanie normy jednoznacznie kwalifikującej dane zachowanie jako niedopuszczalne Sformułowanie normy określającej sankcję, jaka powinna być zastosowana do sprawcy określonego zachowania

o Dozwolenie – możliwe formy: Dozwolenie słabe – dozwolone jest wszystko to, co nie jest zakazane lub nakazane; zasada ta nie odnosi się do organów władzy publicznej Dozwolenie mocne – prawo dokładnie i wyraźnie mówi, co nam wolno, ale oczywiście przymusu nie ma

8

F. Obowiązek i uprawnienie – w treści dyspozycji normy prawnej sformułowany może być: Obowiązek – norma prawna ustanawia dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach (określonych w hipotezie) nakaz lub zakaz określonego zachowania Uprawnienie – norma prawna przewiduje dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach pewną możność zachowania się, ale zachowanie to nie jest obowiązkiem adresata (dozwolenie); rodzaje uprawnień:o Uprawnienia podmiotów do zachowań własnych – wynikają albo z dozwoleń mocnych, albo z norm zakazujących innym podmiotom ingerencji w daną sferę zachowań podmiotu uprawnionego; wyróżniamy:

Wolności prawnie chronione – możliwość podejmowania pewnych czynów; nie wiąże się z nimi żaden obowiązek innego podmiotu do działania, lecz założenie, że inne podmioty powstrzymają się od naruszania tego uprawnienia (DLA INNEGO PODMIOTU NIE WYWOŁUJĄ OBOWIĄZKU PODJĘCIA JAKIEGOŚ DZIAŁANIA)

Immunitet – niepodleganie kompetencji innych podmiotów (np. organów władzy); (wyłączenie spod jakiegoś obowiązku – wolność od)

Prawa-upoważnienia – określane przez prawo uprawnienie do dokonywania istotnych prawnie czynności konwencjonalnych; w prawie cywilnym są one podstawą czynności prawnych; w prawie publicznym nazywamy je kompetencjami; w odróżnieniu od wolności prawnie chronionych oprócz obowiązku innych osób do nieingerencji w zachowania uprawnionego mogą przewidywać też obowiązek podjęcia określonego działania (DLA INNEGO PODMIOTU MOGĄ WYWOŁAĆ OBOWIĄZEK PODJĘCIA JAKIEGOŚ DZIAŁANIA)

{upoważnienie jakiegoś organu do wydania aktu wykonawczego na podstawie ustawy może być obligatoryjne lub fakultatywne}Przywilej – podmiot jest uprawniony do podejmowania pewnych działań w sposób wyłączny lub traktowania szczególnie korzystnie w porównaniu z innymi podmiotami; (uprawnienie do czegoś pozytywnego – wolność do)

o Uprawnienia sensu stricto – uprawnienia do zachowań innych podmiotów; uprawnieniu podmiotu A odpowiada obowiązek podmiotu B

Kompetencja – patrz niżejG. Prawo podmiotowe – zespół uprawnień podmiotu prawa (gł. osoby fizycznej lub prawnej) W teorii prawa naturalnego prawa podmiotowe są przyrodzone i niezbywalne; wynikają z godności człowieka; akt normatywny może je co najwyżej potwierdzić W teorii praw pozytywnych podlegają one jedynie silniejszej ochronie Współcześnie niemal powszechnie uznaje się szczególny rodzaj praw podmiotowych – prawa człowieka Prawa podmiotowe proste i złożone:o Proste – pojedyncze uprawnienieo Złożone – zespół uprawnień różnego rodzaju (np. prawo własności)

Podział na erga omnes i inter partes:o Prawa podmiotowe skuteczne wobec wszystkich (erga omnes)o Prawa podmiotowe skuteczne tylko między określonymi osobami (inter partes) – np. stronami umowy

Majątkowe (np. prawo własności, prawo dziedziczenia) i osobiste prawa podmiotowe (np. nietykalność cielesna, prawa wyborcze, niemajątkowe prawa autorskie)H. Kompetencja – upoważnienie przyznane pewnemu podmiotowi do dokonania określonej doniosłej prawnie czynności konwencjonalnej, przy czym skorzystanie z takiego upoważnienia powoduje po stronie innego podmiotu powstanie obowiązku określonego zachowania się; na określenie kompetencji składają się:o Norma wskazująca podmiot, przedmiot i sposób dokonania czynności konwencjonalnej – za zachowanie niezgodne z tą normą grozi sankcja nieważnościo Norma nakładająca na inny podmiot obowiązek zareagowania w określony sposób na dokonaną czynność – za zachowanie niezgodne z tą normą grozi sankcja represyjna lub egzekucyjna

Dlaczego kompetencje są odróżniane od praw-upoważnień:o Dot. szczególnych podmiotów – organów państwa itp.o Bardzo często są powiązane z obowiązkiem działania podmiotu wyposażonego w kompetencję

Korzystanie przez organ z określonej kompetencji nie zawsze jest powiązane z obowiązkiem podjęcia określonej decyzji – czasem pozostawia się tzw. luz decyzyjny, np. widełki w KK Zakres kompetencji (właściwości) danego organu obejmuje:o Kompetencję rzeczową – zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władczeo Kompetencję miejscową – obszar, co do którego organ może podejmować decyzje władczeo Kompetencję hierarchiczną – zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władcze ze względu na swe umiejscowienie hierarchii organów danego rodzaju

Prerogatywy – uprawnienia głowy państwa do podejmowania decyzji nie podlegających kontrasygnaty przedstawiciela rządu; szczególna postać kompetencjiI. Normy prawne: reguły i zasady prawne Normy-reguły – wyznaczają zachowanie powinne w taki sposób, że adresat może spełnić nałożony na niego obowiązek lub może go naruszyć, jeżeli zachowa się odmiennie; nie można spełnić nałożonego obowiązku „w mniejszym lub większym stopniu” ; w sytuacji kolizji reguł jedną z nich musimy uznać za nieobowiązującą Normy-zasady – można je spełnić „w mniejszym lub większym stopniu”; mogą być przedmiotem uzgadniania na podst. oceny stanu faktycznego, czy kompromisu

9

o Zasady prawa w sensie dyrektywalnym – nie mówią o tym, co jest, lecz o tym, co być powinnoo Zasady prawa w sensie opisowym – wzorzec, model ukształtowania jakiejś instytucji prawnej

J. Sankcja. Rodzaj sankcji prawnych Sankcja to dolegliwość, jaka spotyka naruszyciela normy Według jednych teoretyków prawa sankcja jest elementem normy prawnej; według innych jest to oddzielna norma Dwojaki znaczenie sankcji w prawie: (1.) językowe (treść normy zachowania; słowna zapowiedź dolegliwości), (2.) realne (fakt podjęcia określonych kroków dolegliwych dla podmiotu łamiącego jakąś normę) Rodzaje sankcji:o Sankcja egzekucyjna – (1.) przymusowe wykonanie niedopełnionego obowiązku adresata, lub (2.) przymusowe unicestwieniu tego, co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowio Sankcja nieważności (bezskuteczności) czynności konwencjonalnej

Nieważność bezwzględna – następuje z mocy prawa (ex lege) bez potrzeby dokonywania jakiś dalszych czynności; dotyka czynność od samego początku (ex tunc), co oznacza, że czynność taka nie wywołuje żadnych skutków prawnych, a te, które de facto dokonała muszą być unicestwione; czynność prawna uznawana jest za niebyłą, niedokonaną; do nieważności bezwzględnej dochodzi gdy:

Czynność została dokonana przez osobę, która w żadnym razie nie mogła jej dokonać,Czynność została dokonana bez wymaganej przez prawo zgody organu władzy państwowej,Czynność została dokonana bez zachowania formy zastrzeżonej przez prawo pod rygorem nieważności

Nieważność względna – gdy określona osoba wystąpi zgodnie z prawem z wnioskiem do odpowiedniego organu o stwierdzenie nieważności; do chwili wydania orzeczenia o nieważności czynności przez kompetentny organ jest ona ważna, ale wydanie takiego orzeczenia powoduje unieważnienie czynności ex tunc (dot. czynności prawnej dokonanej pod wpływem groźby lub błędu) Bezskuteczność zawieszona – prawo uzależnia związanie określonej osoby postanowieniami czynności prawnej od zgody tej osoby; do czasu udzielenia takiej zgody czynność jest ważna, ale „kulejąca”, nieuzyskanie zgody powoduje bezwzględną nieważność czynności Bezskuteczność względna – może być stwierdzona przez sąd, gdy zażąda tego osoba trzecia poszkodowana dokonaniem czynności prawnej; nie zrywa więzi prawnej między stronami czynności, ale uniemożliwia im pokrzywdzenie praw osób trzecich

o Sankcja karna (represyjna, penalna) – sankcja grożąca za dokonanie czynów zabronionych, polegających na działaniu lub zaniechaniu; polega na pozbawieniu naruszyciela zakazu cennych dla niego dóbr (np. wolności, wartości majątkowych, praw obywatelskich); funkcje kary:

Represyjna Odpłata – odpowiedź złem za zło Resocjalizacja przestępcy Odstraszenie danego przestępcy i innych osób od popełniania czynów zabronionych – prewencja indywidualna i ogólna Izolacja przestępcy od społeczeństwa i uniemożliwieniu mu dokonywania nowych przestępstw Eliminacja przestępcy ze społeczeństwa na zawsze

Normy a sankcje:o Lex perfecta (prawo doskonałe) – norma opatrzona jedynie sankcją nieważności bezwzględnej lub względnej; doskonałość sankcji polega na uznaniu wadliwej czynności prawnej za niebyłąo Lex plus quam perfecta (prawo więcej niż doskonałe) – norma opatrzona sankcją nieważności oraz inną sankcją prawną, zwykle represyjnąo Lex minus quam perfecta (prawo mniej niż doskonałe) – norma opatrzona jedynie sankcją represyjną, natomiast czynność konwencjonalna wcześniej nieważna staje się od pewnego momentu ważnao Lex imperfecta (prawo niedoskonałe) – norma, dla której w systemie prawnym nie można znaleźć sankcji ; reguły określające obowiązki najwyższych organów władzy państwowej oraz takie, które ze względu na rodzaj stosunków (np. życie rodzinne), które regulują, nie dopuszczają interwencji państwowej

K. Koncepcje budowy normy prawnej Koncepcja H.L.A. Harta dzieliła normy na pierwotne i wtórne:o Pierwotne – zawierają nakazy i zakazy określonych zachowańo Wtórne – pomocnicze wobec reguł pierwotnych:

Reguły uznania – określają jakie działania lub fakty muszą zaistnieć, by reguła pierwotna mogła uchodzić za wiążącą Reguły zmiany – określają sposoby wprowadzania lub usuwania z systemu prawa jednych reguł oraz modyfikowanie treści innych Reguły orzekania – upoważniają określone osoby (np. sędziów) do dokonywania ustaleń, czy została naruszona reguła pierwotna i stosowania sankcji

Cz. Znamierowski – podział norm na tetyczne (imperatywy) oraz normy konstrukcyjne systemu prawa Koncepcja norm sprzężonych (J. Lande) – para norm, na którą składa się:

10

o Norma sankcjonowana – określa adresata i warunki, w jakich jest mu coś nakazane, zakazane lub dozwolone czynić oraz treść nakazu, zakazu lub dozwolenia; hipoteza + norma (patrz trójelementowa koncepcja normy prawnej – pkt 2.C.); skierowana jest do pewnych kategorii adresatów określonych rodzajowo (adresaci pierwotni)o Norma sankcjonująca – stanowi, że w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej (jest to hipoteza normy sankcjonującej), zostanie zastosowana dolegliwość, której rodzaj i stopień jest wyznaczony treścią tej normy; zawsze skierowana do organów władzy publicznej (adresaci wtórni); jest normą posiłkową (drugiego rzędu), uruchamianą tylko wtedy, gdy naruszono normę sankcjonowaną

Trójczłonowa koncepcja normy prawnej – norma prawna musi obejmować trzy elementy: hipotezę, dyspozycję i sankcję; koncepcja ta jest podważana, bo nie wszystkie normy prawne zawierają sankcjęL. Przepis prawny. Norma a przepis prawny Przepis prawny – najmniejsza jednostka redakcyjna aktu prawnego; jest to wypowiedź stanowiąca całość gramatyczną, zawarta w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona jako artykuł, paragraf, punkt itp. Przepis a norma – norma prawna to reguła postępowania skonstruowana na podstawie przepisów prawa (normę wyprowadzamy z przepisu); między przepisem a normą istnieje taka relacja jak miedzy formą a treściąM. Rodzaje norm i przepisów prawnych Rodzaje norm:o Normy bezwzględnie wiążące (imperatywne; ius cogens) – ustanawiają drogą nakazu lub zakazu jeden rodzaj powinnego zachowania i nie dopuszczają zachowania odmiennego; naruszenie tej powinności pociąga za sobą sankcjęo Normy względnie wiążące (ius dispositivum) – ustanawiają pewne wzorce zachowania do wykorzystania przez adresatów, a jednocześnie dopuszczają, że adresaci, jeśli zechcą, mogą się zachować inaczej; częste w prawie cywilnymo Normy jednostronnie bezwzględnie wiążące (semiimperatywne) – gwarantują minimum uprawnień, ale nie ograniczają zakresu tych uprawnień (np. płaca minimalna)

