JOANNA TOMKOWSKA, ANNA DRAMOWICZ

PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU

RYTMIKA Z KSZTAŁCENIEM SŁUCHU

Szkoła muzyczna I stopnia

Warszawa 2014

1

Redakcja merytoryczna Alicja Twardowska

Joanna Tomkowska - absolwentka Akademii Muzycznej im. F. Chopina w Warszawie w specjalności Rytmika, a następnie Studium Wychowania Muzycznego Carla Orffa. Jest dyplomowanym nauczycielem w Państwowej Szkole Muzycznej I i II stopnia im. F. Chopina w Olsztynie i ekspertem MEN do spraw awansu zawodowego. Od 1999 r. prowadzi autorskie warsztaty metodyczne dla nauczycieli organizowane m.in. przez Polskie Towarzystwo Carla Orffa, Centrum Edukacji Nauczycieli Szkół Artystycznych oraz Centrum Edukacji Artystycznej. 2008 r. wydała płytę DVD „Tańczące dźwięki” z układami choreograficznym dla dzieci w wieku 3-10 lat. W latach 2007-2013 wraz z uczniami wydziału rytmiki PSM II stopnia w Olsztynie realizowała projekty choreograficzne dla Filharmonii Warmińsko-Mazurskiej. Jest współtwórczynią "Materiałów pomocniczych dla nauczycieli rytmiki z kształceniem słuchu", wydanych przez CEA w 2014 r. Pasją Autorki jest umuzykalnianie uczniów, zarówno małych jak i dużych.

Anna Dramowicz - absolwentka Wydziału Organów Akademii Muzycznej w Krakowie w klasie prof. Jana Jargonia. Przez prawie 30 lat prowadziła działalność koncertową jako solistka i kameralistka (partia solowa w nagraniu, które zdobyło nagrodę fonograficzną Fryderyk 2010). Posiada międzynarodowy Certyfikat nauczyciela fortepianu metodą Suzuki i wieloletnie doświadczenie w nauczaniu dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (lekcje indywidualne i grupowe). Prowadzi placówkę artystyczną, której programy są adresowane m.in. do dzieci w wieku przedszkolnym, wczesnoszkolnym i ich rodziców.

Od 1983 r. pracuje w Państwowej Szkole Muzycznej im. F. Chopina w Olsztynie, a od 2002 r. jest nauczycielką dyplomowaną. Ma w swoim dorobku projekty artystyczne z udziałem dzieci, młodzieży i dorosłych artystów (musical „Noc w środku dnia”, „Papierek od chaosu”). Jest współwydawcą materiału dydaktycznego „Tańczące dźwięki”.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 lipca

2014r. w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa

artystycznego w publicznych szkołach artystycznych (Dz. U. z 2014r. poz. 1039).

Warszawa 2014

2

Spis treści

CELE KSZTAŁCENIA - WYMAGANIA OGÓLNE • 4

CELE KSZTAŁCENIA - WYMAGANIA SZCZEGÓŁOWE • 4

MATERIAŁ NAUCZANIA: • 6

I. Treści nauczania • 6

II. Treści nauczania ze wskazówkami metodycznymi • 7

III. Formy sprawdzania osiągnięć ucznia • 21

IV. Opis osiągnięć ucznia • 22

KOMENTARZ • 23

I. Ogólna koncepcja • 23

II. Wskazówki metodyczne • 24

III. Opis warunków •26

OBUDOWA PROGRAMOWA • 26

I. Ćwiczenia oddechowe • 26

II. Ankieta sprawdzająca dla uczniów •27

III. Przykładowa literatura muzyczna •27

IV. Publikacje wydawnicze •28

3

CELE KSZTAŁCENIA - WYMAGANIA OGÓLNE ¹)

1. Rozwijanie dyspozycji muzycznej uczniaUczeń realizuje ćwiczenia słuchowe, słuchowo-głosowe, słuchowo-ruchowe.

2. Kształcenie ekspresji muzycznej i muzyczno-ruchowej, twórczej postawy oraz kompetencji społecznych Uczeń tworzy własne wypowiedzi muzyczne, rozwija wyobraźnię, pamięć i kreatywność.

3. Zdobywanie wiedzy ogólnomuzycznej Uczeń poznaje i świadomie nazywa zjawiska muzyczne.

4. Rozwijanie dyspozycji ogólnychUczeń wykonuje ćwiczenia aktywizujące potencjał fizyczny i intelektualny. 5. Zaprzyjaźnienie się z muzyką Uczeń odnajduje radość w grze, śpiewie i tańcu.

CELE KSZTAŁCENIA - WYMAGANIA SZCZEGÓŁOWE

1. Rozwijanie dyspozycji muzycznej ucznia

Uczeń: - świadomie i aktywnie słucha muzyki; - rozpoznaje słuchem zmiany wysokości dźwięków i relacje między nimi; - rozpoznaje barwę brzmienia instrumentów muzycznych; - realizuje różnymi sposobami puls i akcent metryczny oraz rytmy złożone z poznanych wartości; - rozpoznaje słuchowo i wykonuje różnymi sposobami motywy, tematy i frazy melodyczne, rytmiczne i melodyczno-rytmiczne; - śpiewa piosenki, ćwiczenia solfeżowe oraz fragmenty utworów z literatury muzycznej; - śpiewa i rozpoznaje: a) gamy durowe, mollową eolską oraz harmoniczną i ich triady, b) trójdźwięki majorowe i minorowe w postaci zasadniczej, c) interwały w motywach muzycznych (pryma czysta, sekunda mała i wielka,

tercja mała i wielka, kwarta czysta, kwinta czysta oraz oktawa czysta), d) rozwija umiejętności czytania nut głosem z zastosowaniem prawidłowej

intonacji. - zapamiętuje piosenki, rytmy, ćwiczenia solfeżowe.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1) Tekst podany kursywą wskazuje wymagania ogólne i szczegółowe wykraczające ponad podstawę programową przedmiotu. Nie są zatem obowiązkowe w realizacji przedmiotu. 2. Kształcenie ekspresji muzycznej i muzyczno-ruchowej, twórczej postawy oraz kompetencji społecznych

4

Uczeń: - improwizuje ruchem, głosem oraz na instrumentach orffowskich; - wyraża ruchem nastrój i charakter muzyki; - reaguje ruchem na elementy dzieła muzycznego; - wykonuje lub tworzy akompaniament do piosenek i utworów instrumentalnych; - wykazuje się odwagą w tworzeniu i realizacji własnych pomysłów; - współpracuje w zespole w ramach przydzielonych zadań; - buduje relacje w grupie, oparte na zaufaniu i dzieleniu się wiedzą;- zaprzyjaźnia się z muzyką - odnajduje radość w grze, śpiewie i tańcu. 3. Zdobywanie wiedzy ogólnomuzycznej

Uczeń: - realizuje w ćwiczeniach i zabawach ruchowych poznane wartości (cała nuta, półnuta

z kropką, półnuta, ćwierćnuta, ćwierćnuta z kropką, ósemka, ósemka z kropką, szesnastki, triola ósemkowa, synkopa) oraz odpowiadające im pauzy, grupy wartości złożonych

z ćwierćnut, ósemek i szesnastek; - stosuje zasady notacji i kaligrafii muzycznej w kluczu wiolinowym oraz nazwy literowe

i solmizacyjne nut; - rozróżnia pojedyncze znaki chromatyczne (krzyżyk, bemol, kasownik), notację znaków przykluczowych; - buduje gamy i triady harmoniczne w tonacjach: C-dur, G-dur, F-dur oraz a-moll eolskiej

i harmonicznej; - rozpoznaje w notacji i buduje gamowłaściwe trójdźwięki majorowe i minorowe w postaci zasadniczej; - nazywa interwały i określa ich rozmiar (pryma czysta, sekunda mała i wielka, tercja mała

i wielka, kwarta czysta, kwinta czysta oraz oktawa czysta), odnajduje je w zapisie melodii; - rozpoznaje metrum dwudzielne i trójdzielne o ćwierćnutowej i ósemkowej jednostce miary; - stosuje podstawowe oznaczenia dynamiczne, artykulacyjne i agogiczne; - zapisuje i analizuje dyktanda rytmiczne i melodyczno-rytmiczne w formie: „uzupełnianek”

i „układanek”; - zna nazwy oraz sposoby gry na instrumentach orffowskich; - stosuje graficzny obraz wartości, grup rytmicznych oraz pauz, kojarzy go z wyobrażeniem

słuchowym; - kojarzy wysokość dźwięku z położeniem na pięciolinii oraz z jego nazwami.

4. Rozwijanie dyspozycji ogólnychUczeń wykonuje ćwiczenia aktywizujące potencjał fizyczny i intelektualny.

Uczeń: - utrzymuje o prawidłową postawę ciała,- ćwiczy refleks, orientację przestrzenną, zdolność koncentracji uwagi i koordynację wzrokowo-słuchowo-ruchową, - wykazuje się wrażliwością na dziedzictwo kulturowe swojego kraju i innych narodów.

5

MATERIAŁ NAUCZANIA

I. Treści nauczania

a) w dziedzinie wiedzy ogólnomuzycznej

- nazwy literowe i solmizacyjne nut,- znaki chromatyczne i notacja znaków przykluczowych,- gamy majorowe C-dur, G-dur, F-dur oraz i minorowa a-moll eolska i harmoniczna,- stopnie gamy,- trójdźwięk durowy, molowy, - interwały: pryma czysta, sekunda mała i wielka, tercja mała i wielka, kwarta czysta, kwinta czysta, oktawa,- dyktanda rytmiczne i melodyczno- rytmiczne,- metrum dwudzielne i trójdzielne o ćwierćnutowej i ósemkowej jednostce miary,- podstawowe oznaczenia dynamiczne, agogiczne i artykulacyjne,- instrumenty orffowskie,- aktywne słuchanie muzyki,- barwa brzmienia instrumentów,- piosenki, kanony,- czytanie nut głosem.

b) w dziedzinie ekspresji muzycznej

- improwizacja,- wyrażanie elementów dzieła muzycznego,- akompaniament do piosenek i utworów instrumentalnych, - praca w zespole.

c) w dziedzinie dyspozycji ogólnych

- zdolność koncentracji uwagi na określonych zagadnieniach, - koordynacja ruchowa, - dokładność postrzegania,- sprawna pamięć,- właściwe zachowanie,- świadomość patriotyczna,- radość muzykowania.

