TEKA EDUKACYJNA - polacyzewschodu.pl€¦ · Zróżnicowana struktura Teki Edukacyjnej, dołączone...

TEKA EDUKACYJNA

POLACY NA WSCHODZIE#naszezobowiazanie

Warszawa 2016

Teka edukacyjna

Polacy na Wschodzie – nasze zobowiązanie

Warszawa 2016

Warstwa merytoryczna, konsultacje merytoryczne: Paweł Kowal, Maciej Małagocki, Maciej Podbielkowski

Redakcja: Marcin Nowak

Opracowanie graficzne: Arkadiusz Michalik

Druk: ATP Agencja Reklamy

Koordynacja projektu: Jakub Kajmowicz

Wydawca:Fundacja Energia dla Europyul. Chocimska 31 m. 15 00-791 Warszawaadres do korespondencji:ul. Flory 5 m. 2 00-586 Warszawawww.fede.org.pl

SPiS treści

Konspekty lekcji

Pierwsze drogi na Syberię ......................................................................................................................9

Nie tylko katorga .....................................................................................................................................14

„Uciekająca granica”, czyli o zmianach polskiej granicy wschodniej ....................................19

Przebieg i konsekwencje II wojny światowej ................................................................................24

Odrodzenie ................................................................................................................................................32

Ankieta ewaluacyjna .....................................................................................................................................38

Materiały dydaktyczne

Zesłańcy Polscy w Rosji od Konfederacji Barskiej do Powstania Styczniowego .............41

Historia tzw. polskich rejonów narodowościowych w ZSRS 1925-1938 .............................51

Ludobójstwo na Polakach w ZSRS, czyli „operacja polska NKWD” 1937-1938 .................59

Losy Polaków na Wschodzie podczas drugiej wojny światowej

od pierwszych deportacji do repatriacji 1957-1959 ...................................................................69

Polacy na współczesnej Litwie, Białorusi, Ukrainie i w Kazachstanie ...................................85

Źródła i literatura .............................................................................................................................................99

7

Zesłańcy polscy w Rosji od Konfederacji Barskiej do Powstania Styczniowiego

Szanowni Państwo,

Z dumą i radością oddajemy w Państwa ręce materiały edukacyjne przygotowane w ramach projektu „Polacy na Wschodzie – nasze zobowiązanie”, którego Partnerem Strategicznym jest Fundacja PZU.

Głęboko wierzymy, że ich wykorzystanie podczas lekcji oraz innego rodzaju zajęć dydaktycz-nych pomoże młodym ludziom lepiej zrozumieć dziedzictwo i tożsamość naszych Rodaków, których wichry historii zostawiły poza granicami Polski. Ich losy bywają trudne, nierzadko bohaterskie, czasami niejednoznaczne – ujęliśmy je w czytelne ramy, usystematyzowaliśmy i przygotowaliśmy do zaprezentowania uczniom szkół ponadpodstawowych. Dołożyliśmy wszelkich starań, aby omawiane zagadnienia miały charakter przekrojowy – umożliwiający zarówno zdobycie niezbędnej wiedzy historycznej, jak również informacji obejmujących współczesną aktywność Polaków na Wschodzie. Zróżnicowana struktura Teki Edukacyjnej, dołączone mapy, teksty źródłowe oraz materiały multimedialne pomogą Państwu w efek-tywnej realizacji lekcji.

Naszym celem, artykułowanym na wszystkich etapach projektu, jest zaszczepienie w młodych ludziach przekonania, że o Polakach ze Wschodu nie należy myśleć wyłącznie w kategoriach historycznych. Ich współczesność – ze wszystkimi trudnościami i sukcesami – wciąż może stanowić źródło inspiracji, a z całą pewnością powinna rodzić poczucie odpowiedzialności oraz wspólnoty.

Pragniemy także serdecznie podziękować wszystkim osobom oraz instytucjom, których życzliwość, wiedza i gotowość do niesienia pomocy stanowiły dla nas nieocenione wsparcie w realizacji projektu. Szczególne słowa wdzięczności kierujemy pod adresem: dr. Roberta Wyszyńskiego, Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Muzeum Emigracji w Gdyni, Fundacji Ośrodka KARTA oraz Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”.

Zespół Fundacji Energia dla Europy

9

Scenariusze

KoNSPeKt leKcJi Nr 1

temat: Pierwsze drogi na Syberię.

cele ogólne: � uczniowie dowiadują się o okolicznościach związanych z zesłaniem Polaków na Wschód, � uczniowie wiedzą, dlaczego duża grupa Polaków została zesłana na Wschód, � uczniowie dokonują analizy źródeł (obraz, tekst).

Wiadomości: � uczniowie pamiętają daty polskich powstań narodowych w XVIII i XIX w. (1768–1772, 1830–1831, 1846, 1863–1864),

� uczniowie znają takie pojęcia jak: diaspora, katorga, kibitka, zesłanie, � uczniowie znają wybrane obrazy i ich twórców, którzy w swym malarstwie poruszali tematykę ze-słańczą,

� uczniowie znają postać Zygmunta Szczęsnego Felińskiego, Waleriana Łukasińskiego.

Umiejętności: � uczniowie dostrzegają związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy walką powstańczą jaką Polacy to-czyli w XIX w. a zsyłkami na Syberię,

� uczniowie umieją wskazać miejsca głównych zsyłek Polaków, � uczniowie umieją poprawnie używać takich pojęć jak: diaspora, katorga, kibitka, zesłanie, � uczniowie umieją analizować tekst źródłowy i odpowiadać na zadane pytania badawcze, � uczniowie potrafią wskazać inne narody, które podobnie jak Polacy zmagały się z karnym przesiedle-niem, przymusowym rozproszeniem.

Metody pracy: � pogadanka z elementami wykładu, � praca z ilustracjami, � praca z mapą, � praca z tekstem źródłowym, � praca pod kierunkiem.

środki dydaktyczneZalecane środki:

� mapa Cesarstwa Rosyjskiego w XIX w., � obrazy: Aleksandra Sochaczewskiego Pożegnanie Europy, 1894; J. Malczewski, Wigilia na Syberii, 1892, � karta pracy, � teksty źródłowe: Wspomnienia Konstantego Borowskiego, uczestnika Powstania Styczniowego, spi-sane w Warszawie w 1912 roku; Zygmunt Szczęsny Feliński, Pamiętniki, Warszawa, 2009,

� biogramy Zygmunta Szczęsnego Felińskiego, Waleriana Łukasińskiego, � teka edukacyjna: Zesłańcy Polscy w Rosji od Konfederacji Barskiej do Powstania Styczniowego, � nagranie traktujące o polskich powstaniach narodowych: <http://youtu.be/4eXGDqd4Rjw>, [dostęp: 22 marca 2016],

� materiały multimedialne zamieszczone na płycie CD.

10


Scenariusz lekcji

etapy lekcji treści Działania nauczyciela i uczniów

iWstęp, faza organi-zacyjna

Sprawdzenie obecności, czynności organizacyjno-porządkowe.

iiPrzypomnienie pod-stawowych infor-macji (rekapitulacja wtórna)

Przypomnienie sy-tuacji Polski pod koniec XVIII w.

Poruszenie tematyki przyczyn upadku I RP, wspomnienie o Konfedera-cji Barskiej, Sejmie Wielkim, Targowicy, powstaniu kościuszkowskim, kra-kowskim i listopadowym. Nauczyciel prezentuje film <http://youtu.be/4eXGDqd4Rjw>.

iiiogniwo wiążące

Nauczyciel infor-muje o powsta-niu styczniowym i jego skutkach.

W styczniu 1863 roku wybuchło kolejne z powstań narodowowyzwoleń-czych – powstanie styczniowe. Było ono największym polskim powsta-niem narodowym. Miało ono charakter wojny partyzanckiej, w której sto-czono ok. 1200 potyczek i bitew. Przez oddziały powstania styczniowego przewinęło się około 200 tys. osób. Jednak poza Żmudzią i rozrzucony-mi ośrodkami na Białorusi, w Inflantach Polskich oraz dalszych Ziemiach Zabranych, społeczeństwo nie było gotowe poprzeć „pańskiego” zrywu. Mimo początkowych sukcesów zakończyło się ono klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach. Po bitwach Ro-sjanie palili miejscowości, które udzieliły schronienia powstańcom, doko-nywali rzezi ludności cywilnej. Niszczono dobra kultury, m.in. spalono ar-chiwum Ordynacji Zamojskich w Zwierzyńcu. Wilno zostało spacyfikowa-ne przez oddziały Murawjowa Wieszatiela, na Litwie zginęło 10 tys. szlach-ty polskiej na ogólną liczbę 40 tys., to jest co czwarty Polak. Około 10 tys. Polaków zostało zmuszonych do emigracji.Po upadku powstania Kraj i Litwa pogrążyły się w narodowej żałobie. W roku 1867 zniesiona została autonomia Królestwa Polskiego, jego na-zwa oraz budżet. W 1868 roku nakazano prowadzenie ksiąg parafialnych w języku rosyjskim, w 1869 roku zlikwidowana została Szkoła Główna Warszawska, w latach 1869–1870 setkom miast wspierających powsta-nie odebrano prawa miejskie, doprowadzając je tym samym do upadku. W 1874 roku zniesiono urząd namiestnika, a w 1886 roku zlikwidowano Bank Polski. Skasowano klasztory katolickie w Królestwie, a ponadto skon-fiskowano ok. 1600 ziemskich majątków i rozpoczęto intensywną rusyfi-kację ziem polskich. Po stłumieniu powstania znaczna część społeczeń-stwa Królestwa i Litwy uznała dalszą walkę zbrojną z rosyjskim zaborcą za bezcelową i zwróciła się ku pracy organicznej. Jednak to straceni po-wstańcy, których było blisko tysiąc oraz ci, którzy skazani zostali na kator-gę lub zesłanie na Syberię, złożyli największą ofiarę.

iVPrzebieg lekcji (tok lekcji właściwej)

Czym jest zesłanie, diaspora.

Analiza obrazu.

Analiza tekstu źró-dłowego nr 1.

Analiza tekstu źró-dłowego nr 2.

Nauczyciel podaje główny cel lekcji i informuje uczniów, czym jest zesła-nie. Pyta, czy jest im znany naród, który również w swojej historii doświad-czył podobnych wydarzeń. Nauczyciel wyjaśnia pojęcie diaspora, mówi, że słowo jest połączeniem wyrazów speirō (siać) oraz dia („z jednego końca na drugi”). Jako klasyczne wymienia się diaspory grecką, ormiańską oraz żydowską. Początkowo pojęcie wiązano z historią Żydów, a później z in-nymi rozproszonymi ludami o wspólnej religii i kulturze. Nauczyciel pokazuje uczniom obraz A. Sochaczewskiego, Pożegnanie Euro-py oraz J. Malczewskiego Wigilia na Syberii i prosi, by zinterpretowali płót-no, zwrócili uwagę na sytuację, emocje postaci albo ich twarze (materia-ły multimedialne zamieszczone na płycie CD).Nauczyciel informuje i przedstawia krótką notatkę biograficzną Zygmun-ta Szczęsnego Felińskiego oraz daje do analizy tekst źródłowy nr 1 (ma-teriały dydaktyczne) oraz prosi o zaznajomienie się z pytaniami. Ucznio-wie odpowiadają na postawione pytania.Nauczyciel prosi uczniów o zaznajomienie się z pytaniami oraz tekstem źródłowym nr 2 (materiały dydaktyczne). Uczniowie odpowiadają na po-stawione pytania. Można także przedstawić biogram W. Łukasińskiego oraz udostępnić uczniom fragmenty jego Pamiętników.

11

Scenariusze

Vrekapitulacja pier-wotna. Powtórka najważniejszych da-nych

Analiza materia-łu statystycznego.

Nauczyciel prosi uczniów o dokonanie analizy materiału statystyczne-go poprzez wskazanie na mapie (karta pracy) miejsc, gdzie w Federacji Rosyjskiej żyją obecnie Polacy. Nauczyciel pyta uczniów, jaka jest tego przyczyna.

ViKontrola i ocena

Arkusz samooce-ny.

Uczniowie w ramach podsumowania swojej pracy wypełniają arkusz sa-mooceny.

ViiPraca domowa

Wywiad Nauczyciel prosi uczniów, by wśród swoich rodzin, znajomych czy sąsia-dów poszukali osób, które zostały zesłane na Wschód. Prosi też, by z tymi osobami przeprowadzili krótki wywiad (może być nagrywany).

MAteriAŁY DYDAKtYcZNe

teksty źródłowe

tekst źródłowy nr 1

„Najjaśniejszy Panie! Było to zawsze przywilejem Kościoła odzywać się do władców tego świata w cza-sie wielkich nieszczęść i klęsk publicznych. W imię też tego przywileju i tego obowiązku, w charakte-rze pierwszego pasterza w królestwie Polskim, śmiem zwrócić się do Waszej cesarskiej Mości, aby jej przedstawić naglące potrzeby mej owczarni. Krew płynie obfitymi potokami, represja zaś, zamiast uspokoić umysły, coraz więcej je rozdrażnia. Zaklinam wasza Cesarska Mość w imię miłości chrześci-jańskiej i w imię interesów obu narodów, aby chciała położyć koniec tej walce eksterminacyjnej. In-stytucje, udzielone przez Wasza Cesarską Mość, są niedostateczne do zapewnienia szczęścia krajowi. Polska nie zadowoli się autonomią administracyjną, potrzebuje ona życia politycznego. Najjaśniejszy Panie! Ujmij potężną dłonią kierownictwo polskiej sprawy; uczyń z Polski naród niepodległy, połączo-ny z Rosją dynastycznym tylko węzłem; jest to jedyne rozwiązanie, zdolne powstrzymać rozlew krwi i położyć trwałego uspokojenia podwaliny. Czas nagli…”

Źródło: Zygmunt Szczęsny Feliński, Pamiętniki, Warszawa, 2009, s. 573.

