Stymulowanie kreatywności

dzieci w edukacji przedszkolnej

i wczesnoszkolnej

Jak zmieniło się dzieciństwo dzisiaj?

• brak ruchu u dzieci,• zła kondycja,• telewizja jako „opiekun dzieci” i „przechowalnia”,• stosy zabawek i szał konsumpcji,• deficyty rozwojowe,• problemy w szkole.

Jakie wymagania stawiane są współczesnemu wychowaniu i nauczaniu?

• szybko i elastycznie uczyć się nowych rzeczy,• wykorzystywać w pełni rezerwy kreatywności

i myślenia, • działać na własną odpowiedzialność oraz

przyjmować współodpowiedzialność, • rozwijać umiejętność pracy w grupie,• wzmacniać krytyczną świadomość,• rozwijać integracyjny obraz człowieka.

Postawa twórcza, pozwalająca kreować

zmiany i twórczo się do nich adaptować,

jest potrzebą i wartością współczesnego

człowieka.

Kształcenie ludzi twórczych powinno rozpoczynać się już na poziomie edukacji elementarnej – pierwsze lata edukacji decydują często o karierze szkolnej

i zawodowej ucznia.

Każde dziecko jest kreatywne i można je:- nauczać zasad twórczego myślenia, - technik rozwiązywania problemów -i skutecznych sposobów pokonywania barier utrudniających wymyślanie i opracowywanie nowych, wartościowych pomysłów i zadań.

Stymulacja kreatywnych zachowań stanowi niezbędny warunek w procesie nabywania wiedzy i doświadczeń oraz uzyskiwania wyższych osiągnięć (M. Kielar 1988,M. Przetacznik-Gierowska 1993, E. Nęcka 2001).

Stymulacja - to pobudzanie i dawanie impulsu i bodźca, w jęz.łac.stimulatio, stimulare znaczy„pobudzać, popędzać” (W. Kopaliński 1985).

Stymulacja rozumiana jest jako: - proces doskonalenia rozwoju, pobudzania zdolności

poznawczych, w tym myślenia dywergencyjnego (rozbieżnego),

- proces różnorodnych oddziaływań umożliwiających doskonalenie osobowości oraz zachęcanie do samodoskonalenia się.

Cel stymulacji:

• taka realizacja zadań i potrzeb dzieci, aby mogły ujawniać i doskonalić możliwości intelektualne (krytyczne i twórcze myślenie, koncentrację uwagi, ćwiczenie pamięci) wyrażane przez język w sposób adekwatny, poprawny, a nawet piękny .

W organizowaniu twórczej aktywności dzieci istotną rolę pełni:

- wyobraźnia twórcza, czyli zdolność do twórczego przekształcania, ekspresyjnego wytwarzania własnych, nowych wypowiedzi, oraz

- myślenie dywergencyjne (rozbieżne), a zwłaszcza takie jego

cechy jak:

• płynność, czyli zdolność wytwarzania wielu różnych (nawet bardzo oryginalnych pomysłów),

• giętkość, czyli gotowość do zmiany kierunku myślenia oraz

• oryginalność, czyli zdolność wytwarzania reakcji nietypowych, niezwykłych, niepowtarzalnych.

Sposoby i techniki pobudzania twórczości:

- wskazówki słowne, które mają charakter heurystyczny,- pobudzanie do zadawania pytań i formułowania pomysłów: Jakie są inne zastosowania? Które z pomysłów można połączyć, aby powstało inne rozwiązanie? Co by było, gdyby dało się problem, rzecz odwrócić? Bez czego można by się obyć? Co można zwiększyć lub zmniejszyć?- zadawanie zadania pomocniczego, gdy uczeń nie radzi sobie

z trudniejszym, które otrzymał wcześniej;- myślenie wg trzech J – jak najszerzej analizować, jak najkrócej to

wyrazić, jak najkrócej zapisać,- sześć pytań - Kto? Co? Kiedy? Gdzie? Dlaczego? Jak?- porównanie rzeczywistości ze stanem pożądanym (wykorzystanie

sześciu pytań)

Sposoby i techniki pobudzania twórczości:

- grupowanie najatrakcyjniejszych pomysłów,- eliminowanie niepotrzebnych pomysłów,- przygotowanie grup wyrazów (czasowniki, rzeczowniki)- łączenie

wyrazów każdy z każdym –szukanie nowych znaczeń,- poszukiwanie metafor i analogii poprzez łączenie przeciwieństw, - określenie MOC - y każdego pomysłu (mocne strony,

ograniczenia, cechy szczególne każdego rozwiązania) – do zastosowania na etapie selekcji,

- tworzenie listy dodatnich i ujemnych cech poszczególnych pomysłów (D. Bernacka, Od słowa do działania, Wyd. ŻAK, Warszawa 2001, s.99, 101).

Proces kreatywności utożsamiany jest z myśleniem twórczym (kreatywnym i krytycznym), czyli z operacjami intelektualnymi typu: pamięć, percepcja, myślenie abstrakcyjne i twórcze, wyobraźnia, kompetencja językowa.