II. Treści nauczania ze wskazówkami metodycznymi

6

Uwaga: W treści nauczania dokonane zostały drobne zmiany kolejności wewnątrz punktów 1 i 3 ze względu na naturalną kolejność wprowadzania zagadnień.

1. Rozwijanie dyspozycji muzycznej ucznia:

- uczeń realizuje ćwiczenia słuchowe, słuchowo-głosowe, słuchowo-ruchowe;- realizuje różnymi sposobami puls i akcent metryczny oraz rytmy złożone z poznanych wartości; wykonuje taktowanie na 2/4, 3/4, 4/4.

Już od pierwszej lekcji uczeń bierze udział w zabawach rozwijających utrzymanie stałego pulsu i reagowanie na akcent metryczny w różny sposób, np. klaskaniem, krokami czy dowolnymi ruchami. Jak najwcześniej poznaje duże ruchy taktowania.

W czasie pierwszej lekcji można wprowadzić ćwierćnutę, grupę 2 ósemek i 4 szesnastek w postaci rytmizowanych słów o odpowiedniej liczbie sylab, np: 1 ćwierćnuta= liść, 2 ósemki= kasz-tan, 4 szesnastki= ja-rzę-bi-na, a następnie utrwalać je poprzez zestawienia tych wyrazów. Sam rytm jest dla 6-latków abstrakcją, natomiast słowo stanowi zrozumiały konkret. Stopniowo należy zamieniać słowa na nazwy tataizacyjne1). Kolejno można wprowadzać:

I klasa: ćwierćnuta=ta, 2 ósemki= ti ti, 4 szesnastki= ti-ri ti-ri, półnuta= ta-a, cała nuta= ta-a-a-a i zaraz potem odpowiednie pauzy oraz półnuta z kropką= ta-a-a.

II klasa: ćwierćnuta z kropką i ósemka= tai-ti, synkopa ćwierćnutowa= syn-ko-pa, 1 ósemka i 2 szesnastki= ti-ti-ri, 2 szesnastki i 1 ósemka= ti-ri-ti, triola ósemkowa= tri-jo-la, ósemka z kropką i szesnastka= pod-skok, szesnastka i ósemka z kropką= ga-lop.

III klasa: synkopa ósemkowa i grupy: ćwierćnuta i ósemka (ta-ti) i odwrotnie, ćwierćnuta z kropką (tai), 3 ósemki (ti-ti-ti), 6 szesnastek (ti-ri-ti-ri-ti-ri) i grupy powstałe z łączenia ósemek i szesnastek.

Wprowadzanie wartości rytmicznych najłatwiej rozpocząć od tych, które mieszczą się w pulsie.

Nauka i utrwalenie rytmu może się odbywać poprzez: klaskanie z jednoczesnym wypowiadaniem nazw tataizacyjnych wartości

rytmicznych, klaskanie oraz słuchanie równoczesnego liczenia nauczyciela, klaskanie z równoczesnym liczeniem, wykonanie rytmu dowolnymi ruchami, wykonanie rytmu krokami, wykonanie rytmu krokami z równoczesnym taktowaniem dużymi ruchami, granie rytmu na instrumentach perkusyjnych.

Małe ruchy taktowania najłatwiej wprowadzić poprzez pomniejszanie dużych. Chociaż dla małych dzieci nie są one proste, warto od początku próbować taktować małymi ruchami z równoczesnym śpiewaniem piosenek czy ćwiczeń solfeżowych. Wpływa to na rozwój świadomości muzycznej (poczucia pulsu i rytmu, utrzymania stałego tempa) i koordynacji.

1) Tataizacja to realizacja zapisu rytmicznego za pomocą rytmizowanych sylab.

7

Przy pomocy tataizacji rytm jest wykonywany w sposób świadomy, w odpowiednim tempie.Pożyteczne jest również zapisywanie liczenia (miar taktu) w taktach.

- rozpoznawanie słuchem zmian wysokości dźwięków i relacje między nimi:

Od samego początku uczniowie ćwiczą umiejętność słyszenia zmian wysokości dźwięków. W muzycznych zabawach rozróżniają, który spośród dwóch słyszanych dźwięków jest wyższy, a który niższy.

Świadomość wzajemnej relacji między dźwiękami prowadzi do nabycia umiejętności słuchowego rozpoznawania melodii i rytmu. W celu rozwinięcia tej świadomości uczymy pokazywania ręką zmiany kierunku linii melodycznej.

Ruchem dłoni, całego ciała lub za pomocą symboli graficznych uczniowie określają kierunek linii melodycznej (wznosi się, opada, faluje, stoi, skacze). Następnie dołączają nazwy słyszanych dźwięków w poznanych tonacjach.

Najbliższa dzieciom jest tercja mała g'- e'. Na niej oparte są piosenki słuchane przez dzieci od pierwszych chwil życia. Następnie wprowadzamy a', c' i d', czyli dźwięki pentatoniki, na której można śpiewać piosenki, wykonać pierwsze akompaniamenty i improwizacje. Kolejne dźwięki to c'', f', h'. W ten sposób uczeń poznaje gamę C-dur i kolejne gamy (G, F, a). Pomocne przy wyobrażeniu kierunku linii melodycznej są drabinki lub schodki ze stopniami gamy (narysowane na papierze, tablicy lub „prawdziwe”).

- śpiewanie i rozpoznawanie:

a) interwały w motywach muzycznych (pryma czysta, sekunda mała i wielka, tercja mała i wielka, kwarta czysta, kwinta czysta oraz oktawa czysta); Pomocnym sposobem zapamiętywania interwałów jest dopasowanie melodyjki do każdego z nich, np:1 - powtórzenie tego samego dźwięku,8 - początek i koniec gamy,2 mała- zakończenie gamy- "si-do",2 wielka - początek gamy - "do-re" "Pójdźmy wszyscy do stajenki" ,3 mała - początek piosenki "Czerwone jabłuszko" lub "Deszcze niespokojne",3 wielka - "Stary niedźwiedź",4 czysta - "Płonie ognisko w lesie", "W murowanej piwnicy",5 czysta - "Wyszły w pole kurki trzy",6 mała - "Love story"2),6 wielka - "Jingle bells"- zwrotka.

Ćwiczenie umiejętności rozpoznawania interwałów następuje poprzez: pokazywanie usłyszanego interwału gestem ciała- do każdego interwału

przyporządkowany jest stały, określony gest; śpiewanie interwałów od podanego dźwięku bez nazywania, a w III klasie również

solmizacją lub literami; zapis usłyszanych interwałów granych melodycznie a następnie harmonicznie

odpowiednimi cyframi; odnajdywanie interwałów w śpiewanej melodii oraz na klawiaturze fortepianu;Interwały wprowadzamy w następującej kolejności:klasa I - 1, 8, 2 wielka, 2 mała,

2 ) Seksty są w programie starszych klas, lecz warto dzieci przyzwyczajać do ich brzmienia.8

klasa II - 3 wielka, 3 mała, 4 czysta, 5 czysta,klasa III - 6 wielką i 6 małą3).Rozpoznawanie interwałów na ogół nie sprawia trudności uzdolnionym dzieciom, o ile

jest ćwiczone systematycznie.

b) trójdźwięki majorowe i minorowe w postaci zasadniczej; Ćwiczenie umiejętności rozpoznawania i śpiewania trójdźwięków następuje poprzez:

pokazywanie usłyszanego trójdźwięku gestem ciała, np.:1) uczniowie podzieleni są na 3-osobowe grupki. Każda grupa porusza się za osobą prowadzącą, naśladując jej sposób poruszania, zgodnie z akompaniamentem nauczyciela. Po usłyszeniu trójdźwięku każda z grup tworzy swoją budowlę - rzeźbę o charakterze wesołym lub smutnym (głowy opuszczone) w zależności od trybu.2) wszyscy poruszają się swobodnie, zgodnie z charakterem muzyki granej przez nauczyciela. Kiedy usłyszą trójdźwięk stają na baczność, i rękami pokazują jego tryb (plus lub kółko).

śpiewanie trójdźwięków w górę i w dół od podanego dźwięku w grupie oraz indywidualnie;

odnajdywanie trójdźwięków w śpiewanej melodii oraz na klawiaturze fortepianu; śpiewanie trójdźwięków durowych i molowych w podziale na trzy głosy.

Klasa I - uczeń rozpoznaje słuchowo trójdźwięki smutne i wesołe.

Klasa II - uczeń śpiewa bez nazywania trójdźwięki durowe i molowe oraz zauważa je w słyszanej melodii. Rozpoznaje tryb trójdźwięku granego melodycznie i harmonicznie.

Klasa III - utrwala umiejętność rozpoznawania trójdźwięków durowych i mollowych granych melodycznie i harmonicznie. Próbuje śpiewać i rozpoznawać słuchowo trójdźwięk zmniejszony i zwiększony.