Zadania:

1. Do kogo jest adresowany list?

2. Jak jest sytuacja Polski i Polaków?

3. O co prosi autor w swoim liście?

12


tekst źródłowy nr 2Wspomnienia Konstantego Borowskiego, uczestnika Powstania Styczniowego, spisane w Warszawie w 1912 roku.

Warunki w Archangielsku

Przed pierwszą partią naszych rodaków-skazańców otwarły się wrota tych koszar w roku 1863. W gmachu na parterze, w obszernej kazamacie urządzono kaplicę z umieszczonym przy ścianie ob-razem Matki Boskiej Ostrobramskiej.Kapelanem naszym, wyłącznie dla nas przez rząd przysłanym, był ksiądz Tytus Krasowski z seminarium i diecezji mińskiej, młody, tylko co wyświęcony kapłan. Polak prawy, patriota wielki. Przyjaciel i do-broczyńca nasz prawdziwy, z poświęceniem się dla nas, więźni, największym, z zaparciem się samego siebie — zupełnym. […]Na parterze umieszczeni byli aresztanci niepolityczni, sami Rosjanie[…]. Z aresztantami tymi nie mieliśmy żadnej, a żadnej styczności. Byli oni na innych zupełnie prawach. Nie wolno im było nosić jak nam cywilnego ubrania. Strzyżono im krótko przy samej skórze włosy, golono brody i wąsy, co do nas, politycznych, zupełnie się nie stosowało. […]W każdej kazamacie mieściło się nas, więźni, od piętnastu do trzydziestu, stosownie do wielkości ka-zamaty. Każda kazamata miała swego starostę i dniowalnego, wybranych spośród kolegów. Starosta taki był starszym, tj. przełożonym w kazamacie. […]Do dniowalnego należało utrzymanie porządku w kazamacie, zamiatanie, mycie podłogi, palenie w piecu itd.Zamiast łóżek w kazamatach urządzone były nary, na których spaliśmy, za całą pościel służyły sienniki tylko z szarego grubego płótna i maleńkie poduszeczki, rogożą wypchane. W dzień nie zamykano nas w kazamatach. Używaliśmy zupełnej swobody, ale wewnątrz tylko gmachu i w dziedzińcu. Wolno było wyjść i za mury więzienia do Sałombału, a nawet i do miasta, ale albo pod konwojem sołdatacw z karabinem, któregośmy nazywali strzegącym nas aniołem stróżem ze świecą (karabin), albo po większej części pod opieką podoficera […]Na noc w kazamatach byliśmy zamykani. O godzinie dziewiątej wieczorem zimą i latem dobosz bębnił na tak zwaną „powierkę”, czyli liczenie więźni. Po przebębnieniu każdy z nas musiał być obecny w swej kazamacie. […] O godzinie jedenastej rano dostawaliśmy śniadanie, a o czwartej po południu obiad, który był już i wieczerzą. […]Umundurowanie nasze było bardzo paradne i piękne. Składało się ono: z szarej sukiennej kurtki(…), z szarej sukiennej bez daszka czapki, z wszytym od lampasa do lampasa z czarnego sukna krzyżem lub z czterech stron czapki przyszytych nad lampasem czarnych sukiennych tuzów dzwonkowych. Ze spodni sukiennych na zimę, na lato płóciennych szarych, halsztuka sukiennego czarnego. Na zimę dawano kożuszek, na lato chałat z sukna szarego. […] Byliśmy obdarci, a przecież na nas, więźni politycznych, szły tysiące. Tak! Szły krocie tysięcy rubli, ale nie rząd je dawał. To były polskie pieniądze, nakładaniem kontrybucji zdarte z naszego biednego narodu. Myśmy byli głodni i obdarci, bo opiekunowie i stróże nasi kradli pieniądze nasze.Proboszczem w Archangielsku, a zarazem i kapelanem wojskowym był wówczas ksiądz Kowalewski, a jako proboszcz obszerną miał on parafię, bo cała gubernia archangielska i wołogodzka z miastem gubernialnym Wołogdą stanowiła jedną parafię. […] Kościółek parafialny w Archangielsku był nieduży. Dwa w nim były tylko ołtarze. W wielkim ołtarzu był obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej.[…]Nabożeństwa dodatkowe oprócz Mszy świętej jako to: godzinki, różaniec, suplikacje, pieśni w czasie procesji śpiewane były przez żołnierzy i wiernych zawsze po polsku.

Źródło: Zygmunt Starorypiński, Konstanty Borowski, oprac. Stefan Kieniewicz, Między Kamieńcem a Ar-changielskiem: dwa pamiętniki powstańców z 1863 roku, Warszawa, s. 282–388.

13

Scenariusze

Zadania:

1. Gdzie skazani odbywali karę?

2. Jaki porządek dnia obowiązywał w miejscu izolacji?

3. Jakie ograniczenia i jakie swobody obowiązywały skazanych?

4. Jak przedstawiały się warunki bytowe uwięzionych (odzież, posiłki)?

5. Jak wyglądało życie religijne skazanych?

6. Na czym polegała różnica w położeniu skazanych Polaków i Rosjan? Jakie stosunki między nimi panowały?

7. W oparciu o źródło i wiedzę z opracowań określ, na jaki rodzaj kary skazany był autor pamiętnika.

MAteriAŁY MUltiMeDiAlNe ZAMieSZcZoNe NA PŁYcie cD

1. obraz nr 1Aleksander Sochaczewski, Pożegnanie Europy, 1894.

Źródło: <www.galeriaklasyki.pl/rodzajowe/18755-pozegnanie-europy.html>, [dostęp: 24 marca 2016].

2. obraz nr 2J. Malczewski, Wigilia na Syberii, 1892.

Źródło: <http://niezwykle.com/wp-content/uploads/2015/01/wigilia-na-syberii.jpg>, [dostęp: 24 marca 2016].

3. Materiał statystyczny i mapaPolacy w obwodach azjatyckiej części Rosji na podstawie spisu powszechnego z 2010 roku.

Obwód Liczba Polaków % Polaków

Obwód omski 2231 0,11%

Obwód tiumeński 2418 0,07%

Obwód tomski 750 0,07%

Obwód magadański 111 0,07%

Obwód irkucki 1364 0,06%

Obwód sachaliński 227 0,05%

Obwód amurski 368 0,04%

Obwód swierdłowski 1449 0,03%

Obwód czelabiński 1185 0,03%

Obwód nowosybirski 816 0,03%

Obwód kemerowski 750 0,03%

Obwód kurgański 303 0,03%

Mapa podziału administracyjnego Federacji rosyjskiej.Źródło: <https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e5/Rosja-administracja.png>, [dostęp: 24 marca 2016].

14



temat: Nie tylko katorga.

cele ogólne: � pokazanie, że Polacy mieli wolę kształcenia się, zdobywania pozycji także w warunkach niekorzystnych, braku państwa, zaborów itd.,

� pokazanie, że taka praca także prowadziła do wzmocnienia narodu, a potem zaowocowała, gdy Polska odzyskała niepodległość (przygotowanie do odpowiednich prac),

� pokazanie uczniom Wschodu nie tylko jako miejsca zsyłki Polaków, ale także jako przestrzeni, gdzie zaczynały się kariery i fortuny wielu z nich, gdzie często Polacy przybywali i przebywali dobrowolnie,

� uczniowie dokonują analizy źródeł.

Wiadomości: � uczeń zna takie pojęcia jak: kolonizacja, autochton, � uczeń zna postacie: Piotr Stołypin, Adam Czartoryski, Wacław Sieroszewski, Stanisław Kierbedź, Pa-weł Potocki, Witold Zglienicki.

Umiejętności: � uczniowie postrzegają Wschód nie tylko jako miejsce tragedii Polaków, ale też jako obszar, na którym mogli się realizować w wielu obszarach,

� uczniowie umieją poprawnie używać takich pojęć jak: kolonizacja, autochton, � uczniowie umieją analizować tekst źródłowy i odpowiadać na zadane pytania badawcze, � uczniowie potrafią wskazać miejsca na Wschodzie, gdzie Polacy żyli i przyczyniali się do wzrostu cy-wilizacyjnego tamtych obszarów,

� uczniowie doskonalą umiejętność pracy w grupie, � uczniowie potrafią zaprezentować na forum swoją wiedzę, łącząc postacie z ich dokonaniami.

Metody pracy: � pogadanka z elementami wykładu, � praca z ilustracjami, � praca z mapą, � praca z tekstem źródłowym, � praca pod kierunkiem, � praca w grupach.

Środki dydaktyczneZalecane środki:

� mapa Cesarstwa Rosyjskiego w XIX w., � fotografie, � teksty źródłowe, � film fabularny z 2001 roku w reżyserii Filipa Bajona Przedwiośnie (fragment), � biogramy: Adam Czartoryski, Wacław Sieroszewski, Stanisław Kierbedź, Paweł Potocki Witold Zglienicki. � L. Bazylow, Ostatnie lata Rosji Carskiej. Rządy Stołypina, Warszawa, 1972, � materiały multimedialne zamieszczone na płycie CD.

15

Scenariusze

Scenariusz lekcji


i Wstęp, faza organizacyjna


ii Przypomnienie podstawowych in-formacji (rekapitu-lacja wtórna)

Zaprezentowanie przez uczniów pracy domowej.

Uczniowie przedstawiają wykonane przez siebie wywiady z osobami z ich otoczenia, których przodkowie zostali zesłani.


Film Przedwiośnie. Nauczyciel przedstawia uczniom główny cel lekcji, jakim jest ukazanie Wschodu nie tylko jako miejsca zsyłki Polaków, ale także jako przestrzeni, gdzie zaczynały się kariery i fortuny wielu Polaków. Nauczyciel podkreśla kwestię woli Polaków, by się kształcić i doskonalić. Następnie krótko charak-teryzuje główne postacie powieści S. Żeromskiego Przedwiośnie, zwracając uwagę na Cezarego Barykę, który urodził się w Baku w 1900 roku. Był synem polskich uchodźców Seweryna i Jadwigi. Nie znał Polski, którą uważał za ojczyznę swoich rodziców. W dzieciństwie lepiej mówił po rosyjsku niż po polsku. Gdy poznajemy Cezarego ma 14 lat i dopiero zaczyna wchodzić w życie. Na jego losy ogromny wpływ miały ważne wydarzenia historyczne początku XX wieku. Nauczyciel prezentuje fragment filmu Przedwiośnie.


Piotr Stołypin.

Baku.

Wieś Wierszyna(fotografie w materia-łach multimedialnych zamieszczonych na płycie CD).

Tekst artykułu z „Dzien-nik Gazeta Prawna”.

Fragment poematu Anhelli.

Praca w grupach,biogramy postaci: A. Czartoryski, W. Siero-szewski, S. Kierbedź, P. Potocki, W. Zglienicki.

Nauczyciel prezentuje uczniom postać Piotra Stołypina, polityka rosyjskie-go, który dążył do modernizacji kraju, przeprowadził zakrojoną na szero-ką skalę reformę rolną i to za jego czasu rozpoczęła się kolonizacja obsza-rów wschodnich przez m.in. Polaków.

Nauczyciel przedstawia podstawowe informacje o Baku, stolicy i najwięk-szym mieście w Azerbejdżanie. Położone jest ono w południowej części Półwyspu Aszperońskiego, na zachodnim brzegu Morza Kaspijskiego. Znaj-duje się w pobliżu pół naftowych oraz rafinerii. Kiedyś pola naftowe znaj-dowały się na terenie miasta, do tej pory zostało tam kilkanaście starych pomp. Pierwszym, który wydobył ropę z dna morskiego w Baku był Polak, Witold Zglienicki. Na bakijskiej ropie naftowej fortunę zdobył Alfred No-bel, wynalazca dynamitu i fundator powszechnie znanej Nagrody Nobla.

Nauczyciel informuje uczniów o wsi Wierszyna. Została założona przez pol-skich, co warto podkreślić dobrowolnych, emigrantów, głównie z Zagłębia Dąbrowskiego (Zachodniej Małopolski), którzy osiedlili się tu około 1910 roku. Nauczyciel podkreśla jaka odległość dzieli Wierszynę od Zagłębia. W Wierszynie oraz przyległych wioskach – Dundaju (Дyндай), Chonzoju (Хонзой) i Naszacie (Нашата) – mieszka łącznie około 300 polskich rodzin; wraz z kilkoma rodzinami buriackimi i rosyjskimi jest to około 1000 osób. Wierszyna – położona jest nad rzeką Idą, około 100 km na północ od Irkucka i 20 km na północny-wschód od Tichonówki, niemal w samym centrum Ust-Ordyńskiego Okręgu Buriackiego w obwodzie irkuckim. Nauczyciel informuje, że emigracja bezrolnego chłop-stwa polskiego z obszaru Kongresówki miała podłoże ekonomiczne i nastąpiła w latach 1906–1910. Przesiedlili się oni wówczas w głąb Imperium Rosyjskiego do: guberni orenburskiej, omskiej, kraju iszymskiego i do pozostałych części Syberii Zachodniej. Nauczyciel pokazuje uczniom fotografię z Wierszyny.

Nauczyciel rozdaje uczniom do analizy tekst z „Dziennika Gazeta Prawna” (wywiad z Franciszką Janaszek).

Nauczyciel czyta uczniom fragment poematu J. Słowackiego Anhelli (po-trzebna dygresja nauczyciela na temat współpracy Polaków z ludnością au-tochtoniczną). Ewentualnie wyjaśnia pojęcie autochton. Można dać przykład postaci Edwarda Piekarskiego, który jest autorem Słownika Jakuckiego Języka.

Nauczyciel dzieli uczniów na 4 zespoły i daje każdej grupie 4 biogramy postaci. Instruuje, iż każdy zespół ma na podstawie przekazanych mate-riałów przygotować dwuminutową prezentację danej postaci. W pracy należy zwrócić szczególną uwagę na „współpracę” z rdzenną ludnościom.Lider zespołu prezentuje dorobek całej grupy.