W procesie myślenia twórczego powinny dominować takie operacje intelektualne, jak: abstrahowanie, dokonywanie skojarzeń, rozumowanie dedukcyjne i indukcyjne, myślenie metaforyczne, dokonywanie transformacji (Z. Pietrasiński, J. Kozielecki, E. Nęcka, A. Góralski), które mogą stanowić podstawę do nazwania różnych kategorii twórczych zadań.

Dokonywanie skojarzeń

- tworzenie łańcucha asocjacyjnego – chleb-posiłek-dziecko-nauczyciel- nauka- szkoła-ławki-drewno –las-drzewa itd.,- tworzenie sieci skojarzeń – wybór i łączenie liniami lub strzałkami przypadkowych i na pozór niezwiązanych ze sobą słów, które w jakiś sposób nam się kojarzą , - uzupełnianie rozpoczętych zdań,- tworzenie wiersza, którego kolejne strofy rozpoczynają się od tego samego wyrazu (anafora),- wyodrębnianie wyrazu i układanie zdań, wierszy z wykorzystaniem jego kolejnych liter (akrostych),- uzgadnianie cech wspólnych losowo wybranych wyrazów i łączenie w nieznane wcześniej związki wyrazowe,- tworzenie wyrazu z pierwszych liter lub sylab kilku wyrazów, będących określoną nazwą,- układanie historyjki zawierającej wylosowane wyrazy w określonej kolejności – tworzenie zbiorowego opowiadania (bricolage- „łatanina”)- (por. Nęcka 2005, s.60, 62).

Dokonywanie transformacji:

• tworzenie łańcucha obrazów, podczas którego uczestnicy dobudowują

kolejne elementy do już istniejących – tworzenie opowiadania, • zmiana typowych funkcji (zastosowań) przedmiotów na funkcje przypisywane innym przedmiotom,• zmniejszanie lub zwiększanie tylko w wyobraźni, np. wymiarów, czasu, elementów związanych z jakimś przedmiotem i przewidywanie konsekwencji, np. przeniesienie akcji opowiadania w inne miejsce lub czas, przewidywanie skutków takiej zmiany, • spostrzeganie wad w zaletach i zalet w wadach, przekształcanie jednych w drugie, np. określanie kiedy i w jaki sposób wada bohatera

opowiadania może się przekształcić w zaletę, • zmiana tytułów,• zmiana początku lub zakończenia tekstu,• komponowanie fantastycznych opowieści z przekształceniami,• modyfikowanie treści znanych bajek i baśni,

Metaforyzowanie• odgadywanie znaczenia metafory zawartej w tekście (połączone z zastosowaniem przekładu intersemiotycznego),• tworzenie metafor -ujmowanie określonych wrażeń zmysłowych w kategoriach właściwych innym doznaniom (synestezja), np. jabłko smakuje barwą

miodu… (jakimś zapachem, jakimś dźwiękiem, jakimś kolorem) (por. Nęcka 2005, s.92), • ożywianie przedmiotów nieożywionych- nadawanie im cech ludzkich (personifikacja), • utożsamianie się z obiektem (identyfikacja),• tworzenie pytań stymulujących identyfikację, np. z bohaterem opowiadania, baśni (np. jesteś mądrym i potężnym królem: Czy dobrze się czujesz w swojej skórze? Jakie są twoje dobre strony, jakie wady ?) rysowanie martwych metafor np. cisza jak makiem zasiał • „ożywianie” związków frazeologicznych (przysłów, powiedzonek, porzekadeł) kojarzących się z określonym problemem, przełamywanie pierwotnego znaczenia

powiedzonka,• kończenie zdania będącego metaforą na wiele różnych sposobów i uzasadnianie go,• zamiana metafory słownej na metaforę obrazową i na odwrót, • dopełnianie wiersza porównań (życie jest jak…),• zmiana wyrażeń potocznych na poetyckie

Rozumowanie dedukcyjne

- stosowanie techniki: Co by było, gdyby… ? wyszukiwanie odległych konsekwencji pewnego z góry założonego stanu rzeczy po ustaleniu warunku początkowego według schematu rozumowania dedukcyjnego „jeśli – to” i tworzenie pomysłów,

- wyciąganie wniosków do podanych przesłanek zastosowanie techniki diagramu ryby służącej analizie możliwych uwarunkowań rozpatrywanego problemu czy też ustalenia związków przyczynowo-skutkowych w obrębie rozwiązywanego problemu,

- udzielanie odpowiedzi na tzw. pytania antycypacyjne (Test Odległych Konsekwencji) np.Napisz opowiadanie na temat: Co byś zmienił(a), gdybyś miał(a) nieograniczone możliwości. Wyobraź sobie, że zostałeś milionerem….

Zdaniem R. Glotona i C. Clero (1976) istnienie twórczej aktywności dziecka zależy od trzech podstawowych czynników:

• wewnętrznej motywacji, • klimatu porozumienia dziecka z otoczeniem, • poczucia bezpieczeństwa • i wolności.

