STUDENCI UNIWERSYTETU STEFANA BATOREGO

W WILNIE. 1919-1939.

WROCŁAW 2008

Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego

STUDENCI UNIWERSYTETU STEFANA BATOREGO

W WILNIE 1919-1939.

zebrał, opracował i wstępem opatrzył Aleksander Srebrakowski

WROCŁAW 2008

Wydawca: Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego

Recenzent

dr hab. Grzegorz Hryciuk

© Copyright by Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego

& Aleksander Srebrakowski

Fotografia na okładce przedstawiająca studentów U.S.B. pochodzi ze zbiorów autora. Wszystkie pozostałe fotografie i reprodukcje zamieszczone w książce pochodzą ze zbiorów autora.

SPIS TREŚCI

W stęp............................................................................................................................... 7

Ogólny obraz społeczności studenckiej Uniwersytetu Stefana Batorego ................. 11

Aneks. Listy studentów Uniwersytetu Stefana Batorego ........................................... 26

Rok akademicki 1919/1920 ................................................................................... 27Rok akademicki 1920/1921 ................................................................................... 42Rok akademicki 1921/1922 ................................................................................... 54Lata akademickie 1923/1924 - 1931/1932 .......................................................... 82Rok akademicki 1932/1933 .............................................................................. 256Rok akademicki 1939 .......................................................................................... 268

WSTĘP

Publikacja niniejsza jest pierwszą z serii, w której zostaną zaprezentowane materiały źródłowe mogące wspomóc badania nad historią, działającego w latach 1919-1939, Uniwersytetu Stefana Batorego (U.S.B.)1 w Wilnie. Tom niniejszy, jak i pomysł całej serii publikacji, jest efektem badań podjętych w ramach grantu, finansowanego w całości przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego 1 H01G 045 28 „Portret zbiorowy społeczności akademickiej Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1919-1939)". W trakcie kwerendy okazało się, że mimo wielkiej obfitości materiałów archiwalnych oraz informacji prasowych, przy opracowywaniu takiego tematu niezbędne jest dotarcie także do osób związanych z Uniwersytetem Stefana Batorego, czyli próba pozyskania tak zwanych źródeł wywołanych oraz sięgnięcie do zbiorów prywatnych, zachowanych przez byłych pracowników i studentów tej uczelni, albo ich spadkobierców.

Chcąc stworzyć maksymalnie pełny obraz społeczności akademickiej potrzebna jest odpowiednia baza danych o studentach i pracownikach uczelni. W wypadku tych ostatnich zadanie było znacznie łatwiejsze niż w przypadku studentów. Listy pracowników i przynajmniej podstawowe informacje o nich zamieszczane były w drukowanych składach osobowych uczelni oraz spisach zajęć. Oprócz tego środowisko naukowe zawsze stara się dbać o zachowanie pamięci po swoich nauczycielach, stąd liczne publikacje rocznicowe i wspomnieniowe. W wypadku studentów jest znacznie gorzej, poza niewielką grupą osób bardzo aktywnych, dysponujemy właściwie jedynie tym, co zachowało się w materiałach byłej kancelarii U.S.B. przechowywanych w Litewskim Centralnym Archiwum Państwowym (Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas) w Wilnie. Niestety tak się składa, że znaczna część tych dokumentów pozostaje tylko w rękopisach, natomiast wiele maszynopisów zachowało się tylko w kopiach na przebitce, co czyni je często nieczytelnymi w wielu fragmentach. W wypadku obszernych tekstów jest to pewne utrudnienie ale dające się obejść, natomiast przy tworzeniu listy nazwisk rodzi to przeszkodę często nie do przebycia. Nieczytelnie zapisane nazwisko tworzy pole do bardzo szerokich spekulacji, aby więc tego uniknąć trzeba dokonać weryfikacji. Dlatego właśnie w aneksie niniejszej publikacji umieszczono zeskanowane spisy nazwisk studentów, aby dać możliwość zweryfikowania ich przez dawnych studentów U.S.B. lub ich krewnych, jeśli taka osoba już zmarła.

Niestety oprócz nieczytelności niektórych nazwisk istnieje jeszcze inny problemem z pozyskanymi źródłami, a jest nim luka w zebranym materiale. Otóż w liczącym 3 530 jednostek archiwalnych (teczek) inwentarzu nr 1 (materiały kancelarii U.S.B.) , zespołu akt pozostałych po

oU.S.B., znaleziono sześć teczek zawierających spisy studentów z określonych lat :

1 W skrótowcu nazwy Uniwersytet Stefana Batorego zastosowano zapis niezgodny z obowiązującymi dzisiaj ogólnymi zasadami tworzenia takich form, czyli stawiając kropki po każdej literze. Wynika to jednak z tego, że w tym konkretnym wypadku należało odróżnić skrótowiec odnoszący się do uniwersytetu w Wilnie, od skrótowca rozpowszechnionej dzisiaj angielskiej nazwy Universal Serial Bus (uniwersalna magistrala szeregowa), stosowanego powszechnie w terminologii komputerowej. Dlatego właśnie zdecydowano się tu na zastosowanie archaicznego zapisu, stosowanego przed wojną w publikacjach dotyczących tej uczelni.2 Zespół akt U.S.B., zawiera 15 inwentarzy.3 Skróty w sygnaturze akt oznaczają: F. - fondas (zespół archiwalny); Ap. - aprašas (inwentarz archiwalny); B. - byla (teczka, jednostka archiwalna); k. karta

1919/201920/211921-19221923/24 - 1931/321932-19331939

sygn. F. 175, Ap sygn. F. 175, Ap sygn. F. 175, Ap sygn. F. 175, Ap sygn. F. 175, Ap sygn. F. 175, Ap

IA , B. 469, k. 7 - 13 IA, B. 469, k. 14-19 IA, B. 469, k. 20-33 1(IA), B. 1170, k. 1-168 IA, B. 235, k. 116-125 IA, B. 1145, k. 1-32

Jak widać z podanego zestawienia luka dotyczy lat 1933-1938. Na obecnym etapie badań trudno odpowiedzieć jednoznacznie dlaczego tych teczek nie ma tam gdzie być powinny, czyli w aktach pozostałych po kancelarii uniwersytetu. Możliwe, że włączono je do teczek zawierających całkiem inne dokumenty. Jest to o tyle prawdopodobne, że po wojnie, z inwentarza nr 1, wyłączono na przykład teczki organizacji akademickich, tworząc z nich osobny inwentarz. Może więc przy tej lub podobnej operacji doszło do przeniesienia brakujących list studentów do innych teczek, bez opisywania tego w dokumentacji archiwalnej. Są to jednak tylko przypuszczenia, aby zaś poznać stan faktyczny, trzeba przeprowadzić osobne badania w tym względzie. Zanim jednak będzie można to zrobić warto skorzystać z innych możliwości, które pozwolą zapełnić istniejące luki. Stąd właśnie niniejsza publikacja skierowana do osób związanych bezpośrednio z nieistniejącą już uczelnią lub z ich krewnymi. Miejmy nadzieję, że uzyskane od nich informacje znacznie wzbogacą materiały zebrane do tej pory.

Reprodukowane dokumenty różnią się między sobą. Pierwsze pięć spisów studentów zostało przygotowanych przez kancelarię U.S.B., natomiast ostatni, z roku 1939 jest już efektem działalności władz litewskich, które w październiku wspomnianego roku przejęły władzę w Wilnie, a już w grudniu doprowadziły do zamknięcia polskiej uczelni4. W tym ostatnim przypadku, mimo wykonania spisu na maszynie, utrudnieniem jest fakt sporządzenia go w języku litewskim. Stąd też potrzeba przetłumaczenia niektórych zwrotów. Spis ten zawiera następujące rubryki5:

Pavardė ir vardas - nazwisko i imię,Stud. ar laisv. klausytojas - student lub wolny słuchacz,Gimo data - data urodzenia,Gimimo vieta - miejsce urodzenia.