16


V rekapitulacja pier-wotna. Powtórka naj-ważniejszych danych

Mapa. Uczniowie na mapie Imperium Rosyjskiego z II połowy XIX w. zaznaczają miejscowości, które poznali na lekcji (Baku, Wierszyna, Petersburg, War-szawa).

ViKontrola i ocena

Ocena pracy przez na-uczyciela.

Nauczyciel dokonuje oceny pracy uczniów.

ViiPraca domowa


teksty źródłowe

tekst źródłowy nr 1J. Słowacki, Anhelli

Przyszli wygnańcy na Ziemię Sybirską, i obrawszy miejsce szerokie, zbudowali dom drewniany, aby zamieszkać razem w zgodzie i w miłości braterskiéj; było zaś ich około tysiąca ludzi z różnego stanu.

A rząd dostarczył im niewiast, aby się żenili, albowiem dekret mówił, że posłani są na zaludnienie.

Przez jakiś czas był pomiędzy nimi wielki porządek i wielki smutek, albowiem nie mogli zapomnieć, że są wygnańcami i że już nie zobaczą ojczyzny; chyba Bóg zechce…

A gdy już zbudowali dom i każdy się zajął swoją pracą, oprócz ludzi, którzy chcieli, aby je nazywano mądrymi i zostawali w bezczynności, mówiąc: oto myślimy o zbawieniu ojczyzny, ujrzeli raz wielką gromadę ptaków czarnych, lecącą z północy.

Za ptakami zaś ukazał się obóz, jakoby i tabor, i sanie zaprzężone psami, i trzoda renów z gałęzistymi rogami, i ludzie na łyżwach niosący oszczepy; był to cały Lud Sybirski.

Na czele zaś szedł król ludu, a zarazem ksiądz, ubrany podług zwyczaju w futrach i w koralach, na gło-wie zaś miał wieniec z wężów nieżywych zamiast korony.

Więc mocarzów, przybliżywszy się do gromady wygnańców, przemówił językiem ich ziemi: Witajcie!

Oto ja znałem ojców waszych także nieszczęśliwych i widziałem, jak żyli bogobojnie i umierali, mó-wiąc: Ojczyzno! Ojczyzno!

Więc chcę być przyjacielem waszym i zrobić przymierze między wami a moim ludem, abyście byli w zie-mi gościnnej i w kraju dobrze życzących.

A z ojców waszych już nie żyje żaden, oprócz jednego, który jest już stary i mnie sprzyja; a mieszka stąd daleko w samotnéj chacie (…).

Jeżeli chcecie, aby przyjaciel ojców waszych był przewodnikiem waszym, zostanę z wami i lud mój opuszczę; albowiem wy jesteście nieszczęśliwsi.

Mówił jeszcze dłużéj starzec ów, i uszanowali go, i zaprosili do swojéj szopy.

I zrobiono przymierze z Ludem Sybirskim, który się rozszedł i zamieszkał w swoich śnieżnych siołach; a król jego został z wygnańcami, aby je pocieszał.

17

Scenariusze

I dziwiono się mądrości jego, mówiąc: oto jej zapewne od ojców naszych nabył, a słowa jego są od przodków naszych.

Nazywano go zaś Szamanem, tak albowiem nazywa Lud Sybirski królów i księży swoich, którzy są czarownikami.

tekst źródłowy nr 2 Tekst artykułu z „Dziennik Gazeta Prawna”, 4 marca 2003.

Wierszyna: nasza kolonia w azjatyckiej rosji.Wierszyna - tu Polska jest jak najbardziej prawdziwa. 7 tysięcy kilometrów od ukochanych rodzin-nych miejsc nie trzeba udawać. Ale życie jest twarde.

Wierszyna jest biało-czerwona. Biała zimą, bo na Syberii zimą wszystko jest białe. Czerwona latem, gdy śnieg stopnieje i odkryje ziemię rdzawego koloru, która w formie kurzu pokrywa szybko wszystkie samochody. Auta z Wierszyny można poznać wszędzie właśnie po czerwonawym osadzie. Do tej od-dalonej o 7 tys. km od ojczyzny wsi Polacy przybyli 103 lata temu. Dobrowolnie. – Oni tego na pewno nie wiedzieli, że tu tak zimno – mówi Franciszka Janaszek, wnuczka przesiedleńców. Siedzimy w Domu Polskim w Wierszynie, 140 km na północ od Irkucka. Jej mieszkańcy do dziś zachowali nie tylko polską tożsamość, ale i język. To ostatnia taka wieś w azjatyckiej części Rosji.

Dziś zakrawa to na paradoks, ale na początku XX wieku nawet rosyjska Syberia wielu Polakom mogła jawić się jako ziemia obiecana. Bieda na ziemiach polskich, zwłaszcza na prowincji, była niewyobra-żalna. Do 1914 r. tylko zabór rosyjski opuściło za chlebem co najmniej 1,5 mln ludzi. Większość wy-jeżdżała do Ameryki, ale kilkaset tysięcy wybrało wyjazd w głąb Rosji. Właśnie w ten sposób na ma-pie Azji, tysiące kilometrów na wschód od granic ojczyzny, pojawiły się takie nazwy, jak Wilenka w gu-berni jenisejskiej (obecnie kraj krasnojarski) czy Biełostok w guberni tobolskiej (dziś obwód tomski).

Carscy urzędnicy tylko do tego zachęcali – raz, że oznaczało to rozrzedzenie polskiego żywiołu na zie-miach dawnej Rzeczypospolitej. Dwa, że w ten sposób zasiedlano Syberię, tę rosyjską wersję Dzikiego Zachodu. Po trzecie wreszcie, reorganizacja rozmieszczenia chłopów w imperium była jednym z zało-żeń wielkiej reformy rolnej premiera modernizatora Piotra Stołypina. W 1910 r. wędka została zarzu-cona na Zagłębiu Dąbrowskim – zachodnim krańcu imperium, tuż przy granicy oddzielającej trzy za-bory. W wioskach, które dziś są częścią Sosnowca, Będzina czy Dąbrowy Górniczej, pojawili się akwi-zytorzy nowego życia.

Obiecywali olbrzymie przestrzenie, lepsze życie i pełną wolność. O różnicach klimatycznych nie wspo-minali – a lokalni chłopi, martwiący się głównie tym, czy na kolejnym przednówku nie przyjdzie umrzeć z głodu, mogli nawet nie przypuszczać, że podobne różnice w ogóle na Ziemi istnieją. Jako pierwsi na rekonesans jechali tzw. chodaki. Zgodnie z przekazywaną z ust do ust tradycją przesiedleńcy mieli do wyboru trzy miejsca w okolicy. Na przyszłą Wierszynę padło, bo najbardziej przypominała rodzinne strony. – W naszej wsi żył jeden chodak, Pietrzyk. Pamiętam, jak po powrocie opowiadał, jak tam by-dło chodzi samopas po lasach. Dużo tam, mówił, wszystkiego, i koni, i krów, i owiec. Wszystkiego peł-no, będziemy jadali zawsze z mięsem – wspominała Magdalena Myczko, rocznik 1901, w rozmowie z historyk Natalją Galotkiną.

Rodziny Myczków, podobnie jak Janaszków, Wójcickich, Pietrasów czy Sztemplowskich, dały się przeko-nać. Chętnych – a było to ponad 200 rodzin – w czerwcu 1910 r. na dworcu kolei iwangorodzkiej (miano Iwangorodu nosił wówczas Dęblin) w Dąbrowie, obecnie zwanej Górniczą, zapakowano do pociągów

18


z całym dobytkiem. – Braliśmy poduszki, pierzyny, święte obrazy, odzież. Bagaż szedł oddzielnie – wspo-minała Magdalena Myczko. Podróż pociągiem trwała dwa tygodnie. Przesiedleńcy dotarli w tym czasie do kilkutysięcznej osady Czeremchowo, 130 km od Irkucka. Dzisiaj Czeremchowo jest 50-tysięcznym miastem. Niektórzy Zagłębiacy już tu zostali, zatrudniając się w okolicznych kopalniach węgla. Resz-tę, w sumie 58 rodzin, czekała jeszcze pięciodniowa podróż konnymi telegami przez syberyjską tajgę.

Każda rodzina dostała zwrot jednej trzeciej kosztów podróży, trochę pszenicy, działkę i 30–60 rubli na zagospodarowanie. Kwotę nieoszałamiającą jak na pieniądze, które miały posłużyć za zaczyn na nowe życie. Średni zarobek robotnika przemysłowego w 1913 r. wynosił w Petersburgu 24 ruble. Dla porów-nania – funt (0,4 kg) kaszy gryczanej kosztował wówczas 10 kopiejek. Za kurę trzeba było zapłacić 75 kopiejek. Ale nie pieniądze były głównym zmartwieniem nowych mieszkańców Syberii. Przed budową domu trzeba było własnymi rękoma wykarczować działkę.

– Sama sobie tego nie wyobrażam. Przecież tu była tajga, nie było nic, nawet ziemianek. Ja bym teraz z dzieckiem nie pojechała, a oni po ośmioro wieźli – kręci głową Franciszka Janaszek. Do pierwszego śniegu, który w tej części świata zaczyna padać z końcem września, nikt nie zdążył postawić domu. Zimę – jak opowiada pani Janaszek – spędzono więc w ziemiankach, zbudowanych z gliny zmieszanej ze słomą i kamieniami (...).

Źródło: <www.forsal.pl/artykuly/686257,wierszyna-nasza-kolonia-w-azjatyckiej-rosji.html>, [dostęp: 23 marca 2016].


1. Fotografie z Wierszyny

Fotografia 1.Źródło: <http://dzieje.pl/aktualnosci/100-rocznica-zalozenia-wierszyny-najwiekszej-polskiej-wsi-na-syberii>, [dostęp: 23 marca 2016].

Fotografia 2.Źródło: <http://dzieje.pl/aktualnosci/100-rocznica-zalozenia-wierszyny-najwiekszej-polskiej-wsi-na-syberii>, [dostęp: 23 marca 2016].

Fotografia 3.Źródło: <http://patriaefidelis.pl/2014/02/26/zeslancy-z-wyboru>, [dostęp: 23 marca 2016].

2. infografika

Mapa Imperium Rosyjskiego z II połowy XIX w.Źródło: <www.mapywig.org/m/Russian_and_Soviet_maps/various/Small_scale_maps/LoC_mf000012_%DBF_1889-1890.jpg>.

19

Scenariusze


temat: „Uciekająca granica”, czyli o zmianach polskiej granicy wschodniej.

cele ogólne: � uczniowie dowiadują się o okolicznościach zmian granic Rzeczypospolitej oraz wpływu tych wydarzeń na życie Polaków mieszkających już poza granicami państwa,

� uczniowie dokonują analizy źródeł.

Wiadomości: � uczeń pamięta daty: 1918, 1921, 1923, 1924, � uczeń zna takie pojęcia jak: repatriacja, kolonizacja, Traktat Ryski, Kresy, Pol-rejony.

Umiejętności: � uczniowie dostrzegają związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy zmianami granic a migracją lud-ności,

� uczniowie umieją wyjaśnić, skąd się wzięli Polacy w Kazachstanie, � uczniowie umieją wskazać na mapie granicę wschodnią II RP ustaloną w Traktacie Ryskim, � uczniowie umieją poprawnie używać takich pojęć jak: Kresy, Pokój Ryski, repatriacja, � uczniowie umieją analizować tekst źródłowy i odpowiadać na zadane pytania badawcze, � uczniowie potrafią wskazać Pol-rejony.

Metody pracy: � pogadanka z elementami wykładu, � praca z mapą, � praca z tekstem źródłowym, � praca pod kierunkiem, � „Metaplan” (mapa myśli).

Środki dydaktyczneZalecane środki:

� mapy: Rzeczypospolitej od końca XVII w. do początku XX w., skład ilościowy ludności polskiej, � mapa ścienna Rzeczpospolita Polska w latach 1918–1939, � teksty źródłowe: W. Pol, Mohort. Rapsod rycerski z podania (fragmenty); S. Zdziarski, Maurycy Gosław-ski: zarys biograficzno-literacki z portretem M. Gosławskiego (1898), Warszawa, 2009,

� materiały multimedialne zamieszczone na płycie CD..

20


Scenariusz lekcji


iWstęp, faza organizacyjna


iiPrzypomnienie podsta-wowych informacji (re-kapitulacja wtórna)

Mapy. Nauczyciel pokazuje uczniom za pomocą nakładki foliowej lub oddzielnych map zmianę granicy wschodniej Polski od XVII do początku XX w. Mówi jed-nocześnie o okolicznościach, które to powodowały. Nauczyciel pyta uczniów, jakie skutki może rodzić tak częsta i znacząca zmiana granic państwa.Nauczyciel podaje temat i główny cel lekcji, którym jest ukazanie wpływu zmiany granic na życie ludzi, Polaków tam mieszkających.


„Metaplan” (mapa myśli)repatriant.

Nauczyciel zapisuje na środku tablicy słowo repatriant, następnie pro-si uczniów, by zgłaszali swoje skojarzenia z tym słowem („Metaplan”). Na-uczyciel podaje definicję repatriant. To osoba powracająca do kraju po długim pobycie (nie ze swojej winy) na obczyźnie. Od łac. repatriatio – po-wrót do ojczyzny.

iVPrzebieg lekcji (tok lek-cji właściwej)

Wiersz W. Pola Mohort(tekst źródłowy nr 1), mapa.

Kresy.

Traktat Ryski.

Mapa ścienna.

Pol-rejony.

Analiza teksu źró-dłowego 4 i 5.

Nauczyciel przedstawia uczniom fragment wiersza (tekst źródłowy nr 1) W. Pola Mohort, następnie rozdaje uczniom tekst źródłowy nr 3 (gdzie S. Zdziar-ski opisuje tereny dawnych kresów – Podola) wraz z mapą. Prosi uczniów, by zaznaczyli na mapie obszar, o którym jest mowa w tekście i prowadzi krót-ką dyskusję w klasie na temat Kresów.