Zajęcia stymulujące kreatywność zachęcające do podejmowania własnej aktywności powinny obejmować zainteresowania uczniów i dyskusje na ich temat, opowiadania i inną twórczość własną oraz rozmowy o sposobach tworzenia, o wytworze, który został poddany obróbce, o sposobach osiągania wyniku (por. Pszczołowski 1978, s. 57).

Jak mówić, żeby dzieci uczyły się w szkole i w domu?

• Dzieci potrzebują potwierdzenia swoich uczuć!

Dziecko: Z powodu kilku głupich błędów dostałem tak mało punktów.Dorosły: Nie martw się. Następnym razem pójdzie Ci lepiej.Zamiast udzielać takiej odpowiedzi :- Określ uczucia dziecka: Zdaje się, że jesteś bardzo rozczarowany. Rzeczywiście można się zmartwić, jeśli zna

się odpowiedź i traci się punkty przez głupie błędy. - Potwierdź uczucia dziecka pomrukiem, albo słowem: „och” albo „mhm” albo „rozumiem”.- Daj dziecku w fantazji to, czego nie może mieć naprawdę;Czy nie byłoby wspaniale, gdybyś miał zaczarowany ołówek, który przestawałby pisać w

momencie, kiedy miałbyś popełnić błąd?- Zaakceptuj uczucia dziecka, nawet jeśli nie możesz zaakceptować niewłaściwego

zachowania:Tak się złościsz z powodu oceny, że walisz nogą w biurko. Nie mogę na to pozwolić, ale

możesz mi powiedzieć, co cię tak martwi, albo narysować.

Zamiast kary w domu i w szkole

Dziecko: O cholera ! Nie umiem zrobić matematyki.

Dorosły: Powtarzałem ci tyle razy, żebyś nie używał takich słów! Teraz muszę cię ukarać.

Wskaż pomocną metodę:

Słyszę, że jesteś zmartwiony. Byłoby lepiej, gdybyś wyrażał to bez używania wulgarnych słów.

Wyraź swoją stanowczą dezaprobatę:

Martwi mnie, że używasz takich wyrazów.

Określ swoje oczekiwania:

Oczekuję, że znajdziesz jakiś inny sposób, żeby dać mi do zrozumienia, jaki jesteś zły.

Pokaż dziecku, jak może się poprawić:

Chciałbym zobaczyć listę słów, których możesz używać zamiast tamtych. Poszukaj w słowniku, jeśli potrzebujesz pomocy.

Zaproponuj wybór :

Możesz przeklinać w myślach albo użyć słów, które nikogo nie obrażają.

Pozwól dziecku doświadczyć, jakie są konsekwencje jego zachowania:

Kiedy słyszę takie słowa, nie mam ochoty ci pomagać- ani w matematyce, ani w czym innym.

Rozwiązywanie problemu w domu i w szkole

Wysłuchaj, co dziecko czuje i czego potrzebujeDorosły: Bardzo się martwisz, że oblałeś test z angielskiego.Dziecko: Tak! Napisałem dobrze tylko 12 słówek z 20, a uczyłem się wczoraj przez

godzinę.Streść punkt widzenia dzieckaDorosły: Jesteś zniechęcony, chociaż próbowałeś wbić sobie do głowy wszystkie nowe

słówka, niektórych nie zapamiętałeś. Wyraź swoje uczucia i potrzebyDorosły: Martwię się, bo będziesz miał braki, jak nie zapamiętasz podstawowego

słownictwa. Zachęć dziecko do wspólnej „burzy mózgów”Dorosły: Może wymyślimy wspólnie jakieś nowe i bardziej skuteczne sposoby uczenia

się. Pomocna pochwała w domu i w szkoleZamiast oceniać: Ten wiersz jest piękny! Jesteś wspaniałym poetą?- Opisz to, co widzisz lub słyszysz-Znalazłeś ciekawe rymy, oddałeś rytm jazdy pociągu,- Opisz, co czujesz – Czuję się jak w pociągu pędzącym w nieznane

Pomocna pochwała w domu i w szkole

Zamiast oceniać:

Dorosły:Ten wiersz jest piękny! Jesteś wspaniałym poetą?

- Opisz to, co widzisz lub słyszysz-Znalazłeś ciekawe rymy, oddałeś rytm jazdy pociągu,

- Opisz, co czujesz – Czuję się jak w pociągu pędzącym w nieznane

Zamiast krytykować

Dorosły: Popatrz na te błędy ortograficzne. Stać Cię na więcej.

- Wskaż, co należy zrobić – Trzeba jeszcze tylko poprawić w tym wierszu błędy ortograficzne i można go zamieścić w szkolnej gazetce.

Uwolnienie dziecka od narzuconej roli

- poszukaj sposobności zaprezentowania dziecku innego obrazu jego osoby,

- stwórz sytuację, w której dziecko może zobaczyć siebie w innym świetle,

- pozwól dziecku usłyszeć, jak mówisz o nim coś pozytywnego,

- określ wzór zachowania, jakiego oczekujesz,- przypomnij dziecku jakieś poprzednie osiągnięcia,- powiedz, jakie są twoje oczekiwania i/lub odczucia.