Rodzaje przepisów prawnycho Ogólne i szczególne

Ogólne (leges generales) – regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają ogólne reguły postępowania Szczególne (leges speciales) – ustanawiają wyjątki w stosunku do przepisów ogólnych; mają bardziej kazuistyczne hipotezy; przepis szczególny uchyla przepis ogólny (lex specialis derogat legi generali)

o Odsyłające i blankietowe – zapewniają zwięzłość i spójność systemu prawa Odsyłające

Odesłania wewnątrzsystemowe – odesłania do innych przepisów; zapobiegają powtarzaniu w akcie normatywnym tych samych treści lub uzupełniają go treściami innych aktów normatywnychOdesłania pozasystemowe – odesłania do reguł itp. spoza systemu prawa; do wyraźnie sformułowanych kodeksów etyki zawodowej, do pewnych szczególnych reguł moralnych, do wyrażeń nieostrych (np. dobro dziecka)

Blankietowe – wskazują organy, które mają wprowadzić reguły zachowania; rodzaj przepisów odsyłających

o Przejściowe, uchylające i wprowadzające: Przejściowe (intertemporalne, międzyczasowe) – dwa rodzaje:

Kolizyjne – odnoszące się do stanów, które powstały pod rządami starych przepisów i trwają pod rządami nowych uregulowańRegulacje ad hoc – regulują stany rzeczy tymczasowo

Uchylające (derogacyjne) – określają, które z dotychczas obowiązujących aktów normatywnych lub przepisów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego Przepisy wprowadzające – zawierają postanowienia co do terminu i trybu wejścia w życie nowo ustanowionego aktu normatywnego. Czasem jest to odrębny akt normatywny

o Przepisy końcowe – zbiorcza nazwa przepisów wprowadzających i uchylającychN. Instytucje prawne – (względnie) trwałe formy regulacji prawnych typowych stosunków społecznych – np. małżeństwo, własność; na instytucję prawną składa się zespół powiązanych ze sobą norm

Rdz. V: Język prawaA. Rodzaje wypowiedzi Prawo jako zjawisko językowe jest zespołem wypowiedzi wyznaczających powinne zachowania, ujętych na ogół w formę pisemną i posiadających szczególną strukturę wew., a także związanych z innymi rodzajami wypowiedzi Prawo ma charakter perswazyjny, zaś podstawowym środkiem perswazji jest sama wypowiedź – inne (jak np. fizyczny przymus) mają znaczenie uboczne i pomocnicze Najważniejsze rodzaje wypowiedzi:

11

o Opisowe (zdania w sensie logicznym – podlegają ocenie z punktu widzenia kryterium prawdy) – stwierdzają fakty, przekazują informacje, pełnią funkcję sprawozdawczą; schemat: „jest tak, że X”o Ocenne – zawsze pełnią funkcję ekspresyjną, uzewnętrzniają stosunek nadawcy do wskazanego fragmentu rzeczywistości; treść: aprobata lub dezaprobata pewnego stanu rzeczy; schemat: „X zasługuje na aprobatę/dezaprobatę ze względu na cechę Y”; dwa rodzaje ocen:

Oceny zasadnicze samoistne – subiektywne (mówi nie o rzeczywistych cechach ocenianego X, lecz o przekonaniu nadawcy na ten temat); wypływają z indywidualnego, subiektywnego poczucia dobra, piękna itp.; nie nadają się do weryfikacji logicznej (prawda/fałsz) [ewentualnie oceniać tak można presupozycję wypowiedzi] Oceny o charakterze instrumentalnym – wyrażają aprobatę lub dezaprobatę dla pewnego stanu rzeczy jako środka, prowadzącego do osiągnięcia celu, korzyści; nadają się do weryfikacji logicznej

Oceny obu rodzajów można weryfikować przez uzgodnienie ich kryteriówo Normatywne – wskazują pewien wzór powinnego zachowania; sugerują, że określony podmiot powinien zachować się w określony sposób; pełnią funkcję perswazyjną; schemat: „X powinien (może) Y” (wskazanie adresata i wyznaczenie powinności wg określonego wzoru)

Powinność może być wyrażona za pomocą funktorów normotwórczych – np. „musi”, „należy”, „jest obowiązany”, „ma obowiązek” „Powinien” wyraża nakaz lub zakaz Wypowiedzi normatywne są częścią szerszej kategorii wypowiedzi dyrektywalnych (tak jak polecenia, prośby, życzenia, rady, wytyczne, rekomendacje) Wypowiedzi normatywne mogą być ukryte pod postacią wypowiedzi opisowych – np. „sąd orzeka…” w przepisach prawa oznacza „sąd ma obowiązek orzec”

o Performatywne (dokonawcze) – wyrażają sens czynności konwencjonalnych, np. „Mianuję pana na stanowisko…”; schemat: „Czynię X”

B. Język prawny i język prawniczy Język prawny – język aktów prawnych; odmiana języka naturalnego, lecz ze względu na szczególne cechy zbliżona do języka sztucznego (tworzonych specjalnie dla jakiś potrzeb); cechy szczególne:o Nieco odmienne słownictwo – terminologia prawnao Osobliwości gramatyczne – specyficzne użycie czasu teraźniejszegoo Nieco odmienne zasady stylistyki – dopuszczalność kilkakrotnego powtarzania jakiegoś wyrazu/zwrotu w jednym zdaniu

Język prawniczy – język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie i zjawiskach prawnycho Zróżnicowany ze względu na różnorodność podmiotów, które się nim posługująo Również szczególna postać języka naturalnego

Zapisy norm prawnych powinny być jasne i nie budzić wątpliwości – w tym celu:o Przyjmuje się zasadę, że przepisy prawne muszą być sporządzone w języku narodowymo Przepisy prawa powinny być formułowane w sposób możliwie najbardziej precyzyjny – dla zapewnienia największej jasności

Definicje legalne – przepisy, które ustalają znaczenie użytych terminów Pewnej otwartości prawa nie da się uniknąć z powodu naturalnej nieostrości języka – nigdy jednej nazwie nie odpowiada jeden przedmiot (desygnat)

12

Rdz. VII: Obowiązywanie prawaA. Pojęcie obowiązywania prawa Sposoby rozumienia pojęcia „obowiązywanie prawa”:o Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym – zgodność norm ustanawianych jako prawne z podstawowymi wartościami lub normami moralnymi (gdy takiej zgodności brak mówimy o „ustawowym bezprawiu”); stanowisko radykalne, rzadko przyjmowane przez prawników (w przeciwieństwie do polityków, etyków czy publicystów); stanowisko umiarkowane odwołuje się do idei państwa prawnego (patrz rdz. XIV); przykładem praktycznego wykorzystania tego ujęcia jest tzw. obywatelskie/cywilne nieposłuszeństwoo Realistyczne (socjologiczne, behawioralne) obowiązywanie prawa – polega na występowaniu w masowej skali zjawiska zgodności zachowań adresatów norm z tymi normami (motywacja jest tu obojętna); można mówić, że jakaś norma prawne nie obowiązuje, jeśli w masowej skali jej adresaci zachowują się niezgodnie z dyspozycją normy w warunkach określonych przez hipotezę, a kompetentne organy władzy publicznej nie stosują sankcji

Problem tzw. odwyknienia (desuetudo) – zjawisko długotrwałego niestosowania lub nieprzestrzegania normy (a nie przepisu! – przepisy uważane za archaiczne lub z innego powodu wątpliwe mogą zostać poddane aktualnej wykładni); desuetudo istnieje, gdy przepisy obowiązują, a normy „nikt” nie przestrzega

o Formalne (tetyczne – wynikające ze stanowienia) obowiązywanie prawa (charakterystyczne dla pozytywizmu prawniczego, szczególnie dla normatywizmu (H. Kelsen)) – prawo (ściślej – norma prawna, a jeszcze ściślej przepis prawny lub akt normatywny), obowiązuje gdy:

Zostało właściwie ustanowione – przez kompetentny organ, zgodnie z właściwym trybem prawotwórczym Zostało właściwie ogłoszone Nie zawiera postanowień sprzecznych, a sprzeczności jeśli występują, zostały usunięte dzięki zastosowaniu reguł kolizyjnych. Nie obowiązują tylko te normy, których sprzeczności nie udało się wyeliminować Nie zostało uchylone przez przepisy Nie zostało uznane za sprzeczne z Konstytucją, ustawami lub ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi przez Trybunał Konstytucyjny

Prawnik-praktyk przystępując do stosowania prawa bada przede wszystkim, czy dane normy obowiązują w znaczeniu formalnym Istnieje możliwość konfliktu między różnymi ujęciami obowiązywania prawa – jego rozwiązanie jest różne, w zależności od podejścia (prawopozytywistyczne, prawnonaturalne, prawnorealistyczne), jakie przyjmiemyB. Obowiązywanie prawa w przestrzeni i w czasieB1. Obowiązywanie prawa w przestrzeni Co do zasady prawo wewnątrzkrajowe obowiązuje na całym terytorium państwa, którego organy je ustanowiły lub (w przypadku prawa zwyczajowego) sankcjonują. W wypadku tzw. prawa miejscowego obowiązuje ono na części terytorium państwao Prawo wewnątrzkrajowe i umowy międzynarodowe określają granice terytorium państwao Zasada terytorialności – każdy, kto się znajdzie na obszarze danego państwa, podlega jego prawu tj. jego jurysdykcji

Od tej zasady są nieliczne wyjątki np. dot. personelu dyplomatycznego, posiadającego tzw. immunitet dyplomatyczny

Prawo międzynarodowe publiczne, a więc normy nie pochodzące bezpośrednio i wyłącznie od suwerena krajowego, może być stosowane w stosunkach wewnętrznych danego państwa – postanowienia umów międzynarodowych stają się elementem prawa wewnątrzkrajowego na mocy ratyfikacji (a więc suwerennej decyzji danego państwa)o Konieczność ratyfikacji bywa niekiedy kwestionowana – dot. to gł. wolności i praw człowieka i obywatela zawartych w umowach międzynarodowych; kształtuje się też opinia, że dla ochrony tych praw usprawiedliwiona jest międzynarodowa interwencja (akcja humanitarna) podejmowana nawet wbrew tradycyjnie rozumianej zewnętrznej suwerenności państwao Ratyfikacji nie potrzebują też zwyczaje i podstawowe zasady prawa międzynarodowego przyjmowane przez praktykę

Prawo wewnątrzkrajowe poszczególnych państw dopuszcza także w pewnych przypadkach możliwość stosowania na danym terytorium prawa obcego tj. prawa narodowego podmiotu cudzoziemskiego (tzw. zasada osobowości) – np. o zdolności do zawarcia małżeństwa przez obywatela francuskiego na terenie Polski rozstrzyga prawo francuskie, a nie polskie Odrębny problem to stosowanie na terytorium państwa prawa wspólnotowego (europejskiego)B2. Obowiązywanie prawa w czasie Istnieje moment początkowy i końcowy obowiązywania prawa (przepisu prawnego i aktu normatywnego) Generalna zasada we współczesnym prawodawstwie – norma prawna obowiązuje od momentu, który wyznaczy ustawodawca, nie wcześniej jednak niż od dnia opublikowania Generalna zasada w Polsce – akty normatywne zawierające przepisy prawa powszechnie obowiązującego wchodzą w życie po 14 dniach od daty opublikowania w oficjalnym organie promulgacyjnym, chyba że przepis wprowadzający określi inny termin wejścia w życie. Tylko takie opublikowanie uznaje się za wiążąceo Jeśli ustawodawca chce, by przepis prawny/akt normatywny obowiązywał od jakiegoś innego, określonego dnia, zamieszcza odpowiednie zastrzeżenie będące częścią przepisów końcowych aktu normatywnegoo Niekiedy rozróżnia się obowiązywanie aktu od jego wejścia w życieo Jedynie ogłoszenie ustawy pozwala na wydawanie na jej podstawie aktów wykonawczycho Akt normatywny można znowelizować nawet jeśli nie wszedł w życie, ale nie przed dniem publikacji

13

Vacatio legis (czas spoczynku prawa) – czas dzielący datę opublikowania i datę wejścia w życie aktu normatywnego; służy zapoznaniu się z nowym prawem i przygotowaniu się do jego przestrzegania i stosowania Retroakcja (działanie prawa wstecz) – wiązanie skutków prawnych ze zdarzeniami lub zachowaniami ludzi, które zaistniały przed dniem opublikowania aktu normatywnegoo Powinno być jedynie wyjątkowo, ponieważ jest sprzeczne z zasadą lex retro non agito Nie można stosować wstecz prawa surowszegoo Działanie prawa wstecz jest dopuszczalne, gdy wiąże się z korzyściami lub nagrodami (Jak to mówiła dr Łabędzka – prawo nie działa wstecz, chyba że na korzyść obywatela)