Oprócz tego, po litewsku są zapisane nazwy wydziałów uniwersytetu. W tym wypadku podaję nie dosłowne tłumaczenie z litewskiego, tylko ich polski odpowiednik, czyli nazwę wydziału jaka funkcjonowała na U.S.B. przed wojną:

Teologijos Fakultetas Humanitarinių Mokslų Fakultetas Teisių FakultetasMatematikos - Gamtos Fakultetas Medicinos ir Farmacjos Fakultetas Meno Fakultetas Agronomijos Fakultetas

- Wydział Teologiczny,- Wydział Humanistyczny,- Wydział Prawa i Nauk Społecznych,- Wydział Matematyczno-Przyrodniczy,- Wydział Lekarski oraz Studium Farmaceutyczne,- Wydział Sztuk Pięknych,- Studium Rolnicze.

4 Szerzej na temat likwidacji U.S.B. patrz: Likwidacja Uniwersytetu Stefana Batorego przez władze litewskie w grudniu 1939 roku. Dokumenty i materiały, zebrał i wstępem opatrzył Piotr Łossowski, Warszawa 1991.5 Reprodukując ten spis obrazy poszczególnych kart zostały przycięte, tak że pominięte zostały dwie ostatnie rubryki zawierające dane o narodowości studenta oraz podające jego adres zamieszkania w roku 1939.

Kolejnym utrudnieniem w korzystaniu z listy z roku 1939 jest to, że jej autorzy częściowo zlituanizowali imiona oraz nazwiska studentów. Mamy więc wpisanego Adomasa a nie Adama, Pranasa a nie Franciszka, Jurgisa zamiast Jerzego, i tak dalej. Czasem też mogą się pojawić problemy z samymi nazwiskami. Tutaj niestety brak konsekwencji i raz - dotyczy to na szczęście większości przypadków - są one zapisane w oryginalnym polskim brzmieniu, innym razem tylko z zastosowaniem litewskich liter, a jeszcze w innych wypadkach całkowicie zlituanizowane. Na przykład zmarły w 2007 roku aktor Zygmunt Kęstowicz, który w 1939 roku był zapisany na Wydział Prawa i Nauk Społecznych, na liście figuruje jako Kęstowicz Zigmantas. Jednak już w wypadku studenta, który ma w odpowiedniej rubryce wpisaną narodowość polską, zapisanego jako Roicevicius Juozas, mogą się pojawić problemy z właściwym odczytaniem tego nazwiska. Czy jest to Józef Roicewicz, czy może Józef Rojcewicz? W takim przypadku mogą pomóc jedynie jego krewni.

W wypadku dokumentów przygotowanych w czasach swobodnego funkcjonowania uczelni zasadniczo nie ma już takich problemów, choć trzeba pamiętać o pewnych zmianach w polskiej pisowni jakie nastąpiły od tamtego czasu. Chodzi tu o nazwiska kobiet. W istniejących dokumentach często pojawia się wyróżnienie czy mamy do czynienia z panną, czy kobietą zamężną. W pierwszym wypadku dodawało się do nazwiska końcówkę -ówna, a w drugim -owa. Zgodnie z tym, zapisana na w pierwszym roku istnienia uczelni na Wydział Lekarski Julia Żemojtelówna, to Julia Żemojtel. Trzeba też pamiętać, że podobnie jak w pisowni niektórych imion, także w wypadku wielu nazwisk stosujemy dzisiaj literę „i” zamiast wcześniej stosowanej litery „j”. Tak jak to miało miejsce z imieniem Maria, które wcześniej zapisywano jako Marja.

Jak już wspomniano wyżej zadaniem niniejszej publikacji jest pozyskanie jak największej liczby informacji o studentach U.S.B. w Wilnie. W związku z powyższym proszę wszystkich, którzy znajdą tu swoje nazwisko lub swoich bliskich krewnych, o których mogą udzielić informacji, o kontakt z autorem.

Adres poczty elektronicznej: srebrakowski@gmail.com

lub

Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego

Aleksander Srebrakowski

50-139 Wrocław ul. Szewska 49 pok. 313

W nadsyłanych wiadomościach bardzo proszę uwzględnić następujące informacje:

- data i miejsce urodzenia studenta,- w wypadku osób, które zmarły także data i miejsce śmierci- szkoły ukończone przed studiami- data rozpoczęcia studiów- data uzyskania dyplomu lub zakończenia studiów- przynależność do organizacji studenckich na U.S.B.- kariera zawodowa po ukończeniu U.S.B.- losy podczas II wojny światowej- kariera zawodowa po II wojnie światowej

- jeśli zostały napisane wspomnienia lub zachowały się dokumenty, proszę podać gdzie są przechowywane i czy można uzyskać ich kopie- czy zachowały się jakieś zdjęcia z czasów studiów

Wszelkie nadesłane informacje zostaną wykorzystane do przygotowania słownika biograficznego studentów U.S.B. w Wilnie oraz opracowania monografii opisującej losy studentów tej uczelni.

Wszystkim osobom, które zechcą mi pomóc w realizacji tego ogromnego przedsięwzięcia z góry serdecznie dziękuję.

Aleksander Srebrakowski

Pieczęć Uniwersytetu Stefana Batorego. Płaskorzeźba projektu Ferdynanda Ruszczyca, wykonana przez Piotra Hermanowicza, um ieszczona kiedyś na zewnątrz Auli Kolumnowej uniwersytetu6.

6 Reprodukowane z: „Alma Mater Vilnensis” 1922, z. 1, s. 44.

OGÓLNY OBRAZ SPOŁECZNOŚCI STUDENCKIEJ UNIWERSYTETU STEFANA BATOREGO.

Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, uroczyście otwarty w dniu 10 października 1919nroku , był nową uczelnią, zbudowaną właściwie od podstaw, lecz bazującą na tradycji Akademii i Uniwersytetu Towarzystwa Jezusowego (Academia et Universitatis Societatis Jesu), która została

o

powołana przez króla Stefana Batorego w 1579 roku . W kolejnych latach swojego istnienia placówka, do której nawiązywał U.S.B., ulegała przekształceniom związanym z kolejnymi reformami oraz zmianami politycznymi na ziemiach litewskich. I tak w roku 1781 uniwersytet stał się Szkołą Główną Wielkiego Księstwa Litewskiego9, a po upadku Rzeczypospolitej, w roku 1803 przekształcony został w Cesarski Uniwersytet Wileński, aż wreszcie w dniu 1 maja 1831 roku, na mocy ukazu cara Mikołaja I został zlikwidowany. Przez dekadę pozostawały w Wilnie dwa relikty po dawnym uniwersytecie w postaci Akademii Medyko-Chirurgicznej i Akademii Duchownej, które powstały na bazie dawnych wydziałów rozwiązanej uczelni. Jednak i te wkrótce, w roku 1842, zostały zlikwidowane. Akademia Duchowna przeniesiona została do Sankt Petersburga i funkcjonowała tam do czasów rewolucji 1917 roku, druga uczelnia przestała istnieć. Sprzęty i zbiory archiwalne oraz biblioteczne zlikwidowanego Uniwersytetu Wileńskiego zasiliły rosyjskie uczelnie i instytucje naukowe między innymi Kijowa i Sankt Petersburga. Kiedy więc w roku 1918 postanowiono odtworzyć uniwersytet w Wilnie, na miejscu nie było prawie odpowiednich kadr do obsadzenia katedr, nie było także odpowiedniej infrastruktury. To wszystko trzeba było tworzyć na nowo, bazując jedynie na wspaniałej tradycji oraz pewnej liczbie zachowanych budynków dawnej uczelni. Odwoływanie się do zlikwidowanego uniwersytetu stanowi też genezę nazwy nowej uczelni, która stała się Uniwersytetem Stefana Batorego10. Mimo początkowych braków kadrowych i skromnej bazy, oraz faktu, że już na samym początku, w roku 1920, świeżo zbudowaną instytucję trzeba było ewakuować przed nacierającymi bolszewikami, po kilku latach był to już stabilny, ciągle rozwijający się ośrodek akademicki. Społeczność akademicka, w tym studenci, przez cały okres międzywojenny nadawali miastu specyficzny koloryt, jaki mają tylko miasta uniwersyteckie.