Nauczyciel opowiada uczniom o Kresach (tekst źródłowy nr 2).

Nauczyciel przytacza uczniom fragment Traktatu Ryskiego i informuje o oko-licznościach jego podpisania. Podaje daty 18 marca 1921 (Traktat Ryski) oraz 15 marca 1923 (uznanie postanowień przez Radę Ambasadorów wykonu-jący artykuł 87 Traktatu Wersalskiego i ostateczne ukształtowanie granic II RP). Pokazuje przebieg granicy na mapie ściennej.Repatriacja Polaków do 1924 roku objęła łącznie około 1,1 mln osób. Nato-miast na terenach na wschód od granicy ustanowionej w Traktacie Ryskim, według szacunków władz polskich, pozostało około 1,5 mln osób narodo-wości polskiej. Oficjalny, znacznie zaniżony spis ludności przeprowadzony przez władze radzieckie w 1926 roku, podawał liczbę Polaków w ZSRR na ok. 800 tysięcy, z czego tylko w Ukraińskiej SRR ok. 500 tys. skupionych w więk-szości w rejonie Żytomierza.

Nauczyciel przytacza uczniom informację na temat tzw. polskich rejonów autonomicznych (Pol-rejony). Mówi o celu powołania, specyfice i charakte-rze tego sowieckiego eksperymentu (zeszyty).

Nauczyciel daje uczniom dwa teksty źródłowe, prosi o zapoznanie się z py-taniami, przeczytanie tekstu.Uczniowie odpowiadają na zadane w tekstach pytania.

Vrekapitulacja pierwot-na. Powtórka najważ-niejszych danych

Mapa (Pol -rejony). Na załączonej mapie (skład ilościowy ludności polskiej) zaznaczają dwa Po-l-rejony. Nauczyciel robi to samo na mapie ściennej.

ViKontrola i ocena

Ocena. Nauczyciel podsumowuje i ocenia pracę uczniów.

ViiPraca domowa

Prośba, by w oparciu o wiedzę podręcznikową, jak i poza podręcznikową, uczniowie zapoznali się z przyczynami oraz głównymi wydarzeniami II woj-ny światowej w Europie Środkowo-Wschodniej (zwracając uwagę na pakt Ribbentrop-Mołotow, agresję Niemiec i ZSRS na Polskę, politykę okupacyj-ną ZSRS, agresję Niemiec na ZSRS).

21

Scenariusze


teksty źródłowe

tekst źródłowy nr 1W. Pol, Mohort. Rapsod rycerski z podania (fragmenty)

…Bo trzeba wiedzieć, choć nie było wojnyPrzecież na kresach rzadki dzień spokojny.Humańskiej rzezi pamięć była świeża,A bojaźń dżumy trzymała żołnierzaI dniem, i nocą na czacie granicznej;Bo potrzeba wielka, a człek nie był liczny.….Tam na dwór jakiś Tatarzy napadliNa nadgraniczu i cerkiew złupili,To znów Kozacy nam tabun ukradli,Czeladź uwiedli i wioskę spalili,Czasem i łotry od multańskiej dziczyWtargnęli, siłą dostawszy języka,Czasem też nasi, tak, na ochotnikaRuszyli sobie na odwet ku Siczy…

Od ujścia Rosi — aż tam gdzie SiniuchaNa pograniczu już do Bohu wpada,Szła linija kresów i ziemia tak głucha,Że tylko czasem pod koniem zagada.

Sześć tam chorągwi pogranicza strzegło,Daleko było od luki do luki,I kilka rzędów mogił stepem biegło,A czort stepowy wyprawiał swe sztuki.

informacja nauczyciela o Kresach do wiersza W. Pol, Mohort. Rapsod rycerski z podania.

Pojęcia „Kresy” po raz pierwszy użył Wincenty Pol (1807–1872) w poemacie Mohort. Rapsod rycerski z poda-nia powstałym w 1854 roku. Kresy to był teren między Dnieprem a Dniestrem, gdzie znajdował się najda-lej na południowy-wschód wysunięty pas placówek wojskowych Rzeczypospolitej, broniących kraju od na-jazdów Tatarów. Było to zgodne z powszechnym ówcześnie rozumieniem terminu. Kresy to obszar – jak z samej nazwy wynika – stanowiący skraj państwa, czyli jego kresy, a dalej rozciąga się nicość, pustka, a nie granica z innym państwem.Ujęcie Wincentego Pola było zgodne z logiką językową, historyczną i geograficzną. Kresami nie nazwał on (Pieśń o ziemi naszej), ani długo jego następcy, przygranicznych fragmentów Wielkiego Księstwa Litew-skiego. Tam bowiem Rzeczpospolita sąsiadowała z Moskwą: granica oddzielała dwa państwa. Natomiast za pasem pomiędzy Dniestrem a Dnieprem rozciągała się ziemia niczyja. Wprawdzie byli pretendenci do niej,

22


ale nikt nie sprawował tam realnej, stałej władzy. Owszem, jakieś granice przebiegały, lecz formalnie dalej były Dzikie Pola. Nie kontrolowane one były efektywnie przez nikogo, na których mieszkali trudni do ujęcia w państwowe karby Kozacy i na które czynili z Krymu wypady Tatarzy. Jeszcze do końca XIX w. rozróżniano Wołyń, Podole i Pokucie i dopiero na wschód od nich była Ukraina. Znajdujemy takie pojmowanie geografii owych obszarów w polskiej literaturze (Kraszewski, Łozińki, Kaczkowski), ale i ukraińskiej (Taras Szewczenko, 1814–1861). Zresztą nazwa „Ukraina” wywodzi się z pojęcia „u skraja”, „u kraja”, czyli od „kresów”, jako ziem położonych na skraju (na kresach) jakiegoś państwa.Na przełomie XIX i XX w. Kresy przesunęły się na zachód. Tak zaczęto nazywać ziemie położone na wschód od Wołynia, Podola i Pokucia oraz Galicji (granica rosyjsko-austriacka przebiegała na Zbruczu, dzieląc Podole na wschodnie, pod władaniem Rosji i zachodnie, pod władaniem Austrii). Po 1918 roku Kresy znów cofnęły się na zachód do wschodniej granicy II RP.

tekst źródłowy nr 2tekst o Kresach

…tam czuje się człowiek swobodnym, wesołym jak leśny ptak, a oko goni ciągle w przestrzeń niezmie-rzoną wonną, świeżą, młodą, co go nowym życiem napoić potrafi, nucąc do ucha tajemniczą pieśń. A pieśń ta prawi bez wytchnienia jakiś dziw nad dziwy. Oto jeden krajobraz. Szmat ziemi na kształt równiny stepowej, bujną trawą pokryty, wśród której pstrzą się polne kwiaty, w dali na wyniosłości widnieje ciemny las. A dołem przewija się modra wstęga rzeki (Środkowy Dniestr), nad którą pochyliły się płaczące wierzby potrząsając srebrzystymi włosy, a dalej tam dalej kilka krzaków głogu i kaliny, a tam przepaścisty jar. Wszędzie uroczysta cisza, ani szmeru liści nie usłyszysz. Wszystko zda się śnić.

Źródło: S. Zdziarski, Maurycy Gosławski: zarys biograficzno-literacki z portretem M. Gosławskiego (1898).

tekst źródłowy nr 3Artykuł w polskojęzycznym piśmie „orka” charakteryzujący stosunek do niepodległej Polski.

Organizacja Polskiego rejonu Kojdanowskiego wskazuje jeszcze raz polskim masom pracującym ZSRS, a tak-że masom pracującym Polski faszystowskiej, Białorusi Zachodniej i Ukrainy Zachodniej, że tylko ZSRS jest ojczyzną wszystkich narodów, a Polska faszystowska jest więzieniem narodów. Wówczas gdy faszyzm pol-ski w barbarzyński sposób tłumi wszelkie objawy walki narodowowyzwoleńczej i przygotowuje się do na-padu na ZSRS – kraj budującego się socjalizmu – władza radziecka organizuje polski rejon narodowościo-wy, opierając się na wspólnej wytężonej pracy narodów ZSRS, na tym ogromnym entuzjazmie, z jakim pol-skie masy pracujące biorą udział w budownictwie socjalizmu”.

Źródło: Nikołaj Iwanow, s. 82.

Zadania:

1. Jak sowiecka propaganda charakteryzuje stosunki polityczne i społeczne panujące w Polsce? Jakich określeń używa w tym celu?

2. W odniesieniu, do jakich ziem używa się w tekście określeń „Białoruś Zachodnia i Ukraina Zachod-nia”? O jakich intencjach państwa sowieckiego wobec Polski to świadczy?

3. Jaki cel miały – twoim zdaniem – władze sowieckie, powołując do życia polski rejon narodowo-ściowy?

4. Zlokalizuj na mapce położenie obu Pol-rejonów.

23

Scenariusze

tekst źródłowy nr 4Wspomnienia świadka stalinowskich represji w Związku Sowieckim w latach 30. Wieś Dubrowka, Ży-tomierszczyzna, lata 30.

Ten Polski marchlewski rejon przetrwał 10 lat do 1935 roku, a wtenczas na pewno dla władzy to już nie spodobało się. Wszystko polskie stało dla nich wrogami, Polacy i wszystko polskie dla nich to było poroże. Rejon skasowali polski i zaczęła się powolna represacja Polaków. Represacja i przesiedlenie do Kazachstanu. A na ten czas, 1936 roku mój ojciec z mamą już żyli tam przy jego rodzicach w Dubrowce on tam pracował też księgowym. Dziadek mój Kwiatkowski został przeznaczony ze swoimi dziećmi które z nim mieszały na wywózkę. Te którzy byli z nim czy blisko jego, wszyscy byli na przesiedlenie wyznaczone. No więc dozwolili im zabrać ze sobą tam niektórą gospodarkę, co u kogo nawet krowę można było brać, coś z mebli. Wzięli mego dziadka z żoną, jego córkę z rodziną - Jadwigę i jeszcze jednego syn mniejszego, mojego ojca z rodziną. To wszystkich ich zabrali i wywieźli do Kazachstanu.

Źródło: Maria Karpińska, Archiwum Historii Mówionej.


Infografiki

Mapa 1.Rozbiory Polski w XVIII w.

Źródło: <https://bnd.ibe.edu.pl/public/files/media/historia/rzeczpospolita-mapa-lepsza.jpg>, [dostęp: 25 marca 2016].

Mapa 2.Skład językowy ludności Polski.

Źródło: <http://www.karty.by/wp-content/uploads/2015/12/polacy-1939.jpg>, [dostęp: 25 marca 2016].

24



temat: Przebieg i konsekwencje ii wojny światowej.

cele ogólne: � uczniowie dowiadują się o okolicznościach związanych z prześladowaniem i eksterminacją Polaków przez okupantów (ZSRS i III Rzeszę),

� uczniowie zaznajamiają się z losami Polaków na terenie ZSRS podczas i po zakończeniu II wojny świa-towej,

� uczniowie dokonują analizy źródeł (tekst).

Wiadomości: � uczeń pamięta takie daty jak: 23 sierpnia 1939, 1 września 1939, 17 września 1939, 28 września 1939, 30 lipca 1941,

� uczeń zna takie pojęcia jak: pakt Ribbentrop-Mołotow, Czwarty rozbiór Polski, ludobójstwo, Katyń, eks-terminacja, GuŁag, NKWD, Jałta,

� uczeń zna takie postacie jak: Władysław Anders, Władysław Sikorski, Iwan Majski, Zygmunt Berling, Janina Zamoyska, Stefan Banach.

Umiejętności: � uczniowie dostrzegają związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy przebiegiem i skutkami II wojny światowej a losami Polaków na Wschodzie,

� uczniowie umieją wskazać miejsca głównych zsyłek Polaków, � uczniowie umieją poprawnie używać takich pojęć jak: pakt Ribbentrop-Mołotow, Czwarty rozbiór Pol-ski, ludobójstwo, Katyń, eksterminacja, GuŁag, NKWD, Jałta,

� uczniowie umieją analizować tekst źródłowy i odpowiadać na zadane pytania badawcze, � uczniowie potrafią wskazać miejsca przetrzymywania i kaźni Polaków na terenie ZSRS.

Metody pracy: � pogadanka z elementami wykładu, � praca z ilustracjami, � praca z mapą, � praca z tekstem źródłowym, � praca pod kierunkiem, � praca z materiałem filmowym.


� mapy: Europa podczas II wojny światowej (1939–1943), Europa podczas II wojny światowej (1943–1945), Europa po zakończeniu II wojny światowej,

� zdjęcia więźniów w GuŁagach, odkrycia masowych grobów w Katyniu, � film w reżyserii Andrzeja Wajdy, Katyń (fragmenty), � karta pracy (krzyżówka),

25

Scenariusze

� teksty źródłowe: „Traktat w sprawie granic i przyjaźni pomiędzy ZSRR i Niemcami z 28 września 1939 roku”, „Układ pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a ZSRR z 30 lipca 1941” (układ Sikorski-Majski),

� piosenka Jacka Kaczmarskiego – Jałta [online], dostępny w Internecie: <https://youtu.be/DCy-x3sKwPKw>, [dostęp: 27 marca 2016],

� biogramy Władysława Andersa, Zygmunta Berlinga, Janiny Zamoyskiej, Stefana Banacha, � prezentacja multimedialna: 17 września 1939 roku Sowiecka okupacja wschodnich obszarów Polski w re-lacjach świadków. Nagranie zrealizowane przez Oddział Biura Edukacji Publicznej IPN w Białymstoku 2009 roku. Bezpłatny dodatek do miesięcznika „Pamięć.pl” – Biuletyn IPN.

� teka edukacyjna: Los Polaków na Wschodzie podczas drugiej wojny światowej. Od pierwszych deporta-cji do repatriacji 1957–1959.