W rozwijaniu tej umiejętności dużą pomoc stanowią krótkie piosenki oparte na trójdźwiękach4). Przy ich pomocy już w I klasie uczniowie łatwo rozpoznają trójdźwięki grane melodycznie a nawet harmonicznie.

c) gamy durowe, mollową eolską oraz harmoniczną i ich triady; Klasa I - uczeń śpiewa solmizacją i literami gamę C-dur. Dzieli ją na odcinki- tetrachordy. Rozpoznaje fragmenty gamy w słyszanej melodii. Odczytuje stopnie gamy za pomocą cyfr.

Klasa II - uczeń śpiewa solmizacją i literami gamę C-dur, G-dur i F-dur. Dzieli ją na tetrachordy. Rozpoznaje fragmenty gamy w słyszanej melodii. Odczytuje śpiewem stopnie gamy za pomocą cyfr. Śpiewa trójdźwięki triady harmonicznej. Próbuje rozpoznawać słuchowo funkcje T, S, D w tonacji C-dur. Na instrumentach perkusyjnych o określonej wysokości dźwięku, np. sztabkach dźwiękowych wykonuje akompaniament do piosenek w oparciu o trójdźwięki triady gam C-dur, G-dur i F-dur.

Klasa III - uczeń doskonali umiejętności z klasy II. Poznaje i śpiewa solmizacją i literami gamę a-moll eolską i harmoniczną oraz ich triady.Rozpoznaje słuchowo funkcje T, S, D w poznanych tonacjach.

3) Dla zdolniejszych grup.4 ) Przykład takich piosenek „Wesoły trójdźwięk” „Smutny trójdźwięk” znajduje się w obudowie programowej.

9

Śpiewanie i rozpoznawanie gam i triad pomaga w rozwinięciu poczucia tonalnego. Warto często odwoływać się do toniki danej tonacji, np. kończyć niedokończoną melodię na tonice lub śpiewać poszczególne stopnie gamy i rozwiązywać na tonikę. Ćwiczenia te będą pomocne podczas pisania dyktand.

d) rozwija umiejętności czytania nut głosem z zastosowaniem prawidłowej intonacji;Czytanie nut głosem i śpiewanie w myśli jest bardzo ważne dla kształcenia wyobraźni

muzycznej.Prawidłową intonację u dzieci uzyskujemy poprzez utrzymywanie prawidłowej

postawy ciała, emisję (śpiewanie bez forsowania dźwięku) oraz prawidłowy oddech i dykcję. Śpiew powinien być zawsze poprzedzony ćwiczeniami oddechowymi oraz ćwiczeniami dykcyjnymi. Nie zajmują one wiele czasu (wystarczy poświęcić pół minuty) a rozwijają aparat mowy i poprawiają intonację5). Są bardzo lubianym elementem lekcji, zwłaszcza przez młodsze dzieci. Uczeń śpiewa:

następstwa dźwięków różnej wysokości bez rytmizacji, proste motywy i melodie, oparte o poznane struktury interwałowe i harmoniczne, piosenki, kanony.

e) rozpoznaje słuchowo i wykonuje różnymi sposobami motywy, tematy i frazy melodyczne, rytmiczne i melodyczno-rytmiczne;

powtarza rytm klaskaniem, tataizacją itd, pokazuje ręką kierunek linii melodycznej , wykonuje:

o echo melodyczne, o echo rytmiczne,o łańcuch realizacji, przedzielany co drugi takt samymi ćwierćnutami lub nie

(w zależności od możliwości grupy) oraz o uzupełnienie rytmiczne6).

Echo melodyczne, to rodzaj dyktanda wykonanego ad hoc, bez zapisu, poprzez powtórzenie usłyszanej melodii nazwami solmizacyjnymi lub literowymi.Echo rytmiczne polega na wykonaniu rytmu klaskaniem, za pomocą tataizacji, ruchem dowolnym lub krokami z taktowaniem lub bez taktowania.

f) śpiewa piosenki, ćwiczenia solfeżowe oraz fragmenty utworów z literatury muzycznej,Klasa I - ćwiczenia i proste melodie z tekstem oparte na dźwiękach sol-mi, następnie na pentatonice, wreszcie piosenki i melodie w tonacji C-dur. Wszystkie poznawane piosenki uczniowie śpiewają solmizacją lub nazwami literowymi.Klasa II- piosenki i ćwiczenia solfeżowe oraz fragmenty utworów z literatury muzycznej w tonacji C-dur, G-dur i F-dur.

Klasa III- piosenki i ćwiczenia solfeżowe oraz fragmenty utworów z literatury muzycznej w tonacji a-moll eolskiej i harmonicznej oraz wcześniej poznanych tonacjach.

5) Przykładowe ćwiczenia oddechowe i dykcyjne znajdują się w obudowie programowej.6) Wprowadzenie uzupełnienia rytmicznego zależy od decyzji nauczyciela.

10

Śpiew powinien występować na każdej lekcji rytmiki z kształceniem słuchu. Wszystkie poznawane piosenki uczniowie śpiewają solmizacją lub nazwami literowymi albo realizują ich rytm.Przy wyborze piosenki należy zwrócić uwagę na jej atrakcyjność i walory artystyczne7) . Niektóre piosenki należy przetransponować do tonacji, którą dzieci znają. Piosenki, ćwiczenia solfeżowe czy fragmenty utworów z literatury muzycznej powinny być ściśle skorelowane z umiejętnościami, wiadomościami uczniów oraz przerabianym materiałem.

Szczególną formą śpiewu są kanony. Kanony to ćwiczenia stymulującym rozwój słuchu harmonicznego8). Już w I klasie dzieci chętnie śpiewają proste, 2-głosowe kanony. Na początku drugi głos może być wykonywany przez nauczyciela, który następnie dobiera do swojej grupy kolejne dzieci aż do uzyskania równowagi w głosach. W klasie II z powodzeniem można wykonywać kanony 3, a nawet 4-głosowe. Inne ćwiczenia stymulujące rozwijanie słuchu harmonicznego to:

odgadywanie ilości usłyszanych jednocześnie dźwięków, śpiewanie melodii 2-głosowych, reagowanie gestem, ruchem lub głosem na słyszane funkcje: T, D, a w późniejszym

czasie również S, śpiewanie 2 składników interwału lub 3 składników trójdźwięku granego

harmonicznie na fortepianie w skali głosu dziecka, śpiewanie interwałów w 2-głosie, trójdźwięków w 3-głosie przez 2, 3 grupy lub 2

lub 3 osoby.

- świadomie i aktywnie słucha muzyki;Świadome słuchanie muzyki to umiejętność zauważania zmian dynamicznych,

agogicznych, artykulacyjnych w utworze muzycznym. To również rozróżnianie barwy instrumentów. Od początku I klasy ćwiczenia rozwijające te zdolności dzieci realizują w zabawach, reagując odpowiednim gestem, ruchem czy dźwiękiem na zmiany w grze nauczyciela. Potem poznają odpowiednie symbole, odnajdują je w zapisie nutowym w ćwiczeniach solfeżowych, utworach granych na swoim instrumencie oraz zauważają podczas słuchania muzyki instrumentalnej.

Słuchanie muzyki klasycznej również powinno odbywać się w sposób aktywny. Poprzez proste formy ruchu odzwierciedlające motywy czy frazy muzyczne uczniowie łatwo mogą zapamiętać utwór muzyczny i zrozumieć jego budowę formalną.

- rozpoznaje barwę brzmienia instrumentów muzycznych;Na lekcjach rytmiki z kształceniem słuchu dzieci systematycznie stykają się z

brzmieniem fortepianu i jego rejestrów. Poznają barwy instrumentów orffowskich: grają na nich, biorą udział w zabawach na rozpoznawanie ich brzmienia. Poznają także barwy instrumentów muzycznych ze wszystkich rodzin poprzez:

7) Spis proponowanych nazwisk autorów znajduje się w obudowie programowej. 8) Słuch harmoniczny, zwany także słuchem analitycznym, to jeden z elementów słuchu muzycznego, definiowany jako zdolność do wyróżniania poszczególnych składników współbrzmienia i postrzegania tonalnych funkcji akordów. Według badań słuch ten rozwija się u dzieci później niż słuch melodyczny, jednak od początku warto go pobudzać.

11

słuchanie i demonstrację brzmienia własnego instrumentu przez uczniów podczas lekcji i słuchanie koncertów,

słuchanie muzyki odtwarzanej - przykłady nagrań instrumentów solo, duetów, zespołów,

prezentacje medialne, słuchanie głosu wokalnego - rozpoznawanie głosów kolegów i głosów operowych, próby pisania dyktand granych na różnych instrumentach melodycznych.

- zapamiętuje9) piosenki, rytmy, ćwiczenia solfeżowe poprzez śpiewanie piosenek z pamięci, powtarzanie rytmizowanych wierszyków, fragmentów melodii, powtarzanie sekwencji ruchów przedstawionych przez nauczyciela lub wybranego

ucznia, powtarzanie rytmu klaskaniem, tataizacją, ruchem swobodnym, krokami, krokami

z taktowaniem (echo rytmiczne), rozpoznawanie piosenek po fragmencie melodii, rozpoznawanie piosenki po rytmie, wykonanie prostego łańcucha realizacji czy kanonu ruchowego w klasie III.

2. Kształcenie ekspresji muzycznej i muzyczno-ruchowej, twórczej postawy oraz kompetencji społecznych

Kształcenie ekspresji odgrywa w nauczaniu artystycznym ogromną rolę, bowiem bez ekspresji nie ma artysty. Każdy człowiek posiada potencjał możliwości twórczych, a u dzieci nieskażonych jeszcze wpływem środowiska najłatwiej jest je rozbudzać. W każdym dziecku tkwi naturalna potrzeba wyrażania swoich pomysłów w indywidualny sposób. Dostarczenie dzieciom możliwości radosnego muzykowania opartego na wspólnej zabawie i improwizacji pozwala najpełniej rozwinąć ich wyobraźnię i ekspresję.