Ksiądz Walerian Meysztowicz, jeden z profesorów U.S.B., w swoich emigracyjnych wspomnieniach stwierdził: Właściwym centrum Wilna był Uniwersytet Stefana Batorego. Ton miastu

7 Uroczystości związane z otwarciem uczelni trwały trzy dni, od 10 do 12 października 1919 roku.8 Proces tworzenia uczelni był nieco dłuższy i trwał od roku 1570, kiedy to w Wilnie zostało założone kolegium jezuickie. Następnie król Stefan Batory, w czasie pobytu w Wilnie, w roku 1578, przeanalizował wszelkie kwestie związane z przekształceniem kolegium w uniwersytet. Następnie, przebywając już we Lwowie, w dniu 7 lipca 1578 roku wystawił przywilej na Akademię i Uniwersytet Wileński Towarzystwa Jezusowego. Zaś 29 października 1579 roku ukazała się bulla papieża Grzegorza XIII potwierdzająca wymieniony przywilej królewski. Od tego też momentu należy datować formalne istnienie uczelni jako uniwersytetu.9 L. Janowski, Ateny litewskie. Zagajenie kursu p.t. Historia Uniwersytetu Wileńskiego [w:] W promieniach Wilna i Krzemieńca, Wilno 1923, s. 2 (Uwaga! Cytowana publikacja ma najpierw osobno paginowany wstęp, a następnie, po s. 71, od nowa paginowane strony zawierające teksty Ludwika Janowskiego).10 Więcej informacji o historii uniwersytetu w Wilnie przed rokiem 1919 należy szukać w następujących pozycjach: L.Piechnik, Dzieje Akademii Wileńskiej, t.1: Początki Akademii Wileńskiej (1570-1599), Rzym 1984, t.2: Rozkwit Akademii Wileńskiej w latach 1600-1655, Rzym 1982, t.3: Próby odnowy Akademii Wileńskiej po klęskach Potopu i okresu kryzysu 1655-1730, Rzym 1989, t.4: odrodzenie Akademii Wileńskiej 1730-1773, Rzym 1990; D.Beauvois, szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803-1832. Tom I, Uniwersytet Wileński, Rzym-Lublin 1991; L. Zasztowt, Kresy 1832-1864. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1997. Z innych prac warto jeszcze polecić: J.Bieliński, Uniwersytet Wileński 1579-1831, tom 1-3, Kraków 1899-1900; Księga Pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, Wilno 1929, t.1-2;

nadawała młodzież11. Trzeba oczywiście pamiętać, że słowa te pochodzą od osoby mocno związanej z uniwersytetem i żyjącej jego sprawami. Jednak mimo tego, że w momencie apogeum rozwoju uniwersytetu, które przypadło na rok akademicki 1932/1933, na U.S.B. studiowało 3 923 osób12, zaś całe Wilno liczyło wtedy 195 071 mieszkańców, to obecność studentów w mieście była rzeczywiście bardzo wyraźnie widoczna. Dzisiaj ślady tego znajdziemy głównie w wileńskiej prasie codziennej, gdzie na bieżąco rejestrowano wszelkie przejawy działalności młodzieży akademickiej. Z czasem w „Dzienniku Wileńskim”, „Słowie” i „Kurierze Wileńskim”, gazetach codziennych reprezentujących trzy główne nurty polityczne w mieście (narodowców, konserwatystów i demokratów związanych z rządzącymi piłsudczykami) pojawiły się specjalne kolumny akademickie, gdzie oprócz rejestrowania działalności organizacji studenckich, prowadzono także zacięte dyskusje o charakterze politycznym. Oprócz rubryk w prasie codziennej, przez cały okres międzywojenny, ukazywały się w Wilnie różne czasopisma wydawane przez studentów U.S.B., które jednak miały zazwyczaj krótki żywot. Kiedy jednak spojrzy się dzisiaj na listę tytułów tych czasopism13 oraz rubryk akademickich w różnych periodykach, robi ona wrażenie.

Dział studencki, „Tydzień Akademicki”, na łamach dziennika „Słowo”( 1933, nr 117, s. 2).

Dział studencki na łamach czasopisma „Włóczęga” (1934, nr 2-3, s. 18).

11 W. Meysztowicz, Gawędy o czasach i ludziach, Londyn 1993, s. 237.12 Ostatnie zbiorcze dane statystyczne o studentach U.S.B. odnoszą się do roku 1937/1938. W publikacji następnych przeszkodził wybuch II wojny światowej. Patrz: Rocznik Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 1938-1939. Na 20-lecie wskrzeszenia wszechnicy, Wilno 1938 [wklejka po s.237].13 Publikowana poniżej lista została przygotowana na podstawie: A. Pilch, Prasa studencka w Polsce 1918-1939. Zarys historyczny. Bibliografia, Kraków b. d., s. 97-166. W okrągłych nawiasach podano okres ukazywania się czasopisma lub rubryki, w nawiasach kwadratowych dodatkowe informacje o formie wydawania czasopisma.

LISTA CZASOPISM, DODATKÓW I RUBRYK AKADEMICKICH WYDAWANYCH PRZEZ STUDENTÓW U S B .

1. „Akademicka Jednodniówka Wyborcza”, (XI 1930)2. „Akademicka Wolna Trybuna”, (1929-1931), [dział akademicki w: „Słowo”]3. „Akademik Wileński”, (III 1931, 1933)4. „Akademik Wileński”, (18-25 1936)5. „Alma Mater Vilnensis”, (1922-1933 (1936?)6. „Czyn Akademika”, (7 III 1925)7. „Czytajcie”, (29 VII - 4 VIII 1933).8. „Druk”, (1933, nr 1-7)9. „Głos Akademicki”, (27 II 1924 - 1930)10. „Hałas Studenta”, (1937)11. „Hipogryf”, (1920-1922)12. „Jednodniówka Bratniej Pomocy Studentów Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie”, (V 1921)13. „Karta”, (1936, nr 1-4)14. „Kresowiak”, (1938)15. „Legion”, (VII-XII 1933), [dział akademicki w: „Dziennik Wileński”]16. „Marsz”, (VI 1934)17. „Młodzi Idą...”, (5 XII 1937)18. „Nasza Forma”, (1930)19. „Nasza Walka”, (i 1935)20. „Niezależna Trybuna Akademicka”, (V-VI 1931), [dział akademicki w: „Słowo”]21. „Nowaja Warta”, (1931)22. „Pax”, (1933-1937)23. „Piony”, (V-XII 1932), [dział akademicki w: „Dziennik Wileński”]24. „Poprostu”, (5 VIII 1935- 20 III 1936)25. „Przegląd Akademicki”, (27 I i 2 II 1929), [dział akademicki w: „Kurier Wileński”]26. „Razem”, (nr 1 z 16 X 1932, nr 2 z 16 XI 1933)27. „Ruch Młodych”, (1932-1934), [dział akademicki w: „Dziennik Wileński”]28. „Sakawika”, (1935-1938)29. „Słowo Akademickie”, (1927-1928), [dział akademicki w: „Słowo”]30. „Smuga”, (II-III 1932), [dział akademicki w: „Dziennik Wileński”]31. „Smuga”, (XI 1932 - XI 1933), [dodatek do „Kuriera Wileńskiego”]32. „Studenskaja Dumka”, (1924-1930, 1935)33. „Studenskaja Trybuna”, (1932-1936), [dział akademicki w: „Białoruska Krynica”]34. „Trakt Batorego”, (II-III 1937), [dział akademicki w: „Słowo”]35. „Trzecia Strona Barykady”, (1934, nr 1-4)36. „Tydzień Akademicki”, (1933-1936), [dział akademicki w: „Słowo”]37. „Wiadomości Akademickie”, (1930-1932), [dział akademicki w: „Dziennik Wileński”]38. „Wilcze Kły”, (VI 1932 - XII 1932), [dodatek do „Kuriera Wileńskiego”]39. „Wilcze Zęby”, (6 XII 1931 - 6 III 1932), [dodatek do „Słowa”]40. „Zew”, (1934)41. „Zew Młodych”, (XII 1931), [dział akademicki w: „Dziennik Wileński”]42. „Zołak”, (1933)43. „Żagary”, (IV 1931 - IV 1932), [dział akademicki w: „Słowo”]44. „Żagary”, (XI 1933 - III 1934)45. „Życie Akademickie”, (1930-1931), [dział akademicki w: „Dziennik Wileński”]46. „Życie Młodzieży Akademickiej”, (1931-1932), [dział akademicki w: „Dziennik Wileński”]

PRZYKŁADOWE OKŁADKI I STRONY TYTUŁOWE WYDAWNICTW AKADEMICKICH U. S. B.