� meldunek naczelnika GuŁagu NKWD o przybyciu na Syberię transportów z deportowaną w lutym 1940 roku ludnością polską z okupowanych przez ZSRR ziem II RP,

� nagranie traktujące o polskich powstaniach narodowych: <https://youtu.be/4eXGDqd4Rjw> [do-stęp: 22 marca 2016],

� materiały multimedialne zamieszczone na płycie CD.

Scenariusz lekcji




iiPrzypomnienie pod-stawowych informacji (rekapitulacja wtór-na)

Sprawdzenie pracy do-mowej.(pakt Ribbentrop- Mo-łotow, agresja Niemiec i ZSRS na Polskę).

Nauczyciel pyta uczniów, czy zapoznali się z przyczynami II wojny świato-wej w Europie Środkowo-Wschodniej (zwracając główną uwagę na pakt Ribbentrop-Mołotow, agresję Niemiec i ZSRS na Polskę, politykę okupa-cyjną ZSRS, agresję Niemiec na ZSRS). Nauczyciel wspólnie z uczniami kreśli mapę wydarzeń na tablicy.


Traktat w sprawie przyjaźni niemiecko-rosyjskiej (mapa, tekst źródłowy nr 1).

Nauczyciel daje uczniom tekst źródłowy 1 (Traktat w sprawie przyjaźni niemiecko-rosyjskiej i aneks do tajnego protokołu), prosi by uczniowie zaznajomili się z pytaniami i tekstem. Następnie uczniowie odpowiada-ją na zadane pytania.

W efekcie w nocy z 28 na 29 września 1939 w Moskwie podpisano „Umo-wę w sprawie granic i przyjaźni” pomiędzy III Rzeszą oraz ZSRS, choć wciąż broniły się odosobnione polskie oddziały. Składał się on z pięciu artyku-łów oraz trzech tajnych protokołów. Pierwszy dotyczył wymiany ludno-ści. Drugi artykuł zmieniał tajny protokół paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia. Stalin zaproponował jego nowelizację określając strefy wpły-wów. Oddał Niemcom ziemie polskie po linię Bugu, a w zamian zabrał sobie Litwę. Trzeci stwierdzał, że obie strony nie będą tolerować żadnej polskiej agitacji i będą wzajemnie się wspierać w jej zwalczaniu. Szcze-gółowy opis przebiegu nowej granicy ujęto w „Protokole uzupełniającym w sprawie wytyczenia granicy między ZSRR a Niemcami” podpisanym 4 października 1939 w Moskwie. Linia przebiegała wzdłuż linii rzek Narew, Wisła, San. Pod panowaniem sowieckim znalazło się 51,6% powierzchni Polski oraz ponad 13 milionów obywateli. Nauczyciel na mapie ściennej pokazuje granicę z 28 września 1939.Nauczyciel informuje, że po obu stronach Bugu nastał czas okupacji oraz podaje główny cel lekcji, którym jest przedstawienie sytuacji Polaków w czasie II wojny światowej na terenach ZSRS.

26



Prezentacja materiału filmowego IPN (rela-cje świadków).

Początek okupacji so-wieckiej (pięć katego-rii deportowanych).

GuŁagi.

„Cztery wielkie wy-wózki”. Mapa Miej-sca osiedlenia i obo-zy pracy Polaków de-portowanych do ZSRR (1939–1943 r.).

Katyń. Metaplan.

Film.

Mapa Obozy NKWD dla jeńców polskich w ZSRR.

22 czerwca 1941.

Układ Sikorski-Majski.

Armia Berlinga, Armia Andersa.

Konferencja Wielkiej Trójki w Teheranie i Jałcie.

Biogramy Janiny Za-moyskiej i Stefana Ba-nacha.

Nauczyciel prezentuje uczniom fragment materiału filmowego: 17 wrze-śnia 1939 r. Sowiecka okupacja wschodnich obszarów Polski w relacjach świadków. Nauczyciel informuje uczniów, że zgodnie z dekretem nakazującym zwe-ryfikowanie całej ludności wcielonego terytorium pod kątem osób „nie-pożądanych” oraz fizyczne usunięcie tych niechcianych, ofiary dzieliły się na pięć głównych kategorii (tekst źródłowy nr 4).

Nauczyciel daje uczniom tekst źródłowy fragment wspomnień Inny świat. Zapiski sowieckie, G. Herlinga-Grudzińskiego lub inny z ukazujący rela-cje z życia i śmierci w Gułagu. Nauczyciel prezentuje pytania, prosi o za-znajomienie się z tekstem, następnie uczniowie odpowiadają na pytania postawione w materiale. Nauczyciel może wzbogacić przekaz pokazując zdjęcia więźniów w GuŁagach.

Uczniowie zaznaczają na mapie rejony, w których przebywali na zesłaniu deportowani Polacy (materiały multimedialne zamieszczone na płycie CD).Nauczyciel informuje uczniów o czterech wielkich wywózkach Polaków na Wschód. Uczniowie na podstawie mapy określają czas i miejsce wy-wózki Polaków.Uczniowie zaznajamiają się z pytaniami i tekstem (tekst źródłowy nr 3), następnie wykonują polecenia i odpowiadają na pytania do tekstu.

Nauczyciel kreśli na środku tablicy słowo KATYŃ i prosi uczniów by na podstawie tekstów wcześniejszych oraz wiedzy własnej dopisywali własne skojarzenia. Na koniec nauczyciel może pokazać materiał filmowy: kroni-ki filmowe z odkrycia grobów lub fragment filmu Andrzeja Wajdy Katyń.

Uczniowie na mapie pokazują i zaznaczają miejsca egzekucji oraz obozy specjalne NKWD (mają je do siebie przyporządkować).

Nauczyciel powracając do zadanej pracy domowej (rekapitulacja wtór-na) pyta uczniów o datę agresji III Rzeszy na ZSRS, rozmawia z uczniami na temat konsekwencji tego wydarzenia (operacja „Barbarossa”) dla Po-laków, którzy znajdowali się na terenie ZSRS.

Nauczyciel przytacza uczniom fragment układu Sikorski-Majski z 30 lip-ca 1941.Nauczyciel pokazuje uczniom na mapie kierunki napływania i miejsca koncentracji Polaków po tzw. amnestii w sierpniu 1941 roku.Można wykorzystać wiadomości i fotografię z rozdziału „Konsekwencje operacji Barbarossa” w książce N. Daviesa, Szlak Nadziei. Armia Andersa. Marsz przez trzy kontynenty, Warszawa, 2015, s. 48–91.Krótka informacja nauczyciela na temat dwóch różnych dróg Polaków ku Polsce. Lenino – Monte Cassino.

Nauczyciel mówi o konferencji Wielkiej Trójki w Teheranie i Jałcie. Na-uczyciel pokazuje uczniom mapę Europy ze strefami wpływów ustalo-ną w Jałcie. Nauczyciel puszcza uczniom piosenkę J. Kaczmarskiego Jał-ta i prosi o słowa refleksji uczniów. Nauczyciel daje uczniom dwa biogra-my: Janiny Zamoyskiej oraz Stefana Banacha. Postacie te są przykładem osób, które pomimo zmiany granic pozostają, pracują i realizują swoją posługę poza krajem.

Vrekapitulacja pier-wotna. Powtórka naj-ważniejszych treści

Ułożenie pytań do ha-seł krzyżówki.

Nauczyciel daje uczniom krzyżówkę i prosi, by sami ułożyli pytania do haseł (Infografika Krzyżówka).

ViKontrola i ocena


ViiPraca domowa

Akcja „Wisła”. Nauczyciel prosi uczniów, by wyjaśnili w zeszytach przedmiotowych po-jęcie Akcja „Wisła”.

27

Scenariusze


1. teksty źródłowe


1939 wrzesień 28, Moskwatraktat w sprawie granic i przyjaźni pomiędzy ZSrr i Niemcami z 28 września 1939 r.

Rząd Rzeszy Niemieckiej i Rząd ZSRR, po rozpadzie dotychczasowego państwa polskiego, uważają wyłącz-nie za swoje zadanie stworzyć ponownie spokój i porządek, a żyjącym tam narodom zapewnić odpowia-dające ich narodowym właściwościom pokojowe współistnienie. W tym celu uzgodniono, co następuje:Artykuł 1. Rząd Rzeszy Niemieckiej i Rząd ZSRR ustalają jako granicę wzajemnych interesów państwowych na obszarze dotychczasowego państwa polskiego linię, która powinna być bliżej opisana w protokole uzupełniającym.Artykuł 2. Obie strony uznają określoną w Artykule 1 granicę wzajemnych interesów państwowych jako ostateczną i oddalą wszelką ingerencję mocarstw trzecich w tę regulację.Artykuł 3.Niezbędny nowy porządek państwowy przejmie na terenach na zachód od podanej w Artykule 1 linii Rząd Rzeszy Niemieckiej, na terenach na wschód od tej linii Rząd ZSRR.Artykuł 4.Rząd Rzeszy Niemieckiej i Rząd ZSRR uważają przyszły porządek za pewny fundament postępującego roz-woju przyjacielskich stosunków pomiędzy narodami.Artykuł 5.Umowa ta będzie ratyfikowana, a akty ratyfikacji zostaną możliwie najszybciej wymienione w Berlinie. Umo-wa nabierze mocy w momencie jej podpisania.Sporządzono w dwóch oryginałach, w języku niemieckim i rosyjskim.Za rząd Rzeszy Niemieckiej J.J. RibbentropZa rząd ZSRR W. Mołotow

Źródło: Wiek XX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenart, Warszawa, 1998.

Zadania:

1. Jak w tekście zostało określone państwo polskie?

2. Czy traktat dopuszczał ewentualne zmiany spowodowane przez państwa trzecie?

3. Gdzie przebiegała granica między umawiającymi się państwami?


Kiedy wybuchła wojna, rozpętało się piekło. Mój ojciec, oficer rezerwy wrócił do domu [po kampanii wrześniowej], ale odkrył, że NKWD szuka oficerów i innych przedstawicieli inteligencji, więc natych-miast się ukrył.(...) Moja matka wróciła do pracy jako nauczycielka, żeby utrzymać rodzinę.

28


W lutym i marcu 1940 roku była kilkakrotnie przesłuchiwana przez NKWD, zarówno na temat swojej pracy nauczycielskiej, jak i miejsca pobytu ojca. W marcu NKWD orzekło, że nie może nauczać, i stra-ciła posadę.

13 kwietnia 1940 roku rozpoczęła się druga fala masowych deportacji. Agencji NKWD przyszli z same-go rana [odczytali] wyrok skazującynas na deportację w głąb Rosji i dali nam 30 minut na spakowa-nie najpotrzebniejszych rzeczy i prowiantu na czterotygodniową podróż. Wszyscy mieszkańcy nasze-go domu zostali aresztowani:moja matka z moją siostrą Krysią, jej najstarsza siostra i ich rodzice (...) Zaprowadzono ich do wozów bydlęcych. Gdy mój ojciec dowiedział się o ich aresztowaniu oddał się w ręce NKWD, mając nadziej, że pozwolą mu dołączyć do rodziny na wygnaniu. Ale to ostatnia pew-na informacja na jego temat, jaką mieliśmy, dopóki [w wiele lat później] nie znaleźliśmy jego nazwi-ska na liście oficerów zamordowanych przez NKWD strzałem w głowę [w Katyniu] (...)

Po trwającej dwa czy trzy tygodnie podróży (...) wysiedli z pociągu razem z ięcioma innymi rodzinami w miejscowości Martuk w obwodzie aktubińskim w Kazachstanie. Stamtąd szli pieszo 7 km do małej wioski Nagorny. Od razu skierowano ich do pracy w polu, ponieważ był to kołcho, czyli państwowe go-spodarstwo rolne należące do państwa. Na początku przydzielono im chatę pasterza (...), ponieważ latem wypasał on owce na stepie. Potem przenieśli się do chaty wieśniaka, którego deportowano jesz-cze dalej w głąb Rosji. (...) W kołchozie wszyscy musieli pracować.

Źródło: Jurek Biegus, Siberian Baby, [w:] N. Davis, Szlak Nadziei, Warszawa, 2013, s. 32–33.

Zadania:

1. Scharakteryzuj działania NKWD wobec Polaków?

2. Kogo najczęściej obejmowały represje NKWD?

3. Czym w kołchozie zajmowali się więźniowie?

tekst źródłowy nr 3raport o osiedlaniu przesiedleńców z polskich Kresów Wschodnich w Kazachstanie.

Śc[iśle] tajne Memorandum nr 10591 Z Ałma-Aty GEU -1. NASIEDKIN 33794[W] miesiącach kwiecień-czerwiec 1940 roku osiedlono [w] Kazachstanie 60 182 osoby, [w] tym [w] obwo-dzie pół- nocno-kazachstańskim - 20 064, kustanajskim - 8092, ałma- ackim - 6934, semipalatyńskim - 7644, pawlodarskim - 11411, akmolińskim - 6055. Wymienioną liczbę [osób] rozmieszczono: [w] kołchozach - 36 639, sowchozach - 15 923, [w] przedsiębiorstwach [i na] budowach - 7630. Wśród wysiedlonych jest oko-ło 50% dzieci [i] starców, 20% dorosłych mężczyzn, reszta to kobiety. Zatrudnienie takiej grupy jest spra-wą nadzwyczaj trudną: część zatrudniono [w] sowchozach, spółdzielniach rzemieślniczo-przemysłowych, główną część osiedlono [w] kołchozach, gdzie do tej pory pozostaje bez pracy. [W] poszczególnych rejo-nach mają miejsce przypadki, kiedy wysiedleni zbierają się grupami [w] kołchozach, przychodzą [do] RO NKWD [i] żądają pracy. Coraz częstsze są ucieczki. [O] wspomnianych wyżej rozmowach informowaliśmy Was w swoim czasie. Prosimy o jak najszybsze rozwiązanie problemów przedstawionych [w] naszym rapor-cie nr 291646 [z] 26 maja.BOLSZUNOW

Źródło: Deportacje obywateli Polski, s. 561.

