Skrypt PPM 1 PPM w znaczeni wskim Znaczenie wskie a. Normy kolizyjne. Normy te rozgraniczaj sfery dziaania systemw prawnych w przestrzeni przez okrelenie ich waciwoci (kompetencji). S wic normami dotyczcymi stosowania norm merytorycznych (normami o normach) i std w nauce prawa prywatnego midzynarodowego okrela si je czasem mianem norm kompetencyjnych". Ksztatuj wszak kompetencj sdu do orzekania wedug treci norm wchodzcych w skad takiego albo innego systemu prawnego. Innymi sowy, okrelaj, jakie prawo (prawo jakiego pastwa) powinno stanowi podstaw rozstrzygnicia danej sprawy. b. Prawo prywatne midzynarodowe w swej kolizyjnej czci obejmuje przeto og norm rozgraniczajcych - w stosunkach z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuczego oraz prawa pracy - sfery dziaania systemw prawnych rnych pastw przez okrelenie, ktre z nich naley stosowa. c. Obecnie w pastwach czonkowskich Unii Europejskich wyrni naley dwa skadniki: europejskie i krajowe prawo prywatne midzynarodowe. d. Normy kolizyjne obcego prawa prywatnego midzynarodowego mog by stosowane jedynie na podstawie i w granicach dopuszczonych przez normy kolizyjne obowizujce w danym pastwie. Rol tak odgrywaj normy o odesaniu. e. Oprcz norm, za ktrych porednictwem nastpuje wskazanie prawa waciwego (por. np. art. 935 ustawy z 1965 r.), istniej normy powoane do wypeniania jedynie rnych funkcji pomocniczych (por. np. art. 2, 5, 6 ustawy z 1965 r.). f. Przepisy prawa prywatnego midzynarodowego ujmowanego wsko s w przewaajcej mierze przepisami bezwzgldnie wicymi (iuris cogen-tis). Wola stron moe stanowi podstaw wskazania prawa waciwego jedynie w przypadkach przewidzianych w ustawie z 1965 r. (por. art. 25 1 oraz art. 32 1 p.p.m.) lub w innych przepisach g. Stosunek z elementem obcym to taki stosunek, ktry nie jest w caoci zamknity w obrbie jednego pastwa (pastwa, w ktrym dokonywana jest jego ocena). 2 Znaczenie szerokie a. Prawo prywatne midzynarodowe w znaczeniu szerokim obejmuje prawo prywatne midzynarodowe w znaczeniu wskim (jest to cz kolizyjna tego prawa) oraz normy merytoryczne prawa prywatnego midzynarodowego. b. Cele unifikacji norm prawa materialnego s ambitne. Ujednolicenie to zmierza mianowicie do ostatecznego wyeliminowania konfliktw pomidzy systemami prawnymi rnych pastw. c. Ujednolicone prawo - poza wyjtkiem, o ktrym bya mowa wyej - stosuje si tylko do sytuacji zawierajcych jaki element midzynarodowy, tj. wykraczajcych w pewien sposb poza ramy jednego obszaru prawnego (obszaru prawnego jednego pastwa). W wyniku unifikacji dochodzi wic z reguy do powstania w pastwach uczestniczcych w przedsiwziciu unifikacyjnym - w zakresie materii objtych aktem unifikacyjnym - swoistego dualizmu prawnego. d. Wystpuj wwczas obok siebie dwa reimy prawne: prawo ujednolicone regulujce sytuacje (stany faktyczne) z elementem midzynarodowym oraz reim odnoszcy si do stosunkw czysto wewntrznych. e. Do prawa prywatnego midzynarodowego w znaczeniu szerokim nale te normy ujednoliconego prawa materialnego5, ktre odnosz si wycznie do sytuacji (stosunkw) z elementem midzynarodowym. S one normami merytorycznymi. Ich waciwo nie opiera si na normie kolizyjnej. S bowiem normami bezporednio regulujcymi stosunki, ktrych dotycz. Rzadko jednak stanowi regulacj wyczerpujc. f. W prawie merytorycznym poszczeglnych pastw napotka mona normy, ktre dotycz wycznie sytuacji odpowiednio powizanych z obcym obszarem praw nym (sytuacji z elementem obcym, zagranicznym). g. Wrd norm tego rodzaju na uwag zasuguj zwaszcza normy okrelajce, jak naley w danym pastwie traktowa obce osoby fizyczne i prawne, czy i jakim podlegaj ograniczeniom w nabywaniu i wykonywaniu praw w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i prawa pracy. Wchodz one w skad tzw. prawa obcych (cudzoziemcw). h. Prawo prywatne midzynarodowe w znaczeniu szerokim obejmuje normy kolizyjne, rozgraniczajce sfery dziaania systemw prawnych rnych pastw (przez okrelenie, ktre z nich naley stosowa), oraz normy merytoryczne (ujednolicone lub czysto wewntrzne), regulujce sytuacje (stosunki) z elementem midzynarodowym (obcym).

1

rda prawa prywatnego midzynarodowego 1 Akty prawa wewntrznego a. Na plan pierwszy wrd rde krajowego prawa prywatnego midzynarodowego wysuwa si ustawa z 12 listopada 1965 r. (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.). Ustawa okrela - na co zwraca uwag art. 1 1 - prawo waciwe dla midzynarodowych stosunkw osobistych i majtkowych w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuczego oraz prawa pracy". Wesza ona w ycie 1 lipca 1966 r. i uchylia ustaw z 2 sierpnia 1926 r. o prawie waciwym dla stosunkw prywatnych midzynarodowych (Prawo prywatne midzynarodowe - Dz.U. Nr 101, poz. 581 ze zm.) 2 Umowy midzynarodowe a. Przepis art. 87 ust. 1 Konstytucji RP do rde powszechnie obowizujcego prawa w naszym kraju zalicza min. ratyfikowane umowy midzynarodowe. W myl art. 91 ust. 1 Konstytucji ratyfikowana umowa midzynarodowa, po jej ogoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi cz krajowego porzdku prawnego i jest bezporednio stosowana, chyba e jej stosowanie jest uzalenione od wydania ustawy. Zgodnie z art. 91 ust. 2 Konstytucji umowa midzynarodowa ratyfikowana za uprzedni zgod wyraon w ustawie ma pierwszestwo przed ustaw, jeeli ustawy tej nie da si pogodzi z umow. b. Polska jest uczestnikiem wielu konwencji multilateralnych zawierajcych normy kolizyjne. c. W ostatnich latach Polska przystpia do wielu konwencji dotyczcych zagadnie rodzinnych i opiekuczych. d. Regulacj merytorycznoprawn oraz nieliczne normy kolizyjne zawiera Konwencja Narodw Zjednoczonych o umowach midzynarodowej sprzeday towarw, sporzdzona w Wiedniu 11 kwietnia 1980 r. e. Powizana jest z ni konwencja o przedawnieniu w midzynarodowej sprzeday towarw, sporzdzona w Nowym Jorku 14 czerwca 1974 r. f. Wiele konwencji dotyczy zagadnie cile zwizanych z interesujc nas dziedzin prawa. g. Na uwag zasuguj liczne konwencje bilateralne. 3 Europejskie prawo prywatne midzynarodowe a. Przystpienie Polski do Unii Europejskiej oznacza przejcie przez nasze pastwo caego prawnego dorobku wsplnotowego, z zastrzeeniem wynegocjowanych okresw przejciowych i innych odstpstw. b. W dniach 4-5 listopada 2004 r. na szczycie Rady Europejskiej przyjty zosta Program Haski: wzmacnianie wolnoci, bezpieczestwa i sprawiedliwoci w Unii Europejskiej" (Dz.Urz. UE 2005 C 53/1). c. W dniu 11 lipca 2007 r. przyjte zostao rozporzdzenie (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady, dotyczce prawa waciwego dla zobowiza pozaumownych - Rzym II"10 (Dz.Urz. UE 2007 L 199/40) d. Z kolei 17 czerwca 2008 r. przyjte zostao rozporzdzenie Rzym I" (Dz.Urz. UE 2008 L 177/6 ze zm.), okrelajce prawo waciwe dla zobowiza umownych. 4 Prawo zwyczajowe a. Prawo zwyczajowe cigle jeszcze w niektrych systemach prawnych odgrywa w zakresie prawa prywatnego midzynarodowego donios rol. Pniej te ni w innych dziedzinach prawa (w wielu systemach prawnych) ustpuje miejsca prawu stanowionemu. NORMY KOLIZYJNE PRAWA PRYWATNEGO MIDZYNARODOWEGO Zagadnienia oglne 1 Budowa normy kolizyjnej a. Normy kolizyjne prawa prywatnego midzynarodowego, w odrnieniu od norm prawa merytorycznego, nie reguluj wprost stosunkw yciowych, lecz jedynie wskazuj, jakie prawo merytoryczne (prawo jakiego pastwa) jest w danym wypadku waciwe. b. Hipoteza normy kolizyjnej zawiera zwykle opis ujtej abstrakcyjnie (stypizowanej) sytuacji yciowej lub grupy takich sytuacji, do ktrej lub do ktrych dana norma si odnosi. Ta cz normy kolizyjnej nosi nazw zakresu (zob. 5). Nadto - wedug H. Trammera - w hipotezie normy kolizyjnej mieci si opis pewnych okolicznoci uzupeniajcych zakres - majcych stanowi baz faktyczn cznika" c. W dyspozycji normy kolizyjnej mieci si nakaz zastosowania prawa jakiego obszaru pastwowego oraz kryterium wskazujce w sposb abstrakcyjny, o prawo jakiego pastwa chodzi w danej normie, noszce nazw cznika (zob. 6) d. Wedug H. Trammera cznik (wskanik abstrakcyjny) zawiera przede wszystkim okrelnik nominalny, skadajcy si z dwch elementw: z podstawy i z dopeniacza. Podstaw okrelnika nominalnego jest np. obywatelstwo", miejsce zamieszkania", miejsce pooenia". Dopeniaczem okrelnika nominalnego jest np. spadkodawcy", dziecka", rzeczy"

2

W kadej normie kolizyjnej wystpuje subokrelnik temporalny. W przepisach ustawy z 1965 r. wyraaj go takie zwroty, jak: z chwili urodzenia", z chwili uznania", z chwili wystpowania z daniem", z chwili mierci", z chwili dokonania czynnoci", kadoczesne". f. Subokrelnik temporalny okrela, z jakiej chwili powizanie (wyznaczone za porednictwem kryterium speniajcego rol cznika) midzy dan sytuacj yciow (mieszczc si w zakresie normy kolizyjnej) a odpowiednim obszarem prawnym (obszarem jakiego pastwa) rozstrzyga o waciwoci prawa. g. W celu wyraenia nakazu zastosowania prawa jakiego obszaru pastwowego przepisy ustawy z 1965 r. posuguj si takimi zwrotami, jak: co podlega prawu pastwa, do czego waciwe jest prawo pastwa lub stosuje si prawo pastwa, o czym rozstrzyga prawo pastwa. 2 Rodzaje norm kolizyjnych a. Najczciej spotykany jest podzia norm kolizyjnych na normy zupene, normy jednostronne i niezupene normy dwustronne. b. Normy zupene wskazuj dla okrelonych sytuacji (stosunkw) prawo waciwe bez wzgldu na to, czy jest nim prawo wasne, czy obce. Odnosz si wic take do sytuacji powizanych wycznie z obcymi obszarami prawnymi. Normy takie przewaaj w naszej ustawie z 1965 r. c. Normy jednostronne okrelaj jedynie zakres zastosowania prawa wasnego do stosunkw odpowiednio powizanych z wasnym obszarem prawnym (np. art. 10, 11 2 p.p.m.). Z kolei niezupene normy dwustronne okrelaj sfer dziaania prawa wasnego oraz tylko czciowo prawa obcego. d. Wyrni te mona normy kolizyjne pierwszego stopnia, rozgraniczajce sfery dziaania praw merytorycznych rnych pastw w przestrzeni, oraz normy kolizyjne drugiego stopnia (nadrzdne normy prawa prywatnego midzynarodowego), rozgraniczajce sfery dziaania norm kolizyjnych pierwszego stopnia rnych pastw. e. Wedug powszechnie przyjtej (niepisanej) normy kolizyjnej drugiego stopnia sdy kadego pastwa stosuj w pierwszej kolejnoci wasne normy kolizyjne pierwszego stopnia. 3 Zakres normy kolizyjnej a. Jak ju Jak ju o tym bya mowa, zakres normy kolizyjnej zawiera oznaczenie rodzaju sytuacji (stosunkw), jakich dana norma dotyczy, a wic opis pewnej stypizowanej sytuacji lub grupy takich sytuacji, ktre norma ta obejmuje. b. Dopiero zatem po zastosowaniu normy kolizyjnej i ustaleniu prawa waciwego mona stwierdzi, czy konkretna sytuacja yciowa, podcignita pod zakres odpowiedniej normy kolizyjnej, jest - wedug waciwego dla niej prawa merytorycznego - stosunkiem prawnym i jakim. 4 cznik normy kolizyjnej Uwagi oglne a. cznik to termin uywany na oznaczenie elementu (czynnika, probierza, kryterium), ze wzgldu na ktry do danego stosunku stosuje si normy okrelonego systemu prawnego. b. czniki nawizujce do rnych postaci wizi pomidzy osob fizyczn lub prawn a okrelonym obszarem prawnym (takich jak obywatelstwo, zamieszkanie lub pobyt osoby fizycznej, siedziba lub miejsce utworzenia osoby prawnej) nosz nazw cznikw personalnych (podmiotowych, osobistych, osobowych). Jeeli rol cznika odgrywa inne kryterium (np. miejsce pooenia rzeczy, dokonania czynnoci prawnej, wykonania zobowizania, siedziby wadzy orzekajcej), mamy wwczas do czynienia z cznikiem przedmiotowym. Z kolei wybr prawa bywa okrelany (co jest jednak w nauce sporne) mianem cznika subiektywnego (dla odmiany wszystkie inne czniki mona by nazywa cznikami obiektywnymi). c. Normy kolizyjne mog przewidywa dla okrelonego stosunku bd waciwo jednego, bd kilku praw. W tych ostatnich wypadkach spotykamy si z rnymi kombinacjami, np. z czn lub rwnoleg albo alternatywn waciwoci prawa dwu lub wicej pastw, albo te z zasadnicz waciwoci jednego prawa i posikow innego d. Istniej te normy kolizyjne, ktre przewiduj jedynie posikow waciwo jakiego prawa. Ogln zasad posikowej waciwoci prawa polskiego wyraa art. 7 p.p.m. W myl tego przepisu, jeeli nie mona ustali okolicznoci, od ktrych zaley waciwo okrelonego prawa obcego, albo jeeli nie mona stwierdzi treci waciwego prawa obcego, stosuje si prawo polskie. e. W zalenoci od tego, za pomoc jakiego cznika wskazuje norma kolizyjna jakie prawo, okrelamy je odpowiedni nazw. Mwimy wic, e waciwe jest prawo ojczyste (czyli wskazane cznikiem obywatelstwa, lex patriae), prawo miejsca zamieszkania (domicylu, lex domicilii), prawo miejsca siedziby przedsibiorstwa, prawo miejsca pooenia przedmiotu praw rzeczowych lub - wziej prawo miejsca pooenia rzeczy (lex rei sitae), prawo miejsca sporzdzenia czynnoci (lex loci actus) lub - bardziej szczegowo - prawo miejsca zawarcia umowy (lex loci contractus), prawo miejsca zawarcia maestwa (lex loci celebrationis matrimonii), prawo miejsca, gdzie zaszed fakt, ktrye.