Zwykle akty normatywne nie przewidują z góry momentu końcowego obowiązywania norm prawnych – prawo obowiązuje od momentu wejścia w życie bezterminowo Zdarzają się jednak akty normatywne wskazujące „z góry” moment końcowy obowiązywania danego aktu – np. na mocy Konstytucji każda ustawa budżetowa obowiązuje do dn. 31 grudnia danego roku Zwykle moment zakończenia obowiązywania danego aktu prawnego wynika z przepisów derogacyjnych (uchylających) zawartych w innym akcie normatywnym; rzadziej w grę wchodzi desuetudo [choć moim skromnym zdaniem zależy to jeszcze od tego, jakie podejście przyjmiemy] lub zasada lex posterior derogat lex priori (przepis późniejszy uchyla przepis wcześniejszy)

Rdz. XIII: Odpowiedzialność prawnaA. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej Odpowiedzialność to ponoszenie następstw własnych, a czasem i cudzych, zachowań (działań i zaniechań); warunkiem ponoszenia odpowiedzialności przez człowieka jest jego wolna wola To nie tylko kategoria prawna, ale i etyczna, religijna i polityczna Odpowiedzialność prawna nie dot. zachowań wewnętrznych – np. myśli Odpowiedzialność prawna – obowiązek ponoszenia przewidzianych przez prawną normę sankcjonującą negatywnych skutków zachowań sprzecznych z dyspozycją normy sankcjonowanej w warunkach określonych przez hipotezę albo negatywnych skutków wystąpienia pewnych zdarzeń, jeśli odpowiedzialność prawna nie łączy się z zachowaniem człowieka, lecz z określonymi faktami niezależnymi od woli człowieka:o Za zachowania własneo Za zachowania cudze (innych podmiotów prawa) – dot. tych, na których ciążą pewne uprawnienia i obowiązki wobec innych podmiotów

Dwa najważniejsze rodzaje odpowiedzialności prawnej:o Odpowiedzialność karna – dot. osób fizycznych (wyjątkowo osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej – od 2002); odpowiadać można tylko za własne czynyo Odpowiedzialność cywilna – dot. osób fizycznych i prawnych oraz jednostek organizacyjnych, które nie mają osobowości prawnej, ale mają prawo występować samodzielnie w obrocie prawnym; odpowiedzialność za własne, ale i cudze zachowania (czyny i czynności prawne), a także za zachowania zwierząt, na zasadzie ryzyka związanego z prowadzeniem określonej działalności (niezależnie od winy zobowiązanego); typy:

Odpowiedzialność z tytułu deliktu (czynu niedozwolonego) – za szkodę powstałą w wyniku naruszenia zakazu lub nakazu (ex delicto); delikt = zawinione wyrządzenie szkody innej osobie np. przez zniszczenie rzeczy [ODPOWIEDZIALNOŚĆ DELIKTOWA] Odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku powstałego na podstawie czynności prawnej (ex contractu) [ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONTRAKTOWA]

Inne ważne rodzaje odpowiedzialności w prawie:o Służbowa – ponoszona przez pracowników wobec pracodawcy z powodu naruszenia obowiązków z wykonywanymi czynnościami służbowymio Parlamentarna (polityczna) – ponoszona solidarnie przez rząd lub jego członków wobec Sejmu z powodu niezgodności działania władzy wykonawczej z wolą parlamentu (wotum nieufności)o Konstytucyjna – odpowiedzialność najwyższych funkcjonariuszy państwa za czyny zawinione niezgodne z konstytucją lub ustawami (delikty konstytucyjne); odpowiedzialność indywidualna o quasi-karnym charakterze przed TRYBUNAŁEM STANU

Istnieje możliwość łączenia różnych rodzajów odpowiedzialności, jeżeli dany czyn spełnia przesłanki odpowiedzialności prawnej z różnych gałęzi prawaB. Przesłanki odpowiedzialności prawnej na przykładzie odpowiedzialności karnej (w zależności od rodzaju odpowiedzialności prawnej różne są jej przesłanki) Popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w miejscu i czasie jego dokonania (nullum crimen sine lege); większa niż znikoma społeczna szkodliwość czynu Swoboda wyboru zachowaniu przy dokonywaniu czynu (brak przymusu)

14

Wiek sprawcy – min. 17 lat Odpowiedni stan zdrowia psychicznego i rozwoju psychicznego w momencie popełnienia czynu Nie zaistniały okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy – np. obrona konieczna, stan wyższej konieczności) Związek przyczynowy między czynem a jego skutkiem – typowy dla danej sytuacji, „zwykły” Czyn dokonany został w stanie winy (nemo crimen sine culpa – nie ma przestępstwa bez winy) – wina = stan psychiczny towarzyszący przestępcy dokonującemu czynu; rodzaje:o Umyślna – sprawca ma zamiar dokonać czynu zabronionego

Zamiar bezpośredni (dolus directus) – chce popełnić czyn Zamiar pośredni/ewentualny (dolus eventualis) – przewiduje możliwość popełnienia czynu i na to się godzi

o Nieumyślna – sprawca nie ma zamiaru popełnić czynu zabronionego Lekkomyślność – sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale bezpodstawnie przypuszcza, że popełnienia tego czynu uniknie Niedbalstwo – sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć powinien i mógł tę możliwość przewidzieć

o Kombinowana – zachodzi wówczas, gdy przestępcze działanie sprawcy objęte jest winą umyślną, a skutek objęty jest winą nieumyślną

C. Fikcja powszechnej znajomości prawa Nieznajomość prawa nie zwalnia od odpowiedzialności prawnej (ignorantia iuris nocet, ignorantia iuris non exculpat – nie usprawiedliwia) Fikcja powszechnej znajomości prawa – założenie, że należycie ogłoszone akty normatywne uważa się za powszechnie znane Jest to założenie kontrfaktyczne – nie porównuje się go z rzeczywistymi faktami Dla ochrony przed niesprawiedliwością czasem przyjmuje się, że nie jest przestępstwem czyn popełniony, gdy nieświadomość jego bezprawności była usprawiedliwiona

15

Rdz. VIII: System prawaA. Pojęcie i rodzaje systemów. Pojęcie systemu prawa System – całość złożona z elementów powiązanych ze sobą wedle pewnych zasad Podział systemów:o Ze względu na genezę:

Systemy naturalne – powstają bez ingerencji człowieka Systemy sztuczne – są dziełami człowieka, z reguły są zaplanowane i celowe

o Ze względu na cechy elementów składowych systemu i więzi między nimi Systemy realne – składają się z realnie istniejących obiektów Systemy pojęciowe (nominalne) – składają się z tworów kultury: wartości, norm, pojęć abstrakcyjnych

System prawa – zbiór powiązanych ze sobą i uporządkowanych generalnych i abstrakcyjnych norm wysłowionych w tekstach aktów pranych i obowiązujących w danym państwie w określonym czasieo Szkoła prawnonaturalna – system prawa to system naturalny (przynajmniej częściowo) i nominalnyo Szkoła pozytywistyczna – system prawa to system sztuczny i nominalny

B. Elementy systemu prawa i związki miedzy nimi Elementami systemu prawa pozytywnego są TYLKO norm prawne (zarówno te wyprowadzone z przepisów prawa, jak i z innych norm (zgodnie z regułami inferencyjnymi)) Związki łączące normy prawne:o Treściowe (badamy normy prawne w ujęciu poziomym)

Logiczne powiązania miedzy normami (normy nie są logicznie sprzeczne) Wspólna podstawa aksjologiczna dla norm należących do systemu Jednolitość języka prawnego (pojęcia używane zawsze w tym samym znaczeniu) Przepisy odsyłające

o Hierarchiczne – wyższą moc obowiązującą mają normy ustanowione przez organ wyżej usytuowany w hierarchii organów; normy niższej rangi nie mogą być sprzeczne z normami wyższej rangi (badamy normy prawne w ujęciu pionowym)o Formalne – czynność konwencjonalna, jaką jest stanowienie prawa, jest skuteczna tylko wówczas, jeśli odbywa się w ramach prawnie określonych kompetencji i procedur (badamy normy prawne w ujęciu pionowym)

Pionowe ujęcie norm prawa jest podstawą funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego Hierarchia aktów prawnych – 1. Konstytucja, 2. Ratyfikowane traktaty międzynarodowe, 3. Ustawy i akty im równe, 4. Akty wykonawcze (np. rozporządzenia), 5. Akty niższego rzędu lub obowiązujące tylko wewnętrznie (np. zarządzenia wewnętrzne)C. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego Poziome ujecie systemu prawa – na podstawie związków treściowych między normami możemy podzielić prawo pozytywne na gałęzie i dyscypliny Pierwotnie w prawie rzymskim istniał podział na prawo publiczne i prywatne, na ius civile (regulowało stosunki między obywatelami Rzymu) i ius gentium (prawo ludów – regulowało stosunki z cudzoziemcami) oraz na ius (prawo ludzkie) i fas (prawo religijne); najważniejszy jest podział na prawo publiczne i prywatne, który zachował się do dziś:o Prawo publiczne – reguluje stosunki między państwem a obywatelem oraz między organami państwao Prawo prywatne – reguluje stosunki między równoprawnymi podmiotami

Systemy prawne w szerokim znaczeniu (zespoły norm i instytucji występujące w kilku krajach równocześnie):o System prawa kontynentalnego (romańsko-germański) – ukształtowany na podstawie prawa rzymskiego i doktryny pozytywizmu prawnego; fundamenty:

Wyłączność (a przynajmniej zdecydowana dominacja) prawa stanowionego jako źródła prawa Zakaz tworzenia prawa przez sądy (zajmują się one wyłącznie jego stosowaniem) Minimalizowana rola innych postaci prawa (np. zwyczajowego) Założenie, że prawo jest racjonalnie zbudowanym systemem i nie powinno być wewnętrznie sprzeczne, ani zawierać luk Kodeks jako najdoskonalsza forma ustawodawstwa

o System common law (anglosaski) – ograniczony wpływ prawa rzymskiego, czy doktryny pozytywizmu prawnego; fundamenty: Prawo jest mozaiką prawa stanowionego, precedensowego, zwyczajowego i zasad słuszności Prawo stanowione ma prymat, ale nie wyłączność Istotna rola sądów formułujących ogólne i abstrakcyjne reguły postępowania System prawa nie jest w pełni racjonalny, spójny, czy pozbawiony luk; stąd większe znaczenie szczegółowych umów prywatnych

D. Podział prawa na gałęzie – Podstawą podziału prawa na gałęzie są:o Charakter regulowanych stosunków społecznych (przedmiot regulacji) – jest to podział podstawowy!; w poszczególnych gałęziach prawa przyjęte zostały różne fundamentalne zasady prawne!!!

Grupa gałęzi prawa publicznego Grupa gałęzi prawa prywatnego Gałęzie sytuujące się na styku dwóch powyższych

o Podmiot regulacji – określenie, kogo dot. prawo; obecnie zanika (np. cześć wojskowa KK, prawo dot. cudzoziemców)

16

o Zakres terytorialny regulacji – prawo o zasięgu ogólnopaństwowym i prawo miejscowe (zasięg lokalny); podział istotny w państwach związkowych

Podział prawa ze względu na metody regulacji: prawnocywilną, prawnoadministracyjną i prawnokarną (penalną) Podział prawa na wewnętrzne i międzynarodowe publiczne (dawna nazwa: prawo narodów):o Prawo wewnętrzne – obowiązuje wewnątrz państwa; dot. jego obywateli; (do prawa wewnętrznego należy prawo międzynarodowe prywatne, które rozstrzyga, w jakim przypadku i w jakim zakresie obce prawo może być stosowane w kraju w sprawach prawa prywatnego)o Prawo międzynarodowe publiczne – prawo między państwami, wynika z umów równorzędnych podmiotów (suwerennych państw i in.), przewaga norm dyspozytywnych związana z brakiem podmiotu zwierzchniego (kilka norm imperatywnych – np. praw człowieka), brak sankcji w rozumienia prawa wewnętrznego, skutkuje w stosunkach wewnętrznych, gdy zostanie uznane przez dane państwo

Prawo wspólnotowe – specyficzny rodzaj prawa w UE; powstaje w wyniku działania instytucji europejskich i wiąże w stosunkach wew. członków UE; stosowane bezpośrednio (brak ratyfikacji)E. Zasada niesprzeczności norm i reguły kolizyjne Wedle teorii pozytywizmu prawniczego system prawa powinien być zupełny i niesprzeczny; rodzaje sprzeczności norm:o Sprzeczności logiczne – postacie:

Jedna norma nakazuje czynić coś, co druga norma czynić zakazuje (w określonych warunkach, przy tym samym adresacie) Jedna norma nakazuje czynić coś, co druga norma czynić dozwala (w określonych warunkach, przy tym samym adresacie) Jedna norma zakazuje czynić coś, co druga norma czynić dozwala (w określonych warunkach, przy tym samym adresacie)

o Przeciwieństwa logiczne – dwie lub więcej norm nakazuje danemu adresatowi różnego rodzaju zachowania, które są niemożliwe do jednoczesnego zrealizowania; spotyka się często przeciwieństwa polegające na tym, że jedna norma wskazuje jakąś regułę postępowania, a druga norma – wyjątek od tej reguły (niemożliwe jest zastosowania obu norm jednocześnie); nie jest to jednak wada systemu prawao Sprzeczności prakseologiczne (praktyczne) – zachowanie się zgodnie z jedną normą unicestwia całkowicie lub w części skutek zachowania zgodnego z drugą