29

Scenariusze

Zadania:

1. Zlokalizuj na mapie rejony, w których przebywali na zesłaniu deportowani Polacy. Jakie panowa-ły tam warunki geograficzne (klimat, ziemia)?

2. W jakiego typu gospodarstwach lub przedsiębiorstwach umieszczono zesłańców?

3. W jaki sposób sowieckie władze zamierzały zorganizować życie i zapewnić środki utrzymania ze-słanych?

4. Jakie zachowania Polaków budziły niepokój władz?

tekst źródłowy nr 4Pięć głównych kategorii, na które, zgodnie z dekretem nakazującym zweryfikowanie całej ludności wcielonego terytorium pod kątem osób „niepożądanych” oraz fizyczne usunięcie tych niechcianych, dzieliły się ofiary NKWD:

Pierwsza to tzw. nielegalni emigranci, a więc uciekinierzy przekroczyli zachodnią granicę ZSRS we wrze-śniu i październiku 1939 r. uchodząc przed Niemcami. Wielu z nich było Żydami i większość z nich do-stała się do ZSRS bez należytych pozwoleń czy dokumentów. Co, którzy skłonni byli pracować dla no-wych komunistycznych instytucji, otrzymywali zgodę na pobyt. Na ogół jednak bezceremonialnie wy-syłano ich do odległych miejsc na Uralu lub w Azji Środkowej, często bez żadnych środków utrzymania. (...) Drugą kategorię stanowili jeńcy wojenni. Pod koniec kampanii wrześniowej 1939 r. w niewoli so-wieckiej znajdowało się około 250 tys. polskich żołnierzy. Wielu z nich zostało schwytanych, gdy próbo-wali przekroczyć południową granice kraju i przedostać się do Rumunii lub na Węgry. Internowano ich w różnych częściach zachodniego ZSRS. Około 22 tys. Oficerów oddzielono od szeregowych żołnierzy i wysłano do specjalnych obozów w Kozielsku i Ostaszkowie w Rosji oraz w Starobielsku na Ukrainie. (...) Trzecią kategorią według reżimu sowieckiego byli „społeczni przestępcy”. Grupa liczyła około 400 tys. i składała się z obywateli polskich, którzy według wszelkich normalnych standardów byli niewin-ni. Ich aresztowanie nastąpiło tylko dlatego, że przynależeli do grup wrogo nastawionych do NKWD (NKWD ZSRS – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRS). Zaliczano do tego grona wszystkich pracowników sektora publicznego, od urzędników, policjantów, nauczycieli, kolejarzy, poprzez poli-tyków, prawników, inżynierów, lekarzy i naukowców. (…) Większość stawała przed sądem, oskarżo-na o wyimaginowane przewinienia i w parę minut dostawali drakońskie wyroki 10, 15 lub 25 lat cięż-kich robót. Bez dania im możliwości obrony, wywożono ich do gułagów za kołem podbiegunowym. W tamtym okresie sowieckie prawo cywilne nie przewidywało kary śmierci. Ale ponieważ średnia dłu-gość życia w gułagu nie przekraczała jednej zimy, wszyscy wiedzieli, że niewielu wróci ze „spotkania z Wielkim Białym Niedźwiedziem”. (...) Czwartą kategorię deportowanych stanowili członkowie rodzi-ny ludzie bliscy skazanym przez sądy. Nie popełnili oni żadnego wykroczenia (nawet według sowiec-kiego prawa), zostali jednak uznawani za winnych ze względu na więzi łączące ich ze skazanymi de-portowani zarządzeniem administracyjnym do republik Azji Środkowej. Nigdy ich nie policzono, ale było ich z pewnością kilkanaście razy więcej niż samych skazanych (trzecia kategoria). Rodzina ofice-ra wojskowego znajdowała się wysoko na liście NKWD. (...)

Piątą, znacznie mniej liczną kategorię stanowili tzw. Przypadkowi. NKWD pojawiło się we wschodniej Polsce ze spisami zawierającymi tysiące nazwisk i adresów ludzi przeznaczonych do aresztowania. Gdy zjawiali się w środku nocy, łomocząc do drzwi, zanim kazali się pakować odczytywali na głos nazwi-

30


ska. Tyle że spisy, przygotowywane ewidentnie całymi latami, były często niekatulane lub niedokładne, a enkawudziści, którzy mieli obowiązek aresztować konkretną liczbę osób, niechętnie wracali ,nie wy-pełniwszy zadania. By wszystko się zgadzało, nierzadko wyłapywali przypadkowych ludzi z ulicy. (…)

Źródło: N. Davies, Szlak Nadziei. Armia Andersa. Marsz przez trzy kontynenty, Warszawa, 2015, s. 26–34.

tekst źródłowy nr 5Układ pomiędzy rzecząpospolitą Polską, a ZSrr z 30 lipca 1941 (układ Sikorski-Majski).

Rząd Rzeczypospolitej Polskiej i rząd Związku Socjalistycznych Republik Rad zawarły niniejszy układ i po-stanawiają, co następuje:Art. 1Rząd Związku Socjalistycznych Republik Rad uznaje, ze traktaty sowiecko-niemieckie z 1939 roku, doty-czące zmian terytorialnych w Polsce, utraciły swoją moc. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej oświadcza, ze Pol-ska nie jest związana z jakimkolwiek trzecim państwem żadnym układem zwróconym przeciwko Związko-wi Socjalistycznych Republik Rad.Art. 2Stosunki dyplomatyczne między obu rządami będą przywrócone po podpisaniu niniejszego układu i na-stąpi niezwłocznie wymiana ambasadorów.Art. 3Oba rządy zobowiązują się wzajemnie do udzielenia sobie wszelkiego rodzaju pomocy i poparcia w obec-nej wojnie przeciwko hitlerowskim Niemcom.Art. 4Rząd Związku Socjalistycznych Republik Rad oświadcza swą zgodę na tworzenie na terytorium Związku So-cjalistycznych Republik Rad Armii Polskiej, której dowódca będzie mianowany przez Rząd Rzeczypospoli-tej Polskiej w porozumieniu z rządem Związku Socjalistycznych Republik Rad. Armia Polska na terytorium Związku Socjalistycznych Republik rad będzie podlegać w sprawach operacyjnych Naczelnemu Dowódz-twu Związku Socjalistycznych Republik Rad, w skład którego będzie się znajdować przedstawiciel Armii Pol-skiej. Wszystkie szczegóły dotyczące organizacji dowództwa i użycia Armii będą ustalone dalszym układem.Art. 5Układ niniejszy wchodzi w życie natychmiast po jego podpisaniu i nie podlega ratyfikacji. Układ niniejszy spo-rządzony jest w dwóch egzemplarzach, każdy w języku polskim i rosyjskim. Oba teksty mają jednakową moc.

Do układu zostały dołączone dwa tajne protokoły o następującej treści:Protokół i 1. Różne roszczenia o charakterze tak publicznym, jak prywatnym będą rozpatrywane w dalszych

rokowaniach między obu rządami.

2. Protokół niniejszy wchodzi w życie równocześnie z układem z 30 lipca 1941 roku.

Protokół ii 1. Z chwilą przywrócenia stosunków dyplomatycznych rząd Związku Socjalistycznych Republik Rad

udzieli amnestii wszystkim obywatelom polskim, którzy są obecnie pozbawieni swobody na te-rytorium Związku Socjalistycznych Republik Rad bądź jako jeńcy wojenni, bądź z innych odpo-wiednich powodów.

2. Protokół niniejszy wchodzi w życie równocześnie z układem z 30 lipca 1941 roku.

31

Scenariusze

/-/ Władysław Sikorski/-/ Iwan Majski

Źródło: Wiek XX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenart, Warszawa, 1998.

2. infografika

Krzyżówka

M A J S K IA N D E R S

K O Z I E L S KJ A Ł T A

B A N A C HH I T L E R

Z A M O Y S K AM O Ł O T O W

G U Ł A GN K W D


1. Traktat w sprawie granic i przyjaźni pomiędzy ZSRR i Niemcami z 28 września 1939 z podpisami Stalina i Ribbentropa.

Źródło: <http://www.deathcamps.org/occupation/pic/molotovmap.jpg>, [dostęp: 27 marca 2016].

2. Mapa nr 1. Miejsca osiedlenia i obozy pracy Polaków deportowanych do ZSRR (1939–1943 rok).

Źródło: wydawnictwo Demart.

3. Mapa nr 2. Obozy NKWD dla jeńców polskich w ZSRR (IX 1939–1941 rok).

Źródło: wydawnictwo Demart.

32



temat: odrodzenie.

cele ogólne: � uczniowie dowiadują się ogólnie o działalności Polaków poza granicami kraju, dowiadują się o sza-cunkowej liczbie Polaków za granicami, rozróżniają kogo dotyczy termin Polonia, a kogo Polacy na Wschodzie,

� uczniowie zaznajamiają się z losami Polaków na terenie ZSRS po II wojnie światowej, � uczniowie dowiadują się, że po 1989 roku niepodległa Rzeczpospolita odnowiła stosunki z Polakami na Wschodzie,

� uczniowie rozumieją, że Polacy na Wschodzie włączają się w życie swoich państw, ale czują się Pola-kami i nie musi to stanowić przeszkody,

� uczniowie rozumieją, że Polacy na Wschodzie odegrali ważną rolę w pielęgnowaniu pamiątek polskiej kultury, np. Cmentarza Łyczakowskiego i Orląt we Lwowie, nawet w warunkach, gdy byli prześlado-wani za narodowość w czasach ZSRS,

� uczniowie dokonują analizy źródeł (tekst, infografika).

Wiadomości: � o uczeń pamięta datę: grudzień 1991, � o uczniowie potrafią wskazać państwa na Wschodzie ze skupiskami Polaków, � o uczeń zna takie pojęcia jak: Polacy na Wschodzie, Polonia, Karta Polaka, Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, Akcja Wyborcza Polaków na Litwie (AWPL),

� o uczeń zna takie postacie jak: A. Borys, J. Niewierowicz, W. Kuczyński, W. Tomaszewski.

Umiejętności: � uczniowie dostrzegają związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy źródłem statystycznym a wyda-rzeniami historycznymi,

� uczniowie umieją analizować materiał statystyczny, � uczniowie umieją poprawnie używać takich pojęć jak: Polacy na Wschodzie, Polonia, Karta Polaka, Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, Akcja Wyborcza Polaków na Litwie (AWPL),

� uczniowie umieją analizować tekst źródłowy i odpowiadać na zadane pytania badawcze, � uczniowie rozumieją znaczenie kultury dawnych Kresów we współczesnej Polsce.

Metody pracy: � pogadanka z elementami wykładu, � praca z ilustracjami, � praca z mapą, � praca z tekstem źródłowym, � praca pod kierunkiem, � praca z materiałem filmowym, � praca ze źródłem statystycznym.

33

Scenariusze


� mapa ścienna: Polska po zakończeniu II wojny światowej, Upadek ZSRR, � materiał statystyczny CBOS z 2012 roku: <www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_050_12.PDF>, [do-stęp: 27 marca 2016],

� materiał źródłowy: Dz.U. 2007 nr 180 poz. 1280, Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o Karcie Polaka [online], dostępny w Internecie: <http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20071801280>, [dostęp: 28 marca 2016],

� infografika, � teka edukacyjna: Polacy we współczesnej Litwie, Białorusi, Ukrainie i w Kazachstanie, � materiał filmowy: Rozmowa z Waldemarem Tomaszewskim, przewodniczącym AWPL www.wilnoteka.lt [online], dostępny w Internecie: <https://youtu.be/Ja-n3k7aTI8>, [dostęp: 28 marca 2016].

Scenariusz lekcji




iiPrzypomnienie pod-stawowych informacji (rekapitulacja wtór-na)

Sprawdzenie pracy domowej.Akcja „Wisła”,mapa.

Nauczyciel pyta uczniów, czy wyjaśnili pojęcie Akcja „Wisła”. Nauczyciel przy pomocy uczniów kreśli główne założenia Akcji „Wisła” (walka z UPA, akcja przesiedleńcza) oraz pokazuje na mapie (Polska po zakończeniu II wojny światowej) ziemie objęte tymi działaniami. Nauczyciel, przy pomocy uczniów, pokazuje na mapie, gdzie dzisiaj żyją Polacy na Wschodzie. Nauczyciel pokazuje uczniom dane statystyczne CBOS z 2012 roku i prosi, by porównali zebrane przez siebie informacje z danymi (odsetki badanych deklarujących posiadanie przodków urodzonych na Kresach Wschodnich). Podkreślić, jak wiele osób z powodów rodzinnych i sentymentalnych odczu-wa związek z dawnymi ziemiami wschodnimi Rzeczpospolitej.


Upadek ZSRS. Nauczyciel kreśli uczniom sytuacje ZSRS w ostatnich latach jego istnienia. Mówi o „pierestrojce”, M. Gorbaczowie, podaje datę 26 grudnia 1991. Daje uczniom materiał ikonograficzny nr 1 i prosi o analizę rysunku.

34



Mapa Polonia na świecie (materiały dydaktyczne).

Władysław Bełza.

Karta Polaka.

Analiza tekstu źró-dłowego.

Polscy działacze w krajach byłego ZSRS.

Analiza tekstu źró-dłowego.

Nauczyciel podaje uczniom cel lekcji, którym jest ukazanie działalności Polaków poza granicami kraju. Nauczyciel prosi uczniów, by wyjaśnili słowo Polonia, następnie daje uczniom mapę: Polonia na świecie (dobrowolny lub z innych przyczyn wyjazd do państw, gdzie historycznie Polacy nie miesz-kali) oraz Polacy na Wschodzie (nigdzie nie wyjeżdżali, zostali na swojej ojcowiźnie) i prosi, by wymienili, w jakich krajach byłego ZSRS mieszka duża liczba Polaków oraz w jakich miastach. Nauczyciel pyta uczniów o powód (rekapitulacja materiału z wcześniejszych lekcji).