3

wywoa zobowizanie, lub - wziej - prawo miejsca deliktu (lex loci delicti commissi), prawo miejsca siedziby wadzy orzekajcej (lexfori), prawo miejsca wystpienia szkody (lex loci damni) itp. f. Ju bez nawizania do jakiego jednego staego cznika mwi si te o prawie waciwym dla samej czynnoci, prawie waciwym dla samego roszczenia lub prawie waciwym dla samego stosunku (lex causae). Porwnaj np. art. 12 zd. 1 p.p.m. g. Pojcie statut" (zwykle z jakim dodatkiem) w znaczeniu dalekim temu, w jakim terminem tym posugiwaa si szkoa statutowa (zob. 2.II). Termin ten wspczenie oznacza prawo waciwe dla jakiego zakresu na podstawie miarodajnych w tej mierze norm kolizyjnych. W zalenoci od zakresu, o jaki chodzi, statut przybiera tak lub inn nazw. 5 cznik obywatelstwa a. Obywatelstwo oznacza wi prawn pomidzy osob fizyczn a pastwem. Wi ta bywa te okrelana mianem przynalenoci osoby do pastwa. Prawo wskazane cznikiem obywatelstwa nosi nazw prawa ojczystego (lex patriae). b. Obywatelstwo jako podstawowy cznik w sferze norm kolizyjnych dotyczcych zdolnoci osoby fizycznej, stosunkw rodzinnych i spadkowych odgrywa w wietle postanowie ustawy z 1965 r. donios rol c. Wykorzystanie wza nieulegajcego atwo zmianom, a tym samym pewna stao statutu, jest wskazane zwaszcza w stosunkach osobistych i rodzinnych. Zwizek midzy prawem rodzinnym a prawem spadkowym nakazuje z kolei w zakresie prawa spadkowego siga do tych samych cznikw, ktre uywane s w normach kolizyjnych regulujcych waciwo prawa dla stosunkw rodzinnych. Istnieje te atwo w dowodzeniu istnienia obywatelstwa. d. Przeciwko cznikowi obywatelstwa podnosi si natomiast, i nie zawsze orodek dziaalnoci yciowej osoby, zwaszcza dziaalnoci gospodarczej, znajduje si na obszarze pastwa ojczystego danej osoby. Twierdzi si te, e nawizuje on do wza wycznie prawnego, niewystpujcego jawnie na zewntrz. Nadto cznik ten zawodzi w wypadku bezpastwowcw oraz sprawia kopoty w sytuacji podwjnego lub wielorakiego obywatelstwa. e. Wedle powszechnie przyjmowanej na wiecie zasady o tym, czy kto jest obywatelem okrelonego pastwa, rozstrzyga prawo tego pastwa. Zasada ta znalaza wyraz w art. 2 Konwencji haskiej z 12 kwietnia 1930 r. w sprawie pewnych zagadnie dotyczcych kolizji ustaw o obywatelstwie (Dz.U. z 1937 r. Nr 47, poz. 361 ze sprost.). f. Ta sama osoba jest czasem uznawana za swego obywatela przez dwa lub wiksz liczb pastw (przypadki podwjnego lub wielorakiego obywatelstwa). W myl art. 2 1 p.p.m. w razie podwjnego lub wielorakiego obywatelstwa, gdy jednym z tych obywatelstw jest obywatelstwo polskie, naley stosowa jako prawo ojczyste prawo polskie. Natomiast cudzoziemiec majcy obywatelstwo dwch lub wicej pastw podlega jako prawu ojczystemu prawu tego z nich, z ktrym jest najcilej (najsilniej) zwizany (art. 2 2 p.p.m.). g. cznik obywatelstwa zawodzi w stosunku do bezpastwowcw (apatrydw, apolidw). Bezpastwowcem jest ten, kto przez urodzenie nie naby adnego obywatelstwa, bd ten, kto utraci dotychczasowe obywatelstwo i nie naby nowego. W myl art. 3 p.p.m. w wypadku, gdy ustawa przewiduje waciwo prawa ojczystego, a obywatelstwa danej osoby ustali nie mona albo osoba ta nie ma obywatelstwa adnego pastwa, stosuje si, zamiast prawa ojczystego, prawo pastwa, w ktrym znajduje si miejsce zamieszkania danej osoby, chyba e z treci danej normy kolizyjnej wynika co innego. 6 cznik miejsca zamieszkania a. cznik miejsca zamieszkania (domicylu) wystpuje w ustawie z 1965 r. bd jako cznik samoistny (art. 26, 27 1, 33 1 p.p.m.), bd jako cznik posikowy (zamiast obywatelstwa, w razie jego braku, art. 3 p.p.m.). Zdarza si te, e wystpuje wsplnie z cznikiem obywatelstwa (por. art. 31 2 p.p.m.).Pojcie miejsca zamieszkania jest rnie rozumiane w prawie poszczeglnych pastw (czasem inaczej w prawie merytorycznym, a inaczej w prawie prywatnym midzynarodowym). b. Przy poszukiwaniu rozwizania na tle naszej ustawy z 1965 r. wchodz w gr nastpujce moliwoci: o tym, czy dana osoba ma zamieszkanie w okrelonym pastwie, rozstrzyga prawo tego pastwa, pojcie zamieszkania w ustawie z 1965 r. ma tak tre, jak nadaje mu polski Kodeks cywilny, zamieszkanie jako cznik jest pojciem samoistnym polskiego prawa prywatnego midzynarodowego, naley wic samodzielnie, nie krpujc si postanowieniami prawa merytorycznego wasnego lub obcego, dokona odpowiedniego jego oznaczenia na uytek norm kolizyjnych, w ktrych ono wystpuje.

4

Rozwizanie pierwsze przypomina sposb postpowania powszechnie przyjty przy ustalaniu obywatelstwa danej osoby. Nie wolno jednak zapomina o rnicach pomidzy obywatelstwem a miejscem zamieszkania. Obywatelstwo oznacza bowiem wze prawny wicy osob fizyczn z pastwem, natomiast w wypadku miejsca zamieszkania chodzi przewanie (cho na tle poszczeglnych prawodawstw w niejednakowym stopniu) o czynnik faktyczny (na og o to, gdzie zerodkowana jest dziaalno yciowa czowieka). Omawiane rozwizanie stwarza te niebezpieczestwo do czstego (czstszego ni przy pozostaych rozwizaniach) powstawania sytuacji wielorakiego miejsca zamieszkania lub w ogle braku miejsca zamieszkania danej osoby na terytorium jakiegokolwiek pastwa. d. Przy ocenie rozwizania drugiego, poza znanymi zaletami i wadami metody kwalifikacyjnej, ktra stanowi jego podstaw, trzeba bra pod uwag konsekwencje, do jakich kwalifikacja wedle legis fori prowadzi w rozwaanym wypadku. Rzuca si wwczas w oczy to, i nie wszystkie przepisy naszego k.c. dotyczce miejsca zamieszkania (art. 25-28) nadaj si do wykorzystania na gruncie kolizyjnoprawnym. Tak w szczeglnoci nieprzydatne wydaj si przepisy art. 26-28 k.c. Przemawia to przeciwko omawianemu rozwizaniu. Trafny wydaje si trzeci punkt widzenia. e. Wydaje si wic, e rwnie na terenie naszego prawa prywatnego midzynarodowego przy ocenie zamieszkania naley bra pod uwag zarwno okolicznoci obiektywne (miejsce faktycznego osiedlenia si, miejsce, gdzie zerodkowana jest dziaalno yciowa danej osoby), jak i subiektywne (zamiar staego pobytu - animus manendi). Przy ocenie elementu subiektywnego miejsca zamieszkania po stronie osoby pozbawionej monoci samodzielnego przejawiania zamiaru mona by bra pod uwag stanowisko w tej mierze przedstawicieli ustawowych takiej osoby (jest to jednak dyskusyjne). f. Zaproponowane rozwizanie naley stosowa wycznie przy wykadni polskich norm kolizyjnych, posugujcych si cznikiem miejsca zamieszkania. W wypadku wielorakiego miejsca zamieszkania (co przy przyjciu ostatniej metody jego ustalania moe si zdarzy zupenie wyjtkowo), jeeli jednym z wchodzcych w gr miejsc zamieszkania jest miejsce zamieszkania w Polsce, bra mona pod uwag dwa nastpujce rozwizania: zastosowanie jako prawa miejsca zamieszkania prawa polskiego (analogia z art. 2 p.p.m.), uznanie, i osoba, o ktr chodzi, ma miejsce zamieszkania w tym pastwie, w ktrym skupia si gwna, przewaajca jej aktywno yciowa. Przeciwnicy posuenia si w tym przypadku analogi z art. 2 p.p.m. nie bez racji zwracaj uwag na rnice zachodzce pomidzy miejscem zamieszkania a obywatelstwem. g. Jeeli w wypadku wielorakiego miejsca zamieszkania chodzi wycznie o miejsce zamieszkania w pastwach obcych, wwczas za decydujce trzeba uzna to miejsce zamieszkania, w ktrym skupia si gwna, przewaajca aktywno yciowa danej osoby. h. Wypada zauway, e wyrana wskazwka dotyczca ustalania miejsca zamieszkania osoby fizycznej znajduje si w rozporzdzeniu Rady nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzecze w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. WE 2001 L 12/1 ze zm.). W myl art. 59 rozporzdzenia sd pastwa czonkowskiego, rozpatrujcy dan spraw - przy ustalaniu, czy osoba fizyczna ma miejsce zamieszkania na terytorium jego pastwa - stosuje swoje prawo. Jeeli jednak strona nie ma miejsca zamieszkania w pastwie czonkowskim, ktrego sd rozpatruje spraw, sd ten - przy ustalaniu, czy strona ma miejsce zamieszkania w innym pastwie czonkowskim zastosuje prawo tego innego pastwa. Podobne postanowienia znajduj si w Konwencji lugaskiej (art. 52). Chodzi tu o ustalenie miejsca zamieszkania jako kryterium przesdzajcego o istnieniu jurysdykcji. 7 cznik pobytu zwykego i prostego a. Pobyt zwyky, nazywany te pobytem staym, oznacza miejsce, w ktrym ze-rodkowana jest aktywno yciowa osoby fizycznej. Nie jest miejscem pobytu zwykego miejsce, w ktrym dana osoba przebywa przypadkowo lub przelotnie (pobyt wakacyjny, udzia w ekspedycji naukowej) albo gdy nie ma wolnoci w poruszaniu si (np. odbywa kar pozbawienia wolnoci, sub wojskow). b. Przez pobyt prosty rozumie si na og kade, nawet przemijajce, chwilowe przebywanie w oznaczonym miejscu. Wymaga si jednak i tu jakiego, choby nieznacznego okresu przebywania w danym miejscu (sam przejazd przez jakie pastwo nie stanowi nawet prostego w nim pobytu). c. Polska ustawa z 1965 r. nie posuguje si cznikiem pobytu (zwykego lub 64 prostego). cznik pobytu zwykego wystpuje natomiast w niektrych konwencjach podpisanych przez Polsk d. cznikiem pobytu zwykego, obok cznika miejsca zamieszkania, posuguje si projekt ustawy o prawie prywatnym midzynarodowym. e. Przy ustalaniu zarwno miejsca zamieszkania, jak i miejsca zwykego pobytu na uytek przepisw kolizyjnych uwzgldnia naley dwa elementy: miejsce faktycznego osiedlenia si - czyli miejsce stanowice centrum aktywnoci yciowej osoby (element obiektywny, tzw. corpus), oraz zamiar zamieszkiwania lub pobytu (element subiektywny, tzw. animus). Rnica dotyczy stopnia nasilenia obu tych elementw. Zwyky pobyt oznacza nieco sabsze powizanie danej osoby z okrelonym pastwem.c.