Reguły kolizyjne – służą usuwaniu sprzeczności norm; rodzaje (i jednocześnie kolejność stosowania reguł kolizyjnych!):o Reguła porządku hierarchicznego – norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzęduo Reguła porządku czasowego – norma późniejsza uchyla normę wcześniejsząo Reguła porządku treściowego – norma szczególna uchyla normę ogólną (wprowadza od niej wyjątek)

Reguły kolizyjne są stosowane tylko wówczas, gdy same akty normatywne nie zawierają przepisów derogacyjnych (uchylających) Jeśli jakiś sąd rozpatrując jakąś sprawę uzna np. rozporządzenie RM za sprzeczne z ustawą, może odmówić jego zastosowania, ale taka decyzja nie jest wiążąca dla innych organów państwa, owe przykładowe rozporządzenie obowiązuje nadal; taka sama decyzja TK oznacza ostateczne uchylenie wadliwego prawaF. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie Luki w prawie – podejścia:o W prawie nie ma luk, gdyż ustawodawca uregulował wszystko, co chciał uregulować; to, co znajduje się poza systemem prawa, jest nieistotneo W prawie istnieją luki, gdyż nie wszystkie istotne kwestie zostały uregulowane – ten pogląd jest powszechniejszy

Luką w prawie jest tylko taki brak regulacji, co do którego można racjonalnie twierdzić, że nie jest on przez ustawodawcę zamierzony Luki konstrukcyjne:o Swoista luka w prawie – ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego wbrew zapowiedzi (np. brak rozporządzeń wykonawczych do ustawy)o Techniczna luka w prawie – nie można ustalić norm regulujących daną kwestię, mimo zakończenia procesu legislacyjnego (np. utworzono organ, któremu nie przyznano kompetencji)

Luka aksjologiczna – ustawodawca powinien uregulować jakiś stan rzeczy (w ogóle lub w określony sposób), jeśli kierować się ma pewnymi założeniami aksjologicznymi (luki pozorne – bo istnieją jedynie w opinii ludzi oceniających prawo) Luka logiczna – wynika z istnienia norm sprzecznych i przeciwstawnych logicznie (dochodzi do próżni prawnej). De facto nie istnieją ze względu na stosowanie reguł kolizyjnych Analogia (wniosek z podobieństwa) – metoda usuwania luk w prawie przez stosujących prawo

17

Rdz. IX: Tworzenie prawaA. Pojęcie źródeł prawa W procesie tworzenia prawa uczestniczy państwo; w szerszej perspektywie mówimy też o czynnikach kulturowych i społecznych Źródło prawa w znaczeniu formalnym – akty normatywne (prawotwórcze), zawierające przepisy dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa Źródła prawa w znaczeniu materialnym – ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, politycznym, społecznym i religijnym charakterze, które wpłynęły na treść i formę obowiązującego prawa Źródła prawa w znaczeniu instytucjonalnym – instytucje, które prawo tworzą lub sankcjonują Szerokie ujęcie źródeł prawa – fakty tworzące prawo (fakty prawotwórcze), będące dziełem różnych instytucji, np.: stanowienie ustaw przez parlament, prawotwórcze orzeczenia sądowe, umowy międzynarodowe Źródła poznania prawa – dokumenty, publikacje, inskrypcje itp., w tym akty/organy promulgacyjneB. Sposoby tworzenia prawa w ich historycznym rozwojuB1. Przekształcanie zwyczajów (obyczajów) w prawo Zwyczaj/obyczaj – w miarę trwałe praktykowanie określonych wzorów zachowania przez członków danej zbiorowości ; rodzi się długo, spontanicznie, bez udziału państwa, często wbrew jego woli; grupowy twórca, najczęściej anonimowy; poddaje się głębokiej i powszechnej internalizacji (uznaniu normy zew. za własną) Prawo zwyczajowe powstaje, gdy w danej zbiorowości upowszechni się przekonanie, że istniejące zwyczaje są na tyle istotne, że powinny być sankcjonowane przez organy władzy publicznej i gdy rzeczywiście tak się dzieje ; jest charakterystyczne dla społeczności, w których zmiany społeczne zachodzą powoli, nierewolucyjnie; rozpowszechnione gł. w średniowieczu Współcześnie prawo zwyczajowe jest zjawiskiem rzadkim – art. 56 KC: czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również i te, które wynikają m.in. z ustalonych zwyczajów; normy zwyczajowe nie mogą uchylać norm imperatywnych, ale mają pierwszeństwo przed dyspozytywnymi; prawo zwyczajowe jest też istotne w prawie międzynarodowym Zwyczaj prawny a prawo zwyczajowe (rozróżnienie nie jest wyraźne):o Zwyczaj prawny – pewien ustabilizowany sposób rozumienia prawa, korzystania z uprawnień i wykonywania obowiązków; sposób realizacji prawa już obowiązującego (gł. stanowionego); np. zwyczaj desygnowania na premiera przywódcy ugrupowania, które wygrało w wyborach, wyrzucanie do kosza nieuchwalonych projektów ustaw Sejmu poprzedniej kadencji (zasada dyskontynuacji)o Prawo zwyczajowe – źródło prawa obowiązującego

B2. Kształtowanie prawa na podstawie opinii uczonych jurystów Opinie prawne wybitnych prawników miały moc wiążącą w prawie rzymskim; dziś w islamskim (Koran i Sunna) Obecnie opinie uczonych oddziaływają na ustawodawcę i stosujących prawo jedynie siłą autorytetu intelektualnego ; oczywiście wybitni prawnicy uczestniczą w procesie legislacyjnym (vide lex Makarewicz) Opinie autorytetów naukowych wpływają też na stosowanie prawa – sędziowie posługują się nimi przy orzekaniuB3. Precedensowe orzecznictwo sądowe ( judge-made-law ) Precedens – pierwsze dokonane rozstrzygnięcie jakiejś sprawy służące za przykład lub uzasadnienie przy rozstrzyganiu lub załatwianiu spraw podobnych Precedens jest ważnym źródłem prawa w krajach, które przyjęły zasadę związania sądu precedensem (stare decisis) Sędzia stojąc przed precedensową sprawą, kierując się swoją wiedzą, doświadczeniem i poczuciem słuszności, tworzy odpowiednią regułę decyzji (ratio decidendi); reguła ta, jeśli jest dostatecznie przekonująca i pochodzi od szanowanego autorytetu prawniczego, może stać się precedensem, czyli podstawą kolejnych rozstrzygnięć zapadających przed sądami w podobnych przypadkach Podstawą wyrokowania w sprawach podobnych jest ratio decidendi, a nie obiter dicta (szczególne, niepowtarzalne, incydentalne cechy rozstrzyganego przypadku) Stosowanie precedensu zapewnia znaczą elastyczność prawotwórstwa i odpowiada potrzebie równego traktowania wszystkich, podobnych, ale nie identycznych przypadków rozpatrywanych przed sądami Prawo precedensowe jest rozpowszechnione w krajach anglosaskich (system common law) W Polsce prawo precedensowe nie jest bezpośrednio uznawane za odrębny rodzaj prawa, ale działalność TK i SN jest de facto prawotwórcza Nt. uznania twórczego charakteru wykładni sądowej istnieje jednak spór w doktrynieB4. Stanowienie prawa Prawo stanowione jest współcześnie podstawowym źródłem prawa, zwłaszcza w systemie kontynentalnym Stanowienie prawa jest aktem (procesem) świadomym i celowym; jest to sformalizowany, prospektywny i konstytutywny akt władzy publicznejo Sformalizowanie aktu stanowienia prawa polega na:

Oddaniu go w ręce kompetentnych organów władzy publicznej – najczęściej państwowych, rzadziej samorządowych Podporządkowaniu prawotwórczego działania tych organów określonym procedurom decyzyjnym Nadaniu ustanowionym aktom normatywnym określonej prawnie formy Podaniu aktów normatywnych do wiadomości publicznej w określony prawem sposób, z czym z reguły związane jest uzyskanie mocy obowiązującej i wejście ich w życie

o Charakter prospektywny – akty stanowienia prawa zwrócone są ku przyszłości; lex retro non agit

18

o Konstytutywność – wraz z aktem stanowienia, na mocy decyzji kompetentnego organu władzy publicznej wprowadzane są do systemu prawa lub usuwane zeń normy prawne; stanowienie tworzy lub uchyla normy prawa, nie zaś stwierdza obowiązywanie norm już istniejących; charakter deklaratoryjny mają jedynie fragmenty konstytucji dot. praw i wolności obywatelskich, których źródło przypisuje się przyrodzonej godności człowieka

Kształtowanie prawa własnego przez recepcję prawa obcego – np. wykorzystanie w prawie całej Europie Kodeksu Napoleona, adaptacja cywilnego prawa niemieckiego i szwajcarskiego przez Turcję i Japonię; recepcja prawa nie jest samodzielnym źródłem prawaB5. Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym Prawo ustanowione na mocy zawarcia umowy (prawo konsensualne) jest w istocie prawem stanowionym tyle, że nie jednostronną decyzją władzy publicznej, lecz w drodze porozumienia i układu zawartego między zainteresowanymi podmiotami Najczęściej dot. prawa międzynarodowego, w prawie wewnątrzkrajowym występuje w prawie pracy (układy zbiorowe pracy – są skuteczne również wobec osób trzecich (prawo powszechnie obowiązujące – erga omnes)!!!) oraz relacji państwo-Kościół Ponadto prawo stanowione, by nie było martwe, musi mieć oparcie na zgodzie obywateli i grup społecznych na jego postanowienia Nie zaliczamy do kategorii faktów prawotwórczych umów gł. cywilnych tworzących „prawo” między stronami umowy C. Stanowienie prawa w państwach współczesnych – zasady ogólne. Akty prawne Prawo stanowi „ustawodawca” – jest to termin techniczny języka prawniczego; dot. też twórców prawa o randze niższej od ustawy, choć można też wyróżnić „prawodawcę” Fundamentalne zasady stanowienia prawa w państwach prawnych:o Określenie w konstytucji, jakie fakty związane z funkcjonowaniem organów władzy publ. mają charakter prawotwórczy (ustalenie katalogu i hierarchii źródeł prawa)o Przyznanie kompetencji do stanowienia prawa o najwyższym usytuowaniu w hierarchii i największej mocy prawnej organom parlamentarnymo Uznanie, że skuteczne jest tylko takie stanowienie praw przez te organy, które pozostaje w zgodzie z pewnymi, z góry ustalonymi proceduramio Organy władzy wykonawczej mogą stanowić prawo za zgodą parlamentu, na podstawie uchwalonych przez niego aktów normatywnych, w granicach przyznanych upoważnień oraz w celu ich wykonaniao Jeśli konstytucja to dopuszcza, parlament może przekazać swe uprawnienia ustawodawcze organom wykonawczym (delegacja ustawowa, ustawodawstwo delegowane); zakazane jest natomiast przekazywanie tych uprawnień (zakaz subdelegacji)o (Prawie) Wszystkie akty normatywne są podawane do publicznej wiadomości w sposób urzędowyo Istnieje system kontroli konstytucyjności aktów normatywnych niższych niż konstytucja przez sądy bądź specjalne trybunały konstytucyjne

Tryb prac nad ustawą:o Inicjatywa ustawodawcza – wniesienie projektu ustawy pod obrady parlamentu; parlament ma obowiązek taki projekt rozpatrzyć; Prawo inicjatywy ustawodawczej w RP mają:

Posłowie – 15 lub komisja sejmowa Rada Ministrów – obowiązek przeprowadzenia odpowiednich konsultacji i prac w Radzie Legislacyjnej Senat – analogicznie jw. Prezydent Grupa co najmniej 100 tys. obywateli

o Procedura prac nad projektem ustawy w parlamencie obejmuje: Czytania projektu – trzy; pierwsze w komisjach chyba, że dotyczy ustaw o najważniejszym znaczeniu; pozostałe dwa na posiedzeniach plenarnych Sejmu Prace nad projektem w komisjach – stałych lub specjalnych; proponują poprawki lub sugerują przyjęcie/odrzucenie projektu Głosowania – w komisjach mają charakter rekomendacji dla parlamentu; ostateczne na posiedzeniu plenarnym Sejmu; do przyjęcia ustawy potrzeba, by Sejm uchwalił ją zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów ( quorum ) Prace w Senacie po uchwaleniu ustawy przez Sejm – w komisjach i głosowanie

Odrzucenie ustawy lub wprowadzenie do niej poprawek – ustawa wraca do Sejmu, który może odrzucić decyzje Senatu bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów

Przedstawienie ustawy głowie państwa do podpisu – prezydent ma prawo odmówić (weto zawieszające; weto bezwzględne jest obecnie rzadkie); weto prezydenta może zostać przełamane przez Sejm większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów Ogłoszenie podpisanej ustawy w urzędowym dzienniku promulgacyjnym Kontrola ustawy pod względem zgodności z konstytucją przez TK