„Alma Mater Vilnensis”

„Wilcze Kły” „Wilcze Zęby”

„Żagary” „Poprostu”

Periodyki to ślad dokumentalny, który pozwala nam dzisiaj przynajmniej częściowo odtworzyć zakres działalności wileńskich studentów, jednak w tamtych czasach przede wszystkim było ich widać w mieście jako osoby fizyczne. W ulicznym tłumie zawsze łatwo było wyłowić jedną lub kilka postaci w studenckich czapkach, korporacyjnym deklu, czy wielkim berecie Klubu Włóczęgów14. To jednak nie wszystko. Znaczna część imprez kulturalnych była organizowana lub współorganizowana przez środowisko akademickie. Akademicy często byli też głównymi animatorami oraz uczestnikami życia kulturalnego Wilna. Szczególne miejsce zajmowali tu młodzi wileńscy poeci. Dzisiaj z tego grona najbardziej jest znany oczywiście Czesław Miłosz. Jednak wtedy głośne były też nazwiska Jerzego Zagórskiego, Teodora Bujnickiego, Jerzego Putramenta, Aleksandra Rymkiewicza, Władysława Arcimowicza, Kazimierza Hałaburdy czy Władysława Gasiulisa. Większość z wymienionych tworzyła podstawowy trzon grupy literackiej Żagary, której rola i znaczenie dla międzywojennej literatury polskiej jest dzisiaj wyraźnie podkreślana w specjalistycznych opracowaniach z zakresu historii literatury15. Najmłodsze pokolenie literackie Wilna było doceniane jednak już przed wojną. Na przykład na słynnych wileńskich Środach Literackich, oprócz tego, że w dniu 28 stycznia 1931 roku zorganizowano zbiorową prezentację Bujnickiego, Hałaburdy, Miłosza i Zagórskiego, to i w trakcie innych spotkań odgrywali często aktywną rolę osób prowadzących spotkania, a nie byli tylko widzami. To zaś najlepiej świadczy o randze jaką uzyskali młodzi poeci w wileńskim środowisku literackim16. Wilno to jednak nie tylko poeci. Na U.S.B. studiowali i przygotowywali swoje pierwsze publikacje także inni, zajmujący po wojnie wybitną pozycję w polskiej kulturze jak na przykład Paweł Jasienica czyli Leon Lech Beynar oraz Antoni Gołubiew. Ci autorzy szlifowali swój warsztat pracując w czasopismach akademickich, jak też współpracując choćby z wileńską rozgłośnią Polskiego Radia. Może w czasach przedwojennych wymienione osoby nie były takimi „gwiazdami” jak grupa wymienionych poetów, jednak i oni już wtedy widoczni byli w mieście.

14 Szerzej na temat Akademickiego Klubu Włóczęgów patrz: W. Szełkowski, Akademicki Klub Włóczęgów Wileńskich, Wilno 1999; A. Srebrakowski, Wileńscy „Włóczędzy”, Wrocław 1997. Wersja elektroniczna ostatniej pozycji dostępna pod adresem: http://www.najmici.net/wilenscy wloczedzy.htm15 Szerzej na temat tej grupy literackiej patrz: A. Zieniewicz, Idące Wilno. Szkice o Żagarach, Warszawa 1987; S. Bereś, Ostatnia wileńska plejada, Warszawa 1990; M. Zaleski, Przygoda drugiej awangardy, Wrocław - Warszawa - Kraków 2000.16 Szerzej o Środach Literackich patrz: J. Hernik-Spalińska, Wileńskie Środy Literackie (1927-1939), Warszawa 1998.

Czysto akademickim produktem były funkcjonujące w latach 1921-1933 Wileńskie Szopki17Akademickie . W tym wypadku tworzyli je studenci Wydziału Sztuk Pięknych i poeci studiujący niekoniecznie na Wydziale Humanistycznym, oraz ci, którzy w tamtym czasie zaczęli aktywnie interesować się polityką. Corocznie przygotowywane przedstawienia były wystawiane wielokrotnie w czasie karnawału przyczyniając się do utrwalenia pozycji społeczności akademickiej U. S. B. w mieście, tak jak o tym pisał ksiądz Meysztowicz. W podobnym kręgu co Szopki Akademickie organizowano Bale Włóczęgów, specjalność Akademickiego Klubu Włóczęgów Wileńskich, któryzarabiał w ten sposób na realizację swojego programu, którego częścią były wyczyny turystyczne,

18ukoronowane w 1930 roku wielką wyprawą kajakową z Nowego Targu do Stambułu . Brać akademicka organizowała także imprezy plenerowe, jak na przykład „Zabicie Smoka”19, gdzie popularyzowano wśród mieszkańców starą legendę o Bazyliszku mieszkającym w Wilnie na tak zwanej Bakszcie20.

Fragment widowiska „Zabicie Smoka”. („Alma Mater Vilnensis” Z. X: 1932, s. 72)

Szeroko pojęta działalność kulturalna to jedna z domen działalności studentów, drugim polem ich intensywnej działalności była polityka i działalność społeczna. Rozpolitykowanie studentów U.S.B. szczególnie mocno było widoczne od początku lat 30. Swoistą gwiazdą tamtych czasów byłHenryk Dembiński, wcześniej przewodzący studentom z wileńskiego oddziału Stowarzyszenia

21Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie” , a w latach 30. będący już liderem młodzieży lewicującej, a tak właściwie to komunizującej22. To wokół niego zebrała się liczna grupa osób, która zasłynęła w całym kraju dzięki procesowi z grudnia 1937, w którym oskarżano ich o współpracę z Kominternem23. Po wojnie ludzie ci, mowa tu oczywiście o tych, którzy przeżyli okupację, odgrywali znaczącą rolę w komunistycznej Polsce. Stefan Jędrychowski, który był drugim liderem tej grupy, był najpierw członkiem PKWN, a później wśród licznych swoich funkcji doczekał się także stanowiska wicepremiera. Przez długie lata po wojnie, ze względu na pozycję jaką zajmowali w kraju dawni ludzie Dembińskiego pokutowało przekonanie, że wileńskie środowisko akademickie było mocno

17 Teksty poszczególnych spektakli dostępne są w: Wileńskie Szopki Akademickie (1921-1933), wstęp i opracowanie Marek Olesiewicz, Białystok 2002.18 Szerzej na temat klubu patrz: W. Szełkowski, op. cit., A. Srebrakowski, op. cit. Szczegółowy opis wyprawy przedstawił w swojej książce W. Korabiewicz, Kajakiem do minaretów, Warszawa 1935.19 J. Wierzbicka, O motywie smoka - Bazyliszka, „Alma Mater Vilnensis” Z. X: 1932, s. 69-72.20 Legenda została ogłoszona drukiem w roku 1925 przez Władysława Zahorskiego. Patrz: W. Zahorski, Podania i legendy wileńskie, Wilno 1925, s. 1-7.21 Szerzej na temat działalności tego stowarzyszenia patrz: K. Turowski, „Odrodzenie”. Historia Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Akademickiej, warszawa 1987.22 Szerzej na temat tej postaci patrz: L. Brodowski, Henryk Dembiński. Człowiek dialogu, Warszawa-Kraków 1988; A. Jędrychowska, Zygzakiem i po prostu, Warszawa 1965; E. Filipajtis, Lewica akademicka w Wilnie 1930 - pocz. 1935, Białystok 1965; W. Meysztowicz, op. cit., s. 234-242.23 W tak zwanej grupie Dembińskiego, która została aresztowana w czerwcu 1937 roku znajdowali się: Stefan Jędrychowski, Jerzy Putrament, Maria Żeromska, Władysław Borysowicz i Józef Schuss. Podano za: L. Brodowski, op. cit., s. 6.

lewicujące. Prawda jest zaś taka, że w tym mieście układ sił politycznych był zasadniczo podobny do tego, jaki istniał w innych ośrodkach uniwersyteckich ówczesnej Polski. To, że po wojnie utrwaliła się legenda wileńskiej lewicy akademickiej było wynikiem licznych publikacji wydanych w czasach PRL-u, gdzie przypominano tych ludzi i gloryfikowano to środowisko. Co więcej, legenda ta była także powielana na emigracji, a później w krajowych wydawnictwach bezdebitowych, ze względu na osobę Czesława Miłosza, który był związany z tym środowiskiem i szczególnie w początkowym okresie aktywnie z nimi współpracował. Działali więc w Wilnie także wybitni działacze innych opcji politycznych, od centrowych, po skrajną prawicę. Z tej grupy warto na pewno przypomnieć działacza katolickiego Stanisława Stommę.