5

Nie musi mu towarzyszy zamiar osiedlenia si w tym pastwie na stae. Wystarczajce jest osiedlenie si na jaki czas (np. na okres studiw, pracy uzyskanej w jakim pastwie). Wskazywanie jakich cisych kryteriw czasowych nie jest podane. Wiele zaley od oceny okolicznoci konkretnego przypadku. 8 Inne czniki a. W polskim prawie prywatnym midzynarodowym - poza omwionymi w dotychczasowych rozwaaniach - wystpuj rwnie inne czniki: czniki personalne dotyczce osb prawnych (por. rozdz. IV 17), cznik wyboru prawa (por. rozdz. VI 25 II), czniki przedmiotowe, a wrd nich m.in. czniki: miejsca dokonania czynnoci prawnej (por. rozdz. V 20), miejsca zawarcia umowy (por. rozdz. VI 25 III. A.e), miejsca zawarcia maestwa (por. rozdz. VIII 32), miejsca pooenia przedmiotu praw rzeczowych (por. rozdz. VII 29 II. A), miejsca pooenia nieruchomoci (por. rozdz. VI 25 III. A.f), miejsca nastpienia zdarzenia (innego ni czynno prawna) bdcego rdem zobowizania (por. rozdz. VI 26 I), miejsca nastpienia szkody (por. rozdz. VI 26 II.C). Wykadnia normy kolizyjnej 1 Znaczn wag przywizuje si do ich wykadni. Nie s te wolne od luk (np. nie uregulowano w ustawie waciwoci prawa do oceny dbr osobistych osoby fizycznej i prawnej, zob. 18). 2 Wykadni oraz wypeniania luk w prawie prywatnym midzynarodowym dokonywa naley wedug prawide wyksztaconych w ramach innych dziedzin prawa, zwaszcza za prawide przyjtych w doktrynie i praktyce prawa cywilnego. Pamita jednak przy tym trzeba o celach i funkcjach norm kolizyjnych prawa prywatnego midzynarodowego, w szczeglnoci za o tym, e normy te su do rozgraniczenia sfer dziaania rnych systemw prawnych w przestrzeni. Zagadnienie kwalifikacji normy kolizyjnej 1 Przez kwalifikacj - w obrbie tej dziedziny prawa -naley rozumie wykadni wyrae okrelajcych zakres normy kolizyjnej, podejmowan w celu ustalenia przesanek jej stosowania. Kwalifikacja ma wic umoliwi stwierdzenie, czy dany stan faktyczny (stosunek lub jego elementy, sytuacja yciowa) moe by przyporzdkowany do zakresu okrelonej normy kolizyjnej. 2 Nadto przyjmuje si na og, e w ramach kwalifikacji powinno doj do wyodrbnienia z prawa waciwego zespou norm, na podstawie ktrych ma by dokonana ocena prawna rozpatrywanego stanu faktycznego, co jest rwnoznaczne z bliszym wyjanieniem zakresu wskazania danej normy kolizyjnej. 3 rda trudnoci kwalifikacyjnych upatruje si najczciej: a. w nadawaniu w poszczeglnych systemach prawnych tak samo brzmicym wyraeniom rnych znacze, zwaszcza gdy s to wyraenia okrelajce jednoczenie przesanki stosowania norm kolizyjnych (dotyczy to np. sposobu rozumienia pojcia posiadania, miejsca zamieszkania), b. w wystpowaniu w jednych systemach prawnych instytucji nieznanych innym systemom (np. wedug prawa polskiego - odmiennie ni wedug k.c.niem. i k.c.austr. - umowy dziedziczenia s niedopuszczalne, z kolei prawo francuskie jest przeciwne nadto umowom o zrzeczenie si dziedziczenia), c. w odmiennej ocenie prawnej na tle poszczeglnych systemw prawnych tych samych zdarze i ich skutkw (np. zerwanie zarczyn w jednych systemach prawnych pociga za sob odpowiedzialno z tytuu niewykonania umowy, wedug innych moe co najwyej uzasadni odpowiedzialno ex delict). 4 Spory dotycz zarwno samego poj68 cia kwalifikacji i sposobu okrelania punktu odniesienia (przedmiotu) zabiegw kwalifikacyjnych, jak i sposobu dokonywania kwalifikacji (metod kwalifikacyjnych). Zapatrywania w tej ostatniej kwestii uj mona w nastpujce grupy: a. Pierwsz historycznie i bardzo liczn grup stanowi zwolennicy kwalifikacji wedug merytorycznej legis fori. W myl zaoe tej metody przy ustalaniu treci poj wystpujcych w normach kolizyjnych wasnego prawa prywatnego midzynarodowego sd powinien kierowa si wskazwkami zaczerpnitymi z wasnego prawa merytorycznego; tak je pojmowa, jak rozumiane s one we wasnym prawie merytorycznym. Powouje si na presti prawa obowizujcego w siedzibie sdu orzekajcego. Wreszcie podnosz, e kwalifikacja wedug merytorycznej legis fori jest atwa i prosta, gdy sdziemu najlepiej jest znane wasne prawo. Przeciwnicy omawianej metody kwalifikacji zwracaj uwag, i nie uwzgldnia ona funkcji i celw norm kolizyjnych, jednoczenie za narzuca prawu prywatnemu midzynarodowemu schematy i podziay przyjte we wasnym prawie merytorycznym. Metoda ta zawodzi w przypadku instytucji cywilnoprawnych nieznanych wasnemu prawu merytorycznemu, prowadzi za niekiedy do impasu w sytuacji, gdy prawo obce wskazane jako

6

waciwe rni si znacznie od prawa merytorycznego wasnego (posuguje si odmiennymi schematami i podziaami). Wreszcie nie nadaje si do wykorzystania przy dokonywaniu zabiegw kwalifikacyjnych na tle konwencyjnych norm kolizyjnych. b. Zwolennicy kwalifikacji wedug legis causae(prawa merytorycznego wskazanego) podlegajce kwalifikacji wyraenia naley wic pojmowa w taki sposb, w jaki rozumiane s one w prawie merytorycznym rzdzcym danym stosunkiem. Metodzie tej, nie bez racji, zarzuca si bd logiczny typu petitio principii, skoro zaleca ona posugiwanie si prawem waciwym w celu ustalenia, czy jest ono waciwe. c. Zwolennicy teorii autonomicznej Dy jednoczenie naley do uniezalenienia norm kolizyjnych prawa prywatnego midzynarodowego od prawa merytorycznego (postulat emancypacji norm kolizyjnych). Tworzenie wasnych (autonomicznych) poj prawa prywatnego midzyna-rodowgo wymaga bada prawnoporwnawczych. Doprowadzi to w konsekwencji do upodobnienia prawa prywatnego midzynarodowego poszczeglnych pastw, a tym samym stworzy przesanki do umidzynarodowienia" tego prawa (powstania wsplnego dla wszystkich pastw midzynarodowego prawa prywatnego). Jak na razie, brak widokw na szybk realizacj tych nadziei. d. Teoria kwalifikacji wedug kolizyjnej legis fori, nazywana te kwalifikacj funkcjonaln (celowociowa wykadnia), nawizuje do zaoe teorii autonomicznej. Za oczywisty uznaje odrbny w stosunku do norm prawa merytorycznego - charakter norm kolizyjnych. Normy kolizyjne prawa prywatnego midzynarodowego danego pastwa wchodz - obok prawa merytorycznego - w skad jego systemu prawnego. Mimo to jednak wykadnia wyrae wystpujcych w normach prawa prywatnego midzynarodowego powinna by dokonywana samodzielnie na uytek tych norm, niezalenie od tego, jak s one rozumiane we wasnym prawie merytorycznym e. Dokonujc wykadni danej normy kolizyjnej, trzeba bada, jakie interesy" (w sferze kolizyjnoprawnej) norma ta ma chroni w deniu do urzeczywistnienia idei sprawiedliwoci midzynarodowej". 5 Na doktryn polsk przemony wpyw wywar pogld K. Przybyowskiego (wyraony w 1935 r.). Jego zdaniem decydujce znaczenie ma wykadnia poszczeglnych norm. Jeeli z ich treci (ani ze specjalnych wyjaniajcych przepisw) co innego nie wynika - naleaoby zawarte w nich pojcia okreli samodzielnie dla zakresu prawa prywatnego midzynarodowego, zgodnie z jego celami i odrbnym charakterem, nie krpujc si w tej mierze a priori przepisami jakiego okrelonego prawa merytorycznego" 6 Polska ustawa z 1965 r. nie zawiera adnej wyranej wskazwki dotyczcej kwalifikacji. Brak te dowodw na uksztatownie si jakiego jednolitego stanowiska naszej judykatury. 7 Wydaje si, e godne zalecenia s wskazania sformuowane w ramach ostatniej koncepcji (o ktrej mowa w pkt 4, nr boczny 72). Taki te punkt widzenia zdaje si przewaa w naszej doktrynie 8 Jeeli sd polski wyjtkowo stosuje obce normy kolizyjne (por. rozdz. III 10), powinien on zawarte w nich wyraenia pojmowa zgodnie z zasadami przyjtymi w pastwie, o ktrego normy chodzi. OZNACZENIE I ZASTOSOWANIE PRAWA WACIWEGO Kwestia wstpna 1 Kwestia wstpna w prawie prywatnym midzynarodowym (la uestion prealable, Vorfrage, preliminary uestion) oznacza odrbny wzgldem sprawy gwnej, samoistny stosunek (samoistn sytuacj prawn), ktrego ocena wywiera wpyw na rozstrzygnicie sprawy gwnej. 2 Sytuacja przedstawia si zgoa inaczej, gdy kwestia wstpna wyoni si w trakcie stosowania do oceny sprawy gwnej obcego systemu prawnego. Nie ulega wtpliwoci, e obce prawo merytoryczne waciwe dla sprawy gwnej nie moe by stosowane do oceny kwestii wstpnej. Zachodzi zatem konieczno oddzielnego poszukiwania prawa waciwego do oceny stosunku wystpujcego w roli kwestii wstpnej. 3 Najwiksz popularno zyska pogld, i do oceny kwestii wstpnej stosowa naley prawo wskazane przez norm kolizyjn legis fori, miarodajn ze wzgldu na rodzaj kwestii, o jak w danym wypadku chodzi1. Przy takim podejciu osiga si harmoni w obrbie wasnego porzdku prawnego (materielle Harmonie, conformity). 4 Wedug drugiego pogldu przy ocenie kwestii wstpnej stosowa naley prawo wskazane przez normy kolizyjne legis causae, a wic normy kolizyjne wchodzce w skad systemu prawnego waciwego dla sprawy gwnej. Na tej drodze - twierdzi si - moe by osignita midzynarodowa jednolito rozstrzygni w danej sprawie (international uniformity, Uharmonie juridiue international, Gesetzesharmonie). Sd kadego pastwa rozstrzygajcy dan spraw - w przypadku zgodnoci norm

7

kolizyjnych rnych pastw dotyczcych kwestii gwnej - bdzie bowiem ocenia kwesti wstpn wedug tego samego prawa 5 Spotyka si wreszcie gosy proponujce rezygnacj z dokonania raz na zawsze wyboru midzy pierwsz i drug metod. Wedle tych pogldw nie jest moliwe znalezienie jednego staego sposobu postpowania, lecz trzeba, uwzgldniajc okolicznoci konkretnego przypadku, way, ktrej idei przyzna pierwszestwo: czy, dc do wewntrznej harmonii rozstrzygni, zrezygnowa z midzynarodowej jednolitoci rozstrzygni, czy te kosztem pierwszej osign drug. 6 Od kwestii wstpnej odrni naley tzw. kwesti czstkow lub wycinkow. Pojawi si ona moe przy rozpatrywaniu sprawy gwnej, jednake nie podlega prawu waciwemu dla sprawy gwnej. Wskazanie prawa waciwego dla kwestii czstkowej (wycinkowej) nastpuje na podstawie odrbnej normy kolizyjnej. Chodzi tu zawsze o norm kolizyjn wchodzc w skad tego systemu prawnego, z ktrego strony nastpuje wskazanie prawa waciwego dla sprawy gwnej. Chodzi tu zatem o normy kolizyjne obowizujce w siedzibie sdu orzekajcego. 7 Przykad kwestii czstkowej (wycinkowej) stanowi zdolno do czynnoci prawnych oraz forma czynnoci prawnej w sytuacji, gdy przedmiotem sprawy gwnej jest stosunek oparty na czynnoci prawnej. Wskazanie prawa waciwego dla zdolnoci i formy nastpi na podstawie odrbnych, miarodajnych w tej mierze norm kolizyjnych (por. art. 9 i 12 p.p.m.). 8 W doktrynie wyrnia si nadto tzw. kwesti pierwotn lub wyjciow (Erstfrage). Termin ten uywany jest na oznaczenie skadnika stanu faktycznego opisanego w hipotezie normy kolizyjnej, majcego charakter materialnoprawnej przesanki zastosowania normy kolizyjnej i wymagajcego w zwizku z tym oceny wedug prawa merytorycznego. 9 Przyjmuje si, e ilekro kwestia pierwotna (wyjciowa) pojawi si przy ustalaniu przesanek zastosowania wasnej normy kolizyjnej, do oceny owej kwestii naley zastosowa prawo wskazane przez miarodajn w danym zakresie (ze wzgldu na charakter kwestii, o ktr chodzi) norm kolizyjn wchodzc w skad wasnego systemu prawnego. Odesanie 1 Organy kadego pastwa zasadniczo stosuj tylko wasne prawo prywatne midzynarodowe. Wyjtek od tego zachodzi m.in. w przypadku odesania. Normy regulujce odesanie rozstrzygaj tzw. konflikty negatywne pomidzy systemami kolizyjnymi rnych pastw. Udzielaj one odpowiedzi na pytanie, jak naley postpi przy okrelaniu prawa waciwego w sytuacji, gdy normy kolizyjne prawa wskazanego nie przewiduj dla rozpatrywanego przypadku waciwoci wasnego prawa. 2 Odesanie prowadzi do wyczenia waciwoci prawa wskazanego przez wasn norm kolizyjn na rzecz waciwoci prawa, do ktrego odsya norma kolizyjna wchodzca w skad systemu prawnego wskazanego. Do odesania dochodzi zatem wtedy, gdy norma kolizyjna prawa prywatnego midzynarodowego obowizujca w pastwie, w ktrym dokonywana jest ocena danego stosunku (norma kolizyjna prawa wskazujcego), przewiduje w danym przypadku waciwo obcego prawa, a prawo to (moc swej normy kolizyjnej) kae stosunek ten ocenia wedug innego prawa, gdy uznaje za rozstrzygajce inne powizanie ocenianego stosunku z okrelonym obszarem prawnym, ni powizanie, ktrym kieruje si norma kolizyjna prawa wskazujcego. Z kolei prawo, do ktrego nastpio odesanie ze strony prawa wskazanego, moe odsya" do kolejnego systemu prawnego. 3 Odrnia si odesanie zwrotne i dalsze. Z odesaniem zwrotnym mamy do czynienia wwczas, gdy normy kolizyjne prawa wskazanego (prawa pastwa B) przewiduj w rozpatrywanym zakresie waciwo prawa wskazujcego (prawa pastwa A), prawo wskazane odsya wic z powrotem do prawa wskazujcego. a. Przykad: W wypadku oceny w Polsce dziedziczenia nieruchomoci pooonej w Polsce, wchodzcej w skad spadku po obywatelu francuskim, prawem wskazanym przez norm kolizyjn z art. 34 p.p.m. jest prawo francuskie. Jednake w zwizku z tym, e prawo francuskie poddaje ocen dziedziczenia nieruchomoci prawu miejsca pooenia nieruchomoci, dojdzie do odesania zwrotnego. Ostatecznie waciwe okae si wic prawo polskie. 4 Z kolei odesanie dalsze zachodzi wtedy, gdy wskazane obce prawo odsya do jakiego innego systemu prawnego (ten z kolei moe odsya do prawa nastpnego). Odesanie dalsze jest odesaniem przyjtym, jeli prawo prywatne midzynarodowe pastwa, do ktrego nastpio odesanie, przewiduje w rozpatrywanym przypadku waciwo wasnego prawa. a. Przykad: W wypadku oceny w Polsce dziedziczenia ruchomoci pozostawionych przez spadkodawc, bdcego obywatelem francuskim z ostatnim miejscem zamieszkania w Londynie, prawem wskazanym przez norm z art. 34 p.p.m. jest prawo francuskie (jako prawo ojczyste). Jednake prawo francuskie poddaje dziedziczenie ruchomoci prawu ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Odsya wic w tym przypadku do prawa angielskiego. Bdzie to odesanie przyjte, gdy