W wyniku procesu stanowienia prawa powstają akty normatywne (prawodawcze) Akt normatywny – dokument władzy publicznej zawierający ujęte w przepisy normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych; ma charakter językowy – jest tekstem zawierającym materiał do budowy norm prawnych Tekst autentyczny – należycie ogłoszony w odpowiednim organie promulgacyjnym tekst aktu normatywnego; ma charakter ostatecznie wiążący; dot. też poprawek do aktu normatywnego

19

Tekst jednolity – opublikowanie pierwotnego tekstu aktu normatywnego wraz z naniesionymi nań wszystkimi nowelizacjami; czynione z upoważnienia ustawodawcy np. przez ministra lub Marszałka Sejmu; nie jest tekstem autentycznym (???)D. Budowa aktu normatywnego Elementy aktu normatywnego:o Nazwa rodzajowa aktu normatywnego – ustawa, rozporządzenie itp. o Data uchwalenia/ustanowienia aktuo Tytuł określający zakres przedmiotowyo Preambuła (arenga), czyli uroczysty wstęp – występuje sporadycznieo Część ogólna aktu normatywnego – przepisy wspólne dla norm zawartych w treści przepisów szczegółowych oraz definicje legalne używanych pojęćo Część szczególna – zasadnicza materia aktu normatywnego (Podział na część ogólną i szczególną występuje jedynie aktach normatywnych regulujących cały kompleks stosunków społecznych – gł. kodeksy)o Przepisy przejściowe i końcowe (derogacyjne lub określające termin wejścia aktu w życie) o Podpis odpowiedniego organu

Systematyka aktu normatywnego:o Numeracja artykułów jest ciągłao Akt normatywny bywa podzielony na większe niż artykuły jednostki systematyzujące (patrz: wykład)o Zakłada się, że położenie przepisu w akcie normatywnym zostało przez ustawodawcę świadomie zaplanowane, więc ma ono wpływ na interpretację i wykładnię prawa

E. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski Podział na dwie grupy:o Źródła prawa powszechnie obowiązującego – normy nakładające na podmioty prawa, zwłaszcza na osoby fizyczne ciężary i obowiązki:

Konstytucja Ustawy Ratyfikowane umowy międzynarodowe Rozporządzenia Prawo miejscowe stanowione na podstawie upoważnienia ustawowego przez organy samorządu terytorialnego

o Źródła prawa o charakterze wewnętrznym (interna) – normy obowiązujące jedynie wewnątrz organów władzy publicznej, nakładające obowiązki i ustanawiające uprawnienia w stosunku do jednostek organizacyjnych podległych organowi wydającemu akt normatywny – np.:

Uchwały Rady Ministrów Zarządzenia ministrów i prezydenta

Katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego zawarty w konstytucji jest zamknięty!!! – zapobiega to stosowaniu tzw. prawa powielaczowego Natomiast katalog aktów prawa wewnętrznie obowiązującego i organów uprawnionych do ich wydawania jest otwartyE1. Konstytucja (Ustawa Zasadnicza) Jest tylko jeden akt normatywny o tej nazwie i randze w państwie (wyjątek w państwach złożonych) Najwyższa moc obowiązywania – wymóg zgodności z nią wszystkich innych aktów normatywnych Szczególny tryb uchwalenia i zmiany (konstytucje sztywne – najczęściej występujące; są też konstytucje giętkie – procedura uchwalenia i zmiany taka sama jak przy ustawie – ale są rzadsze) Szczególna treść – podstawowe zasady ustrojowe, organizacja, zadania, kompetencje i wzajemne relacje organów państwa i jednostek samorządu terytorialnego, podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywatelskie Ponadto:o Małe Konstytucje (1919, 1947, 1992) – zawierają najistotniejsze zasady organizacji i funkcjonowania państwa do czasu uchwalenia całościowej konstytucjio Do 1997 istniała praktyka uchwalania ustaw konstytucyjnych – uchwalanych w trybie takim jak dla konstytucji i mających równą z nią moc obowiązywania; wprowadzały trwałe lub czasowe zmiany i uzupełnienia do obowiązującej konstytucji (np. ustawa konstytucyjna z 23.04.1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP)

E2. Ustawa Akt parlamentu, który może zostać uregulowana każda kwestia, niebędąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej Niektóre kwestie muszą być uregulowane przez ustawy – budżet państwa, wolności, prawa i obowiązki obywatelskie i inne sprawy wskazane wprost w konstytucji) Z ustawami muszą być zgodne wszystkie niższe akty normatywne Ustawy zaś muszą być zgodne z ratyfikowanymi traktatami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie Tryb uchwalania ustaw jest przewidziany w konstytucji i regulaminach Sejmu i SenatuE3. Akty normatywne o randze ustawy Prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy miał od 1926 prezydent RP – do dziś trochę ich obowiązuje W latach 1947-1989 prawo wydawania dekretów z mocą ustawy miała Rada Państwa – niektóre obowiązują do dziś

20

Obecna konstytucja (art. 234) przewiduje, że w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w określonym zakresie i granicach Wszystkie powyższe akty o mocy ustawy podlegały/podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniuE4. Umowy międzynarodowe i prawo europejskie Są źródłem prawa wewnętrznego, jeżeli ustanawiają prawa i obowiązki podmiotów działających na terenie państwa zawierającego umowę Ratyfikowane umowy międzynarodowe są uznawane za część krajowego porządku prawnego i za podlegające stosowaniu bezpośrednio, chyba że jest to uzależnione od wydania ustawy Ratyfikacja – czynność konwencjonalna dokonywana przez uprawniony organ (Prezydenta RP), która podpisaną umowę uznaje się za ostatecznie wiążącą dane państwo; umowa wchodzi w życie po zakończeniu ratyfikacji przez wszystkie strony, które ją podpisały Warunkiem ratyfikacji niektórych, najważniejszych umów międzynarodowych jest wyrażenie na to zgody w formie ustawy Umowy międzynarodowe, w wyniku których państwo polskie przekazuje organizacji lub organowi międzynarodowemu niektóre kompetencje organów władzy państwowej mogą być ratyfikowane dopiero po uzyskaniu zgody wyrażonej w ustawie uchwalonej przez każdą z izb większością 2/3 przy quorum wynoszącym połowę ustawowej liczby członków każdej z izb (alternatywnie można rozpisać referendum ogólnokrajowe) (art. 90 Konstytucji) W razie sprzeczności ratyfikowana umowa międzynarodowa ma pierwszeństwo przed ustawą W przypadku przystąpienia Polski do org. międzynarodowej, w ramach której obowiązuje prawo stanowione przez tę organizację, prawo to ma pierwszeństwo przed ustawami w razie kolizji (w praktyce dot. prawa europejskiego) (art. 91)E5. Rozporządzenia wykonawcze Kto wydaje: Rada Ministrów, premier, ministrowie „resortowi”, prezydent, KRRiT Wydawane (1.) na podstawie szczegółowego upoważnienia lub zobowiązania ustawowego przez uprawnione konstytucyjnie organy państwa i (2.) w celu wykonania ustawy Muszą zawierać odwołania do przepisu ustawy, na podstawie którego zostały wydane Rozporządzenia muszą:o Być zgodne z aktami wyższego rzędu (konstytucją, ustawami i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi)o Dotyczyć tylko tych kwestii które obejmuje nakaz lub upoważnienie zawarte w ustawie (nie mogą przekroczyć zakresu ustawowego)

Do wydania może być upoważniony np. jeden minister, kilku ministrów lub jeden minister w porozumieniu z innym/-i Organ, który został upoważniony, nie może przekazać tego upoważnienia innemu organowiE6. Uchwały normatywne Sejmu i Senatu Wg konstytucji nie należą do katalogu aktów prawa powszechnie obowiązującego Najważniejsze są tu regulaminy Sejmu i Senatu, które częściowo mają cechy charakterystyczne dla aktów prawa wewnętrznie obowiązującego, a częściowo – aktów prawa powszechnie obowiązującego (stosunki Sejmu i Senatu z innymi organami państwa) Istnieją też uchwały nienormatywne, ale to nie o nich tu mowa (np. z okazji 600-lecia UJ)E7. Pozostałe sprawy związane z aktami normatywnymi Do wejścia w życie konstytucji, ustaw, rozporządzeń i aktów prawa miejscowego konieczna jest ich promulgacja (ogłoszenie):o Konstytucja, ustawy, rozporządzenia oraz ratyfikowane umowy międzynarodowe są ogłaszane w „Dzienniku Ustaw RP”o Akty prawa miejscowego są zwykle ogłaszane w dziennikach urzędowych lub np. przez rozplakatowanie lub podanie do wiadomości w formie ogłoszenia wywieszonego w siedzibie władz gminyo Akty normatywne o charakterze wew. są ogłaszane w Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski” lub innych dziennikach urzędowycho Bywają też akty, które nie są w ogóle ogłaszane

Sprostowanie błędów w druku aktów – następuje w drodze obwieszczenia w tym samym dzienniku urzędowym, w którym akt był ogłoszony Kodeksy – szczególny akt prawny wydany w formie ustawy, który reguluje kompleksowo całość lub zasadniczą część stosunków składających się na daną sferę życia publicznego; zajmuje centralną pozycję wśród uregulowań prawnych w danej dziedzinie życia Kodyfikacja prawa – całościowe, kompleksowe uregulowanie danej sfery życia publicznego w sposób, który może stanowić odstępstwo, niekiedy zupełnie zasadnicze i nowatorskie, od uregulowań dotychczasowych Inkorporacja prawa – kompilacyjne zestawienie tekstów aktów normatywnych dot. danego zagadnienia lub danej sfery życia publ. bez dokonywania zmian w treści tych aktów; służy łatwiejszemu posługiwaniu się materiałem normatywnym; jedną z jej form jest tekst jednolityF. Polityka prawa. Racjonalność w tworzeniu prawa Powody i cele tworzenia prawa:o Teorie prawnonaturalne – zadaniem ustawodawcy jest oficjalne zadeklarowanie zasad prawa wyższego – naturalnego; potrzeba tworzenia prawa słusznego, odpowiadającego poczuciu sprawiedliwościo Pozytywizm prawniczy – racje przemawiające za uchwaleniem aktu normatywnego (ratio legis); ustalenie tego, co chciał osiągnąć ustawodawca dokonuje się ex post, gł. na podstawie analizy przepisów prawa stanowionego; odtworzenie ratio legis ma szczególne znaczenie przy dokonywaniu wykładni prawa, zwłaszcza celowościowej

Polityka prawa – ma prowadzić przede wszystkim do znalezienia empirycznie sprawdzonych i skutecznych środków osiągania zamierzonych celów etycznych lub politycznycho L. Petrażycki – zadaniem polityki prawnej jest urzeczywistnienie miłości powszechnej

21

Idea racjonalności ustawodawcy (dziedzictwo Oświecenia; najsilniejsze w nurcie pozytywizmu prawniczego):o Przyjęcie założenia, że wiedza, szczególnie naukowa, jest w stanie dostarczyć nam dostatecznie wiele informacji o świecie, aby móc przewidywać skutki własnych działań i decyzjio Wyznaczanie celów możliwych do osiągnięcia w świetle wiedzy o rzeczywistości dostępnej działającemuo Kierowanie się spójnym systemem wartości, tzn. m.in. uporządkowaniu różnych celów cząstkowych i naczelnych w niesprzeczną hierarchięo Wyznaczanie adekwatnych środków prowadzących do osiągnięcia wyznaczonych celów

Racjonalne prawodawstwo powinno być o Cele regulacji prawnej powinny być, w świetle wiedzy o rzeczywistości, możliwe do osiągnięcia, a koszt osiągnięcia tych celów nie powinien przekraczać ich wartości (nie tylko w sensie ekonomicznym)o Należy ustalić adekwatne środki prowadzące do osiągnięcia celów; niekoniecznie właściwe muszą być środki prawne (zakazy, nakazy lub dozwolenia); należy też zastanowić się nad kosztami zastosowania się konkretnych środków

Stąd wynika wieloraka kontrola projektu aktu prawnego, długość procedury legislacyjnej, konieczność określenia przewidywanych kosztów realizacji ustawy w uzasadnieniu jej projektu, czy uzupełnienia projektu opinią prawną o jego zgodności z prawem UE Racjonalność działań powinna być oceniana w świetle rzeczywistej wiedzy i preferencji aksjologicznej działającego – punkt widzenia zależy od punktu siedzenia Do idei racjonalności tworzenia prawa nawiązuje się najczęściej przy dokonywaniu wykładni prawa

22

Rdz. X: Wykładnia prawaA. Pojęcie wykładni prawa Wykładnia (interpretacja prawa) – proces ustalania właściwego znaczenia przepisów prawnych albo produkt tej czynności Przedmiotem wykładni nie są normy, ale przepisy prawa – wykładnia służy wyprowadzeniu norm z przepisów prawa Stanowiska nt. wykładni:o Klasyfikacyjna koncepcja wykładni – Wykładni dokonuje się tylko o tyle, o ile wymagają tego niejasności tekstu – chodzi o usunięcie niejasności; potrzeba dokonania wykładni wynika z:

Nieuniknionych, naturalnych niejednoznaczności języka naturalnego i języka prawnego, w którym pisane są teksty aktów normatywnych Błędów popełnionych przez ustawodawcę, który nie zawsze w sposób precyzyjny posługuje się językiem Zamierzonych i świadomie wprowadzonych przez ustawodawcę niejednoznaczności i nieostrości wypowiedzi normatywnych, co ma czasem związek z rozchwianiem jego preferencji aksjologicznych i politycznych, lub bywa rezultatem chęci pozostawienia stosującym prawo większego luzu decyzyjnego albo obywatelom – większej swobody działania Ze „starzenia się” regulacji normatywnych, pojawieniu się różnic między regulacją normatywną a rzeczywistością

o Derywacyjna koncepcja wykładni – Wykładni dokonuje się w każdym przypadku ustalenia normy prawnej; wykładnia jest konieczna do wyprowadzenia normy z przepisów

Wykładnia praw jest konieczna zawsze – nie tylko w przypadkach wymienionych przy okazji koncepcji klasyfikacyjnej Jeżeli przyjmiemy rozróżnienie przepisu i normy prawnej to należy przyjąć, że wykładni dokonujemy w każdym przypadku ustalania sposobu zachowania na podstawie przepisów

B. Teorie wykładni prawaB1. Teoria wykładni statycznej Wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone znaczenie Tak długo, jak przepis obowiązuje, obowiązuje jego znaczenie i nie powinno tego znaczenia swobodnie modyfikować Zwana też wykładnią subiektywną – bo ustalamy, co ustanowił określony legislator Ten typ wykładni służy stabilności prawa oraz pewności prawa i obrotu prawnego Z drugiej strony petryfikuje (usztywnia) rozumienie przepisów prawa, co może prowadzić do problemówB2. Teoria wykładni dynamicznej Nie wolno wiązać znaczenia przepisów prawnych wyłącznie z wolą historycznego ustawodawcy, bo to prowadzi do konserwowania stosunków prawnych w anachronicznej postaci Starym przepisom należy nadawać treść dostosowaną do współczesnych potrzeb Zwana wykładnią obiektywną – zmierza do ustalenia praw i obowiązków adresatów prawa, jakie są przewidziane przez prawo tu i teraz obowiązujące, a nie jakie uznawał za właściwe ustawodawca sprzed lat Racjonalny ustawodawca raczej nie chce, by dawne przepisy zachowały stare znaczenie, więc milcząco dozwala nadawać im znaczenie nowe Trzeba uważać – między nadawaniem nowego znaczenia starym przepisom, a tworzeniem nowego prawa (wykładnia contra legem) jest cienka granicaB3. Teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy” Modyfikacja teorii wykładni dynamicznej – łagodzi jej niedogodności (zarzut nadmiernej dowolności) Wskazówką, jaką należy posługiwać się interpretując prawo, są preferencje aksjologiczne, wiedza o rzeczywistości, cele polityczne itp. ustawodawcy czynnego w momencie dokonywania interpretacji Współczesna polska nauka prawa skłania się raczej ku dwu ostatnim teoriom – SN w jednym z wyroków (1998) zaproponował, by wykładnia statyczna obowiązywała przede wszystkim w odniesieniu do przepisów uchwalonych niedawno, a wykładnia dynamiczna – przepisów starszychC. Założenie racjonalności ustawodawcy Skoro prawa ma być racjonalne, to i ustawodawca (prawodawca) też Ma to ważne znaczenie w procesie wykładni prawa – jako założenie przyjmuje się racjonalność ustawodawcy Interpretując prawo zakładamy, że ustawodawca dokonał wyboru celów i ze względu na nie sformułował przepisy prawne – wykładnie przepisów przeprowadza się więc taki sposób, aby w praktyce osiągnąć cele przyjęte przez ustawodawcę Założenia racjonalności ustawodawcy nie poddajemy porównaniu z rzeczywistymi faktami (założenie kontrfaktyczne)D. Rodzaje wykładni prawaD1. Zróżnicowanie wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący (najważniejsze i najczęściej występujące są wykładnia urzędowa i operatywna, w szczególności sądowa) Wykładnia autentyczna – dokonywana przez podmiot, który przepis ustanowił; zasięg i moc obowiązywania wykładni odpowiada zasięgowi i mocy obowiązywania przepisu (w sensie terytorialnym i hierarchicznym); najczęściej występuje w odniesieniu do aktów wykonawczych wobec ustawy Wykładnia legalna – dokonywana przez upoważniony do tego organ państwa; w stosunku do ustaw mogły to robić Rada Państwa PRL (1952-89) i TK (1989-97); obecnie nie ma organu upoważnionego do takiej wykładni, ale można by się zastanowić, czy orzeczenia TK są wykładnią legalną, czy operatywną;

23

o Wykładnia legalna delegowana (urzędowa) – szczególne upoważnienie do dokonywania legalnej wykładni określonych przepisów przez wskazany organ państwa zawarte w treści aktu normatywnego zawierającego podstawową regulację pewnej dziedziny prawa lub w kacie powołującym taki organ (bywa stosowana w odniesieniu do ratyfikowanych umów międzynarodowych)

Wykładnia operatywna (wykładnia organów stosujących prawo) – dokonywana na użytek aktów stosowania prawa objętych kompetencją danego organu przez wszystkie organy władzy publicznej (ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej); wiąże organ dokonujący wykładni i podmioty, wobec których prawo jest stosowane; szczególna rola wykładni SN (formalnie nie jest powszechnie wiążąca, ale w praktyce tak ze względu na autorytet SN, a także NSA i TK):o W przypadku stwierdzenia zasadności kasacji (zarzut sprzeczności z prawem orzeczenia sądu drugiej instancji) przez SN uchyla on zaskarżone orzeczenie (wyjątkowo może je zmienić i orzekać co do istoty sprawy) – sąd, któremu sprawa została przekazana do ponownego rozpatrzenia jest związany wykładnią prawa dokonaną przez SN; inne sądy zaś nie, aczkolwiek wykładnia taka oddziałuje pośrednio na orzecznictwo sądów, gdyż tezy i uzasadnienia orzeczeń są publikowaneo SN może podejmować uchwały, jeżeli uzna, że celowe jest wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie. Uchwały te nie dot. konkretnych spraw; dochodzi do nich na wniosek określonego organu lub jest to odpowiedź na pytanie prawne; nie wiążą one bezpośrednio nikogo, ale zachowanie niezgodne z tak zinterpretowaną normą uznane byłoby za naruszenie prawa o SN może podejmować uchwały, gdy przedstawi mu się do rozstrzygnięcia tzw. zagadnienie prawne, budzące poważne wątpliwości w konkretnej sprawie; wiążą one sąd, który takie zagadnienie przedstawiło Uchwały SN w składach siedmioosobowych zapadające w dwóch powyższych trybach mogą uzyskać moc zasad prawnych, jeżeli SN tak postanowi, zaś zapadające w składzie całej izby SN, połączonych izb lub całego składu SN uzyskują taką moc z chwilą ich podjęcia; wiąże ona wówczas wszystkie sądy, z SN włącznieo Do 1989 istniały wytyczne SN, które były wiążącą dla sądów wykładnią określonych przepisów

Wykładnia doktrynalna – dokonywana przez prawników prywatnie wykładnia prawa; nie ma ona mocy dla nikogo wiążącej; jeżeli oddziałuje na organy stosujące prawo, to siłą autorytetu intelektualnego osób jej dokonującychD2. Zróżnicowanie wykładni ze względu na sposób jej dokonywania (kolejność odpowiada ważności rodzajów wykładni wg doktryny pozytywistycznej) Wykładnia językowa (językowo-logiczna) – interpretacja przepisów prawnych wg reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka prawnego i naturalnego, a także reguł logiki formalnej i prawniczej Wykładnia systemowa – ustalanie rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego, w całej gałęzi prawa, a także ze względu na zasady systemu prawa lub zasady danej gałęzi prawa; założenie, że racjonalny ustawodawca nieprzypadkowo umieścił przepis tu, a nie gdzie indziej Wykładnia funkcjonalna (celowościowa, teleologiczna) – ustalenie znaczenia przepisu zgodnie z domniemanym celem (ratio legis – zamierzony stan rzeczy będący rezultatem stosowania i przestrzegania prawa), jaki chciał osiągnąć ustawodawca stanowiąc ten przepis, gałąź prawa lub cały system prawa Wykładnia porównawcza – ustalanie znaczenia przepisów przez porównanie ich z innymi, podobnymi przepisami o ustalonym znaczeniu i wyciąganiu stąd wniosków co do znaczenia przepisów interpretowanycho W układzie synchronicznym – porównuje się przepisy obowiązujące w różnych (np. narodowych) systemach prawao W układzie diachronicznym (wykładnia historyczna) – porównuje się obecne przepisy z podobnymi przepisami niegdyś obowiązującymi

D3. Zróżnicowanie ze względu na wyniki (zakres) wykładni Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła) – występuje, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych rodzajów wykładni wybierzemy to, które zostało ustalone dzięki zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcji języka; stosowana gł. w prawie karnym (zasada nullum crimen sine lege poendi – nie ma przestępstwa bez ustawy), gdzie nie można stosować wykładni rozszerzającej Wykładnia rozszerzająca – polega na przyjęciu szerszego znaczenia przepisu niż wynikałoby to z interpretacji językowej (literalnej) po porównaniu wykładni językowej z systemową lub celowościową Wykładnia zwężająca – przyjęcie węższe rozumienie przepisu, niż wynikałoby to z wykładni literalnej również po porównaniu wykładni językowej z systemową lub celowościowąE. Reguły interpretacyjne i inferencyjne. Topiki prawnicze Reguły interpretacyjne pozwalają ustalić właściwe znaczenie przepisów prawa – są częścią zespołu reguł pozwalających na wyprowadzanie norm prawnych z przepisów prawa Raczej nie są dziełem ustawodawcy – zostały wypracowane przez naukę i praktykę prawniczą; ich obowiązywanie nie jest narzucone z góry Reguły interpretacyjne językowej wykładni prawa:o Do tekstu przepisu nie wolno niczego dodawać ani niczego odejmowaćo Zwrotom języka prawnego nie należy bez wyraźnego powodu nadawać innego znaczenia niż to, które zwroty owe mają na gruncie języka naturalnegoo Jeżeli w danym akcie normatywnym użyty jest specyficzny zwrot (termin) języka prawniczego, należy rozumieć go zgodnie ze znaczeniem nadanym mu w tym językuo Zwroty jednobrzmiące użyte w tekście aktu normatywnego należy rozumieć tak samo (jednolicie)o Zwrotów brzmiących odmiennie nie należy interpretować jednolicie, lecz odmiennie

24

o Wyjątków od reguł ogólnych nie wolno interpretować rozszerzająco M. Zieliński proponuje, by podzielić dyrektywy wykładni prawa na zasady (najogólniejsze), reguły i wskazówki (najbardziej szczegółowe) Oprócz tego stosuje się:o Reguły interferencyjne – logiczne reguły wnioskowań prawniczych; rozszerzają granice systemu prawa, bo pozwalają (w imię logicznej spójności) na wyprowadzanie nowych norm z obowiązujących norm prawnych; najczęściej wykorzystywane reguły interferencyjne:

Jeżeli ktoś jest uprawniony do czegoś „więcej”, uprawniony jest też do czegoś „mniej” Jeżeli komuś jest zakazane czynić coś „mniej”, tym bardziej jest mu zakazane czynić coś „więcej” Jeśli kogo, i tylko jego, dot. jakiś zakaz lub nakaz zachowania lub gdy zachowanie powinno nastąpić w pewnych warunkach, to innych podmiotów lub w innych warunkach niż wskazane w hipotezie normy zakaz lub nakaz nie dotyczy (wnioskowanie a contrario – z przeciwieństwa) Wnioskowanie przez analogię (z podobieństwa) – szczególnie ważne przy usuwaniu luk w prawie; zabroniona w niektórych działach prawa – szczególnie prawie karnym; dwie postacie analogii:

Analogia z ustawy – stosowanie do stanu rzeczy nieuregulowanego przez prawo regulacji dot. stanu podobnego; stosowana gł. w prawie cywilnymAnalogia z prawa – sformułowanie nowej normy, która regulowałaby stan rzeczy objęty luką, na podstawie domniemanych preferencji aksjologicznych ustawodawcy oraz zasad prawa/gałęzi prawa; szczególnie krytykowana przez naukę prawa

[analogia jest charakterystyczna dla prawa prywatnego, przeciwieństwo – prawa publicznego; z reguły nie występują razem w jednej dziedzinie prawa] Wnioskowanie z celu na środki – cel uświęca środki ; istnieje spór w doktrynie, ale można przyjąć, że dla osiągnięcia celu o niekwestionowanej, wysokiej wartości można wykorzystać środki zabronione przez prawo, o ile szkodliwość środka (wartość dobra poświęconego) jest niższa od wartość dobra osiąganego/chronionego (stąd obrona konieczna i stan wyższej konieczności w prawie karnym)

o Topiki prawnicze – prawnicze maksymy, paremie, reguły rozumowania i postępowania wypracowane przez kulturę prawniczą; nazwa pochodzi od toposu – wskazują one miejsce wspólne, gdzie prawnicy spotykają się w sensie intelektualnym

Np. w razie wątpliwości należy interpretować na korzyść oskarżonego

25

Rdz. XI: Przestrzeganie i stosowanie prawaA. Pojęcie przestrzegania i stosowania prawa Przestrzeganie prawa jest zachowaniem adresata normy prawnej zgodnym z treścią dyspozycji tej normy w warunkach określonych w hipotezie; motywacje wew. nie są ważne; stan przeżyć psychicznych jest natomiast brany pod uwagę i ma znaczenie w przypadku ustalania winy czy oceny doniosłości nieprzestrzegania prawa; obowiązuje zarówno pierwotnych, jaki wtórnych adresatów norm Nieprzestrzeganie prawa może polegać na:o Zachowaniu niezgodnym z prawem (contra legem) – polega na działaniu lub zaniechaniu niezgodnym z treścią dyspozycji normy bezwzględnie wiążącej w warunkach określonych jej hipotezą; np. działanie wbrew zakazowi, niezrealizowanie zachowania nakazanego; zwykle osoba łamiąca prawo stara się ukryć ten fakt, bo liczy się z karą

Obywatelskie nieposłuszeństwo – wyrażenie sprzeciwu wobec działań władzy publicznej treści norm, które uważa się za niesłuszne; czynione manifestacyjnie, bez ukrywania się; zgoda na poniesienie kary; potępiane co do zasady przez doktrynę pozytywistyczną, tolerowane przez doktrynę prawnonaturalną i realistyczną

o Zachowaniu obok prawa (praeter legem) Nadużycie prawa podmiotowego – działanie zgodne z literalnym brzmieniem przepisu, ale jednocześnie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub tzw. społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy Omijanie prawa – osiąganie celu zabronionego przez jedną normę w taki sposób, że adresat podejmuje zachowanie, które pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, a nie normy obchodzonej; istota obejścia prawa jest zazwyczaj określona nie w przepisach, lecz przez doktrynę i przez orzecznictwo sądów (pamiętacie dzieci takie pojęcie jak „falandyzacja prawa”?)