Uczeń: - improwizuje ruchem, głosem oraz na instrumentach orffowskich;

Improwizacja ruchem, głosem i na instrumentach może występować osobno lub dowolnie łączyć się ze sobą.

- uczeń improwizuje ruchem (lepiej: improwizacja ruchowa, poprawniej)Improwizacja ruchowa występuje najczęściej, ponieważ może dotyczyć wszystkich

treści nauczania. Jest realizowana indywidualnie lub zbiorowo, z użyciem rekwizytu lub bez. Może też być wykorzystywana jako przerywnik pomiędzy kolejnymi zadaniami.

uczeń układa następnik do poprzednika i odwrotnie, improwizuje rytm z wykorzystaniem określonych wartości rytmicznych, improwizuje ruchem do podanego rytmu, improwizuje ruchem do muzyki, tworzy formę muzyczną, np. rondo, "krok w krok z muzyką" - uczeń swobodnie improwizuje do muzyki tworzonej

spontanicznie przez nauczyciela na fortepianie lub innym instrumencie, inhibicja- incytacja /zatrzymanie i pobudzenie ruchu na określone hasła/.

9) Pamięć muzyczna jest niezbędna i należy ją ćwiczyć.12

W przerwach między hasłami wszyscy uczniowie poruszają się tak, jak zaproponuje wybrana osoba, improwizuje charakter usłyszanego rytmu - porusza się w określony sposób, (np.

ciężko, lekko, groźnie, jak kot itp.), zupełnie dowolnie (ograniczeniem jest jedynie rytm) lub wykonuje rytm określoną częścią ciała.

- improwizuje głosem; Improwizacja głosem wspomaga ćwiczenia solfeżowe. Może być zupełnie dowolna, lub

ograniczona pewnymi założeniami. Śpiewana bez nazywania dźwięków (forma łatwiejsza), lub z nazywaniem dźwięków (forma najtrudniejsza).

Uczeń tworzy: melodię do podanego rytmu, melodię do tekstu, melodię na podanych dźwiękach, melodię w określonej skali, np. pentatonicznej, melodię do funkcji harmonicznych, np. D,T czy T, S, D.

improwizuje na instrumentach; Improwizacja dotyczy rytmu lub/i melodii. Do tego celu wykorzystuje się instrumenty orffowskie o nieokreślonej oraz określonej wysokości dźwięku, przedmioty codziennego użytku wydające dźwięki oraz gestodźwięki, czyli body percussion. Powyższe sposoby improwizacji mogą występować oddzielnie lub łączyć się ze sobą. Uczeń:

układa tematy rytmiczne zawierające podaną wartość, układa następnik do poprzednika i odwrotnie, tworzy ostinata rytmiczne, tworzy akompaniament do piosenki, tworzy formę muzyczną /AB/, przedstawia zmiany dynamiczne, improwizuje melodie na dzwonkach, ksylofonach lub tubach dźwiękowych- na

podanych dźwiękach, w określonym (lub nie) rytmie, wraz z innymi uczniami tworzy echo rytmiczne.

- wyraża ruchem nastrój i charakter muzyki oraz elementy dzieła muzycznego10); pokazuje zmiany dynamiczne, artykulacyjne i agogiczne oraz nastrój wysłuchanej

muzyki, przedstawia ruchem frazę muzyczną, budowę formalną słuchanego utworu, wykonuje ilustrację ruchową do piosenki i innych utworów muzycznych.

Odzwierciedlanie ruchem elementów utworu muzycznego jest najbardziej aktywną formą słuchania muzyki i w najwyższym stopniu wpływa na rozwój ekspresji muzyczno-ruchowej.

- wykonuje lub tworzy akompaniament do piosenek i utworów instrumentalnych; Akompaniament może dotyczyć całego utworu lub jego wybranych części. Może

wykorzystywać instrumenty o nieokreślonej lub określonej wysokości dźwięku albo jedne i drugie. Ważne jest, aby uczeń był świadomy, jakie dźwięki, wartości rytmiczne, dynamikę

10) Te dwa punkty Podstawy programowej zostały ujęte w jednym jako nierozerwalnie związane ze sobą.13

czy artykulację wykonuje w akompaniamencie. Rodzaj akompaniamentu może się zmieniać w trakcie utworu.

Rodzaje akompaniamentu:1) akompaniament wykorzystujący instrumenty o nieokreślonej wysokości dźwięku: podkreślenie nastroju piosenki lub utworu muzycznego bez określonego rytmu, podkreślenie początku taktów lub charakterystycznego rytmu w wybranych

fragmentach piosenki lub utworu, ostinato rytmiczne, uzupełnienie wartości rytmicznych.

2) akompaniament wykorzystujący instrumenty o określonej wysokości dźwięku: burdon - stojąca 5 lub 8, ostinato melodyczne, akordy, proste linie melodyczne dołączone do utworu.

- uczeń wykazuje się odwagą w tworzeniu i realizacji własnych pomysłów;Zadaniem nauczyciela jest stworzenie bezpiecznej atmosfery, zachęcanie dzieci do

tworzenia i przedstawiania własnych pomysłów. Tworzenie/improwizacja powinno być stałym elementem każdej lekcji, czymś naturalnym dla ucznia.

Przykłady: "Rób to co ja"- jeden uczeń pokazuje swój pomysł (ruchowy, wokalny, itd.)

pozostali naśladują, uczeń prezentuje przygotowane zadanie samodzielnie lub w grupie.

- współpracuje w zespole w ramach przydzielonych zadań; buduje relacje w grupie, oparte na zaufaniu i dzieleniu się wiedzą11);

uczeń bierze udział w inicjatywach artystycznych, w których publicznie prezentuje swoje dokonania,

uczeń przyjmuje określoną postawę: jest kierownikiem lub członkiem grupy. Uczy się wchodzenia w różne role społeczne;

podczas pracy w grupach słabszy uczeń uczy się od lepszych. Należy dbać o to, aby każdy uczeń miał okazję być zarówno kierownikiem jak

i członkiem grupy. W ten sposób trenuje różne role społeczne. Uczy się przewodzić grupie, podejmować decyzje i jednocześnie słuchać innych oraz wykonywać polecenia kierownika. Należy przyjąć określone zasady dotyczące współpracy w grupie i przestrzegać ich, np. nikt nie śmieje się z nikogo, uczniowie pomagają sobie nawzajem, nie przechwalają się.

- wykazuje się wrażliwością na dziedzictwo kulturowe swojego kraju. Szanujekulturę innych narodów poprzez wykonywanie tańców ludowych i narodowych, śpiewanie

pieśni patriotycznych, kolęd oraz tańców i piosenek innych narodów12).

Tańce narodowe, piosenki, przyśpiewki i tańce ludowe, polskie pieśni patriotyczne czy kolędy - to dziedzictwo kulturowe naszego narodu. Odznaczają się one wysoką wartością artystyczną, a poznanie ich wspomaga świadomość narodową. W rozwijaniu wrażliwości na

11) Te dwa punkty Podstawy programowej zostały ujęte w jednym, gdyż dobrze prowadzona współpraca w zespole buduje relacje oparte na zaufaniu i dzieleniu się wiedzą. 12 Spis literatury z tego działu znajduje się w obudowie programowej.

14

dziedzictwo kulturowe Polski wpływa również słuchanie muzyki F. Chopina i innych kompozytorów polskich.

Bardzo atrakcyjne są dla dzieci proste piosenki, tańce i zabawy z różnych stron świata. Dzieci cieszą się, gdy śpiewają w różnych językach i poznają elementy kultury dzieci z dalekich stron. W dobie internetu łatwo można dotrzeć do przykładów twórczości różnych kultur.

Na lekcjach zespołu uczniowie poznają piosenkę, taniec, zabawę, akompaniament, na lekcjach rytmiki z kształceniem słuchu analizują ich melodię, rytm, budowę formalną, tworzą akompaniament.

- zaprzyjaźnienie ucznia z muzykąUczeń dobrze i bezpiecznie czuje się w klasie. Wdraża się do systematycznej pracy

poprzez obowiązek połączony z zabawą. Odnajduje radość w śpiewie, tańcu i grze na instrumentach. Rozwija emocjonalny stosunek do muzyki poprzez możliwość indywidualnej wypowiedzi oraz atrakcyjność zajęć, którą wspomagają:

nauka poprzez zabawę, stopniowanie trudności, obok literatury klasycznej, poznawanie literatury klasycznej oraz sięganie do muzyki tradycyjnej różnych

narodów, filmowej i jazzowej, wykorzystanie ciała ludzkiego jako instrumentu muzycznego (body percussion) oraz

kolorowych instrumentów perkusyjnych przyjaznych dzieciom, wykorzystywanie różnych gadżetów jako rekwizytów oraz instrumentów muzycznych, sięganie do tematów pozamuzycznych (opowieści, bajki) w celu pobudzania wyobraźni

dziecka i urozmaicenia lekcji, tworzenie przez uczniów prostych akompaniamentów z wykorzystaniem ostinata

rytmicznego i melodycznego, aktywne słuchanie muzyki, wykorzystanie utworów, które uczniowie grają na lekcji instrumentu głównego, improwizacja, wykorzystanie kolorowych kart pracy lub podręczników13).

3. Zdobywanie wiedzy ogólnomuzycznej

Uczeń: - realizuje w ćwiczeniach i zabawach ruchowych poznane wartości (cała nuta, półnuta z kropką, półnuta, ćwierćnuta, ćwierćnuta z kropką, ósemka, ósemka z kropką, szesnastki, triola ósemkowa, synkopa) oraz odpowiadające im pauzy, grupy wartości złożonych z ćwierćnut, ósemek i szesnastek; przedtakt 14)

U w a g a!Ponieważ treści tego punktu są zbliżone do punktu : realizuje różnymi sposobami puls i akcent metryczny oraz rytmy złożone z poznanych wartości; wykonuje taktowanie na 2/4, 3/4, 4/4, tekst został częściowo przeniesiony z odnośnego punktu.