8

w Anglii dziedziczenie ruchomoci podlega rwnie prawu ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. 5 Odesanie dalsze lub zwrotne moe by odesaniem czciowym, zoonym lub penym. Z odesaniem penym (zwrotnym lub dalszym) mamy do czynienia wwczas, gdy odesanie nastpuje w takim samym zakresie, w jakim nastpio wskazanie (ze strony prawa wskazujcego). 6 Odesanie czciowe wystpuje w wypadku, gdy prawo wskazane odsya do prawa wskazujcego (odesanie czciowe zwrotne) lub do prawa trzeciego (odesanie czciowe dalsze) tylko w czci zakresu normy kolizyjnej, na podstawie ktrej nastpio wskazanie. 7 Odesanie zoone zachodzi wtedy, gdy prawo wskazane samo nie uznaje si za waciwe, nie odsya jednak do jednego systemu prawnego, lecz do dwu (lub wicej) systemw prawnych (odesanie czciowe zwrotne i rwnoczenie czciowe dalsze lub odesania czciowe dalsze do rnych systemw prawnych). 8 Spotka mona rwnie koncepcj tzw. odesania podwjnego. W myl tej koncepcji sd pastwa A powinien w kwestii waciwoci prawa postpi tak, jak postpiby w danym przypadku sd pastwa B, w zwizku z czym rozstrzygajcy spraw sd pastwa A powinien zbada nie tylko normy kolizyjne zwyke (pierwszego stopnia) pastwa B, ale take normy kolizyjne drugiego stopnia tego pastwa, dotyczce odesania. Metoda ta zawodzi, gdy sposb rozumowania sdu pastwa A stosuj rwnie sdy pastwa B. Powstaje wwczas sytuacja bez wyjcia. Zarwno z punktu widzenia sdw pastwa A, jak i sdw pastwa B, gdyby sdy te chciay oprze si na omawianej tutaj koncepcji, nie wiadomo, jakie prawo naleaoby ostatecznie stosowa. 9 Rola odesania ulega zwikszeniu po wejciu w ycie ustawy z 1965 r. Wprawdzie art. 4 2 tej ustawy postanawia: Jeeli obce prawo ojczyste, wskazane jako waciwe przez ustaw niniejsz, kae stosowa do danego stosunku prawnego inne prawo obce, stosuje si to inne prawo", z czego wynika, e odesanie dalsze w wietle nowej ustawy zostao utrzymane w tych samych granicach, w jakich istniao wedle ustawy poprzedniej, to jednak art. 4 1 ustawy z 1965 r. odesanie zwrotne ujmuje nieco szerzej, stanowic, e: Jeeli prawo obce, wskazane jako waciwe przez ustaw niniejsz, kae stosowa do danego stosunku prawnego prawo polskie, stosuje si prawo polskie". 10 Zarwno na tle ustawy z 1926 r., jak i wedug ustawy obowizujcej obecnie nie wchodzi w gr tzw. odesanie zwrotne porednie. 11 Odesanie dalsze nastpuje te tylko do prawa pastwa trzeciego (C), wskazanego przez normy kolizyjne pastwa odsyajcego (B), bez wzgldu na to, czy zostanie przez normy kolizyjne pastwa C przyjte. Norm kolizyjnych pastwa C si nie uwzgldnia. Prawo polskie przyjo wic konstrukcj tzw. odesania jednostopniowego. 12 Konwencja rzymska z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych w art. 15 wycza odesanie. W myl tego przepisu wskazanie dla zobowizania umownego jako waciwego prawa okrelonego pastwa obejmuje wycznie normy prawa merytorycznego obowizujcego w tym pastwie, a nie normy kolizyjne jego prawa prywatnego midzynarodowego. Prawo wskazane jako waciwe wedug konwencji to prawo merytoryczne. Odesanie wyczaj te rozporzdzenia Rzym I (art. 20) i Rzym II (art. 24). Niejednolite prawo 1 Jako prawo niejednolite traktowane jest prawo pastwa, w ktrym bd na jego rnych obszarach (np. w poszczeglnych dzielnicach, kantonach lub republikach), bd w rnych zakresach osobowych (np. ze wzgldu na wyznanie lub pochodzenie) obowizuj odrbne zespoy norm merytorycznych. 2 Niejednolito prawa bywa przyczyn konfliktw interlokalnych (np. midzy-dzielnicowych, midzykantonalnych lub midzyrepublikaskich) lub interpersonalnych (midzyosobowych). 3 Jeeli prawo wskazane przez norm kolizyjn prawa prywatnego midzynarodowego jest niejednolite, nasuwa si pytanie, ktry spord wchodzcych w gr zespow norm merytorycznych naley w danym przypadku zastosowa. Wyran wskazwk w tej mierze zawiera art. 5 p.p.m. Zgodnie z tym przepisem: Jeeli w pastwie, ktrego prawo jest waciwe, obowizuj rne systemy prawne, prawo tego pastwa rozstrzyga, ktry z tych systemw stosowa naley". Rozstrzygajce znaczenie maj wic wewntrzne normy kolizyjne (kompetencyjne) pastwa, o ktrego prawo chodzi, takie jak normy jego prawa midzy-dzielnicowego (midzyrepublikaskiego, midzykantonalnego) lub midzyosobowego. 4 W braku rozstrzygnicia w prawie pastwa, ktrego prawo jest waciwe lub gdy ustalenie tego rozstrzygnicia okae si niemoliwe, sdzia polski powinien zastosowa ten system prawny wchodzcy w skad prawa waciwego, ktry jest najcilej zwizany z ocenianym stosunkiem. Trudnoci, o ktrych mowa, nie uzasadniaj signicia do art. 7 p.p.m. i zastosowania na jego podstawie prawa polskiego.

9

5

W nielicznych jedynie przypadkach, i to wycznie w zakresie konfliktw interlokalnych, rozstrzygnicia poszukiwa mona w samej normie kolizyjnej prawa prywatnego midzynarodowego (por. art. 28 p.p.m.). Z normy tej bowiem moe niekiedy wprost wynika, ktry z zespow norm merytorycznych prawa waciwego, bdcego prawem niejednolitym, naley zastosowa. Na podstawie art. 28 p.p.m. zobowizania z umw giedowych naley zatem ocenia wedug norm obowizujcych w siedzibie giedy, bez wzgldu na stanowisko w tej mierze norm regulujcych konflikty interlokalne w prawie pastwa, w ktrym znajduje si siedziba giedy. 6 W podobny sposb, jak w przypadku konfliktw interpersonalnych i interlokalnych, naley postpowa w sytuacji, gdy w systemie prawnym waciwym na podstawie naszej normy kolizyjnej p.p.m. wystpuj konflikty intertemporalne. Konflikty te naley w zwizku z powyszym rozstrzyga zgodnie ze wskazwkami norm prawa midzyczasowego (prawa przechodniego), wchodzcych w skad waciwego systemu prawnego. 7 Szczeglne unormowanie dotyczce sytuacji niejednolitoci prawa znalazo si w art. 19 konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych. W myl art. 19 ust. 1 konwencji w sytuacji niejednolitoci prawa (ze wzgldu na kryterium przestrzenne) w obrbie zobowiza umownych przy okrelaniu prawa waciwego na podstawie konwencji kada z jednostek terytorialnych, w ktrej obowizuje oddzielna regulacja zobowiza umownych, bdzie traktowana tak, jak gdyby bya odrbnym pastwem. Z kolei art. 19 ust. 2 konwencji kae respektowa - przy rozstrzyganiu wewntrznych konfliktw interlokalnych - krajowe normy kolizyjne rozstrzygajce te kolizje. 8 Pastwo konwencyjne o niejednolitym systemie prawnym moe jednak nakaza stosowanie norm konwencyjnych przy rozstrzyganiu rwnie wewntrznych konfliktw interlokalnych. Z tej moliwoci skorzystao Zjednoczone Krlestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Pnocnej. Oddzielne unormowanie znalazo si te w rozporzdzeniach Rzym I (art. 22) i Rzym II (art. 25). Zmiana statutu 1 Chodzi tu o zjawisko, ktrego istot stanowi to, e stosowanie tych norm prowadzi czsto - z rnych zreszt powodw (o czym niej) - do zetknicia si kolejno dochodzcych do gosu w charakterze prawa waciwego norm merytorycznych, wchodzcych w skad systemw prawnych rnych pastw (a wic obowizujcych na rnych obszarach). Pojawiaj si przy tym problemy zwizane z rozgraniczeniem pola dziaania statutu dawnego i nowego 2 Przyczyny zmiany statutu bywaj rne. Do zmiany statutu moe doj w wyniku: a. zmiany miarodajnych dla okrelonego zakresu norm kolizyjnych prawa prywatnego midzynarodowego, obowizujcych na danym obszarze, prowadzcej do tego, e inne prawo merytoryczne (prawo innego pastwa) wskazyway normy dawne, a inne wskazuj normy kolizyjne nowe, b. zmiany powizania danego stosunku (lub jego elementu) rozstrzygajcego o waciwoci prawa wedle miarodajnych norm kolizyjnych prawa prywatnego midzynarodowego, obowizujcych na danym obszarze (a wic np. w Polsce), tak i zamiast dotychczas waciwego staje si od jakiej chwili waciwy system prawny obowizujcy na innym obszarze (w innym pastwie). 3 Zmiana powizania rozstrzygajcego o waciwoci prawa moe nastpi albo aa skutek dziaania wiadomego (a niekiedy rozmylnego) stron (np. zmiany obywatelstwa w wyniku stara zainteresowanych osb, zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu, przeniesienia siedziby osoby prawnej, zmiany miejsca pooenia rzeczy), albo w wyniku okolicznoci od stron niezalenych (np. pozbawienia obywatelstwa moc zarzdzenia waciwego organu pastwowego). 4 Przesunicie granic pastwowych moe prowadzi zarwno do zmiany obowizujcych na danym obszarze norm kolizyjnych (i w wyniku tego do zmiany statutu), jak i norm merytorycznych. 5 Zagadnienie zmiany statutu w wyniku zmiany norm kolizyjnych prawa prywatnego midzynarodowego obowizujcych na danym obszarze (w danym pastwie) sprowadza si w istocie rzeczy do pytania, czy w rozpatrywanym zakresie naley zastosowa dawn, czy te now norm kolizyjn prawa prywatnego midzynarodowego okrelonego pastwa. 6 Ustawa z 1965 r. (podobnie jak ustawa z 1926 r.) nie rozstrzyga wyranie zagadnie przechodnich z zakresu prawa prywatnego midzynarodowego. W praktyce i literaturze przyjmuje si jednak zgodnie, e przy rozstrzyganiu konfliktw intertemporalnych w polskim prawie prywatnym midzynarodowym naley posugiwa si (stosujc je odpowiednio) reguami prawa przechodniego uksztatowanymi na uytek stosunkw cywilnoprawnych i wystpujcych w obrbie tych stosunkw konfliktw intertemporalnych. 7 Najdoniolejsz grup stanowi przypadki zmiany statutu na skutek zmiany powizania danego stosunku (sytuacji, stanu faktycznego) lub jego elementu, rozstrzygajcego o waciwoci prawa, w wyniku aktywnoci stron. Na okrelenie sytuacji tego rodzaju uywana bywa nazwa: konflikty ruchome.