Wspominając działalność polityczną trzeba także przypomnieć o tragicznych wydarzeniach z listopada 1931 roku, kiedy w czasie zamieszek antysemickich na uniwersytecie, które później przeniosły się na teren miasta, zginął student pierwszego roku prawa Stanisław Wacławski. W późniejszych latach, kiedy na polskich uniwersytetach młodzież narodowa organizowała demonstracje, nazwisko Wacławskiego pojawiało się zawsze na ich transparentach, jako bohatera Obozu Wielkiej Polski (OWP)24. Jednak mimo tego, że wileński student był sztandarową postacią dla obozu narodowego, to na U.S.B. wystąpienia narodowców były głównie echem tego co działo się na innych uczelniach w Polsce, co więcej przebieg tych akcji był zazwyczaj znacznie spokojniejszy niż w pozostałej części kraju.

Generalnie studenci U.S.B., podobnie jak na innych uczelniach w Polsce realizowali swoje zainteresowania w ramach różnych organizacji akademickich, gdzie obok stowarzyszeń stricte naukowych istniały także organizacje ideowo-wychowawcze, kulturalno-towarzyskie, samopomocowe i wiele innych. Pewne pojęcie o sile tych organizacji może dać zestawienie ich według stanu na rok 1936. Wtedy w przygotowanych sprawozdaniach podano pełne dane o liczbie członków poszczególnych organizacji, co pozwala nam stwierdzić, które z nich miały dla studentów zasadnicze znaczenie, a które były stowarzyszeniami elitarnymi, obejmującymi niewielka grupę aktywnych członków.

Tab. 1 Lista stowarzyszeń akademickich działających na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie,według stanu na dzień 1 lutego 1936 roku.

Lp. Nazwa Stowarzyszenia Datapowołania

Nazwisko kuratora w roku 1936

Liczba członków

w roku 1936Stowarzyszenia Naukowe

1 Koło Polonistów Studentów U.S.B. 1922 Kridl Manfred 482 Koło Historyków Studentów U.S.B. 1923 Kościałkowski Stanisław 593 Koło Filozoficzne Studentów U.S.B. 1924 Czeżowski Tadeusz 224 Koło Filologiczne Studentów U.S.B. 1929 Oko Jan 405 Koło Etnologów Studentów U.S.B. 1926 Koschmieder Erwin 166 Koło Prehistoryków Studentów U.S.B. • Oko Jan 157 Koło Archeologiczne Studentów U.S.B. • Gostkowski Rajmund 608 Koło Germanistów Studentów U.S.B. 1936 Anders Henryk 329 Akademickie Koło Przyjaciół Białorusoznawstwa 1931 Koschmieder Erwin 20

10 Koło Teologów Studentów U.S.B. 1923 Falkowski Czesław 10111 Koło Prawników Studentów U.S.B. 1927 Panejko Jerzy 43712 Akademickie Koło Prawników Żydów Studentów U.S.B. • Jaworski Iwo 112

24 Szczegółowy opis wydarzeń związanych ze śmiercią Wacławskiego zamieszczono w: A. Srebrakowski, Sprawa Wacławskiego. Przyczynek do historii relacji polsko-żydowskich na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, „Przegląd Wschodni” t. IX, z. 3: 2004, s. 575-601.

Lp. Nazwa Stowarzyszenia Datapowołania

Nazwisko kuratora w roku 1936

Liczba członków

w roku 193613 Koło Przyrodników Studentów U.S.B. 1922 Szeliga-Mierzeyewski

Władysław104

14 Koło (występuje także jako: Stowarzyszenie) Przyrodników Studentów Żydów U.S.B. 1932 Pruffer Jan 53

15 Koło Chemików Studentów U.S.B. 1923 Sławiński Kazimierz 9516 Koło Chemików Studentów Żydów U.S.B. 1932 Hłasko Marian 8817 Koło Matematyczno - Fizyczno - Astronomiczne Studentów

U.S.B. 1922 Dziewulski Władysław 104

18 Koło Matematematyków - Fizyków - Astronomów Studentów U.S.B. 1933 Zygmund Antoni 31

19 Koło Rolników Studentów U.S.B. 1924 Jagmin Janusz 13920 Koło Rolników Studentów Żydów U.S.B. 1930 Staniewicz Witold 3821 Koło Medyków Studentów U.S.B. 1919 Michejda Kornel 33122 Koło Medyków Studentów Żydów U.S.B. 1927 Jakowicki Władysław 13023 Akademickie Tow. Farmaceutyczne „Lechia” Studentów

U.S.B. 1921 Muszyński Jan 47

24 Żydowskie Akademickie Koło Farmaceutów Studentów U.S.B. 1926 Muszyński Jan 1125 Koło Studentów Wydziału Sztuk Pięknych 1923 Sleńdziński Ludomir 4026 Klub Literacko Naukowy • Kridl Manfred 22

Stowarzyszenia ideowo-wychowawcze27 Akademicki Legion Młodych Związek Pracy dla Państwa 1931 Sokołowski Ludwik 3528 Myśl Mocarstwowa Akademicka Młodzież Państwowa U.S.B. 1931 Bossowski Franciszek 2529 Akademicki Związek Polskiej Młodzieży Demokratycznej 1927 Zygmund Antoni 2130 Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Akademickiej

„Odrodzenie” 1921 Jaworski Iwo 24

31 Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Juventus Christiana” 1932 Falkowski Czesław 10

32 Sodalicja Mariańska Akademików 1926 Swirski Ignacy 3733 Sodalicja Mariańska Akademiczek 1925 Puciata Leon 5834 Akademickie Koło Misyjne w Wilnie 1930 Bossowski Franciszek 2135 „Młodzież Wszechpolska” Związek Akad. U.S.B. 1922 Komarnicki Wacław 7036 Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej Akad. U.S.B. 1929 Zygmund Antoni 2337 Akademicki Klub Dyskusyjny Studentów U.S.B. • Sukiennicki Wiktor 2438 Akademicki Klub Włóczęgów Wileńskich 1925 Swianiewicz Stanisław 3339 Związek Niezależnej Młodzieży Narodowej • Górski Konrad 1540 Akademicka Konfederacja „Gladia” • Oko Jan 2341 Związek Studentów Rosjan U.S.B. 1925 Srebrny Stefan 11842 Związek Akademików Litwinów U.S.B. 1927 Rudnicki Juliusz 8243 Białoruski Związek Akademicki U.S.B. w Wilnie 1921 Koschmieder Erwin 5544 Koło Studentów Ukraińców U.S.B. 1927 Opoczyński Kazimierz 2745 Białoruskie Stowarzyszenie Akad. im. Fr. Skoryny 1935 Swida Witold •46 Akademicki Związek Syjonistyczny „Kadimah” (Naprzód) • Rudnicki Juliusz 6547 Akademicki Związek „Erec Udror C. S.” (Ziemia i Wolność) 1936 Rudnicki Juliusz •48 Akademicka Drużyna Harcerzy U.S.B. 1931 Dziewulski Wacław •49 „Collegium Leonardi da Vinci” 1932 Panejko Jerzy •