13) Spis znajduje się w obudowie programowej.14) Bardzo często występuje w utworach i dlatego został ujęty w niniejszym programie .

15

Wprowadzanie wartości rytmicznych najłatwiej rozpocząć od tych, które mieszczą się w pulsie.

Na początku nauki w pierwszej klasie można na jednej lekcji wprowadzić ćwierćnutę, grupę 2 ósemek i 4 szesnastek w postaci rytmizowanych słów o odpowiedniej liczbie sylab, np: 1 ćwierćnuta= liść, 2 ósemki= kasz-tan, 4 szesnastki= ja-rzę-bi-na, a następnie utrwalać je poprzez zestawienia tych wyrazów. Sam rytm jest dla 6-latków abstrakcją, natomiast słowo stanowi zrozumiały konkret. Stopniowo dobrze jest zamieniać słowa na nazwy tataizacyjne. Kolejno można wprowadzać:

I klasa: ćwierćnuta=ta, 2 ósemki= ti ti, 4 szesnastki= ti-ri ti-ri, półnuta= ta-a, cała nuta= ta-a-a-a i zaraz potem odpowiednie pauzy oraz półnuta z kropką= ta-a-a.

Powyżej zastosowana kolejność wprowadzania wartości rytmicznych wynika z potrzeb motorycznych dziecka i nie jest równoczesna z nauką ich zapisywania.

II klasa: ćwierćnuta z kropką i ósemka= tai-ti, synkopa ćwierćnutowa= syn-ko-pa, 1ósemka i 2 szesnastki= ti-ti-ri, 2 szesnastki i 1 ósemka= ti-ri-ti, triola ósemkowa= tri-jo-la, ósemka z kropką i szesnastka= pod-skok, szesnastka i ósemka z kropką = ga-lop. Przedtakt.

III klasa: synkopa ósemkowa i grupy: ćwierćnuta i ósemka (ta-ti) i odwrotnie, ćwierćnuta z kropką(tai), 3 ósemki (ti-ti-ti), 6 szesnastek (ti-ri-ti-ri-ti-ri) i grupy powstałe z łączenia ósemek i szesnastek.

- stosuje zasady notacji i kaligrafii muzycznej w kluczu wiolinowym oraz nazwy literowe i solmizacyjne nut;

Dziecko 6 letnie ma stosunkowo niewielkie możliwości graficzne, dlatego do zapisywania powinno mieć odpowiedni rozmiar pięciolinii.

Uczeń pisze elementy, a następnie cały klucz wiolinowy. Poznaje zasady notacji i kaligrafii muzycznej dotyczące zapisu współbrzmień na pięciolinii oraz na dwóch liniach dodanych górnych i dolnych. Kojarzy wysokość dźwięku z położeniem na pięciolinii oraz z jego nazwami.

Ponieważ każda wartość rytmiczna ma swój określony czas trwania, również w zapisie powinna być zapewniona odpowiednia przestrzeń.

Uczeń - inaczej niż w zabawie - powinien poznawać zapisywanie wartości rytmicznych w następującej kolejności: ćwierćnuta, dwie ósemki, półnuta, cała nuta, cztery szesnastki, półnuta z kropką itd.

Klasa I - uczeń poznaje pięciolinię, klucz wiolinowy, linie, pola i linie dodane. Ćwiczy pisanie nut na liniach i polach. Najpierw pisownię nut: g¹, e¹, następnie a¹, c¹ i d¹. Kolejne dźwięki to c² f¹, h¹ oraz h i d². Wartości rytmiczne zapisuje w następującej kolejności: ćwierćnuta, dwie ósemki, półnuta, cała nuta, cztery szesnastki, półnuta z kropką itd.

Klasa II - ćwiczy pisownię nut oktawy dwukreślnej do g² oraz a, g. Odnajduje na klawiaturze położenie dźwięków w poznanych tonacjach, ich nazwy solmizacyjne, literowe oraz stopnie gamy.

16

Klasa III - utrwala pisownię nut poznanych w klasie I i II, poznaje pisownię a², h², c³. Poznaje klucz basowy i położenie nut na pięciolinii w tym kluczu. Ćwiczy pisownię nut w kluczu basowym - nuty w oktawie małej oraz c¹, d¹, e¹.

- nazywa interwały, podaje ich rozmiar (1 czysta, 2 mała i wielka, 3 mała i wielka, 4 czysta, 5 czysta oraz 8 czysta) i odnajduje je w zapisie melodii, zapisuje na pięciolinii od podanego dźwięku i odnajduje na klawiaturze;

Klasa I - uczeń odnajduje półtony w zapisie gamy C-dur. Nazywa interwały 1, 8, 2 wielka, 2 mała i zapoznaje się z zapisem graficznym ich symboli. Zapisuje nutami na pięciolinii 1 i 8.

Klasa II - uczeń nazywa interwały poznane w klasie I oraz kolejno 3 małą, 3 wielką, 4 cz, 5 cz. Zapisuje (śpiewa i rozpoznaje słuchowo). Odnajduje na pięciolinii 1, 8. Próbuje odnajdować 2 małą i 2 wielką. Odnajduje na klawiaturze 1, 8, 2 małą i 2 wielką, próbuje odnaleźć 3 małą i 3 wielką. Odnajduje półtony w zapisie gamy C-dur, F-dur i G-dur.

Klasa III- uczeń nazywa interwały poznane w klasie I i II. Podaje rozmiar 1, 2 małej i wielkiej, 3 małej i wielkiej, 4, 5 oraz 8 , odnajduje je w zapisie melodii, zapisuje nutami na pięciolinii od podanego dźwięku i odnajduje je na klawiaturze. Odnajduje półtony gamowłaściwe w poznanych tonacjach.

- rozróżnia pojedyncze znaki chromatyczne (krzyżyk, bemol, kasownik), notację znaków przykluczowych;

Klasa I - uczeń dowiaduje się o istnieniu znaków chromatycznych.

Klasa II - uczeń poznaje pojedyncze znaki chromatyczne przykluczowe i przygodne (krzyżyk, bemol, kasownik), ich symbole, notację i zastosowanie. Nazywa dźwięki ze znakami chromatycznymi.

Klasa III - uczeń zapisuje interwały z użyciem znaków chromatycznych. Utrwala pisownię znaków przykluczowych i przygodnych w poznanych gamach.- buduje gamy i triady harmoniczne w tonacjach: C-dur, G-dur, F-dur oraz a-moll eolskiej i harmonicznej;

Klasa I - zapisuje gamę C-dur, zaznacza półtony.

Klasa II - zapisuje gamę C-dur, G-dur, F-dur, zaznacza półtony i tetrachordy. Buduje triady harmoniczne w tych tonacjach z pomocą nauczyciela. Poznaje oznaczenia funkcyjne T, S, D. Transponuje fragment gamy o oktawę niżej lub wyżej.

Klasa III – zapisuje gamy i triady harmoniczne w tonacjach C-dur, G-dur, F-dur oraz a-moll eolskiej i harmonicznej. Zaznacza półtony gamowłaściwe i tetrachordy. Transponuje fragment gamy o oktawę niżej lub wyżej, dopasowując do skali głosu dziecka (dla ułatwienia późniejszego śpiewania).

- rozpoznaje w notacji i buduje gamowłaściwe trójdźwięki majorowe i minorowe w postaci zasadniczej;

17

Klasa I - uczeń zapisuje trójdźwięk na pięciolinii (melodycznie i harmonicznie) bez określania jego trybu, odnajduje trójdźwięk w zapisie nutowym.

Klasa II - uczeń buduje trójdźwięki na kolejnych stopniach poznanych gam (C, G, F) bez określania jego trybu.

Klasa III - uczeń rozpoznaje w notacji i buduje gamowłaściwe trójdźwięki majorowe i minorowe w postaci zasadniczej.

- rozpoznaje metrum dwudzielne i trójdzielne o ćwierćnutowej i ósemkowej jednostce miary;

Klasa I - rozpoznaje metrum 2/4, 3/4, 4/4 słuchowo i w zapisie. Zapisuje w taktach proste rytmy w podanym metrum.

Klasa II - utrwala znajomość taktów 2/4, 3/4, 4/4. Ćwiczy dopisywanie brakujących kresek taktowych do istniejącego rytmu. Wypełnia takty wartościami rytmicznymi. Próbuje pisać proste dyktanda rytmiczne złożone z poznanych wartości rytmicznych.

Klasa III- poznaje takty o ósemkowej jednostce miary: 3/8, 6/8. Grupuje wartości rytmiczne w taktach w podanym metrum. Zapoznaje się z taktem złożonym 5/4 i 5/815).Wykonuje ćwiczenia z polimetrią, np. jedną ręką taktuje na 3/4, drugą w tym samym czasie, synchronicznie na 4/4.

- stosuje podstawowe oznaczenia dynamiczne, artykulacyjne i agogiczne i inne oznaczenia muzyczne ;Klasa I - uczeń poznaje akcent muzyczny, jego charakter i symbol. Określa dynamikę wysłuchanej muzyki- piano, forte, mezzoforte, zapisuje odpowiednimi symbolami. Poznaje znak graficzny zakończenia, repetycji, wolty i ich znaczenie.Klasa II - uczeń poznaje rodzaje dynamiki: mp, crescendo, diminuendo oraz artykulację legato i staccato. Rozpoznaje je słuchowo, odnajduje w zapisie, zapisuje, przedstawia ruchem i głosem. Zapamiętuje określenia agogiczne, np. lento, moderato, allegro oraz ritenuto, accelerando i fermatę. Świadomie przyspiesza i zwalnia. Zapoznaje się z wybranymi określeniami wykonawczymi, np cantabile, dolce, animato. Odnajduje określenia wykonawcze w nutach, z których korzysta w grze na instrumencie.Klasa III - utrwala poznane wiadomości z klasy I i II. Poznaje łuk przedłużający trwanie dźwięku - ligaturę.