10

8

W ustawie z 1965 r. (podobnie jak w ustawach obcych) brak jest oglnego uregulowania omawianych zagadnie. Istniej jednak rozwizania szczegowe. Jedno z nich zawiera art. 24 2 p.p.m. 9 Istniej te przepisy, ktre wyranie przewiduj waciwo kadoczesnego prawa (por. art. 17 1 p.p.m., podobnie moe by interpretowany art. 24 1 p.p.m.). 10 W zalenoci od tego, jak ujty jest subokrelnik temporalny normy kolizyjnej, zwyko si wyrnia statut niezmienny (norma precyzuje wwczas chwil miarodajn w celu okrelenia prawa waciwego) lub zmienny (mamy z nim do czynienia w wypadku waciwoci kadoczesnego prawa). 11 naley sfery dziaania poszczeglnych, kolejno miarodajnych praw w konkretnych przypadkach rozgraniczy sprawiedliwie, kierujc si oglnymi, odpowiednio dostosowanymi zasadami prawa intertemporalnego (midzyczasowego), chyba e ich modyfikacji w jakim kierunku wymaga ta specjalna sytuacja, z ktr tu si spotykamy 12 Z reguy kierowa si bdziemy zasad waciwoci kadoczesnego statutu dla zdarze, jakie miay miejsce w okresie powizania z tym statutem. Zasada ta ma dwie strony: pozytywn i negatywn. Jej stron pozytywn okrela si mianem natychmiastowego lub bezporedniego oddziaywania na dany stosunek nowego statutu. Oznacza to, i nowy statut ma w zasadzie pen swobod dziaania w swoim przedziale czasowym. Moe wic przewidywa wyganicie praw i sytuacji powstaych pod dawnym statutem, moe te nadawa owym prawom lub sytuacjom odmienn tre lub zakres ni ten, jaki miay poprzednio. Z kolei stron negatywn omawianej zasady ujmuje si w postaci zakazu wstecznego dziaania nowego statutu, a wic wkraczania nowego statutu na teren dawnego w odniesieniu do oceny zdarze, jakie nastpiy w okresie waciwoci statutu dawnego. Obejcie prawa 1 Obejcie prawa w prawie prywatnym midzynarodowym polega na uchyleniu si stron (strony) od skutkw zastosowania prawa w normalnym toku rzeczy waciwego przez odpowiednie (i rzeczywiste) zwizanie danego stosunku z innym prawem w taki sposb, by mogo ono uchodzi w wietle norm kolizyjnych obowizujcych w siedzibie sdu za waciwe do oceny tego stosunku. 2 W poszczeglnych przypadkach mona przeciwdziaa obejciu prawa w normalnym toku rzeczy waciwego w ten sposb, e prawo to zostanie jako waciwe zastosowane. Skutek obejcia prawa dotyczy wic wycznie sfery kolizyjnoprawnej. Wolno do niego siga tylko wyjtkowo, w racych przypadkach niewtpliwego i rozmylnego dziaania in fraudem bezwzgldnie obowizujcych norm prawnych, i jedynie wtedy, gdy same normy kolizyjne w sposb kategoryczny wskazuj waciwo okrelonego systemu prawnego. Klauzula porzdku publicznego 1 Prawo obce, wskazane jako waciwe przez normy kolizyjne prawa prywatnego midzynarodowego danego pastwa, zawiera czasem rozwizania szokujce z punktu widzenia podstawowych zasad porzdku prawnego tego pastwa i przyjmowanego tam systemu wartoci w sferze politycznej, spoecznej i gospodarczej. 2 Swoist klap bezpieczestwa" i form obrony przed trudnymi do akceptacji skutkami waciwoci obcego prawa stanowi klauzula porzdku publicznego (ordre public, kollisionsrechtliche Vorbehaltsklausel, public policy). 3 W Polsce przewiduje j art. 6 p.p.m. W myl tego przepisu prawa obcego stosowa nie mona, jeeli jego stosowanie miaoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami porzdku prawnego RP". 4 Pojcie porzdku prawnego, ktrym operuje klauzula, jest pojciem blankietowym i elastycznym. 5 Wspczenie mwi si niekiedy o midzynarodowym porzdku publicznym, obejmujcym zesp wartoci oglnoludzkich, uznanych w takich porozumieniach, jak: Powszechna Deklaracja Praw Czowieka z 1948 r., Pakty Praw Czowieka z 1966 r. czy te Europejska Konwencja Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci. Ten nadrzdny zesp wartoci i wyraajce go zasady mog odegra rol przy stosowaniu klauzuli porzdku publicznego. 6 Zawarcie konwencji z jakim pastwem nie oznacza wcale akceptacji - i to na przyszo - wszystkich jego wewntrznych norm pod ktem zastosowania ich u nas" 7 Przy rozpatrywaniu podstaw ingerencji klauzuli porzdku publicznego trzeba bra pod uwag porzdek prawny aktualny (z chwili orzekania), i to jedynie podstawowe zasady tego porzdku prawnego. omawianym tutaj instrumentem naley posugiwa si rozwanie, sigajc do wyjtkowo i nie wychodzc poza granice istotnych potrzeb. 8 Z punktu widzenia stron zainteresowanych mona wyrni dziaanie klauzuli dozwalajce i zakazujce. Dziaanie dozwalajce klauzuli zachodzi wtedy, gdy strona dziki zastosowaniu klauzuli osiga wicej, ni osigaaby, gdyby zastosowano (waciwe) prawo obce. Dziaanie zakazujce polega za na tym, e na skutek dziaania klauzuli wprowadza si ograniczenie nieznane obcemu prawu

11

waciwemu, co oczywicie pogarsza pooenie strony. Ze stanowiska wasnego prawa dziaanie klauzuli moe by pozytywne lub negatywne. O dziaaniu pozytywnym mwimy wtedy, gdy w miejsce wyczonej normy obcej stosuje si norm wasnego prawa. 9 Zastosowanie klauzuli porzdku publicznego nie prowadzi automatycznie do waciwoci wasnego prawa (stosowania legis fori). 10 W kadym konkretnym przypadku posugiwania si klauzul naley przede wszystkim rozway moliwo ograniczenia skutkw dziaania klauzuli jedynie do skutkw negatywnych. 11 Szczeglne unormowanie klauzuli porzdku publicznego znalazo si w art. 16 konwencji rzymskiej o prawie waciwym dla zobowiza umownych. W myl tego przepisu zastosowania prawa waciwego (jeeli ta waciwo oparta jest na normach konwencyjnych) mona odmwi jedynie wwczas, gdy takie zastosowanie w sposb oczywisty byoby nie do pogodzenia z porzdkiem publicznym pastwa sdu orzekajcego. Wynika z niego wyrana przestroga przed naduywaniem klauzuli porzdku publicznego. Oddzielne unormowanie klauzuli porzdku publicznego znajduje si te w rozporzdzeniach Rzym I (art. 21) i Rzym II (art. 26). Problemy zwizane z pojmowaniem i stosowaniem prawa waciwego zasady oglne 1 Sd lub inny polski organ jako prawo waciwe moe stosowa bd prawo obowizujce w Polsce, bd prawo obce. W myl przyjmowanej u nas zasady rwnorzdnego traktowania praw obowizujcych na rnych terytoriach prawo obce powinno by traktowane na rwni z prawem wasnym. 2 Waciwo prawa obcego nie stanowi wyjtku od jakiej generalnej zasady (lub domniemania) waciwoci legis fori, bo zasada taka (lub domniemanie) w prawie polskim nie obowizuje. W kadym razie tego rodzaju zasady nie wolno doszukiwa si w art. 7 p.p.m. 3 Obce prawo waciwe stosowa naley w granicach jego waciwoci, wyznaczonej przez normy kolizyjne wasnego prawa prywatnego midzynarodowego. Normy te stwarzaj podstaw do zastosowania prawa obcego. Tylko wyjtkowo i jedynie w przypadkach przewidzianych przez normy kolizyjne wasnego prawa prywatnego midzynarodowego mog by przy tym brane pod uwag obce normy kolizyjne. 4 Nie tylko polskie, lecz rwnie obce prawo waciwe naley stosowa jako prawo. Nie mona wic prawa obcego traktowa tak, jak gdyby to by zwyky fakt, ani te twierdzi, e w rozpatrywanej sytuacji chodzi jedynie o stwierdzenie faktu nabycia praw podmiotowych pod rzdem obcego prawa. 5 Zastosowane przez sd lub inny polski organ obce prawo waciwe pozostaje mimo to prawem obcym. Nie dochodzi wic w trakcie stosowania prawa obcego do wczenia (inkorporacji) norm obcego prawa do naszego systemu prawnego. 6 Obowizywanie i tre norm obcego prawa waciwego naley ustala zgodnie z zasadami przyjtymi w pastwie, o ktrego prawo chodzi. 7 Prawo waciwe (zarwno polskie, jak i obce) powinno by zastosowane z urzdu niezalenie od tego, czy strony si na nie powoay. 8 Czasem podstaw waciwoci okrelonego systemu prawnego stanowi wola stron (por. art. 25 1 oraz 32 p.p.m. dopuszczajce tzw. wybr prawa). Jednake prawo wybrane jest rwnie stosowane przez sd z urzdu. 9 Zastosowanie prawa obcego nie zaley od kolizyjnoprawnej wzajemnoci. Jest wic niezalene od tego, czy sd pastwa, o ktrego prawo chodzi w sytuacji powizanej z naszym obszarem prawnym w sposb podobny do tego, jaki zachodzi w rozpatrywanym przypadku (co na podstawie naszych norm kolizyjnych uzasadnia waciwo prawa obcego), zastosowaby nasze prawo. 10 Niezastosowanie w ogle lub bdne zastosowanie prawa waciwego (tak wasnego, jak i obcego) stanowi naruszenie prawa materialnego przez bdn jego wykadni lub niewaciwe zastosowanie z wszystkimi tego konsekwencjami procesowymi. Niezastosowanie waciwego prawa obcego stanowi naruszenie odpowiedniej normy kolizyjnej prawa prywatnego midzynarodowego. 11 W myl art. 1143 1 k.p.c: Sd z urzdu ustala i stosuje waciwe prawo obce. Sd moe zwrci si do Ministra Sprawiedliwoci o udzielenie tekstu tego prawa oraz o wyjanienie obcej praktyki sdowej". Zgodnie z art. 1143 2 k.p.c: Sd moe zwrci si do Ministra Sprawiedliwoci rwnie o udzielenie informacji co do istnienia wzajemnoci w stosunkach z pastwem obcym". Natomiast 3 tego artykuu stanowi, e: Celem ustalenia treci prawa obcego lub obcej praktyki sdowej albo istnienia wzajemnoci sd moe zastosowa take inne rodki, w tym zasign opinii biegych". Problemy zwizane z pojmowaniem i stosowaniem prawa waciwego dopuszczalno stosowania obcego prawa publicznego. Przepisy wymuszajce swoje zastosowanie.

12

1

W ostatnich latach coraz wicej zwolennikw zyskuje jednak pogld odmienny. Wielu autorw sdzi, e sd, stosujc prawo obce, powinien bra pod uwag - jeli zachodz okrelone przesanki - take normy prawa publicznego, wchodzce w skad waciwego systemu prawnego, i to nie tylko wtedy, gdy przewiduje to wyranie jego porzdek prawny lub gdy taki obowizek wynika z umw midzynarodowych. Dopuszczalno stosowania obcego prawa publicznego bywa uzaleniana od nastpujcych przesanek: a. chodzi tu o normy prawa publicznego, wchodzce w skad waciwego systemu prawnego; podstaw ich waciwoci stanowi wic norma kolizyjna obowizujca w siedzibie sdu, miarodajna dla podlegajcego ocenie stosunku; b. normy te wspuczestnicz w normowaniu podlegajcego ocenie stosunku, wspierajc regulacj prywatnoprawn tego stosunku (zachodzi wic wi o duym stopniu intensywnoci pomidzy nimi a podlegajcym ocenie stosunkiem) c. z ich treci lub celu nie wynika, e naley im nadawa wycznie terytorialny zasig (ograniczony do terytorium pastwa, w ktrym one obowizuj); d. ich zastosowanie nie prowadzi do skutkw sprzecznych z podstawowymi zasadami porzdku prawnego obowizujcego w siedzibie sdu; innymi sowy ich zastosowaniu nie sprzeciwia si klauzula porzdku publicznego. 2 We wspczesnej nauce prawa prywatnego midzynarodowego, w ramach koncepcji przepisw wymuszajcych swoje zastosowanie" (zob. 1 II), coraz powszechniejsze uznanie zyskuje pogld opowiadajcy si za stosowaniem przy ocenie okrelonego stosunku - obok prawa, ktremu stosunek ten zasadniczo podlega - wasnych lub obcych przepisw wymuszajcych swoje zastosowanie", jeli tylko spenione s okrelone przesanki, ktre to uzasadniaj. 3 Wrd przesanek stosowania obcych przepisw wymuszajcych swoje zastosowanie" w doktrynie15 wymieniane s nastpujce: a. obcy przepis znajduje zastosowanie jedynie w razie istnienia wasnej woli zastosowania" i tylko w ramach wyznaczonego t wol zakresu; b. chodzi tu o przepis wchodzcy w skad systemu prawnego, z ktrym oceniany stosunek pozostaje w bliskim (intensywnym) zwizku faktycznym; c. pastwo, do ktrego systemu prawnego w przepis naley, ma faktyczn mono wymuszenia respektowania tego przepisu; d. zastosowanie przepisu jest uzasadnione (rozsdne") z midzynarodowego punktu widzenia; e. zastosowaniu obcego przepisu nie sprzeciwia si klauzula porzdku publicznego forum. 4 Z kolei art. 7 Konwencji rzymskiej z 1980 r. o prawie waciwym dla zobowiza umownych ujty zosta nastpujco: a. W przypadku stosowania, zgodnie z Konwencj, prawa okrelonego pastwa, mona przyzna skuteczno przepisom bezwzgldnie wicym innego pastwa, z ktrymi sytuacja wykazuje cisy zwizek, wwczas i w takim zakresie, w jakim - wedug prawa tego pastwa - przepisy te znajduj zastosowanie niezalenie od tego, jakiemu prawu podlega umowa. Przy podjciu decyzji, czy takim przepisom bezwzgldnie wicym przyzna skuteczno, naley bra pod uwag ich charakter i przedmiot, a take konsekwencje ich zastosowania lub niezastosowania. b. Postanowienia niniejszej konwencji nie naruszaj stosowania przepisw prawa pastwa sdu orzekajcego, ktre w odniesieniu do danego stanu faktycznego wymuszaj swoje zastosowanie, bez wzgldu na to, jakie prawo ma zastosowanie do umowy. 5 Postanowienia dotyczce przepisw wymuszajcych swoje zastosowanie znajduj si te w rozporzdzeniach Rzym I (art. 9) i Rzym II (art. 16). W myl art. 16 rozporzdzenia Rzym II: Przepisy niniejszego rozporzdzenia nie ograniczaj stosowania przepisw prawa siedziby sdu, ktre znajduj zastosowanie do oceny stanu faktycznego bez wzgldu na to, jakiemu prawu podlega zobowizanie pozaumowne". Warto te wspomnie o przepisie art. 17 tego rozporzdzenia, ktry stanowi, e: Oceniajc postpowanie osoby, ktrej przypisuje 6 Przepis art. 9 rozporzdzenia Rzym I rni si nieco od art. 7 Konwencji rzymskiej z 1980 r. Nadano mu nastpujce brzmienie: a. Przepisy wymuszajce swoje zastosowanie to przepisy, ktrych przestrzeganie uwaane jest przez pastwo za tak istotny element ochrony jego interesw publicznych, takich jak organizacja polityczna, spoeczna lub gospodarcza, e znajduj one zastosowanie do stanw faktycznych objtych ich zakresem bez wzgldu na to, jakie prawo jest waciwe dla umowy zgodnie z niniejszym rozporzdzeniem. b. Niniejsze rozporzdzenie nie narusza stosowania przepisw wymuszajcych swoje zastosowanie pastwa sdu orzekajcego. c. Mona przyzna skuteczno przepisom wymuszajcym swoje zastosowanie pastwa, w ktrym ma nastpi lub nastpio wykonanie zobowiza wynikajcych z umowy, w zakresie, w jakim przepisy te