Stowarzyszenia samopomocowe50 Bratnia Pomoc Polskiej Młodzieży Akademickiej U.S.B. 1919 Jaworski Iwo 98751 Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Studentów Żydów U.S.B. 1920 Szylling-Siengalewicz

Sergiusz571

52 Akademicka Kasa Pożyczkowo-Stypendialna Medyków Żydów U.S.B. • Jakowicki Władysław 130

Stowarzyszenia kulturalno-towarzyskie53 Akademicki Konwent „Polonia” 1919 Wróblewski Bronisław 3654 Akademicki Konwent „Batoria” 1922 Falkowski Czesław 2655 Akademicka Korporacja „Polesia” 1932 Komarnicki Wacław 2756 Akademicka Korporacja „Leonidania” 1927 Pelczar Kazimierz 2857 Akademicka Korporacja „Concordia Vilnensis” 1927 Swirski Ignacy 1958 Polska Akademicka Korporacja „Vilnensia” 1925 Limanowski Mieczysław 2659 Polska Akademicka Korporacja „Cresowia” 1927 Bossowski Franciszek 4060 Polska Akademicka Korporacja „Piłsudia” 1930 Sleńdziński Ludomir 2561 Akademicka Korporacja „Sniadecia” 1926 Januszkiewicz Aleksander 3662 Korporacja Akademicka „Filomatia” 1928 Jasinowski Bogumił 2363 Akademicki Konwent „Ruthenia Vilnensis” 1932 Schilling-Siengalewicz

Sergiusz20

Lp. Nazwa Stowarzyszenia Datapowołania

Nazwisko kuratora w roku 1936

Liczba członków

w roku 193664 Korporacja Studentów Ukraińców „Kruty” • Opoczyński Kazimierz 2065 Akademicka Korporacja „Unitania” 1927 Bossowski Franciszek 5

Stowarzyszenia Regionalne66 Akademickie Koło Łodzian w Wilnie 1927 Hiller Stanisław 4067 Akademickie Koło Zagłębian i Ślązaków Studentów U.S.B. • Michejda Kornel 2068 Akademickie Koło Grodnian Studentów U.S.B. 1925 Kościałkowski Stanisław 4069 Akademickie Koło Inflantczyków w Wilnie 1921 Szeliga-Mierzeyewski

Władysław18

70 Koło Kownian Studentów U.S.B. 1922 Łowmiański Henryk 2171 Akademickie Koło Białostoczan w Wilnie 1927 Bossowski Franciszek 6172 Koło Akademików Dziśnian U.S.B. w Wilnie 1931 Czeżowski Tadeusz 3773 Koło Akademików Ziemi Lubelskiej U.S.B. 1927 Jasiński Wacław 1674 Związek Akademików Województwa Nowogródzkiego i byłej

Ziemi Mińskiej U.S.B. w Wilnie 1925 Staniewicz Witold 75

75 Związek Polskiej Młodzieży Akademickiej w Nowej Wilejce 1926 Schilling-SiengalewiczSergiusz

•

Stowarzyszenia różne76 Akademicki Związek Morski R.P. w Wilnie • Michejda Kornel 6477 Akademickie Koło Polskiej Macierzy Szkolnej w Wilnie • Hiller Stanisław 5278 Oddział Wileński Polskiego Akademickiego Związku Zbliżenia

Międzynarodowego „Liga” • Limanowski Mieczysław 123

79 Wileńskie Akademickie Koło Esperantystów U.S.B. 1928 Muszyński Jan 4580 Akademicki Związek Sportowy 1921 Patkowski Józef 61381 Żydowski Akademicki Klub Sportowy 1924 Eiger Marian 40582 Chór Akademicki U.S.B. 1926 Czeżowski Tadeusz 2683 Akademicki Związek Łowiecki U.S.B. 1936 Hłasko Marian 20

źródło: LVA Zespół akt U.S.B. w Wilnie F. 175, Ap. IA, B. 543, l. 222-225, 227-234, 252-254; F. 175, Ap. 15, B. 2, l. 238; Skład uniwersytetu w roku akademickim 1936/37, Wilno b.d., s. 50-53; A. Salmanowicz, Akademicki Związek Sportowy, „Alma Mater Vilnensis” Z. II: 1924, s. 98.

UWAGA! dane o AZS odnoszą się do stanu na dzień 23 lutego 1935 roku, bowiem w sprawozdaniu za rok 1936 brak było danych o tym stowarzyszeniu.

Kiedy przeanalizujemy listę organizacji studenckich na U.S.B. wyraźnie widać, że obok stowarzyszeń samopomocowych, takich jak Bratnia Pomoc Polskiej Młodzież Akademickiej, największą liczbę członków miały dwie organizacje sportowe czyli Akademicki Związek Sportowy i Żydowski Akademicki Klub Sportowy, do których należała H wszystkich studentów uniwersytetu. Warto na to zwrócić uwagę, gdyż lata międzywojenne to okres kiedy tak na prawdę dopiero zaczęto w Polsce propagować masowe uprawianie sportu i turystyki. W Wilnie propagatorem sportu był więc obok wojska także uniwersytet, mając szczególnie wielkie zasługi w propagowaniu sportów wodnych. Tu już sprawa odnosi się nie tylko do studentów ale i pracowników, lecz warto przypomnieć, że jednym ze współinicjatorów powołania Polskiego Związku Żeglarskiego był profesor U.S.B. Czesław Czarnowski25.

Opis całego zakresu działalności studentów Uniwersytetu Stefana Batorego oraz ich zasług dla miasta to materiał na osobną monografię, tutaj tylko zasygnalizowano niektóre aspekty tego problemu. Jednak aby przybliżyć obraz tej społeczności warto jeszcze przyjrzeć się temu jak wileńscy studenci prezentują się w świetle danych statystycznych zbieranych przez kancelarię uniwersytetu. W

25 Obszernie na temat tej działalności pisze on w swoich wspomnieniach: C. Czarnowski, Podróże Jurandem do Skandynawji. Wspomnienia z wypraw yachtowych w r. 1932 i 1933, Wilno 1938; idem, Strzępy wspomnień, Warszawa 1973. Warto tu jeszcze dodać w kontekście związków Wilna z morzem, że z tym miastem związani byli także Mamert Stankiewicz oraz opisujący jego dokonania Karol Olgierd Borchardt.

pierwszym rzędzie wypada tu określić jaki był potencjał wileńskiej uczelni na tle pozostałych uniwersytetów w Polsce.

Tab. 2 Liczba studentów na polskich uniwersytetach państwowych w latach 1919-1938.

RokAkademicki

Liczba studentów studiujących na uniwersytecie w:Warszawie Lwowie Krakowie Poznaniu Wilnie

1919/1920 4 589 2 892 4 287 641 5471920/1921 6 116 3 639 4 136 2 094 7881921/1922 7 518 4 773 4 531 3 273 1 7351922/1923 8 939 5 646 5 235 3 416 2 2021923/1924 9 422 6 091 5 379 3 313 2 2091924/1925 8 145 5 782 5 977 3 389 2 2381925/1926 8 537 6 052 5 706 2 985 2 5061926/1927 9 047 6 463 6 492 3 622 2 8061927/1928 9 301 • • • 3 0461928/1929 9 181 6 091 6 502 3 914 3 1771929/1930 • • • • 3 4161930/1931 • • • • 3 6181931/1932 8 607 7 117 7 653 4 224 3 8811932/1933 9 933 7 358 7 354 5 230 3 9231933/1934 9 506 6 703 7 155 5 334 3 8721934/1935 • • • • 3 5621935/1936 • • • • 3 3651936/1937 8 903 5 289 6 124 4 983 3 4151937/1938 • • • • 3 110

Źródła: Kronika wydarzeń z życia uniwersytetów, „Szkoły Akademickie” 1928, z.4, s.24; Dane statystyczne, „Szkoły Akademickie” 1929/30, z.8 i 9, s.104, 105; Statystyka szkolnictwa 1933/34, [GUS RP, „Statystyka Polski”, seria C, zeszyt 12], Warszawa 1935, s.59-61; Statystyka szkolnictwa 1936/37, [GUS RP, „Statystyka Polski”, seria C, zeszyt 82], Warszawa 1938, s.70-71; A. Pilch, „Rzeczpospolita Akademicka” Studenci i polityka 1918-1933, Kraków 1997, s. 33-37, 164-165, 299-300; Skład uniwersytetu w latach akademickich 1927/28 i 1928/29, Wilno b.d., [wklejki]; Skład uniwersytetu w roku akademickim 1933/34 oraz zmiany zaszłe w latach 1929/30, 1930/31, 1931/32, 1932/33, Wilno b.d., [wklejki]; Skład uniwersytetu w roku akademickim 1933/34 oraz zmiany zaszłe w latach 1929/30, 1930/31, 1931/32, 1932/33, Wilno b.d., [wklejki]; Skład uniwersytetu w roku akademickim 1934/35, Wilno b.d. [wklejka]; Skład uniwersytetu w roku akademickim 1935/36, Wilno b.d. [wklejka]; Skład uniwersytetu w roku akademickim 1936/37, Wilno b.d. [wklejka]; Rocznik Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 1937-1938, Wilno b.d. [wklejka]; Rocznik Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 1938-1939. Na 20-lecie wskrzeszenia wszechnicy, Wilno 1938 [wklejka po s.237].