- zapisuje i analizuje dyktanda rytmiczne i melodyczno-rytmiczne w formie „uzupełnianek” i „układanek”;

Dyktando powinno pojawiać się na lekcji systematycznie i przybierać różne formy, np. konkursu lub zabawy. Dyktando może być realizowane w grupach, parach lub indywidualnie jako:

łańcuszek dźwięków (zapis kilku usłyszanych dźwięków bez rytmu), "układanka" - układanie całości melodii z rozsypanych fragmentów,

15) 5/4 jest przykładem metrum złożonego często spotykanego w muzyce i używanego w tańcach. Dzieci chętnie się ich uczą.

18

"uzupełnianka" - uzupełnianie brakujących nut, wartości rytmicznych lub fragmentów melodii,

odnajdywanie i poprawianie błędów w zapisie rytmicznym, melodycznym i melodyczno-rytmicznym,

zapis z pamięci poznanej melodii lub jej fragmentów, zapis wysłuchanego rytmu, odczytanie i zapis rytmu z kroków i taktowania, zapis ze słuchu melodii z rytmem, korekta błędów w wysłuchiwanych interwałach lub trójdźwiękach, krzyżówki muzyczne.

- uczeń zna nazwy oraz sposoby gry na instrumentach orffowskich; próbuje również eksperymentować- wydobywać dźwięki w indywidualny, niekonwencjonalny sposób. Stosuje gestodźwięki oraz inne źródła dźwięku;

Gra na instrumentach pobudza aktywność uczniów, pomaga w utrwalaniu pojęć i umiejętności muzycznych, dostarcza dużo radości i pozwala na przezwyciężenie nieśmiałości.

Na lekcjach rytmiki z kształceniem słuchu stosowane są instrumenty z tzw. instrumentarium Orffa. Są to proste instrumenty, które Carl Orff zaadaptował z różnych części świata (niektóre udoskonalił i dostosował do możliwości dzieci) i wykorzystał w swojej idei powszechnego wychowania muzycznego. Skład instrumentarium nie jest ściśle ustalony ani ograniczony. Podstawowe instrumenty dzielą się na 2 grupy: o określonej i nieokreślonej wysokości dźwięku.1) Instrumenty o nieokreślonej wysokości dźwięku to np:bębenki, tamburyna, kołatki, klawesy (drewienka), marakasy (grzechotki), trójkąty, talerze i talerzyki, brzękadełka.2) Spośród wielu instrumentów o określonej wysokości na lekcjach rytmiki z kształceniem słuchu wykorzystuje się przede wszystkim instrumenty sztabkowe:dzwonki, ksylofony, metalofony oraz kolorowe sztabki dźwiękowe i bum-bum rurki, które pojawiły się ostatnio na rynku.

Instrumenty "niekonwencjonalne"

Oprócz gotowych instrumentów można również wykorzystywać przedmioty codziennego użytku, które wydają dźwięk, np. kartki papieru, kubeczki po jogurtach, zakrętki, bambusowe pałeczki do ryżu, muszle, itd. Poprzez ich zastosowanie dziecko doświadcza, że każda rzecz ma swoje brzmienie, które można zmieniać poprzez różne sposoby jego wydobycia. Takie "szukanie" dźwięków rozwija wyobraźnię i uwrażliwia słuch muzyczny.

Gestodźwięki

Ogromną rolę odgrywa też wykorzystanie ciała ludzkiego jako instrumentu muzycznego (body percussion). Oprócz klaskania wykorzystuje się wszelkie inne możliwe odgłosy, np. pocieranie dłonią o dłoń, tupanie, klepanie dłońmi o uda, klatkę piersiową czy podłogę, kląskanie, itp.

19

- stosuje graficzny obraz wartości, grup rytmicznych oraz pauz, kojarzy go z wyobrażeniem słuchowym;

Uczeń rozwija zdolność wyobrażenia rytmu wewnątrz siebie, rozumienia, powtarzania i tworzenia. Oto kilka przykładów ćwiczeń wspomagających tę zdolność:

improwizowanie następnika do poprzednika, improwizowanie rytmu z wykorzystaniem określonych wartości rytmicznych, improwizowanie ruchem do podanego rytmu, zapisywanie swoich kompozycji.

Uczeń wykonuje tematy rytmiczne z podanego zapisu za pomocą tataizacji, instrumentów lub body percussion.

- kojarzy wysokość dźwięku z położeniem na pięciolinii oraz z jego nazwami;

Uczeń rozwija zdolność słyszenia melodii wewnątrz siebie, rozumienia, powtarzania i tworzenia. Oto kilka przykładów ćwiczeń wspomagających tę zdolność:

śpiewanie piosenek lub gam fragmentami na głos i w myśli, czytanie nut głosem, improwizowanie głosem następnika do poprzednika, kończenie melodii na tonice, zapisywanie swoich kompozycji.

4. Rozwijanie dyspozycji ogólnych - uczeń aktywizuje potencjał fizyczny i intelektualny

Lekcje Rytmiki z kształceniem słuchu, a zwłaszcza dalcrozowskie ćwiczenia rytmiczne wpływają na rozwój dyspozycji ogólnych. Kształcą umysł i prawidłową postawę ciała. Wpływają pozytywnie na rozwinięcie aparatu mięśniowo - ruchowego, świadomości ciała i podporządkowanie ich woli. Kształcą wiele dyspozycji typu intelektualnego: umiejętność intensywnej koncentracji uwagi, sprawny umysł, zdolność "wielościeżkowego" myślenia, dokładność spostrzegania, dobrą pamięć, umiejętność szybkiej analizy i syntezy.

Uczeń: - utrzymuje prawidłową postawę ciała;

W dobie szybkiego postępu technicznego dzieci mają coraz mniej ruchu, z czego wynikają wady postawy. Zajęcia rytmiki z kształceniem słuchu pełnią funkcję profilaktyczno-korekcyjną. Wykonywanie rytmów krokami z taktowaniem wspomaga korekcję wad postawy, a ćwiczenie w baletkach lub boso - płaskostopia. W czasie lekcji należy obserwować uczniów i korygować ich postawę w pozycji siedzącej, w ćwiczeniach ruchowych i tańcach.

- ćwiczy refleks, orientację przestrzenną, zdolność koncentracji uwagi i koordynację wzrokowo-słuchowo-ruchową poprzez:

ćwiczenia inhibicyjno-incytacyjne, polegające na szybkim pobudzeniu i hamowaniu ruchu na określony sygnał,

20

wykonywanie rytmów krokami z taktowaniem, echo rytmiczne, łańcuch realizacji, kanon, polimetrię, polirytmię, uzupełnienia rytmiczne, ćwiczenia porządkowe, czyli ustawienia grupy w przestrzeni (koło, jeden lub dwa

rzędy, cztery koła w czterech rogach sali itp), zmiana kierunku ruchu, układanie określonych figur z własnego ciała, ćwiczenia naprzemienne, w których ręka lub noga przekracza linię środka.

III. FORMY SPRAWDZANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

1. obserwacja pracy uczniów podczas zajęć indywidualnie i w grupie,2. występy uczniów w klasie, szkole i poza szkołą,3. odpowiedzi ustne i pisemne z zakresu przerobionego materiału,4. zadania domowe,5. realizacja zadań muzycznych podanych przez nauczyciela,6. testy sprawdzające większą partię materiału,7. ankieta sprawdzająca dla uczniów. 16)

O c e n i e p o d l e g a j ą :- poprawność, staranność i precyzja wykonania ćwiczeń rytmiczno- ruchowych,- poprawność, odpowiednia intonacja, prawidłowy oddech oraz opanowanie pamięciowe gam, piosenek, wybranych ćwiczeń solfeżowych,- opanowanie umiejętności słuchowych- rozpoznawanie motywów rytmicznych, melodycznych, interwałów, trójdźwięków, gam, uzupełnianie brakujących części melodii, realizacja prostych dyktand melodyczno- rytmicznych,- przejawianie twórczej postawy i ekspresji muzycznej,- wiedza z zakresu wiadomości teoretycznych,- zaangażowanie włożone w pracę na lekcji. Współpraca w zespole w ramach przydzielonych zadań, kulturalne (właściwe) zachowanie w czasie lekcji,- systematyczność w odrabianiu prac domowych,- udział w występach publicznych, takich jak koncerty, audycje i konkursy.

IV. OPIS OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Na zakończenie etapu edukacyjnego uczeń:

- śpiewa i rozpoznaje oraz realizuje w ćwiczeniach i zabawach ruchowych poznane wartości: cała nuta, półnuta z kropką, półnuta, ćwierćnuta, ósemki, szesnastki, oraz odpowiadające im pauzy, triola ósemkowa grupy wartości złożonych z ósemek i szesnastek;- stosuje zasady notacji i kaligrafii muzycznej w kluczu wiolinowym oraz nazwy literowe i solmizacyjne nut, grup rytmicznych i pauz;16 ) Jest zamieszczona w obudowie programowej.