13

powoduj, e wykonanie umowy jest niezgodne z prawem. Rozwaajc przyznanie skutecznoci takim przepisom, uwzgldnia si ich charakter i cel oraz skutki ich zastosowania lub niezastosowania". Problemy zwizane z pojmowaniem i stosowaniem prawa waciwego sposoby usuwania niektrych trudnoci w trakcie stosowania prawa waciwego. 1 Zabiegi kwalifikacyjne a. Perturbacjom grocym w wyniku zetknicia si trudnych do pogodzenia norm nalecych do rnych systemw prawnych w pojedynczych przypadkach zapobiega mona za porednictwem odpowiednich zabiegw kwalifikacyjnych. Chodzi tu zwaszcza o kwalifikacj rozgraniczajc sfery dziaania konkurujcych ze sob norm kolizyjnych. Rozstrzygnicie nastpuje wic w przypadkach tego rodzaju na paszczynie kolizyjnoprawnej. 2 Dostosowanie a. Zabiegi podejmowane na paszczynie merytorycznoprawnej w celu usunicia trudnoci, o ktrych bya wyej mowa, mog przede wszystkim polega na prbach dostosowania (Anpassung, l'adaptatio) stykajcych si ze sob rnych systemw prawnych. Ich celem jest usuwanie sprzecznoci lub co najmniej braku harmonii midzy normami nalecymi do rnych systemw prawnych utrudniajcych lub uniemoliwiajcych ich stosowanie. b. Dostosowanie moe w szczeglnoci polega na stworzeniu swoistej syntezy norm wchodzcych w skad rnych systemw prawnych, tak jakby pochodziy od jednego ustawodawcy. c. Jeeli jednak midzy stykajcymi si systemami prawnymi zachodzi sprzeczno wykluczajca moliwo syntezy, konieczna staje si rezygnacja z zastosowania waciwych norm merytorycznych. Trzeba je zastpi norm merytoryczn prawa prywatnego midzynarodowego sformuowan na uytek konkretnego przypadku przez sdziego. Ona te stanowi bdzie podstaw rozstrzygnicia. Przykad takiej niepisanej normy merytorycznej zostanie podany w rozwaaniach dotyczcych kommorientw. 3 Ocena rwnowanoci (ekwiwalentnoci) poj lub instytucji prawnych. a. Jeeli w trakcie stosowania prawa waciwego zachodzi konieczno uwzgldninia refleksw zdarzenia, ktre miao miejsce pod rzdem innego prawa (lub na ktre wywaro wpyw inne prawo), niejednokrotnie pojawia si potrzeba dokonania oceny rwnowanoci (ekwiwalentnoci) poj (lub instytucji prawnych) zaczerpnitych z innego systemu prawnego lub uksztatowanych pod wpywem innego systemu prawnego ni prawo waciwe. b. Praktyczny walor ma wic odpowied na pytanie, jak przy ocenie tej rwnowanoci (ekwiwalentnoci) poj lub instytucji prawnych naley si zachowa. 4 Dostosowanie czynnoci prawnej do wymaga niewaciwego prawa a. Osoba (osoby) dokonujca czynnoci prawnej dostosuje j do wymaga okrelonych w prawie, ktre nie jest prawem waciwym, lub doprowadzi do innego jej powizania z niewaciwym prawem. b. Czynnociami prawnymi dostosowanymi do wymaga niewaciwego prawa mog by czynnoci nalece do rnych dziaw prawa cywilnego. c. W tych przypadkach rwnie trzeba poszukiwa rozstrzygnicia w prawie waciwym. Jedynym rodkiem zaradczym na pojawiajce si wtpliwoci i trudnoci moe by staranna jego wykadnia. d. Sposb przezwycienia tych trudnoci16 musi by dostosowany do okolicznoci konkretnego przypadku. Zalee te bdzie od charakteru tych trudnoci. CZ SZCZEGOWA OSOBY FIZYCZNE I PRAWNE OSOBY FIZYCZNE Prawo waciwe 1 Przy ustalaniu statutu personalnego osoby fizycznej decydujc rol odgrywa cznik obywatelstwa. 2 W myl art. 9 1 p.p.m.: zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych osoby fizycznej podlega jej prawu ojczystemu" (a wic prawu wskazanemu za porednictwem cznika obywatelstwa). Jeeli jednak nie mona ustali obywatelstwa danej osoby albo osoba, o ktrej zdolno chodzi, nie ma obywatelstwa adnego pastwa (jest bezpastwowcem, apatryd) na podstawie art. 3 p.p.m. zamiast prawa ojczystego stosuje si prawo miejsca zamieszkania. Wreszcie, jeli ustalenie miejsca zamieszkania apatrydy jest niemoliwe lub gdy nie ma on miejsca zamieszkania w adnym pastwie - na mocy art. 7 p.p.m. jego zdolno ocenia si wedug prawa polskiego. W wypadku wielorakiego obywatelstwa osoby, o ktr chodzi, postpowa naley zgodnie ze wskazwkami zamieszczonymi w art. 2 p.p.m. 3 Istnieje wiele wyjtkw od zasady wyraonej w art. 9 1 p.p.m. 4 Odstpstwa od powyszej zasady wprowadza sama ustawa z 1965 r. (art. 9 3, art. 10); odrbnie i czciowo inaczej reguluje uznanie za zmarego i stwierdzenie zgonu (art. 11 p.p.m.). Stosowanie art. 9

14

1 p.p.m. wyczaj dalsze przepisy ustawy z 1965 r., ktre obejmuj take zdolno w jakim wycinkowym zakresie (np. zdolno do zawarcia maestwa" naley do zakresu normy kolizyjnej z art. 14 p.p.m., zdolno testowania - do zakresu normy z art. 35 p.p.m.). 5 Na osobn wzmiank zasuguje art. 12 ust. 1 Konwencji genewskiej z 1951 r. dotyczcej statusu uchodcw, do ktrej w 1991 r. przystpia take Polska Status osobowy kadego uchodcy okrela prawo pastwa jego staego zamieszkiwania, a jeeli nigdzie stale nie zamieszkuje, prawo pastwa, w ktrym przebywa". 6 Odnosi si on wycznie do uchodcw w rozumieniu Konwencji (i Protokou uzupeniajcego) oraz obejmuje jedynie status osobowy uchodcy". 7 W bliskim pokrewiestwie z art. 9 1 pozostaje art. 23 p.p.m., okrelajcy prawo waciwe dla opieki i kurateli. Wydaje si, e zakresem zastosowania przepisu art. 23 p.p.m. obj naley m.in. wszystkie dziaajce oglnie akty (zarzdzenia) o charakterze opiekuczym, dotyczce danej osoby (np. upenoletnienie lub uwasnowol-nienie, a nawet ubezwasnowolnienie). Jednake ich wpyw na zdolno prawn ocenia trzeba wedug prawa waciwego dla zdolnoci (statutu personalnego). Zdolno prawna 1 Zdolno prawna osoby fizycznej naley zasadniczo do zakresu statutu personalnego. 2 Statut personalny rozstrzyga przeto: a. o przesankach, od ktrych spenienia jest uzalenione uzyskanie zdolnoci prawnej; statut personalny decyduje wic o tym, czy do uzyskania zdolnoci prawnej przez noworodka wystarczy, e przyjdzie on na wiat ywy (tak prawo niemieckie), czy te musi spenia dalsze wymagania i jakie, np. by zdolny do ycia (por. art. 725 k.c.franc), y przez jaki czas, mie posta czowieka (figura humana - por. art. 30 k.c.hiszp.); b. o chwili uzyskania zdolnoci prawnej i zasadach obliczania wieku osoby fizycznej (m.in. jak z tego punktu widzenia traktowa dzie urodzenia czowieka); jednake zarwno samo urodzenie si dziecka, jako fakt przyrodniczy, jak i to, czy dziecko przyszo na wiat ywe, naley ocenia wedug zasad wiedzy medycznej, ktra z natury rzeczy ma (a w kadym razie powinna mie) charakter uniwersalny; c. o domniemaniach prawnych co do ycia i mierci (chodzi tu take o domniemania dotyczce kommorientw, a wic osb, ktre zginy we wsplnym niebezpieczestwie, por. np. art. 9 i 32 k.c.pol., 23 k.c.austr.); d. o dziaajcych w sposb generalny ograniczeniach zdolnoci prawnej, o przyczynach jej utraty. 3 Wszystkie ustawodawstwa na wiecie wi koniec zdolnoci prawnej osoby fizycznej ze mierci, traktowan jako fakt biologiczny. 4 mier cywilna dotrwaa do naszych czasw w nielicznych systemach prawnych, najczciej zreszt w formie szcztkowej. Instytucja ta jest sprzeczna z podstawowymi zasadami porzdku prawnego RP, jeeli wic przewiduje j prawo obce (stanowice statut personalny cudzoziemca) - ingerencja klauzuli porzdku publicznego bdzie nieodzowna. 5 Ograniczenia zdolnoci prawnej z powodu przynalenoci rasowej, kastowej lub wyznaniowej (wystpujce w prawie obcym) s sprzeczne z podstawowymi zasadami porzdku prawnego RP. Uzasadniona wic bdzie w takich przypadkach ingerencja klauzuli porzdku publicznego. 6 Zagadnienie sytuacji prawnej dziecka pocztego jest od wiekw przedmiotem sporw i wtpliwoci w doktrynie prawa cywilnego. Za trafny uchodzi pogld, e o tym, czy dziecko poczte, lecz jeszcze nienarodzone (nasciturus), moe naby okrelone prawa (lub ewentualnie take obowizki), rozstrzyga prawo waciwe dla praw (i obowizkw), o ktrych nabycie chodzi (lex causae). 7 Zgodnie z przyjtym rozwizaniem o monoci dziedziczenia dziecka pocztego (lub monoci uzyskania zapisu) decyduje statut spadkowy (art. 34 p.p.m.). 8 W myl wspomnianej ju szczegowej reguy z art. 19 2 zd. 3 p.p.m. uznanie dziecka pocztego podlega prawu ojczystemu matki (zastosowanie w omawianym zakresie postanowienia art. 19 2 zd. 2 p.p.m. napotykaoby bowiem znaczne trudnoci). 9 Zgodnie z art. 8 p.p.m.: cudzoziemcy mog mie w Polsce prawa i obowizki na rwni z obywatelami polskimi, chyba e ustawa stanowi inaczej". 10 Pozycj prawn cudzoziemcw w Polsce reguluje w sposb kompleksowy ustawa z 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1694 ze zm.). Wedug przyjtej w niej definicji cudzoziemcem jest kady, kto nie ma obywatelstwa polskiego (art. 2), a wic take bezpastwowiec. Ustawa nakazuje te, by cudzoziemca, bdcego obywatelem dwch lub wicej pastw, traktowa jako obywatela tego pastwa, ktrego dokument podry stanowi podstaw wjazdu na terytorium RP (art. 5). Ustawy tej nie stosuje si min. do obywateli pastw czonkowskich Unii Europejskiej oraz czonkw ich rodzin, a take do obywateli pastw Europejskiego Obszaru Gospodarczego, ktre nie nale do Unii, ale na podstawie umw zawartych z Uni korzystaj ze