Jak widać z tego zestawienia, U.S.B. był najmniejszym państwowym uniwersytetem w Polsce. Liczbę jego studentów można jedynie porównywać z Uniwersytetem Poznańskim, który tak samo jak ten wileński został założony w roku 1919. Mając więc to na uwadze, tym bardziej należy docenić fakt, że z murów tego uniwersytetu wyszło bardzo wielu wybitnych absolwentów, których wkład dla polskiej nauki i kultury był znaczący. Fakt ten jest jeszcze o tyle znaczący, że U.S.B. był uczelnią prowincjonalną, jeśli spojrzeć na to od strony jej usytuowania. Ze względu na niepomyślne dla Polski rozstrzygnięcia polityczne Wilno znalazło się na swoistym półwyspie, gdzie z dwóch stron ograniczały go granice litewska i radziecka, zza których trudno było się spodziewać zbyt wielkiej liczby kandydatów na studentów. Stąd podstawowy trzon społeczności akademickiej tworzyli mieszkańcy województw północno-wschodnich ówczesnej Polski. Z poniższego zestawienia widać, że prawie połowa wszystkich studentów pochodziła z Wilna lub terenu województwa wileńskiego,

następnie V z województw nowogródzkiego, poleskiego i białostockiego, a pozostała cześć z innych, bardziej oddalonych regionów Polski i zagranicy.

Tab. 3 Podział studentów U.S.B. według miejsca urodzenia, lata 1923/1924 - 1932/1933.

Rokakademicki

Liczbastudiujących

Z tej liczby z:Wilno Kresy

WschodnieMałopolska i

Śląsk CieszyńskiWielkopolska i

Górny ŚląskKongresówka Zagranica

1923/1924 2 209 316 771 69 16 622 4151924/1925 2 238 419 634 68 9 603 5051925/1926 2 506 353 792 127 13 682 5391926/1927 2 806 327 1 024 127 9 784 5351927/1928 3 046 501 1 038 152 12 709 6341928/1929 3 177 565 1 097 191 17 664 6431929/1930 3 416 577 1 027 166 36 866 7441930/1931 3 618 712 1 195 167 39 775 7301931/1932 3 881 756 1 354 195 20 773 7831932/1933 3 923 751 1 418 187 25 732 810

Źródła: Patrz Tab. 2.

Tab. 4 Podział studentów U.S.B. według miejsca urodzenia c.d. lata 1933/1934 -1937/1938.

Miejsceurodzenia

Liczba studentów z danego województwa w roku akademickim

1933/1934 1934/1935 1935/1936 1936/1937 1937/1938

Ogółem 3 872 3 562 3 365 3 415 3 110

Warszawa 119 64 44 45 50Woj. warszawskie 78 39 33 48 47Woj. łódzkie 141 123 93 106 83Woj. kieleckie 140 94 88 87 76Woj. lubelskie 103 92 79 84 66Woj. białostockie 465 437 397 421 364Woj. wileńskie 1 165 1821 1 691 1 757 1 620Woj. nowogródzkie 327 379 348 364 332Woj. poleskie 194 187 176 171 156Woj. wołyńskie 101 119 131 148 125Woj. poznańskie 13 22 24 21 36Woj. pomorskie 8 16 21 27 38Woj. śląskie 11 12 14 11 13Woj. krakowskie 40 21 15 26 22Woj. lwowskie 54 34 31 32 27Woj. stanisławowskie 28 18 12 12 4Woj. tarnopolskie 32 14 14 11 12Zagranica 853 70 54 44 39

Źródła: Patrz Tab. 2.

Dzisiaj jesteśmy już przyzwyczajeni, że wszędzie, na każdym stanowisku, w każdej instytucji pracują kobiety, jednak w okresie międzywojennym ten proces dopiero się rozwijał. Polska, mimo wytykania jej zacofania i biedy, w tej dziedzinie nie ustępowała innym demokracjom ówczesnego

świata, a nawet je wyprzedzała, jak na przykład w kwestii przyznania kobietom praw wyborczych. Z tego względu ciekawie jest spojrzeć na społeczność akademicką U.S.B. od strony podziału według płci osób studiujących.

Tab. 5 Podział studiujących na U.S.B. według płci.

Rokakademicki

Ogólna liczba studiujących

Z tej liczby:Mężczyźni Kobiety

Liczba % Liczba %1919/1920 547 296 54,1 251 45,91920/1921 788 528 67,0 260 33,01921/1922 1 735 1 093 63,0 642 37,01922/1923 2 202 1 413 64,2 789 35,81923/1924 2 209 1 460 66,1 749 33,91924/1925 2 238 1 512 67,6 726 32,41925/1926 2 506 1 735 69,2 771 30,81926/1927 2 806 1 960 69,9 846 30,11927/1928 3 046 2 052 67,4 994 32,61928/1929 3 177 2 091 65,8 1 086 34,21929/1930 3 416 2 221 65,0 1 195 35,01930/1931 3 618 2 285 63,2 1 333 36,81931/1932 3 881 2 523 65,0 1 358 35,01932/1933 3 923 2 582 65,8 1 341 34,21933/1934 3 872 2 625 67,8 1 247 32,21934/1935 3 562 2 409 67,6 1 153 32,41935/1936 3 365 2 212 65,7 1 153 34,31936/1937 3 415 2 297 67,3 1 118 32,71937/1938 3 110 2 034 65,4 1 076 34,6

Źródła: Patrz Tab. 2.

Jak widać, oprócz pierwszego roku funkcjonowania uczelni, kobiety stanowiły na tej uczelni nieco ponad 1/3 studiujących. Ten prawie wyrównany stan liczebny kobiet i mężczyzn w roku inauguracyjnym był wynikiem sytuacji politycznej na tamtych terenach. Polska prowadziła wtedy wojną z Rosją Radziecką i duża część potencjalnych studentów była wtedy zmobilizowana. Dopiero zakończenie wojny i ustabilizowanie się sytuacji politycznej sprawiło, że przez pozostały okres charakteryzuje się już stałym podziałem studentów na 1/3 kobiet i 2/3 mężczyzn.

Polska okresu międzywojennego była krajem wieloetnicznym. Szczególnie odnosiło się to do obszarów wschodnich. Zrozumiałe jest więc to, że na U.S.B. studiowali nie tylko Polacy. Odnosząc się do przedstawionych poniżej danych statystycznych wypada jednak wyjaśnić, że do roku akademickiego 1926/1927 podawano w statystykach uniwersyteckich narodowość, natomiast od roku akademickiego 1927/1928 podawano już tylko język ojczysty. Mając jednak na uwadze to, że w większości wypadków deklarowany język ojczysty pokrywał się z deklarowaną narodowością, można uznać jedne i drugie dane za jednorodne, a istniejące drobne odstępstwa między nimi pozostają w granicach błędu statystycznego.