21

- stosuje zasady notacji i kaligrafii muzycznej grup rytmicznych i pauz;- rozróżnia pojedyncze znaki chromatyczne, notację znaków przykluczowych;- śpiewa, zapisuje, rozpoznaje słuchowo, nazywa interwały i podaje ich rozmiar (pryma czysta, sekunda mała i wielka, tercja mała i wielka, kwarta czysta, kwinta czysta, oktawa) oraz odnajduje je w zapisie melodii;- śpiewa, rozpoznaje, buduje i zapisuje gamy i triady harmoniczne w tonacjach C-dur, G-dur, F-dur oraz a-moll eolskiej i harmonicznej oraz trójdźwięki w postaci zasadniczej;- rozpoznaje metrum dwudzielne i trójdzielne o ćwierćnutowej i ósemkowej jednostce miary;- stosuje podstawowe oznaczenia dynamiczne, agogiczne i artykulacyjne;- zapisuje i analizuje dyktanda rytmiczne i melodyczno - rytmiczne;- zna nazwy oraz sposoby gry na instrumentach orffowskich;- czyta głosem prosty zapis nutowy w obrębie oktawy razkreślnej;- improwizuje ruchem, głosem i na instrumentach orffowskich; - współpracuje w grupie w ramach przydzielonych zadań;- prezentuje publicznie swoje osiągnięcia;- przestrzega zasad kultury i etyki.

KOMENTARZ

I. OGÓLNA KONCEPCJA PROGRAMU

Program "Rytmika z kształceniem słuchu" jest przeznaczony dla nauczycieli tego przedmiotu, uczących w klasach I-III cyklu sześcioletniego szkoły muzycznej I stopnia przez 3 lata w wymiarze 2 godziny w tygodniu. Jest on ściśle zintegrowany z programem "Zespołu rytmicznego" (1 godzina w tygodniu), który stanowi poszerzenie treści przerabianego materiału o wspólne muzykowanie (śpiew, gra na instrumentach perkusyjnych z instrumentarium Orffa, taniec).

Program przedstawia opis sposobu realizacji celów kształcenia i zadań edukacyjnych ustalonych w Podstawie programowej, określonej w Rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 lipca 2014 r. (Dz. U. 2014 r. poz. 1039) w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa artystycznego w publicznych szkołach artystycznych.

22

Program nauczania przedmiotu - rytmika z kształceniem słuchu powstał w wyniku wieloletniej praktyki w PSM I i II stopnia im. F. Chopina w Olsztynie, obserwacji uczniów, poszerzania wiedzy dotyczącej rozwoju dziecka na licznych kursach metodycznych oraz wymiany doświadczeń z innymi nauczycielami.

Program opracowany jest na bazie absolutnej metody kształcenia słuchu. Opiera się na dwóch systemach wychowania muzycznego:

metodzie Emila Jaques Dalcroze'a, idei powszechnego wychowania muzycznego Carla Orffa.Pierwszy dotyczy rozwijania sprawności słuchowo-ruchowych i słuchowo-głosowych,

wyrabia dyscyplinę wewnętrzną i muzyczną, rozwija pamięć, zdolność koncentracji uwagi. Drugi kładzie nacisk na inwencję twórczą i aktywne muzykowanie.Materiał nauczania rytmiki z kształceniem słuchu obejmuje ćwiczenia z zakresu rytmiki oraz kształcenia słuchu (do tej pory istniejących jako dwa oddzielne przedmioty), traktowane w sposób zintegrowany - najbardziej naturalny dla percepcji dziecięcej. Nadrzędnym zadaniem tego przedmiotu jest rozbudzanie i rozwijanie zdolności muzycznych dziecka oraz zaprzyjaźnianie z muzyką.

Program jest dostosowany do potrzeb dzieci w wieku 6-10 lat. Ze względu na predyspozycje psychologiczne tego okresu rozwojowego bazuje na poznawaniu pojęć muzycznych w sposób aktywny poprzez ruch, taniec, śpiew, grę na instrumentach i zabawę. Kładzie duży nacisk na:- rozbudzanie wyobraźni dziecka poprzez zadania, w których może się ono swobodnie wypowiadać oraz atrakcyjność zajęć poprzez:

a) wykorzystanie niekonwencjonalnych przedmiotów jako rekwizytów oraz kolorowych nowoczesnych instrumentów, a także gestodźwięków- dźwięków wydobywanych przy pomocy ciała ludzkiego,b) stosowanie do zadań muzycznych tematyki pozamuzycznej interesującej dzieci (historyjki, bajki),c) wykorzystanie kolorowych podręczników17). Do programu została dołączona obudowa programowa: przykłady piosenek, utworów

muzycznych i tańców, przydatnych podczas jego realizacji. Program jest dostosowany do indywidualnych18) potrzeb i możliwości uczniów poprzez wskazanie zadań podstawowych oraz dodatkowych dla uczniów najzdolniejszych.

II. WSKAZÓWKI METODYCZNE

Emile Jaques Dalcroze pisał, że w nauczaniu „praktyka powinna wyprzedzać teorię, a uczeń bardziej ma czuć niż rozumieć. Jest to istotne zwłaszcza w klasach I-III, w okresie rozbudzania zamiłowania ucznia do muzyki. Wdrażanie dziecka do systematycznej pracy powinno iść w parze z zabawą, a obowiązek z radością. Należy dostosować sposób nauczania do możliwości i potrzeb coraz młodszych dzieci. Zwłaszcza dzieci 6-letnie wymagają specjalnego podejścia ze względu na krótki czas skupienia uwagi, dużą podatność na

17) Spis proponowanych pozycji znajduje się w obudowie programowej.18) Opis metod indywidualizacji znajduje się poniżej, we wskazówkach metodycznych.

23

zmęczenie, niemożność rozumienia pojęć abstrakcyjnych, niższe możliwości graficzne i kierowanie się w działaniu emocjami. Potrzebują one więcej zabawy oraz rywalizacji grupowej. Bardzo dobrze sprawdza się u nich praca w parach i małych grupach, która minimalizuje stres, a zwiększa zaangażowanie.

W trakcie nauki, stopniowo predyspozycje psychiczne ulegają zmianom, rozwija się myślenie abstrakcyjne, zdolność dłuższego skupienia uwagi, odpowiedzialność i ambicja. Dzieci oczekują poważnych i konkretnych zadań, dzięki którym zaobserwują swój rozwój. To, co w klasie I było "fajne", w III klasie może być infantylne. Nauczyciel powinien obserwować klasę i dostosowywać sposoby nauczania do potrzeb rozwojowych uczniów.

a) korelacja rytmiki z kształceniem słuchu z nauczaniem gry na instrumentachW pierwszych latach nauki uczeń nie rozumie połączenia między lekcjami gry na

instrumencie a rytmiką z kształceniem słuchu. Często nie wie, że nuty, które śpiewa i rytm, który wykonuje na rytmice to te same nuty i ten sam rytm, który gra na instrumencie. Dlatego warto przygotować zestaw wybranych, przerabianych na lekcji piosenek i wręczyć nauczycielom uczącym gry na instrumencie. Jeśli dziecko zagra piosenkę na swoim instrumencie, nawet w innej tonacji, łatwiej zaobserwuje i poczuje, że lekcje instrumentu i rytmiki z kształceniem słuchu dotyczą tej samej dziedziny.

b) indywidualizacjaW klasie, grupie znajdują się różne dzieci. Dotyczy to wieku dzieci19) i ich uzdolnień.

Niektóre przyswajają sobie określoną wiedzę szybciej, inne wolniej. Należy dbać o rozwój każdego ucznia i dostosować program do jego możliwości. Każde zadanie może posiadać różny stopień trudności, np:

Zagadki lub dyktanda: mniejsza liczba powtórzeń lub dołożenie dodatkowego problemu (np. artykulacji) dla tych, którym nauka nie sprawia trudności. Uczniowie zdolniejsi mogą pisać ze słuchu całą melodię, słabsi tylko uzupełniać brakujące jej fragmenty.

Realizacja rytmu krokami: od uczniów ze słabszą koordynacją ruchową wymagamy wykonania rytmu z taktowaniem poprawnie, z lepszą koordynacją- bardzo starannie i precyzyjnie.

Ćwiczenia solfeżowe lub rytmiczne: w określonych sytuacjach stosujemy śpiewanie z taktowaniem lub bez, z nut lub z pamięci. Uczniowie najzdolniejsi mogą otrzymać do wykonania dodatkowe zadanie, np. drugi głos do wyklaskania w formie ostinata.

Zadania z polirytmią: dla zdolniejszych trudniejszy drugi głos towarzyszący lub dodanie trzeciego, prostego głosu, np: ręce- klaskanie rytmu, głos- śpiewanie melodii, nogi- chodzenie ćwierćnutami.

Zadania z polimetrią: z zamianą lub bez zamiany rąk.

19) Rytmika z kształceniem słuchu jest przedmiotem realizowanym w ogólnokształcących szkołach muzycznych oraz szkołach muzycznych I stopnia. Zdarza się, że różnica wieku między dziećmi w jednej grupie może być znaczna, nawet do 4 lat.

24

Zadania z wykorzystaniem improwizacji : dają każdemu dziecku indywidualną możliwość wypowiedzenia się. Niektóre dzieci są jednak bardziej nieśmiałe niż inne i wstydzą się przedstawiania swoich pomysłów na forum. Nie należy ich do tego zmuszać, lepiej poczekać, aż zdobędą się na odwagę i chęć prezentacji. Pomagają w tym zadania w parach, w których jedno dziecko wymyśla ruch, a drugie je naśladuje („lustro”) lub razem tworzą i przedstawiają swój pomysł.

Zadania dodatkowe: dla uczniów chętnych lub najzdolniejszych nauczyciel proponuje zadania dodatkowe lub rozszerzone, np: przygotowanie akompaniamentu do piosenki w oparciu o funkcje T, S, D (głównie dla pianistów), dodanie drugiego głosu do przerabianego rytmu i wykonanie go w polirytmii, skomponowanie własnej melodii do podanego rytmu, ułożenie dodatkowych taktów rytmu lub melodii.