15

swobody przepywu osb i czonkw ich rodzin, w zakresie uregulowanym w ustawie z 14 lipca 2006 r. o wjedzie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjedzie z tego terytorium obywateli pastw czonkowskich Unii Europejskiej i czonkw ich rodzin (Dz.U. Nr 144, poz. 1043 ze zm.). 11 W myl art. 16 Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167 i 169 za.) kady ma prawo do uznania wszdzie jego podmiotowoci prawnej. Podobn zasad wyraa art. 6 Deklaracji Praw Czowieka z 1948 roku. Uznanie za zmarego i stwierdzenie zgonu 1 Wedug art. 11 1 p.p.m. do uznania osoby zaginionej za zmar stosuje si jej prawo ojczyste; to samo dotyczy stwierdzenia zgonu. Jednake zgodnie z art. 11 2 p.p.m. - gdy w sprawie o uznanie cudzoziemca za zmarego lub stwierdzenie jego zgonu orzeka sd polski -stosuje si prawo polskie. 2 Przepis art. 11 1 p.p.m. nie okrela wyranie subokrelnika temporalnego normy, ktra z przepisu tego wynika. Nie ulega jednak wtpliwoci, e chodzi tutaj o prawo pastwa, ktrego obywatelem bya dana osoba w chwili ostatniej o niej wiadomoci. Art. 11 1 p.p.m. przeciwdziaa wyczeniu waciwoci prawa polskiego w sprawie dotyczcej obywatela polskiego rozpatrywanej przez sd obcy. 3 Zakres normy kolizyjnej z art. 11 1 p.p.m. naley ujmowa szeroko. Norma ta obejmuje nie tylko uznanie za zmarego i stwierdzenie zgonu, lecz rwnie instytucje do uznania za zmarego i stwierdzenia zgonu zblione (np. uznanie za zaginionego lub nieobecnego). Nieco inaczej moe by natomiast ujmowany zakres normy z art. 11 2 p.p.m. Zwaywszy, e waciwe na podstawie tej normy moe by jedynie prawo polskie, i to tylko wtedy, gdy zachodzi jurysdykcja sdw polskich, naley doj do wniosku, e omawiana norma obejmuje jedynie uznanie za zmarego i stwierdzenie zgonu w znaczeniu, jakie pojciom tym nadaje prawo polskie. Jeli tylko uzasadniona jest jurysdykcja sdw polskich, waciwe jest prawo polskie. Brak wic moliwoci orzeczenia przez sd polski o uznaniu za zaginionego obywatela obcego na podstawie jego prawa ojczystego. 4 Sd polski przy okazji rozstrzygania okrelonej sprawy (np. sprawy spadkowej) moe z powoaniem si na art. 11 1 p.p.m. (lub ewentualnie art. 9 1 p.p.m.) ustali podstaw domniemania mierci wedug zasad obowizujcych w prawie ojczystym cudzoziemca, cho do orzekania o uznaniu za zmarego nie jest waciwy. Wydaje si, e na powysze pytanie - w imi midzynarodowej harmonii rozstrzygni - naley udzieli odpowiedzi twierdzcej. 5 Jak wynika z art. 11 2 p.p.m., granice zastosowania prawa polskiego przy orzekaniu o uznaniu za zmarego lub stwierdzeniu zgonu cudzoziemca wyznaczaj normy jurysdykcyjne. Zawiera je art. 1106 k.p.c. Zdolno do czynnoci prawnych 1 Do zakresu zastosowania statutu personalnego naley - co wyranie wynika 139 z art. 9 1 p.p.m. - ocena zdolnoci do czynnoci prawnych osoby fizycznej. 2 Statut ten rozstrzyga nie tylko o przesankach zdolnoci do czynnoci prawnych, lecz take o treci (stopniu, rodzaju) zdolnoci wymaganej do dokonania okrelonej czynnoci prawnej i skutkach (konsekwencjach) jej braku. 3 Statut ten rozstrzyga w szczeglnoci o: a. przesankach zdolnoci do czynnoci prawnych (a wic o wpywie na zdolno wieku i ubezwasnowolnienia, oddziaywaniu na zdolno wystpujcego w niektrych systemach prawnych upenoletnienia lub uwasnowolnienia), b. stopniach zdolnoci (a wic o tym, czy dana osoba ma zdolno pen, ograniczon, czy te nie ma jej w ogle), c. przejawach i nastpstwach ograniczonej zdolnoci do czynnoci prawnych, m.in. wic o tym, czy ograniczony w zdolnoci moe dokona czynnoci prawnej samodzielnie, czy te jedynie za zgod osb trzecich (np. przedstawiciela ustawowego) lub organu pastwowego (wadzy opiekuczej), czyja zgoda jest potrzebna i czy konieczna jest zgoda wyraona ex ant lub rwnoczenie z dokonaniem czynnoci prawnej, czy te wystarczy potwierdzenie dokonane ex post, d. skutkach dokonania czynnoci prawnej przez niezdolnego lub ograniczonego w zdolnoci do czynnoci prawnych; wedug jego postanowie okrela wic naley rodzaj niewanoci lub bezskutecznoci czynnoci prawnej, dopuszczalno i przesanki konwalidacji, mono powoania si na niewano lub bezskuteczno przez kontrahenta osoby niezdolnej. 4 Przepis art. 9 1 p.p.m. nie okrela wyranie subokrelnika temporalnego statuowanej w nim normy kolizyjnej. Nie ulega jednak wtpliwoci, e przy ocenie zdolnoci do czynnoci prawnych naley stosowa prawo wskazane cznikiem obywatelstwa z chwili dokonania czynnoci prawnej. 5 Nie naley do zakresu statutu personalnego ocena dopuszczalnoci dokonania czynnoci prawnej okrelonego rodzaju. W tej mierze stosowa zasadniczo naley prawo, ktremu dana czynno prawna podlega (decyduje wic lex causae).

16

6

Jak jednak oceni zdolno okrelonej osoby do dokonania czynnoci prawnej nieznanej jej statutowi personalnemu lub wedug tego statutu niedopuszczalnej? Wydaje si, i samo to, e statut personalny nie zna czynnoci prawnych okrelonego rodzaju lub uznaje je za niedopuszczalne, nie zwalnia nas z obowizku dokonania oceny zdolnoci do czynnoci prawnych wedug jego postanowie (a co najmniej z denia do znalezienia w jego postanowieniach stosownego rozwizania). Wyjtek na rzecz siedziby przedsibiorstwa (art. 9 3 p.p.m.) 1 Jeeli osoba fizyczna (lub osoba prawna) dokonuje czynnoci prawnej w zakresie swego przedsibiorstwa, jej zdolno - zgodnie z art. 9 3 p.p.m. - podlega prawu pastwa, w ktrym znajduje si siedziba tego przedsibiorstwa. Termin przedsibiorstwo" wystpuje tu w znaczeniu funkcjonalnym i oznacza zawodowe, zarobkowe prowadzenie zorganizowanej dziaalnoci gospodarczej (gwnie produkcyjnej, usugowej lub handlowej). Siedzib przedsibiorstwa stanowi za miejsce, w ktrym znajduje si orodek (centrum) owej dziaalnoci. 2 Omawiany przepis obejmuje swym zakresem jedynie zdolno do czynnoci prawnych. Wyjtek na rzecz polskiej legis loci actus (art. 10 p.p.m.) 1 Wyjtek od wyraonej w art. 9 1 p.p.m. zasady waciwoci legis patriae przy ocenie zdolnoci do czynnoci prawnych osoby fizycznej na rzecz waciwoci polskiej legis loci actus przewiduje art. 10 p.p.m. Przepis ten stanowi: Jeeli cudzoziemiec niezdolny wedug swego prawa ojczystego dokona w Polsce czynnoci prawnej majcej wywrze skutek w Polsce, zdolno cudzoziemca podlega tym zakresie prawu polskiemu, o ile wymaga tego ochrona osb dziaajcych w dobrej wierze. Przepisu tego nie stosuje si do czynnoci prawnych z zakresu : prawa rodzinnego i opiekuczego oraz prawa spadkowego". 2 Uyte w art. 10 wyraenie cudzoziemiec" obejmuje wycznie osob fizyczn; nie odnosi si wic do zagranicznych osb prawnych. Chodzi tu jednak zarwno o obywatela obcego pastwa, jak i apatryd majcego miejsce zamieszkania za granic. 3 Niezdolno cudzoziemca moe wynika nie tylko z powodu nieosignicia okrelonego wieku, lecz rwnie z innych przyczyn 4 Omawiany przepis obejmuje nie tylko przypadki, gdy prawo ojczyste uznaje dan osob za zupenie niezdoln, lecz take sytuacje ograniczonej zdolnoci do czynnoci prawnych 5 Chodzi jednak wycznie o tak niezdolno, ktra prowadzi do niewanoci (bezwzgldnej lub wzgldnej) lub bezskutecznoci czynnoci prawnej. 6 Przepis art. 10 p.p.m. nie wymaga, by czynno prawna zostaa dokonana z obywatelem polskim. Kontrahentem cudzoziemca moe by zarwno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. 7 Przewidziany w art. 10 p.p.m. wymg dokonania czynnoci prawnej w Polsce naley rozumie jako wymg rzeczywistego dokonania czynnoci prawnej w naszym kraju (a wic faktycznego dopenienia tutaj wszystkich przesanek niezbdnych do dokonania czynnoci prawnej). 8 Zastosowanie art. 10 p.p.m. zaley od dobrej wiary kontrahenta niezdolnego cudzoziemca. Za dziaajc w dobrej wierze naley uzna osob, ktra nie wie o niezdolnoci cudzoziemca, jeli ta niewiedza jest usprawiedliwiona przez okolicznoci towarzyszce dokonaniu czynnoci prawnej2. Dobra wiara powinna dotyczy zdolnoci cudzoziemca w zakresie tej czynnoci prawnej, o ktr w danym przypadku chodzi. W zej wierze dziaa wic nie tylko ten, kto wie o niezdolnoci cudzoziemca, lecz take ten, kto powinien wiedzie 9 W art. 10 p.p.m. wyranie powiedziano, e przepisu tego nie stosuje si do czynnoci prawnych z zakresu prawa rodzinnego i opiekuczego oraz prawa spadkowego. 10 Kolejny wyjtek od zasady oglnej wyraonej w art. 9 1 p.p.m., majcy zastosowanie w obrbie zobowiza umownych, przewiduje art. 13 rozporzdzenia Rzym I. W myl tego przepisu w przypadku umowy zawartej midzy osobami, ktre znajduj si w tym samym pastwie, osoba fizyczna, ktra miaaby zdolno prawn i zdolno do czynnoci prawnych na podstawie prawa tego pastwa, moe powoa si na brak zdolnoci prawnej lub zdolnoci do czynnoci prawnych wynikajcy z prawa innego pastwa jedynie wwczas, gdy w chwili zawarcia umowy druga strona umowy wiedziaa o tym braku lub nie wiedziaa o nim z powodu niedbalstwa Zdolno wekslowa i czekowa 1 Wedug art. 11 ust. 1 zd. 1 pr.weksl.: Zdolno osoby do zacigania zobowiza wekslowych ocenia si wedug jej prawa ojczystego". W zdaniu drugim ust. 1 art. 11 wyranie przewidziano konieczno uwzgldnienia stanowiska kolizyjnego systemu ojczystego w przedmiocie omawianej tutaj zdolnoci, co prowadzi moe do odesania zwrotnego lub dalszego (tylko jednorazowego). Wreszcie - w myl postanowienia ust. 2 art. 77 pr.weksl. - ten, kto wedug prawa, ustalonego zgodnie z postanowieniami ust. 1, nie ma zdolnoci wekslowej: mimo to jest wanie zobowizany, jeeli podpisa weksel w kraju,