Nauczyciel pyta uczniów o wierszyk Kto ty jesteś? Polak mały wydany w 1900 roku pt. Wyznanie wiary dziecięcia polskiego w zbiorze wierszy Katechizm polskiego dziecka. Nauczyciel mówi o życiu i działalności Władysława Bełzy, wielkim piewcy polskości.

Nauczyciel mówi o okolicznościach uchwalenia w 2007 roku ustawy o Kar-cie Polaka. Nauczyciel daje uczniom tekst ustawy (fragmenty) o Karcie Polaka i prosi, by zaznajomili się z pytaniami oraz samym tekstem ustawy (fragmenty).

Nauczyciel przedstawia uczniom biografie A. Borys, była przewodnicząca Związku Polaków na Białorusi, W. Tomaszewskiego, Akcja Wyborcza Polaków na Litwie (AWPL). Można pokazać fragment materiały filmowego: Rozmowa z Waldemarem Tomaszewskim, przewodniczącym AWPL www.wilnoteka.lt. . Nauczyciel prezentuje postawy Władysława Kuczyńskiego, który zdecydował się pójść na wojnę w Donbasie, ale czuje się Polakiem oraz Jarosława Nie-wierowicza, litewskiego Polaka, który był ministrem energii w rządzie Litwy.

Nauczyciel daje uczniom tekst źródłowy nr 2 (materiały dydaktyczne), prosi o zapoznanie się z pytaniami do artykułu i samym artykułem (fragment). Nauczyciel prosi o odpowiedź, dyskusja na forum klasy na temat artykułu.

Vrekapitulacja pier-wotna. Powtórka naj-ważniejszych treści

Teleturniej Milionerzy.

Nauczyciel w formie teleturnieju Milionerzy sprawdza najważniejsze treści. Nauczyciel zapisuje pytanie na tablicy, następnie poniżej cztery możliwości a, b, c, d.

ViKontrola i ocena


ViiPraca domowa

Nawiązanie kontak-tu, współpracy.

Nauczyciel prosi uczniów, by indywidualnie bądź całą klasą wyszukali przez Internet swoich rówieśników, młodych Polaków w krajach byłego ZSRS i na-wiązali z nimi kontakt. Można do tego wykorzystać sieci społecznościowe (Facebook, Twitter).Nauczyciel proponuje uczniom, by zaplanowali jakąś wspólną akcję z Polaka-mi ze Wschodu, lub akcję pomocy dla nich (polskich żołnierzy na Wschodzie, kombatantów, uczniów).

35

Scenariusze


teksty źródłowe

tekst źródłowy nr 1tekst ustawy o Karcie Polaka (fragmenty).

Dz.U. 2007 Nr 180 poz. 1280 UStAWA

z dnia 7 września 2007 r. o Karcie Polakarealizując postanowienia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie udzielania pomocy Polakom za-mieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym, wypełniając moralny obowiązek wobec Polaków na Wschodzie, którzy na skutek zmiennych losów naszej Ojczyzny utracili obywatelstwo polskie,spełniając oczekiwania tych, którzy polskimi obywatelami nigdy wcześniej nie byli, lecz ze względu na swo-je poczucie tożsamości narodowej pragną uzyskać potwierdzenie przynależności do Narodu Polskiego,w celu wzmocnienia więzi łączących Polaków na Wschodzie z Macierzą oraz wspierając ich starania o za-chowanie języka polskiego oraz kultywowanie tradycji narodowej, postanawia się,co następuje:

rozdział 1Przepisy ogólne

Art. 1.Ustawa określa uprawnienia osoby, której przyznano Kartę Polaka, zwanej dalej „posiadaczem Karty Pola-ka”, zasady przyznawania, utraty ważności i unieważniania Karty Polaka oraz właściwość i tryb postępowa-nia organów w tych sprawach.Art. 2. 1. Karta Polaka może być przyznana osobie, która deklaruje przynależność do Narodu Polskiego i spełni łącznie następujące warunki: 1) wykaże swój związek z polskością przez przynajmniej podstawową znajomość języka polskiego, który uważa za język ojczysty, oraz znajomość i kultywowanie polskich trady-cji i zwyczajów;2) w obecności konsula Rzeczypospolitej Polskiej, zwanego dalej „konsulem”, lub upoważnionego pracowni-ka organizacji, o której mowa w art. 15 ust. 1, złoży pisemną deklarację przynależności do Narodu Polskiego;3) wykaże, że jest narodowości polskiej lub posiadała obywatelstwo polskie, lub co najmniej jedno z jej rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków było narodowości polskiej lub posiadało obywatelstwo polskie, albo przedstawi zaświadczenie organizacji polskiej lub polonijnej działającej na terenie jednego z państw, o których mowa w ust. 2, potwierdzające aktywne zaangażowanie w działalność na rzecz języka i kultury polskiej lub polskiej mniejszości narodowej przez okres co najmniej ostatnich trzech lat.2. Karta Polaka może być przyznana wyłącznie osobie posiadającej w dniu złożenia wniosku o wydanie Karty Polaka obywatelstwo Republiki Armenii, Republiki Azerbejdżańskiej, Republiki Białoruś, Republiki Estońskiej, Gruzji, Republiki Kazachstanu, Republiki Kirgiskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Mołdowy, Federacji Rosyjskiej, Republiki Tadżykistanu, Turkmenistanu, Ukrainy lub Republiki Uzbekistanu albo posiadającej w jednym z tych państw status bezpaństwowca. (...)

Art. 3. 1. Karta Polaka jest dokumentem potwierdzającym przynależność do Narodu Polskiego.2. Karta Polaka poświadcza uprawnienia wynikające z niniejszej ustawy. (...)

36


rozdział 2Uprawnienia posiadacza Karty Polaka

Art. 5. 1. Posiadacz Karty Polaka może ubiegać się o zwolnienie z opłaty za przyjęcie i rozpatrzenie wnio-sku o wydanie wizy krajowej w celu korzystania z uprawnień wynikających z posiadania Karty Polaka lub o refundację tej opłaty.2. Refundacja, o której mowa w ust. 1, jest finansowana z budżetu państwa z części, której dysponentem jest minister właściwy do spraw zagranicznych.3. Refundacja, o której mowa w ust. 1, jest dokonywana za pośrednictwem właściwego konsula. Art. 6. 1. Posiadacz Karty Polaka ma prawo do:1) zwolnienia z obowiązku posiadania zezwolenia na pracę na zasadach określonych w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2013 r. poz. 674, z późn. zm.2));2) podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej na takich samychzasadach jak obywatele polscy na zasadach określonych w ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie dzia-łalności gospodarczej (Dz. U. z 2013 r. poz. 672, z późn. zm.3));3) podejmowania i odbywania studiów, studiów doktoranckich oraz innych form kształcenia, a także uczest-niczenia w badaniach naukowych i pracach rozwojowych na zasadach określonych w ustawie z dnia 27 lip-ca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. z 2012 r. poz. 572, z późn. zm.4)); (...)

Źródło: Dz.U. 2007 nr 180 poz. 1280, Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o Karcie Polaka.

Zadania:

Pytania do Karty Polaka:

1. W jakim celu została wydana Karta Polaka?

2. Co stwierdza Karta Polaka?

3. Kto może otrzymać Kartę Polaka?

4. Do czego uprawnia posiadanie Karty Polaka?

tekst źródłowy nr 2ewa Wołkanowska-Kołodziej, Polska wobec Litwy. Niech Wielki Brat nie tupie nogą, („Gazeta Wyborcza” 2015, nr 9)

Polacy na Litwie głosują albo „na swoich”, albo „na złość Litwinom”. Z wileńskim publicystą Aleksandrem Radczenką rozmawia Ewa Wołkanowska-KołodziejNieoficjalny hymn mniejszości polskiej na Litwie to (na melodię disco polo): „My, Polacy z Wileńsz-czyzny,/ Nas niemało tutaj jest,/ Nie żyjemy na obczyźnie,/ Tu ojczyzna nasza jest!”. Niemało, czyli 200 tys. - 6,6 proc. obywateli niespełna 3-milionowej Litwy. Polacy mieszkają głównie w rejonach wileń-skim i solecznickim, w samym Wilnie co piąta osoba jest narodowości polskiej. Większość dzieci cho-dzi do jednej z 55 polskich lub 28 mieszanych (polsko-rosyjskich, polsko-litewskich lub polsko-rosyj-sko-litewskich) szkół. Prawie w każdym kościele na Wileńszczyźnie są msze odprawiane po polsku. Od odzyskania przez Litwę niepodległości w 1990 r. Polacy zmagają się z czterema głównymi problemami. Zwrot ziemi. Największe problemy z jej odzyskaniem mają ci, których działki leżą na najbardziej atrak-cyjnych terenach. Kiedy w 1997 r. rząd zezwolił na „przenoszenie” prawa do odzyskanej ziemi z jednych miejscowości do drugich (np. hektar lasu w środku kraju można zamienić na hektar nad jeziorem nie-daleko stolicy), w Wilnie i na Wileńszczyźnie brak działek dla prawowitych właścicieli, głównie Polaków.

37

Scenariusze

Pisownia nazwisk. W 1998 r. Polak Michal Klečkovski zwrócił się do władz litewskich, by w oficjalnych do-kumentach mógł być Michałem Kleczkowskim. Sąd Konstytucyjny orzekł, że imiona i nazwiska obywateli litewskich mają być pisane tylko literami litewskiego alfabetu, a w nim nie ma takich liter jak „ł” czy „w”. Tabliczki. 11 lat później litewski NSA nakazał zdjęcie tabliczek z polskimi nazwami ulic w rejonach zamieszka-nych w większości przez Polaków. Samorządy nie stosują się do tego nakazu, za co zostają ukarane mandatami.Szkoły. Gorąco robi się na Litwie w 2011 r., kiedy litewski parlament uchwala nowelizację ustawy o oświa-cie, która m.in. wprowadza dla uczniów szkół polskich i litewskich ujednolicony egzamin z litewskiego. Na nadrobienie dziesięciu lat różnic programowych polscy uczniowie mają dwa lata. Trwają strajki uczniów, rodziców i nauczycieli. Na ulice wychodzą z transparentami: „Zostawcie nasze szkoły w spokoju” i „NIE dla przymusowej asymilacji”.O respektowanie praw mniejszości polskiej od 1995 r. zabiega Akcja Wyborcza Polaków na Litwie, której liderem jest dziś Waldemar Tomaszewski. O tym, dlaczego Polacy na Litwie od 25 lat walczą bez powodze-nia o to samo, opowiada urodzony w 1975 r. Aleksander Radczenko - prawnik, publicysta, autor bloga „Inna Wileńszczyzna jest możliwa”. (…)

Źródło: Ewa Wołkanowska-Kołodziej, Polska wobec Litwy. Niech Wielki Brat nie tupie nogą [online], „Gazeta Wyborcza”, 2015, nr 9, dostępny w Internecie: <http://wyborcza.pl/magazyn/1,143014,17229616,Polska_wobec_Litwy__Niech_Wielki_Brat_nie_tupie_

noga.html>, [dostęp: 28 marca 2016].

Zadania:

Pytania do tekstu:

1. Z jakimi problemami zmagają się Polacy na Litwie?

2. Jak organizacja zabiega o prawa Polaków na Litwie?

3. Kto walczy o prawa Polaków na Litwie?


1. Materiał ikonograficzny.Karykatura.

Źródło: materiały własne.

2. infografika.Mapa Polonia na świecie.

3. Karta Polaka. WzórŹródło: <http://www.grodno.msz.gov.pl/pl/informacje_konsularne/karta_polaka/formularz_wniosku_o_przyznanie_karty_polaka/>

ANKietA eWAlUAcYJNA

Polacy na Wschodzie. Nasze zobowiązanie

Drogi Uczniu! Droga Uczennico!

Bardzo proszę o rzetelne i zgodne z prawdą odpowiedzi na postawione niżej pytania. Proszę, nie spiesz się,

odpowiedzi staraj się formułować biorąc pod uwagę przede wszystkim swoje odczucia.

Bądź szczery/a i odpowiedzialny/a. Ankieta jest anonimowa. Jej wyniki posłużą do lepszego planowania lekcji

i pracy z Wami w celu podnoszenia efektów nauczania.

Wybraną odpowiedź zaznacz biorąc w O (W pytaniu 1 może to być więcej nić jedna odpowiedź) lub wpisz

własną:

1. Na lekcjach historii poświęconych Polakom na Wschodzie za najbardziej wartościowe uwa-żam :a) podawanie celów lekcji,

b) tłumaczenie materiału przez nauczyciela,

c) zadania i ćwiczenia doskonalące,

d) analizę tekstu źródłowego,

d) dyskusję,

e) pracę w grupach,

f ) ćwiczenia doskonalące umiejętność czytania mapy,

i) analizę materiału filmowego,

j) podsumowanie lekcji,

inne, jakie?......................................................................................................

.............................................................................................................................

2. Dokonaj samooceny. Na lekcjach historii poświęconych Polakom na Wschodzie byłem/am: gdzie 1 oznacza nieaktywny, a 6 bardzo aktywny

1 2 3 4 5 6

3. lekcja historii poświęcona Polakom na Wschodzie była? Gdzie 1 oznacza bardzo nudna, a 6 bardzo interesująca:

1 2 3 4 5 6

4. czy odpowiadało ci tempo pracy?TAK / NIE

5. Jak ocenisz pracę kolegów? Gdzie 1 oznacza, że w ogóle nie byli aktywni, a 6 bardzo aktywni.

1 2 3 4 5 6

6. czy podobały ci się pomoce stosowane na lekcji?

TAK / NIE

7. czy zadania były dostosowane do twoich możliwości?TAK / NIE

8. czy nauczyciel był według ciebie dobrze przygotowany?TAK / NIE

9. czy odpowiadała ci atmosfera jaka panowała na lekcji? Jeśli nie, to napisz dlaczego?TAK / NIE

...................................................................................................................................................................