Zadania w grupach: niektóre zadania wymagają pracy w grupach. Nauczyciel może rozdzielić pomiędzy uczniów składowe części zadania (np. każdy uczeń w grupie 4- osobowej układa 1 takt rytmiczny i w ten sposób powstaje 4-taktowy temat rytmiczny).

W określonych sytuacjach uczeń ma możliwość wyboru, np:

• jednego z kilku zadań proponowanych przez nauczyciela,

• instrumentu, na którym zagra,

• wybrania roli lidera lub członka grupy.

Lekcje rytmiki z kształceniem słuchu powinny sprawiać dzieciom radość, dlatego warto, aby w zadaniach i zabawach muzycznych nauczyciel wykorzystywał indywidualne pomysły dzieci, oparte na treściach pozamuzycznych.

III. OPIS WARUNKÓW

a) warunki materialne Do prowadzenia zajęć niezbędna jest odpowiedniej wielkości sala z dobrą wentylacją, wyposażona w: fortepian/pianino, zestaw instrumentów orffowskich, pomoce dydaktyczne, rekwizyty np: kolorowe zwiewne apaszki, obręcze, skakanki,

wstążki, woreczki, piłki, chusta animacyjna, itd., odtwarzacz CD/DVD, kamerę DVD20), ławki z krzesłami (jedno lub dwuosobowe), tablica multimedialna (wskazane połączenie z Internetem)21), tablica w pięciolinie.

20) Kamera może być w ogólnym wyposażeniu szkoły.21) Dzięki tablicy multimedialnej nauczyciel ma dostęp do zasobów internetu. Może zainteresować dzieci programami muzycznymi wspomagającymi prace domowe, edytorskimi, grami muzycznymi, wykonaniami itp.

25

OBUDOWA PROGRAMOWA

I. ĆWICZENIA ODDECHOWE I DYKCYJNE

Przykłady ćwiczeń oddechowych:- nadmuchiwanie wyimaginowanego balonu, wypuszczanie powietrza z balonu: długie „sss”, -dmuchanie piórka, watki,- gaszenie świeczki,- naśladowanie różnych rodzajów śmiechu ludzkiego, - studzenie gorącej kaszy, zupy,- wąchanie kwiatów,- naśladowanie syczenia węża, sapania lokomotywy,- powtarzanie zdań na jednym wydechu,- szeptanie zdań,- ziewanie.

Ćwiczenia prawidłowej dykcji - "gimnastyka buzi i języka" :- ssanie cukierka, - naśladowanie żucia gumy,- poruszanie szczęką,- chwytanie górnej wargi dolnymi zębami,- śmieszne miny, np. nadymanie policzków i wciąganie ich do jamy ustnej- cmokanie - posyłanie buziaczków, - naśladowanie samochodu policyjnego - e-o, karetki pogotowia- i-o, straży pożarnej- e-u, - duże ruchy językiem przy szeroko otwartej buzi (do przodu i do tyłu, na boki) - dotykanie językiem dolnych i górnych zębów- "liczenie zębów", - zabawa "zmęczony pies"- wysuwanie języka daleko na brodę, sapanie, - oblizywanie zębów i zewnętrznej powierzchni dziąseł pod wargami.

II. ANKIETA SPRAWDZAJĄCA DLA UCZNIÓW

l.p. ĆWICZENIE

WIEM OD RAZU

WIEM PO

NAMYŚLE

CHCĘ NAD TYM

POPRACOWAĆ

26

III. PRZYKŁADOWA LITERATURA MUZYCZNA

a) piosenki i tańce ze śpiewem różnych regionów Polski, np :Warmia i Mazury: Pofajdok, Nasa matka Katarzyna, Szewc;

Podhale: Tańcowali zbójnicy, Nie lij dyscu, Hej bystra woda, Obyrtka; Śląsk: Trojak, Tańcowała ryba z rakiem, Zajączek-Drybek, Koziorajka, Kaczok, Gąsior, Czyżyk; Krakowskie: Płynie Wisła płynie, Głęboka studzienka, Hej na krakowskim rynku; Rzeszowskie: Lasowiak, Cebulka, Walczyk- Sumiala lescyna - Uciekła mi przepióreczka, Gaiczek zielony;Kurpie: Zielony mosteczek, Konik kurpiowski, Stara baba;Kujawy: Czerwone jabłuszko; Wielkopolska: Moja Maryneczka, Marynia;Kaszuby: Nenka.

b) pieśni patriotyczne:Piechota, Pierwsza Kadrowa, Przybyli ułani, Idzie żołnierz borem lasem.

c) tańce narodowe; polonez, krakowiak, oberek, kujawiak.

d) godni polecenia kompozytorzy piosenek dla dzieci:Witold Lutosławski, Adam Markiewicz, Krystyna Kwiatkowska, Barbara Kolago, Franciszka Leszczyńska, Marian Sawa, Andrzej Nowak, Agnieszka Widlarz, Ewa Jakubowska, Adam Skorupka, Michał Witecki, Wojciech Kaleta, Zbigniew Ciechan, Stanisław Marciniak.

e) tańce innych narodów:Senua de dende- Ghana, Banuwa- Liberia, Obwisana- Ghana, Funge alafia- Nigeria, Uele Moliba Makasi- Nigeria, Hejo ijo ijo, piosenka rybaków- Tajwan, Bieriozka- Rosja, Alouette, gentille alouette -Francja, Joikusongs- Finlandia, Jede jede postovsky panacek- Czechy, Nigun atik- Izrael, Pera stus pera kampus-Grecja, Bravade- Holandia, The Marry Marry Milke Maids- Anglia, Five spirits- pieśń Apaczów itd...

f) muzyka klasyczna, np.: 1. P. Czajkowski - Dziadek do orzechów, Śpiąca królewna, Jezioro łabędzie 2. L. Delibes - Coppelia 3. A. Vivaldi - 4 pory roku 4. C. Saint-Seans- Karnawał zwierząt 5. S. Prokofiew- Romeo i Julia 6. J. S. Bach - Suity orkiestrowe (do wyboru, wg inwencji nauczyciela),barokowe

concerti grossi 7. F. Chopin - Mazurki, Walce (do wyboru, wg inwencji nauczyciela) 8. A. Liadov- Melodie taneczne

27

9. R. Schumann- Sceny dziecięce10. J.P. Rameau- Tambourin z suity Castor et Pollux11. A. Mozart- Marsz turecki, "Bułeczka z masłem"12. J. Strauss ( syn) - „Procession of masks- Polka francuska- op. 240, Polka

pizzicato op. 44913. L. Boccherini - Menuet z kwintetu smyczkowego op. 11 nr 514. J. Dussek- Rondo z sonaty c- moll na harfę15. J. Fučik- Marsz Florentyński 16. I. J. Paderewski- Menuet G- dur op.14 nr 1

g) muzyka filmowa i rozrywkowa;

h) dziecięca literatura muzyczna tzw. literatura pedagogiczna na różne instrumenty;

IV. PUBLIKACJE WYDAWNICZE

1. Grażyna Dąbrowska - "Tańcujże dobrze", WSiP 19912. Michał Woźny - "Nasze tańce i piosenki", PWM 19833. Maria Wacholc (wybór) - "Śpiewnik polski", WSiP 1991 4. Andrzej Stadnicki - "Tańce dla dzieci", WSiP 19945. Włodzimierz Sołtysik ( wybór) - "Kanony- antologia", WSiP 1998 6. J. Tomkowska, J. Wiśniewska - "Kanony są dobre na wszystko" (w przygotowaniu)7. Anna Szweykowska (wybór) - "Polskie kolędy i pastorałki - antologia", PWM 1989 8. Barbara Kolago (teksty różnych autorów) - "Piosenki do walizek i plecaków", Wydawnictwo Pani Twardowska 20089. Dorota Gellner, Adam Skorupka - "Muzyczne rękawiczki", Wydawnictwo Pani Twardowska 201210. Dorota Gellner - "Skaczące nutki"(różni kompozytorzy), Wydawnictwo Pani Twardowska 200911. J. Tomkowska - "Tańczące dźwięki" - układy choreograficzne, Centrum Kultury Muzycznej 200912 L. Florek, I. Tromela-Chmiel, T. Stacha - "Nasza muzyka", Euterpe 201213. T. Stachak, L. Florek-Stokłosa, I. Tomera-Chmiel - "Nasz muzyczny elementarz", Euterpe 201414. L. Bajkowska - "Bajka o piosence i nutkach"- PWN 1992 (wydanie II 1995, wydanie III 1996)

15. M. Piciw – piosenka: "Wesoły trójdźwięk", "Smutny trójdźwięk", Wydawnictwo Muzyczne Contra 2009 16. E. Skowrońska-Lebecka- "Dźwięk i gest"- WSiP 198417. U. Cebula, M. Fiszer-Szczepańska, L. Kubicka, M. Tokarski, J. Tomkowska- "Materiały pomocnicze dla nauczycieli rytmiki z kształceniem słuchu" CEA 2014

28

18. Bożena Janiszewska-"Jak pracować z sześciolatkiem w szkole muzycznej"- ( Materiały szkoleniowe "Sześciolatek w szkole muzycznej" ) CENSA 3-4.02.2012

strony wwwwww.ksztalceniesluchu.edu.plhttp://www.mamalisa.com (dziecięce piosenki z całego świata)http://www.kididdles.com (dziecięce piosenki z całego świata)

scenariusze zajęć przeprowadzonych na warsztatach metodycznych CEA :http://cea.art.pl/rytmika-z-ksztalceniem-sluchu/https://ceabiblioteka.pl/mol/

29