17

wedug ktrego ustaw miaby zdolno wekslow. Przepisu tego nie stosuje si do obywatela polskiego, ktry zacign zobowizanie wekslowe za granic". 2 Podobne uregulowanie waciwoci prawa do oceny zdolnoci czekowej zawiera art. 62 pr.czek. OSOBY PRAWNE Prawo waciwe 1 W doktrynie prawa prywatnego midzynarodowego spotka mona zarwno pojcie statutu personalnego, jak i pojcie przynalenoci (okrelane te czasem mylco mianem obywatelstwa) osoby prawnej. Obu tych poj nie naley utosamia. 2 Statut personalny to prawo, ktremu - na podstawie miarodajnych w tym aspekcie norm kolizyjnych podlega ocena zdolnoci i innych elementw statusu osobowego osoby prawnej. Z kolei ze wzgldu na okrelone wizi czce osob prawn z danym pastwem mwi si o jej przynalenoci do tego pastwa. 3 Czsto przynaleno osb prawnych bywa ustalana na podstawie tego samego czynnika, ktry wystpuje w roli cznika normy kolizyjnej wyznaczajcej statut personalny osoby prawnej. Statutem personalnym jest wwczas system prawny pastwa, do ktrego osoba prawna naley". 4 W prawie prywatnym midzynarodowym przydatne jest pojcie statutu personalnego. Pojcie przynalenoci osoby prawnej nadaje si za do wykorzystania w prawie obcych. 5 Najszerszy zasig, zwaszcza na kontynencie europejskim, uzyskaa teoria siedziby osoby prawnej. W myl jej zaoe statut personalny stanowi system prawny pastwa, na ktrego obszarze osoba prawna ma sw siedzib. Sporne jest jednak, czy decydujce w tej mierze znaczenie przyzna postanowieniom statutu osoby prawnej, czy te raczej bada rzeczywisty stan rzeczy. Jeeli pragnie si pj drug drog, nasuwa si pytanie, jakie okolicznoci uzna za rozstrzygajce: siedzib zarzdu czy te miejsce, w ktrym osoba realizuje swoje podstawowe cele (koncepcja centrum eksploatacyjnego). 6 Szeroko reprezentowana jest rwnie teoria powstania osoby prawnej. Wedug jej zaoe (nie zawsze zreszt jednakowo formuowanych) statut personalny osoby prawnej stanowi prawo pastwa, na ktrego obszarze osoba prawna powstaa i zgodnie z ktrym powstaa (a wic ktremu zawdzicza uzyskanie osobowoci prawnej). 7 Z rnych powodw (najczciej w nastpstwie wojen) dochodzia czasem do gosu teoria kontroli, nazywana te teori przewaajcych (lub decydujcych) wpyww. Zgodnie z jej zaoeniami naley w kadym konkretnym przypadku ustala powizanie osoby prawnej z okrelonym pastwem, biorc pod uwag, kto wywiera przemony wpyw na jej dziaalno (w czyich rkach znajduje si zarzd, skd pochodz kapitay itp.). Chodzi tu wic raczej o okrelenie przynalenoci osoby prawnej (najczciej w celu ustalenia przesanek stosowania przepisw restrykcyjnych) ni o poszukiwanie jej statutu personalnego. 8 W myl art. 9 2 p.p.m. zdolno osoby prawnej podlega prawu pastwa, w ktrym osoba ta ma siedzib". Przepis ten wskazuje wyranie prawo waciwe jedynie dla zdolnoci. W podobny sposb naley jednak postpowa przy poszukiwaniu prawa waciwego dla wikszoci dalszych elementw statusu osobowego osoby prawnej. 9 Ustawodawca polski nawiza do teorii siedziby osoby prawnej. Nasuwa si jednak pytanie, jak siedzib t pojmowa. Na tle art. 9 2 p.p.m. rozstrzygajce znaczenie naley przyzna rzeczywistej siedzibie (niekoniecznie pokrywajcej si ze statutow) osoby prawnej. Pod pojciem tym kryje si faktyczna, trwaa siedziba organw zarzdzajcych (kierujcych) dan osob prawn. 10 Do postawienia pytania, czy przedstawiona interpretacja art. 9 2 p.p.m. zachowaa aktualno po wejciu Polski do Unii, skania orzecznictwo ETS, w szczeglnoci za wyroki: z 5 listopada 2002 r. w sprawie Uberseering BV przeciwko Nordic Construction Company Baumanagement GmbH. Niemiecki sd odwoawczy przedstawi ETS nastpujce pytania: a. czy stanowi naruszenie art. 43 (obecnie art. 20 TFUE) i 48 TWE (obecnie art. 48 TFUE) odmowa spce zdolnoci prawnej i sdowej w pastwie czonkowskim, do ktrego przeniosa swoj faktyczn siedzib, jeeli zaoono j (przed przeniesieniem) przy zachowaniu prawa innego pastwa czonkowskiego, a w razie pozytywnej odpowiedzi na to pytanie, b. czy swoboda zakadania przedsibiorstw wymaga, aby zdolno prawn i sdow ocenia na podstawie prawa tego pastwa, w ktrym spka zostaa zaoona. 11 Odpowiedzi ETS byy nastpujce: a. spka zaoona zgodnie z prawem jednego pastwa czonkowskiego powinna by uznana w innym pastwie czonkowskim, do ktrego przeniosa sw rzeczywist siedzib, b. pastwo czonkowskie, do ktrego spka przeniosa swoj rzeczywist siedzib, powinno uzna jej zdolno prawn i sdow, przyznan jej przez prawo pastwa, w ktrym powstaa. 12 Nie wydaje si, by wspomniane orzeczenia przymuszay de leg lata do porzucenia koncepcji siedziby osoby prawnej w ujciu przyjmowanym do tej pory. Zwracaj jednak uwag na konieczno

18

korygowania - w obrbie pastw czonkowskich Unii Europejskiej - wynikw zastosowania prawa pastwa, w ktrym osoba prawna ma rzeczywist siedzib, przy ocenie jej zdolnoci, w sytuacji gdy osoba ta powstaa w innym pastwie czonkowskim zgodnie z prawem w pastwie tym obowizujcym. 13 De leg ferenda rozwaa mona odstpienie od koncepcji siedziby na rzecz koncepcji miejsca powstania osoby prawnej (teoria inkorporacji) z zastrzeeniem, e jednoczenie zostanie wprowadzony instrument chronicy bezpieczestwo obrotu. 14 W podpisanych przez Polsk bilateralnych konwencjach w odniesieniu do zdolnoci osb prawnych wystpuj dwa rozwizania: pierwsze nawizuje do teorii siedziby osoby prawnej 6, drugie za - do teorii powstania osoby prawnej7. Niektre konwencje zagadnienie zdolnoci osoby prawnej pomijaj. 15 Oddzielne unormowanie sposobu ustalania miejsca zamieszkania" spek i osb prawnych znajduje si w Konwencji lugaskiej z 2007 r. (art. 59 i 60) oraz w Rozporzdzeniu Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzecze w sprawach cywilnych i handlowych (art. 60). 16 W myl art. 60 ust. 1 rozporzdzenia spki i osoby prawne maj swoje miejsce zamieszkania" w miejscu, w ktrym znajduje si: a. ich statutowa siedziba, b. ich gwny organ zarzdzajcy lub c. ich gwne przedsibiorstwo. 17 Oznacza to, e w razie powizania spki lub osoby prawnej poprzez te czynniki z rnymi pastwami czonkowskimi, na podstawie art. 2 ust. 1 istnieje jurysdykcja sdw wszystkich wskazanych w taki sposb pastw. Powodowi przysuguje wwczas swobodny wybr midzy nimi 18 W art. 60 ust. 2 zamieszczono oddzieln regu objaniajc pojcie siedziby statutowej dla Zjednoczonego Krlestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii. Zgodnie z tym przepisem przez pojcie siedziby statutowej naley rozumie registered office lub - gdy go w ogle brak - place of incorporation (miejsce nabycia osobowoci prawnej), albo gdy takiego miejsca w ogle brak - miejsce, zgodnie z ktrego prawem nastpio formation (utworzenie). 19 Wspomnie te trzeba o art. 60 ust. 3, w myl ktrego w celu ustalenia, czy trust ma siedzib w pastwie czonkowskim, przed ktrego sdami zawisa sprawa, sd stosuje swoje prawo prywatne midzynarodowe. 20 Prawo polskie nie wymaga adnego odrbnego aktu uznania osobowoci prawnej zagranicznej osoby prawnej. Przyjmuje si u nas zasad automatycznego i bezwarunkowego uznania, jeeli tylko osoba prawna istnieje i ma osobowo prawn wedug postanowie swego statutu personalnego. 21 Od uznania osobowoci prawnej zagranicznych osb prawnych odrni trzeba zagadnienie dopuszczalnoci podjcia przez zagraniczn osob prawn lub fizyczn dziaalnoci na terytorium danego pastwa. 22 Ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie dziaalnoci gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.) w art. 6 ust. 1 stanowi: Podejmowanie, wykonywanie i zakoczenie dziaalnoci gospodarczej jest wolne dla kadego na rwnych prawach, z zachowaniem warunkw okrelonych przepisami prawa". Warunki te dla osb zagranicznych okrela art. 13 23 Trzeba w tym miejscu wspomnie jeszcze o dyrektywie nr 2005/56/WE Parlamentu Europejskiego i Rady o transgranicznej fuzji spek kapitaowych z rnych pastw czonkowskich (dziesita dyrektywa dotyczca prawa spek) z 26 padziernika 2006 r.9. Dyrektywa ta zostaa implementowana ustaw z 25 kwietnia 2008 r. nowelizujc Kodeks spek handlowych (Dz.U. Nr 86, poz. 524). 24 Na wzmiank w tym kontekcie zasuguje wyrok ETS w sprawie SEVIC10. Trybuna stan na stanowisku, e przepisy krajowe utrudniajce spkom poczenie transgraniczne s niezgodne z gwarantowan przez Traktat swobod przedsibiorczoci (art. 43 i 48 Traktatu). Zakres zastosowania statutu personalnego 1 Do zakresu dziaania statutu personalnego osoby prawnej naley przede wszystkim ocena: a. kwestii zwizanych z istnieniem osoby prawnej (powstanie, przeksztacenie i ustanie osoby prawnej), b. zdolnoci prawnej i zdolnoci do czynnoci prawnych, c. jej charakteru prawnego (przyporzdkowanie danej osoby prawnej do tego czy innego typu osb prawnych oraz podtypw), d. wewntrznej struktury, e. zasad funkcjonowania, w tym take przesanek przypisania osobie prawnej woli jednostek penicych funkcje jej organu (wedug postanowie tego statutu ustala wic naley kompetencje

19

poszczeglnych organw, obowizujcy czasem tryb powzicia i wyraenia woli, ewentualny wymg reprezentacji cznej), f. stosunkw pomidzy czonkiem a osob prawn typu korporacyjnego, przesanek nabycia i utraty czonkostwa oraz praw i obowizkw zwizanych z czonkostwem, g. odpowiedzialnoci czonkw organw zarzdzajcych osoby prawnej za szkody wyrzdzone przez osob prawn osobom trzecim, h. skutkw naruszenia postanowie statutu personalnego oraz dopuszczonych ich moc do gosu postanowie aktu zaoycielskiego lub statutu osoby prawnej. 2 Statutowi personalnemu podlega nazwa osoby prawnej. 3 W szczeglnych okolicznociach nie jest jednak wykluczone zastosowanie w drodze analogii art. 10 p.p.m. ze wzgldu na potrzeb ochrony bezpieczestwa obrotu w Polsce i dobrej wiary kontrahenta zagranicznej osoby prawnej, ktra powouje si na sw specjaln zdolno prawn (wynikajc na przykad z przyjmowanej w prawie anglo-amerykaskim koncepcji ultra-vires). 4 Fuzja dwu osb prawnych (np. spek) majcych siedziby w rnych pastwach wymaga zachowania przesanek przewidzianych w obu wchodzcych w gr sys temach prawnych (w obu statutach personalnych). 5 Postpowanie zmierzajce do zarejestrowania osoby prawnej odbywa si zgodnie z przepisami obowizujcymi w siedzibie organu rejestrowego. Jednake material-noprawne skutki wpisu do rejestru okrela statut personalny osoby prawnej. 6 Statutem personalnym osb prawnych majcych siedzib w Polsce jest prawo polskie. 7 Akty wadcze organw wasnego pastwa podjte w stosunku do przedsibiorstwa pastwowego traktowane by musz jako akty zewntrzne (fait duprince). Zmiana statutu 1 Nie mona z gry wyklucza moliwoci zmiany statutu w obrbie osb prawnych. Przyczyn zmiany statutu moe by zmiana przynalenoci pastwowej terytorium, na ktrym znajduje si siedziba osoby prawnej, lub przeniesienie siedziby osoby prawnej z jednego pastwa do innego. 2 Jednake przeniesienie siedziby doprowadzi do zmiany statutu (przy zachowaniu osobowoci prawnej) tylko wtedy, gdy zezwalaj na to postanowienia dotychczasowego i nowego statutu oraz gdy zostan dopenione wymagania przewidziane w obu statutach. 3 Przeniesienie siedziby osoby prawnej z pastwa do pastwa w obrbie Europejskiego Obszaru Gospodarczego nie moe prowadzi do utraty osobowoci prawnej. Waciwo prawa siedziby przedsibiorstwa 1 Jeeli osoba prawna dokonuje czynnoci prawnej w zakresie swego przedsibiorstwa, jej zdolno - w myl art. 9 3 p.p.m. - podlega prawu pastwa, w ktrym znajduje si siedziba tego przedsibiorstwa. Wyjtek ten dotyczy jedynie zdolnoci, nie obejmuje za pozostaych elementw statusu osoby prawnej. 2 Norma z art. 9 3 p.p.m. znajdzie zastosowanie, jeeli osoba prawna ma - poza obszarem pastwa, w ktrym znajduje si jej siedziba - zorganizowane, funkcjonujce stale, dodatkowe centra swej dziaalnoci gospodarczej (produkcyjnej, usugowej lub handlowej). Mog one tworzy (niemajce osobowoci prawnej) filie przedsibiorstwa macierzystego (znajdujcego si w siedzibie osoby prawnej). Uomne osoby prawne 1 W obrocie cywilnoprawnym bior te udzia twory pozbawione osobowoci prawnej (maj one z reguy zdolno sdow i procesow), nazywane uomnymi osobami prawnymi. 2 Do uomnych osb prawnych naley stosowa odpowiednio art. 9 2 p.p.m. Waciwe wic bdzie prawo pastwa, na ktrego obszarze ma siedzib organ zarzdzajcy uomn osob prawn. Wedug tego prawa naley ocenia pozycj prawn tworu, o ktry chodzi, jego organizacj i zasady funkcjonowania. Do uomnych osb prawnych stosuje si te odpowiednio art. 9 3 p.p.m. Midzynarodowe osoby prawne 1 Osoba prawna, ktrej status prawny okrela akt normatywny o charakterze midzynarodowym (a wic akt podjty cznie przez dwa lub wicej pastwa), jest midzynarodow osob prawn. 2 Z prawnego punktu widzenia nie s midzynarodowymi osobami prawnymi osoby powizane jedynie pod wzgldem ekonomiczno-politycznym z wicej ni jednym pastwem (ktrych kapita lub kadra kierownicza, albo jedno i drugie, pochodz z wicej ni jednego pastwa), jeli status osobowy osoby prawnej, o ktr chodzi, zosta uksztatowany na podstawie krajowego systemu prawnego. Spki europejskie, spdzielnie europejskie 1 Societas Europaea jest europejsk spk akcyjn. Reguluj j dwa doniose akty: rozporzdzenie Rady (WE) Nr 2157/2001 z 8 padziernika 2001 r. w sprawie statutu spki europejskiej (Dz.Urz. WE 2001 L

20

294/1 ze zm.), obowizujce od 8 padziernika 2004 r., oraz dyrektywa Rady 2001/86/WE w sprawie uzupenienia statutu spki europejskiej w odniesieniu do zaangaowania pracownikw (Dz.Urz. WE 2001 L 294/22). 2 Z kolei europejskiego zgrupowania interesw gospodarczych (EZIG) dotyczy rozporzdzenie Rady WE z 25 lipca 1985 r. (Dz.Urz. WE 1985 L 199/1). 3 Aktami prawa wewntrznego s ustawa z 4 marca 2005 r. o europejskim zgrupowaniu interesw gospodarczych i spce europejskiej (Dz.U. Nr 62, poz. 551 ze zm.) oraz ustawa z 22 lipca 2006 r. o spdzielni europejskiej (Dz.U. Nr 149, poz. 1077). 4 18 sierpnia 2006 r