Jest oczywiste, że narodowością dominującą wśród studentów U.S.B. byli Polacy. Ich odsetek oscylował w granicach 60 i więcej procent. Drugie miejsce za nimi zajmowali Żydzi, których liczba i odsetek dynamicznie rosły aż do roku akademickiego 1933/1934. W następnym roku, w wyniku polityki antyżydowskiej jaką w tamtym czasie przyjął rząd polski, liczba bezwzględna studentów tej

narodowości gwałtownie spadła i w następnych latach dalej się obniżała. W przeciwieństwie do Żydów, liczba pozostałych mniejszości narodowych (Litwini, Białorusini, Rosjanie) właściwie cały czas rosła. W wypadku Tatarów i Karaimów ich liczba bezwzględna była zbyt mała aby móc właściwie określić tą tendencję.

Tab. 6 Podział studiujących na U.S.B. według narodowości (od roku akademickiego 1927/1928 według języka ojczystego).

Rokakademicki

Narodowość studentów:

Pols

ka

Żyd

owsk

a

Lite

wsk

a

Bia

łoru

ska

Nie

mie

cka

Ros

yjsk

a aw

tsH

aks aic3

Fran

cusk

a

Rusk

a(U

krai

ńska

)

Łot

ewsk

a

Cze

ska

aksi-iei‘tge

£ -afifiHH R

azem

1919/1920 472 53 6 5 2 6 - 3 5471920/1921 647 103 4 19 3 7 - 5 7881921/1922 1 349 297 7 49 7 17 8 1 1 7351922/1923 1 777 317 16 48 4 24 10 5 1 2 2021923/1924 1 778 350 12 36 3 21 5 2 1 1 - - - - - 2 2091924/1925 1 802 356 14 30 3 27 3 1 1 1 - - - - - 2 2381925/1926 1 995 417 15 26 3 47 - 1 1 - 1 - - - - 2 5061926/1927 2 121 556 22 21 2 69 - - - 9 4 1 1 - - 2 806

Język ojczysty stuc entów:

ikw”0Ph Ż

ydow

ski

'JŽsse-M

Bia

łoru

ski

Nie

mie

cki

2̂

Tat

arsk

i

Kar

aim

ski

Fran

cusk

i

Ukr

aińs

ki(R

uski

)

Łot

ewsk

i

Cze

ski

Węg

iers

ki

Ang

iels

kissHH

1927/1928 2 143 728 32 35 3 81 - - - 16 4 3 1 - - 3 0461928/1929 2 106 864 42 57 4 60 2 14 - 23 2 2 1 - - 3 1771929/1930 2 232 899 50 61 9 116 2 2 - 41 1 2 1 - - 3 4161930/1931 2 286 989 70 56 7 156 - - 1 49 - 3 1 - - 3 6181931/1932 2 337 1 118 97 85 7 172 - - 1 54 4 4 - 2 - 3 8811932/1933 2 283 1 184 97 79 8 209 - 2 1 56 3 1 - - - 3 9231933/1934 2 307 1 067 101 94 13 • • • • 52 • • • • 238 3 8721934/1935 2 297 789 110 79 11 152 • • • 41 • • • • 83 3 5621935/1936 2 176 608 105 92 71 170 • • • 39 • • • • 4 3 3651936/1937 2 295 636 105 99 12 224 • • • 36 • • • • 8 3 4151937/1938 2 258 417 85 94 13 212 • • • 28 • • • • 3 3 110

Źródła: Patrz Tab. 2.

Podział narodowościowy (językowy) potwierdzają dane o składzie wyznaniowym. Ciekawie jednak wygląda w tym wypadku kwestia stosunku liczby studentów podających narodowość żydowską lub język żydowski26 jako ojczysty do liczby studentów podających wyznanie mojżeszowe. Otóż przez cały okres międzywojenny następuje powolne zmniejszenie się różnicy między jedna a druga grupa,

26 Odnosi się do obu języków używanych przez polskich Żydów, czyli hebrajskiego oraz jidysz.

tak, że w roku akademickim 1937/1938 już 96,5% studentów deklarujących narodowość lub27żydowski język ojczysty, podawało, że jest wyznania mojżeszowego .

Tab. 7 Skład wyznaniowy studentów U.S.B. w latach akademickich 1919/1920 - 1937/1938.

Wyznanie:

Rok akademicki Liczba studentówR

zym

sko-

kato

licki

e

Moj

żesz

owe

Gre

ko-K

atol

icki

e

Praw

osła

wne

Ew

ange

licki

e eis

15so

i i Ma Kar

aim

skie

eewod

eoorra

55

Adw

enty

ści

yccwiina

Sywze

m

Inne

1919/1920 547 448 80 1 6 7 • • • • • 5

1920/1921 788 609 131 2 23 13 • • • • 5 5

1921/1922 1 735 1 243 370 - 68 30 9 2 1 - 12 -

1922/1923 2 202 1 617 423 - 81 35 13 8 3 - 22 -

1923/1924 2 209 1 556 510 1 80 25 12 8 1 - 16 -

1924/1925 2 238 1 565 523 4 90 28 13 5 - - 10 -

1925/1926 2 506 1 718 623 5 116 29 12 2 - - 1 -

1926/1927 2 806 1 903 718 10 139 26 8 - - - 2 -

1927/1928 3 046 1 955 871 16 166 28 8 - 1 - 1 -

1928/1929 3 177 1 951 964 24 192 29 10 4 2 - 1 -

1929/1930 3 416 2 051 1 021 34 242 43 13 4 4 - 4 -

1930/1931 3 618 2 134 1 075 36 305 47 12 1 4 - 4 -

1931/1932 3 881 2 236 1 183 45 340 57 10 5 3 - 2 -

1932/1933 3 923 2 221 1 214 55 355 63 9 4 1 1 - -

1933/1934 3 872 2 264 1 098 41 380 65 • • • • • 24

1934/1935 3 562 2 212 848 26 392 61 • • • • • 23

1935/1936 3 365 2 112 629 25 405 66 • • • • • 28

1936/1937 3 415 2 195 676 21 442 62 • • • • • 19

1937/1938 3 110 2 173 432 17 411 51 • • • • • 26

Źródła: Patrz Tab. 2.

Uniwersytet Stefana Batorego przestał istnieć w grudniu 1939 roku zlikwidowany przez władze litewskie, które przejęły wtedy władzę w Wilnie. Pracownicy uczelni i studenci rozproszyli się po świecie. Wielu z nich zginęło. Przez długie lata, ci którzy znaleźli się na zachodzie nie mieli

27 A. Srebrakowski, Sprawa Wacławskiego. Przyczynek do historii relacji polsko-żydowskich na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, „Przegląd Wschodni” t. IX, z. 3: 2004, s. 578.

takich możliwości aby dotrzeć do potrzebnych materiałów źródłowych, w kraju pracę ograniczała cenzura. Dopiero po roku 1989 powstały warunki aby móc przygotować wyczerpującą monografię na temat uniwersytetu i społeczności akademickiej U.S.B. Niestety to był już ten czas, kiedy ci którzy przetrwali wojnę zaczęli od nas szybko odchodzić. Dlatego tak ważne jest dzisiaj aby dotrzeć do krewnych dawnych studentów uniwersytetu w Wilnie, aby w ten sposób pozyskać wiadomości i zachowane jeszcze pamiątki po tych ludziach, tak aby w maksymalnie pełny sposób móc dzisiaj opisać społeczność akademicką U.S.B. i jej losy. Oni jak najbardziej na to zasługują.

28 Fotografia nieznanego autora zamieszczona na okładce broszury propagandowej: Legaciszki. Akademicka Kolonja Wypoczynkowa. Wydawnictwo z racji poświęcenia i otwarcia kolonji, Wilno 1930.

28Studenci U.S.B. w kolonii wypoczynkowej uniwersytetu w Legaciszkach nad Wilią .

Aneks.

Listy studentów Uniwersytetu Stefana Batorego

ROK AKADEMICKI 1919/1920

źródło: Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas sygnatura F. 175, Ap. IA , B. 469 , k. 7 - 13 strona odwrotna

ROK AKADEMICKI 1920/1921

źródło: Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas sygnatura F. 175, Ap. IA, B. 469, k. 14-19