Stosowanie prawa – sformalizowane działanie kompetentnych organów władzy publ. polegające na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych indywidualnych i konkretnych (zakres pojęcia mieści się w zakresie „przestrzegania prawa”); znaczna część aktów stosowani prawa jest czynnościami konwencjonalnymi; organ stosujący prawo musi go jednocześnie przestrzegać, inaczej jest podstawa do uchylenia decyzji/wyroku Korzystanie przez osoby fizyczne i inne podmioty praw nie będące organami władzy publicznej z przyznanych im uprawnień nie jest stosowaniem prawaB. Ideologie stosowania prawa Ideologia decyzji związanej – decyzje zapadające w procesie stosowania prawa powinny być całkowicie zdeterminowane treścią norm prawnych; same normy nie podlegają ocenie/ewent. ocena nie może wpłynąć na treść decyzji; pozytywizm prawniczy [wyższość lex] Ideologia decyzji swobodnej – wartościami naczelnymi w procesie stosowania prawa powinny być: celowość, skuteczność, sprawiedliwość; w skrajnych przypadkach dopuszcza uchylenie się od stosowania prawa; jeżeli mamy do czynieni z orzecznictwem sądowym, prawo jest tworzone przez sędziów i jego rola jest niemniejsza niż prawa stanowionego; podejście prawnonaturalne [wyższość ius] Ideologia praworządnej i racjonalnej decyzji (L. Wróblewski; prób znalezienia rozwiązania pośredniego) – ścisłe przestrzeganie prawa obowiązującego przez organy władzy publicznej, prymat prawa stanowionego, ale jednocześnie możliwość dokonywania ocen norm prawa (bez możliwości orzekania wbrew nim); w procesie stosowania prawa można i należy uwzględnia rozmaite cele i ideały, nie tylko te wyrażone w prawie stanowionym Tak na marginesie – Spór o ius i lex:o Ius – prawo sprawiedliwe, słuszne, choć nieobowiązujące w formalnym znaczeniu terminu „obowiązywanie”; utożsamiane z prawem naturyo Lex – ustawa, akt prawa stanowionego przez państwo, prawo pozytywne

C. Proces stosowania prawa i jego etapy – stosowanie prawa jest działaniem, a więc procesem decyzyjnym; jego etapy: Wstępne ustalenie prawdopodobieństwa wystąpienia faktu mającego znaczenie prawne – inicjuje proces stosowania prawa; na życzenie „strony” lub z urzędu Ustalenie zaistnienia faktu, z którym istniejące normy wiążą określone skutki prawne – dwie drogi:o Udowodnienie faktu – dokonywane w trakcie postępowania dowodowego; elementy:

Rozstrzygnięcie co do ciężaru dowodu – co do zasady, udowodnienie przed organami władzy zaistnienia faktu i przedstawienie jego obrazu należy to tego, kto uważa, że z tego faktu wynikają określone skutki prawne (art. 6 KC); zasada domniemania niewinności oskarżonego w KK Rodzaje dowodów dopuszczalnych w postępowaniu – zależą od dziedziny prawa i rodzaju postępowania; ogólna zasada mówi o dopuszczeniu do postępowania wszelkich środków dowodowych, które mogą się przyczynić do wyjaśnienia sprawy, pod warunkiem, że nie są sprzeczne z prawem Sposób oceny dowodów przez organ stosujący prawo (bo mogą być nieprawdziwe) – dwie teorie dowodowe:

Teoria swobodnej oceny dowodów – uznanie dowodów za wiarygodne i pozwalające ustalić prawdziwy obraz faktu należy do organu stosującego prawo; organ ten kieruje się swą wiedzą o rzeczywistości i doświadczeniem życiowym (teoria częściej spotykana)Teoria związanej oceny dowodów (formalna teoria dowodowa) – z mocy samego prawa istnieją dowody bardziej i mniej wiarygodne, a także takie, których nie należy uwzględnić; ustalenie faktu może się opierać wyłącznie na „dobrych” dowodach,

26

dowody „gorsze” muszą ustąpić „lepszym”; stosowana gł. w średniowieczu; dziś np. zasada, że fakty ustalone w procesie karnym uznaje się za niepodważalne w procesie cywilnym

Cele postępowania dowodowego – zwykle jest to ustalenie prawdy materialnej (obrazu faktów zgodnego z ich rzeczywistym przebiegiem – prawo karne i administracyjne), rzadziej prawdy formalnej (sądowej; obrazu faktów, na jaki godzą się strony postępowania przed organami władzy publicznej – prawo cywilne)

Należy pamiętać, że organ stosujący prawo dowiaduje się o faktach ex post i pośrednio z różnego rodzaju wtórnych źródeł; źródła te ukazują pewien obraz faktów, ale nie są tym faktem; między faktem a jego obrazem w źródle zachodzą nieuniknione odkształcenia

o Przyjęcie określonych domniemań prawnych – domniemanie (praesumptio) jest wnioskowaniem, które wykorzystuje następujący schemat rozumowania: jeżeli zjawiska należące do typu A i należące do typu B łączy wysoki stopień współwystępowania, to pojawienie się konkretnego i udowodnionego zjawiska „a” łączy się najprawdopodobniej z pojawieniem się nieudowodnionego zdarzenia „b”; rodzaje domniemań:

Domniemania faktyczne – organ stosujący prawo może, ale nie musi, wyciągać wnioski co do zaistnienia nieznanego faktu na podstawie innych znanych faktów Domniemania prawne – nie odwołujemy się do naszej wiedzy czy intuicji, lecz wprost do norm prawnych: prawo nakazuje uznać za istniejący fakt A, mimo że nie został on udowodniony, jeżeli został udowodniony fakt B, który z A współwystępuje; domniemanie prawne musi wynikać wprost z przepisów prawa i musi być wiążące (!!!), ale z reguły można je obalić przez udowodnienie, że fakt A w rzeczywistości nie zaistniał (domniemanie wzruszalne). Bywają też domniemania prawne niewzruszalne (zwykle powiązane z niepodjęciem pewnych działań przez podmiot w przyznanym mu na to czasie)

Ustalenie treści obowiązujących norm prawnych, określających skutki prawne zaistnienia faktu – etapy:o Ustalenie, czy wchodzące w rachubę przepisy obowiązują w danym czasie i miejscu (organ stosujący prawo podejmuje decyzję walidacyjną)o Wyprowadzenie norm/-y z przepisów, co powiązane jest z dokonaniem wykładni

Subsumpcja (podciągnięcie faktu pod normę) i podjęcie decyzji – ustalenie skutków prawnych danego faktu w świetle danej normy, czyli podjęcie decyzji władczej; to wszystko jest skomplikowane, w doktrynie są spory, ale darujmy sobie ; skutkiem stosowania prawa nie zawsze są sankcje Wykonanie decyzji – może być przekazane przez organ decydujący innym organom publicznymD. Stanowienie a stosowanie prawa – w doktrynie (prawo kontynentalne) stanowienie i stosowanie prawa są oddzielane, można jednak uznać, że stanowienie prawa jest szczególnym przypadkiem jego stosowania (norm kompetencyjnych i procedury prawodawczej); podstawowa różnica jest taka, że w wyniku stanowienia prawa powstają normy generalne i abstrakcyjne, a stosowania prawa sensu stricte – indywidualne i konkretne; w prawie anglosaskim stosowania i stanowienia prawa oddzielić się w zasadzie nie da.E. Znajomość prawa a jego przestrzeganie Aby prawo było przestrzegane, musi być znane – ignorantia iuris nocet nie tylko obywatelom Stąd wynika konieczność ogłaszania aktów prawa, również tych o charakterze wewnętrznym Generalnie obywatele słabo znają prawo – powody:o Ogromna i rosnąca liczba obowiązujących aktów prawnycho Nieustanne modyfikacje prawa stanowionegoo Wyspecjalizowanie prawa i operowanie trudnym językiemo Trudna dostępność urzędowych dzienników i ich wysoka cena

Społeczeństwo zbiera informacje o prawie głównie na podstawie:o Informacji w mediacho Osobistych kontaktów z organami stosującymi prawoo Szkoleń pracowniczych, rzadziej samokształceniao Informacji uzyskanych od zawodowych prawników

F. Skuteczność prawa Skuteczność prawa rozumiana bywa na różne sposoby:o Skuteczność finistyczna – prawo traktowane jest jako środek do celu; osiągnięcie tego celu dzięki przestrzeganiu prawa oznacza, iż jest ono skuteczne; założenie, że każdy prawotwórca dąży do osiągnięcia jakiegoś celu i służy mu do tego ustanowione przez niego prawo („przestrzeganie prawa jest warunkiem jego skuteczności”)o Skuteczność behawioralna – skuteczność sprowadzamy do samego faktu podporządkowania się adresatów postanowieniom skierowanych do nich norm („nieprzestrzeganie prawa świadczy o jego nieskuteczności”); trzeba jednak, że zachowanie zgodne z normą może być efektem przypadku bądź konformizmu lub oportunizmuo Skuteczność aksjologiczna – adresaci akceptują i internalizują wartości, które legły u podstaw ustanowionych przez prawodawcę norm prawnych; ułatwia skuteczność behawioralną

27

Rdz. XII: Stosunki prawneA. Pojęcie stosunku prawnego – Stosunki prawne są rodzajem stosunków społecznych uregulowanym przez normy prawne. Pojęcie to opisuje zależności między podmiotami prawaB. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego Stosunki prawne powstają, ulegają zmianie i wygasają (ustają) na skutek faktów prawnych Fakty prawne:o Zdarzenia – wydarzenia niezależne od woli ludzkiejo Zachowania – wydarzenia zależne od woli ludzkiej

Czynności konwencjonalneCzynności prawne – wymagają oświadczenia woli i zmierzają do wywołania skutków prawnych; podejmowane przez osoby fizyczne lub prawneAkty tworzenia prawa – czynności władcze organów władzy publicznej; przebieg musi być w pełni zgodny z normatywnym wzorcemAkty stosowania prawa – czynności władcze organów władzy publicznej; przebieg musi być w pełni zgodny z normatywnym wzorcem

CzynyZgodne z prawem – nakazane lub dozwoloneNiedozwolone – przestępstwa, wykroczenia, delikty prawa cywilnego

Oświadczenie woli – przekazanie innej osobie komunikatu w jakiejkolwiek formie (byle dostatecznie jasne i skuteczne), że chce się ustanowić, znieść lub zmienić pewien stosunek prawny Elementy stosunku prawnego to:o Podmioto Przedmioto Treść

C. Podmioty (strony) stosunku prawnego – osoby (adresaci norm regulujących ów stosunek), które w nim występują jako uprawnione lub zobowiązane do określonego zachowania się względem innych osób będących uczestnikami tego samego stosunku prawnego Podmioty stosunków prawnych w prawie konstytucyjnym – np. państwo, organy władzy, jednostki samorządu teryt. i ich organy, naród, obywatele w różnych rolach Podmioty stosunków prawnych w prawie administracyjnym – organy państwa i samorządów, obywatele w różnych rolach, cudzoziemcy, instytucje Podmioty stosunków prawnych w prawie karnym – państwo reprezentowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, sprawcy czynów Podmioty stosunków prawnych w prawie cywilnym – osoby fizyczne i osoby prawne, ułomne osoby prawneo Osoby fizyczne – każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci

Zdolność prawna – zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków; możność uczestniczenia w stosunkach prawnych; ma ją każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci; nie można jej ograniczyć ani odebrać; pewne elementy zdolności prawnej ma niekiedy dziecko poczęte, lecz nienarodzone (nasciturus) Zdolność do czynności prawnych – zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań; pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie, które nie są częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnione

Osoby, które ukończyły 13 lat lub osoby częściowo ubezwłasnowolnione dysponują ograniczoną zdolnością do czynności prawnych; czynności prawne za nie dokonują przedstawiciele prawniCzynność dokonana przez osobę całkowicie pozbawioną zdolności do czynności prawnych (poniżej 13 lat lub całkowicie ubezwłasnowolniona) jest z mocy prawa nieważna, chyba że jest to umowa powszechnie zawierana w drobnych bieżących sprawach życia codziennego oraz taka osoba nie została rażąco pokrzywdzona

o Osoby prawne – twór prawny powstały na podstawie i zgodnie z KC lub innych przepisów; zwykle dysponuje pewnym majątkiem; działa przez swoje organy

Podział osób prawnych (w praktyce zaciera się):Zrzeszenia – dla ich istnienia potrzebne jest zgrupowanie pewnej liczby osób fizycznychZakłady – dla ich istnienia potrzebne jest zgrupowanie pewnego majątku

Tryby powstawania osób prawnych:Rejestrowy – osobowość prawna jest uzyskiwana po wpisaniu do odpowiedniego rejestru (KRS) na podstawie decyzji sąduUstawowy (erekcyjny) – osoba prawna powstaje i otrzymuje osobowość prawną na mocy ustawyNotyfikacyjny – warunkiem uzyskania osobowości prawnej jest powiadomienie (notyfikacja) odpowiednich władz państwowych; obecnie upodabnia się do rejestrowego

o Jednostki organizacyjne nie będące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną – tzw. ułomne osoby prawne

Osobowość prawna – posiadanie przez osobę prawną zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych Państwo posiada osobowość prawną pod postacią Skarbu Państwa, organy państwa osobowości prawnej nie mają Jednostki samorządu terytorialnego posiadają osobowość prawną Obrót prawny = nawiązywanie, kształtowanie i rozwiązywanie treści stosunków prawnych

28

D. Przedmiot i treść stosunku prawnego Przedmiotu stosunku prawnego dot. uprawnienia i obowiązki stron; mogą nim być:o Określone zachowanieo Przedmiot materialny (majątkowy)o Prawa np. osobiste

Treść stosunku prawnego – uprawnienia i obowiązki stron (podmiotów); zwykle są rozłożone między wszystkie podmioty stosunku prawnego; z reguły uprawnieniu jednej strony odpowiada obowiązek drugiejE. Rodzaje stosunków prawnych Podział ze względu na metodę regulacji prawnejo Stosunki cywilnoprawne – cechy:

Strony są równorzędne Nawiązanie stosunków jest bardzo często dobrowolne Przedmiot i treść stosunków (z wyjątkiem tych, do których odnoszą się normy bezwzględnie obowiązujące) są swobodnie określane przez strony Sankcje – nieważności i egzekucyjna

o Stosunki prawnoadministracyjne – cechy: Strony nie są równorzędne – państwo reprezentowane przez któryś ze swych organów zajmuje pozycję władczą Zawiązanie stosunku prawnego – dobrowolne dla jednej lub obu stron lub wynikające z jednostronnej decyzji organu lub z mocy prawa Przedmiot i treść określane są przez normy bezwzględnie obowiązujące Sankcje – egzekucyjna, rzadziej nieważności

o Stosunki prawnokarne – cechy: Nawiązywane są w wyniku popełnienia przez indywidualnego sprawcę czynu zabronionego Stroną stosunku jest sprawca i państwo za pośrednictwem kompetentnych organów, w mniejszym stopniu pokrzywdzony Położenie prawne stron wyznaczają normy bezwzględnie obowiązujące Sankcje – karne, posiłkowo egzekucyjne

Podział ze względu na liczbę uczestniczących podmiotów:o Stosunki dwustronneo Stosunki wielostronne – występuje więcej niż dwu uczestników; często otwarte na nowych uczestników

Podział ze względu na „stopień aktualizacji” podmiotu (aktualizacja = możliwość wskazania tożsamości podmiotu)o Stosunki dwustronnie zindywidualizowane – można wskazać tożsamość wszystkich stron; mogą powstać, ustać lub zmienić się tylko w wyniku działań obu podmiotów; rzadko tylko jednego z nicho Stosunki jednostronnie zindywidualizowane – można wskazać tożsamość tylko jednej strony, inne podmioty występują anonimowo; (np. własność)o Stosunki obustronnie niezindywidualizowane (abstrakcyjne) – żaden podmiot nie jest znany co do tożsamości (np. konstytucyjny obowiązek przestrzegania prawa dot. wszystkich)

29

Rdz. XIV: Sprawiedliwość i rządy prawa (praworządność)A. Idea sprawiedliwości i jej znaczenie w procesie stanowienia i stosowania prawa Co to jest sprawiedliwość – filozofowie i etycy głowią się nad tym od starożytności – darujemy sobie szczegóły Arystoteles – podział na:o Sprawiedliwość wyrównawcza – „odpłata” za dobro lub złoo Sprawiedliwość rozdzielcza (dystrybutywna) – podział ciężarów lub nagród między zobowiązanych lub zasłużonych

Stąd dwojaki rozumienie sprawiedliwości:o Dobro etyczne, cnotao Zasada regulująca wymianę dóbr lub przydzielanie dóbr i ciężarów – ta nas bardziej interesuje

Materialne koncepcje sprawiedliwości – czyli jak dzielić dobra:o Każdemu wg jego dzieł – liczy się efekt (wartość dzieła), nie bierzemy pod uwagę nakładu pracyo Każdemu wg jego zasług – nie tylko efekt końcowy, ale i poniesione nakłady i wyrzeczeniao Każdemu wg jego potrzeb – bliskie idei miłosierdzia (caritas); stąd opracowania dot. minimum socjalnego; utrudniona przez b. indywidualne odczuwanie potrzebo Każdemu wg jego pozycji – formuła arystokratyczna; hierarchia społeczna; dziś np. inne traktowanie dorosłych i dzieci, zdrowych i chorych oraz stosowanie organizacjach o wyraźnej hierarchii („mundurowych”)o Każdemu to samo – skrajny egalitaryzm; nie bierze pod uwagę wyjątkowości każdego człowieka; stosowana np. w prawie wyborczymo Każdemu wg tego, co przyznaje mu prawo – odesłanie do merytorycznych kryteriów ustalanych przez prawo; prawo zaś przyjmuje którąś z powyższych reguł

Formalna koncepcja sprawiedliwości („zasada zasad”: zasada równej miary, zasada konsekwencji, zasada sprawiedliwości statycznej) – równe traktowanie podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji lub noszących jednakowe cechy (czyli: jak już przyjąłeś jedną z materialnych koncepcji sprawiedliwości, to bądź konsekwentny w jej stosowaniu )o W praktyce to cholernie skomplikowaneo Sprawiedliwość proceduralna – uczciwe i równe wobec wszystkich zainteresowanych posługiwanie się procedurami decyzyjnymi prowadzącymi do stosowania prawao Zasada słuszności (aequitas) – ma łagodzić skutki rygorystycznie stosowanych reguł sprawiedliwości

B. Państwo prawne (rządy prawa) Idea sprawiedliwości –rozbudowana, subiektywna, często stosowana ideologicznie nie jest wystarczająca – Oświecenie i XIX w. stworzyło nowy standard: ideę państwa prawnego (rządów prawa) Państwo prawa to pewien ideał, postulowany stan faktyczny, zasada prawno-ustrojowa Państwo prawa działa za pośrednictwem swoich organów, na podstawie norm prawnych i w ich granicach (proces sprawowania władzy opiera się przede wszystkim na prawie (a nie kaprysach rządzących)) Aspekty zasady rządów prawa:o Negatywny – służy to przede wszystkim obronie obywateli przed despotyzmem i dowolnością działania władz państwowycho Pozytywny – zobowiązuje organy władzy państwowej do ścisłego działania w myśl norm prawnych i do posługiwania się prawem w każdym przypadku wpływania na zachowania poszczególnych obywateli

Można mówić od odmianach – demokratyczne państwo prawne i socjalne państwo prawne; za komuny używano pojęć „praworządność” i „państwo praworządne” Spór o zakres obowiązywania zasady państwa prawnego:o Liberałowie – zasada rządów prawa dot. tylko organów państwa, chociaż oczywiście zależny nam, by i obywatele przestrzegali prawao Dawne kraje bloku wschodniego – zasada rządów prawa dot. i rządzących, i rządzonych (dziś odrzucone)

Zasada państwa prawnego:o Dotyczy działań państwa (instytucji władzy publicznej), nie zaś innych podmiotówo Państwem prawnym może być tylko takie państwo, w którym prawo określa granice władzy publicznej – luz decyzyjny pozostawiany przez prawo nie może być zbyt wielkio Nie każde naruszenie prawa przez państwo jest równoznaczne z brakiem praworządności – ideały nie występują w przyrodzie

Zakres przedmiotowy koncepcji państwa prawnego:o Koncepcja praworządności formalnej – akcentuje wartości formalne związane ze sposobem stanowienia i stosowania prawa; ważne jest przestrzeganie prawa, jego treść jest nieistotna (dura lex, sed lex); tradycyjny pozytywizm prawniczyo Koncepcja praworządności materialnej – zwrócenie uwagi na wartości materialne: nie tylko sposoby tworzenia i stosowania prawa, ale i jego treść; koncepcja powszechnie dziś przyjmowana, bliska szkole prawnonaturalnej

Koncepcja wewnętrznej moralności prawa (L. L. Fuller) – cechy dobrego prawa:o Jest dostatecznie ogólne (generalne), by być bezstronnym arbitremo Jest należycie ogłaszane (jawne), a przez to znane adresatomo Nie działa z mocą wsteczną – szczególnie dot. ciężarów i obowiązkówo Jest jasneo Unika sprzeczności normo Nie domaga się od adresatów rzeczy niemożliwych (ad imposibilia nemo obligatur)

30

o Jest względnie trwałe w czasieo Działania urzędowe pozostają w zgodności z prawem – spełnienie warunku praworządności formalnej

C. Gwarancje państwa prawnego Gwarancje materialne – taki sposób zorganizowania życia społecznego, ekonomicznego i politycznego w państwie, który uczyni naruszenie prawa przez państwo mało prawdopodobnym lub zminimalizuje jego zasięg; mówi się tu o demokracji, wysokim poziomie dobrobytu, wysoki poziom ogólnej, prawniczej i politycznej kultury Gwarancje formalne – istnienie określonych mechanizmów kontroli nad przestrzeganiem prawa przez państwo (są de facto normami prawnymi wymagającymi przestrzegania ):o Gwarancje ustrojowe (związane z cechami ustrojowymi państwa):

Trójpodział władz Swoboda działania legalnej opozycji Zasada, że prawa obywatelskie są niezbywalne i pierwotne

o Gwarancje legislacyjne (związane z tworzeniem prawa): Respektowanie zasady prymatu konstytucji i hierarchii źródeł prawa Istnienie sądownictwa konstytucyjnego Rozgraniczenie kompetencji prawotwórczych między organami państwa

o Gwarancje proceduralne (związane ze stosowaniem prawa): Wieloinstancyjne postępowanie sądowe Gwarancje procesowe w procesach karnych i cywilnych Istnienie sądownictwa administracyjnego Istnienie niezależnego ombudsmana

D. Demokratyczne państwo prawne Konstytucja RP (art. 2): „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym…” – do tej zasady wielokrotnie odwołują się TK, SN i NSA Zasadę państwa prawnego uznaje się za uogólnienie wielu szczegółowych zasad ustrojowych i instytucji prawa pozytywnego – np.:o Realizacji zasady trójpodziału władzyo Zapewnienia pełnej niezawisłości sądownictwao Istnienie sądowej kontroli stosowania prawa przez administrację rządową i samorządowąo Istnienie sądownictwa konstytucyjnegoo Zagwarantowanie każdemu obywatelowi prawa do sądu oraz uczciwego i bezstronnego procesu (due process of law)o Przestrzeganie przez wszystkie organy władzy publicznej wyznaczonych im kompetencji oraz działanie zgodnie z wymogami odpowiednich procedur decyzyjnych (sprawiedliwość proceduralna)o Istnienie i respektowanie wolności i praw człowieka i obywatela zgodnie ze współczesnymi ich uniwersalnymi standardamio Przestrzeganie w procesie stanowienia i stosowania prawa fundamentalnych zasad prawa – np. indywidualizacja odpowiedzialności karnej, domniemanie niewinności, niedziałanie prawa wstecz itp.o Respektowanie zasad: pewności prawa, jawności i jasności prawa, zachowania odpowiedniej vacatio legis oraz zasady pacta sunt servanda (umów należy dotrzymywać)

Zasada demokratycznego państwa prawa jest związana z ustrojem demokratycznym - w innych ustrojach nie próbowano jej realizować; dlatego demokracja jest koniecznym składnikiem, by ideę państwa prawnego realizować w praktyce

31