10. czy coś zmienił/a byś w lekcji? Jeśli tak, to co?

...................................................................................................................................................................

11. oceń Nauczyciela. Masz okazję postawić stopień:

1 2 3 4 5 6

Dziękuję za udzielone odpowiedzi :)

41

Scenariusze

ZESłAńCY POLSCY W ROSJIOD KONfEDERACJI BARSKIEJ

DO POWSTANIA STYCZNIOWEgO

42


Masowe zesłania na Syberię jako represje wobec uczestników ruchów niepodległościowych zapoczątko-wała Katarzyna II mszcząc się w ten sposób na konfederatach barskich. Kara deportacji spotkała wówczas co najmniej 10 tys. uczestników pierwszego powstania narodowego. Podobny los zgotowano żołnierzom powstania kościuszkowskiego, których zsyłano na katorgę (ciężkie roboty w syberyjskich kopalniach), przy-musowe osiedlenie lub wcielenie do rosyjskiego wojska. Dołączyli do nich uczestnicy ponad zaborowego spisku zawiązanego w 1796 roku, znanego jako Centralizacja Lwowska. Wśród katorżników przeznaczonych do ciężkich robót w kopalni rudy żelaza w Nerczyńsku znalazł się, jako pierwszy wymieniony katorżnik, prze-or oo. dominikanów z Wilna – Faustyn Ciecierski. Szczęśliwie dane mu było uniknąć najgorszego i spędzić czas niewoli w roli guwernera dzieci wysokiego urzędnika administracji syberyjskiej, ale na powrót do kra-ju czekał aż do 1801 roku, kiedy nowy car Aleksander wydał z okazji objęcia tronu amnestię.

Do czasów Powstania Listopadowego zesłania lub karne wcielenie do armii rosyjskiej dotknęły stosunko-wo niewielką – bo liczoną w setkach osób – liczbę polskich patriotów. Trafiali tam, np. wzięci do niewoli żoł-nierze Księstwa Warszawskiego, słynna grupa Filomatów z Adamem Mickiewiczem w roli głównej relego-wana z Uniwersytetu Wileńskiego, członkowie Wolnomularstwa Narodowego z Walerianem Łukasińskim, podsądni Sądu Sejmowego z 1828 roku – Seweryn Krzyżanowski.

Poza Łukasińskim, który wbrew sentencji wyroku skazującego go na 9 lat więzienia postanowieniem same-go cara spędził resztę życia w twierdzy szliselburskiej, pozostałych izolowano od ojczyzny na terytorium eu-ropejskiej Rosji i po trwającej czasem ponad 20 lat karze pozwalano z reguły na powrót do domu.

Klęska Powstania Listopadowego otwiera kolejną – tym razem liczoną w dziesiątkach tysięcy listę zesłańców i katorżników. Wydana przez Mikołaja amnestia okazała się szyderstwem z prawa. Specjalnie z myślą o na-iwnych oficerach i żołnierzach wracających zza pruskiej czy austriackiej granicy, w lipcu 1832 roku wydano dwa ukazy carskie przewidujące wcielenie ich do trwającej 25 lat służby w oddziałach rosyjskiego wojska stacjonującego na dalekiej Syberii lub zwalczającego ruchy niepodległościowe ludów Kaukazu. W stosunku do wielu uczestników zastosowano ponadto odpowiedzialność karną. Dotyczyło to w szczególności byłych internowanych w obozach jenieckich w Austrii i Prusach lub powracających z Zachodu emigrantów. Wyda-wano wyroki śmierci, katorgi, zesłania. Skonfiskowano majątki obejmujące w sumie 1/10 gruntów w Króle-stwie Polskim. Liczbę byłych żołnierzy Armii Królestwa wcielonych przymusowo do wojska rosyjskiego sza-cuje się na 20 do 30 tys. cywilów zesłanych na Syberię lub w głąb Rosji europejskiej – na 20 tysięcy. W ciągu następnych 20 lat wcielono w tzw. trybie administracyjnym ok. 200 tys. młodych ludzi. Osobną kategorię przesiedleńców stanowi trudna do oszacowania liczba polskich chłopów przesiedlona na Zachodnią Sybe-rię całymi rodzinami, a nawet wioskami z Ziem Zabranych (głównie Litwa, Białoruś).

Ukazy różnicowały wymiar kary na sześć kategorii. Najłagodniejszą z nich było poddanie skazanego nad-zorowi policyjnemu w miejscowości położonej w azjatyckiej części Rosji. Skazany nie tracił swego statusu społecznego ani majątku, lecz powrót w rodzinne strony poprzedzał obowiązek czasowego zamieszkania w guberniach europejskich. Do drugiej kategorii należeli skazani na przymusowe osiedlenie (zesłanie) do Azji z konfiskatą majątku. Osiedleńcy mieli ograniczoną swobodę poruszania się po okolicy, a powrót do ojczyzny był w praktyce wykluczony. Surowszy wyrok to roty aresztanckie. Karę odbywano w twierdzach rosyjskich położonych w Europie lub Azji np. Archangielsk, Tiumeń, Tobolsk. Reżym więzienny określał ich mianem więźniów politycznych i pozwalał na zachowanie pewnych swobód, np. otwarte cele w ciągu dnia, kontakty ze współtowarzyszami niewoli, lektura książek i prasy, praktyki religijne, a nawet ograniczone po-ruszanie się poza więzieniem. Czwarty stopień kary to wcielenie do batalionów syberyjskich. Żołnierze izo-lowani byli trwale od kontaktów z ludnością cywilną, służba w nich trwała 25 lat. W oddziałach panowała

43


drakońska dyscyplina, szerzyło się pijaństwo, żołnierzy kierowano do tłumienia ruchów niepodległościo-wych narodów azjatyckich. Wśród skazanych szerzył się alkoholizm i liczne samobójstwa.

Najsurowszą karą była katorga. Skazanych na nią przeznaczano do wykonywania jednej z trzech określo-nych szczególnie ciężkich robót: w kopalniach, w twierdzach i tzw. „zawodach” (np. warzelnie soli, gorzel-nie, huty, tartaki itp.) Katorga mogła mieć charakter czasowy lub dożywotni. Wiązała się z nią automatyczna konfiskata majątku i trwała utrata statusu szlacheckiego. Po ewentualnym ukończeniu kary skazany podle-gał dożywotniemu osiedleniu na Syberii.

Elementem kary była też forma, w jakiej odbywał się transport skazanych do miejsca przeznaczenia. Skom-pletowani w więzieniach skazani pokonywali tysiące kilometrów pieszo, pędzeni w kilkusetosobowych ko-lumnach (300 do 500), katorżnicy i skazani „do rot aresztanckich” – okuci w ciężkie kajdany, wszyscy eskor-towani przez oddział straży. Przymusowych wędrowców wyróżniał więzienny strój. Skazanym na zesłanie mogły towarzyszyć żony, którym zezwalano niekiedy na korzystanie z furmanek. Dziennie pokonywano trasę długości do 40 kilometrów między dwoma kolejnymi „etapami”. Były to na stałe rozlokowane wzdłuż wielkich tras syberyjskich przystanki z drewnianymi więzieniami oraz zabudowaniami przeznaczonymi dla komendanta i straży. Warunki panujące na etapach według zgodnych przekazów ze wspomnień były do-datkowym, szczególnym udręczeniem dla wędrowców. Panował ścisk, brud, brakowało ustępów, dokucza-ły insekty. Spano na siennikach lub gołej podłodze, niejednokrotnie brakowało oddzielnych pomieszczeń dla mężczyzn i kobiet. Więźniom politycznym dokuczało towarzystwo przestępców pospolitych, którzy nie-jednokrotnie pastwili się nad nimi dopuszczając się pobić, kradzieży, a nawet gwałtów przy obojętności lub w zmowie ze zdemoralizowanymi komendantami etapów, którzy w zamian za łapówki tolerowali takie wy-bryki lub w nich sami uczestniczyli. Pędzonym na Sybir władze nie zapewniły wyżywienia ani opieki lekar-skiej. Dostawali jedynie skromne środki, za które musieli zapewnić sobie przeżycie. Zakupów dokonywano na etapach, zazwyczaj zbiorowo i solidarnie się nimi dzielono. Zmarłych w trakcie marszu z wycieńczenia lub chorób chowano bezpośrednio przy trasie zesłańczego szlaku.

Skazani na zesłanie musieli sami zadbać o urządzenie sobie życia w miejscu osiedlenia. Zdezorientowani i za-gubieni w nowych warunkach zdani byli początkowo na życie z ewentualnego zasiłku przekazywanego od bliskich z kraju (via rosyjska administracja), na przypadkową pomoc życzliwych nieznajomych lub wyprze-dawanie niewielkiego dobytku np. lepszych sztuk własnej garderoby. Ratowało wsparcie kolegów-zesłań-ców. Najmowali się jako parobkowie u bogatszych gospodarzy lub jako służba domowa u mieszczan. Popu-larne wśród osób wykształconych było zatrudnianie się w roli guwernerów w rodzinach zamożnych rodzin rosyjskich urzędników i oficerów. Niekiedy otrzymywali posady subiektów u bogatych kupców lub szuka-li zajęcia w lokalnej administracji. Zaoszczędzone środki pozwalały niekiedy na podjęcie własnej przedsię-biorczości. Uśmiech losu sprawiał niekiedy szansę na dorobienie się większej majętności.

Syberyjska społeczność po przezwyciężeniu początkowej nieufności odnosiła się na ogół z życzliwością i uznaniem dla zesłanych Polaków. Dominowali wśród nich przedstawiciele wyższych warstw społecznych, wykształceni, wyróżniający się kulturą i dobrymi obyczajami. Miejscowej ludności imponowała dochowy-wana solidarność współtowarzyszy niedoli, wierność tradycji religijnej i narodowej, ciekawość otaczające-go świata oraz gotowość niesienia pomocy potrzebującym. Ceniona była zwłaszcza pomoc lekarska świad-czona często bezinteresownie.

Konspiracja niepodległościowa nie ustała w okresie międzypowstaniowym. Działająca w latach 1833–1882 Komisja Śledcza do Spraw Przestępców Politycznych ścigała i karała uczestników partyzantki Zaliwskiego

44


(1833), konspiratorów Szymona Konarskiego straconego w lutym 1839 roku w Wilnie, spiskowców ze Sto-warzyszenia Ludu Polskiego (1836–1838) kierowanego przez Gustawa Ehrenberga i Aleksandra Wężyka, zdekonspirowanych działaczy Stowarzyszenia Wola Ludu, Związku Wołyńskiego Kaspra Maszkowskiego (1840), Związku Narodu Polskiego rozbitego w 1843 roku, czy Związku Chłopskiego ks. Piotra Ściegienne-go. W 1846 roku na Sybir powędrowali wydani przez Austrię powstańcy krakowscy, w 1848 roku – wydale-ni przez Prusy powstańcy wielkopolscy, a w 1850 roku – spiskowcy ze wileńskiego Związku Młodzieży Li-tewskiej (Aleksandra i Franciszka Dalewskich).

Powrót do kraju wszystkich ukaranych przewidywała amnestia z 1857 roku wydana przez Aleksandra II w związku z objęciem tronu. Nie skorzystał z niej jednak Walerian Łukasiński, więzień stanu, przetrzymy-wany w okrutnych warunkach aż do śmierci w 1868 roku.

Klęska kolejnego zrywu narodowego – Powstania Styczniowego, zapełniła ponownie trasy syberyjskich trak-tów. Rosyjskie sądy ścigały powstańców do początków 1867 roku, kiedy zapadły ostanie wyroki w ich spra-wach. Liczbę skazanych na deportację szacuje się na ok. 38 tys., z czego na samą Syberię aż 20 tys. Wgląd w rejestry karne pozwala ustalić liczbę skazanych na katorgę na 2740 osób, skazanych na służbę w wojsku – 55, na roty aresztanckie – 5010, roboty publiczne przy kompaniach aresztanckich – 899, poddanych nad-zorowi policyjnemu w miejscu osiedlenia – 3259, przymusowo osiedlonych – ponad 16 tys. Zgodę na do-browolne towarzyszenie zesłańcom uzyskały 582 osoby. Deportowanych lokowano głównie w guberniach: tobolskiej, tomskiej, jenisejskiej, irkuckiej oraz obwodzie jakuckim. Największa grupa znalazła się w guberni irkuckiej, tam też przebywało najwięcej katorżników. Szczególnie zła sławą okryło się miejsce katorgi w ko-palniach rudy w Nerczyńsku i srebra w Kadji.

Dolegliwości katorgi zwiększał, egzekwowany zwłaszcza w pierwszych miesiącach ich odbywania, nakaz noszenia kajdan, niekiedy także przykuwania nimi skazanego do taczek, stosowanie kar cielesnych, szyder-stwa. Nie uchodziły dodatkowym karom wszelkie przejawy nieposłuszeństwa, za jakie traktowano nie tyl-ko odmowę wykonywania poleceń, ale wyrażanie krytyki warunków życia lub „wyzywające zachowanie” lub brak szacunku dla naczelnika. Do repertuaru owych dodatkowych kar należało skierowanie do kopalń nerczyńskich, umieszczenie w karcerze, chłosta, przedłużenie wymierzonego wyroku. Za nieposłuszeństwo i napaść na strażnika rozstrzelano w 1866 roku Teodora Flerkowskiego z Troickiej Warzelni Soli.

Zesłanych z prawem do swobodnego poruszania się rozlokowano głównie na Syberii Zachodniej wzdłuż trasy prowadzącej przez Iszym, Kurgan, Jałutorowsk, Omsk, Tobolsk, Tomsk, Tara, Tiumeń, Obdorsk, Narym. Mniejsza grupa trafiła dalej na wschód – w okolice Krasnojarska, Kańska, Minusińska, Jenisejską, a nawet do guberni irkuckiej.

Losowi polskich zesłańców usiłowali przyjść z pomocą zamożni polscy przedsiębiorcy, wśród których wy-różnił się Alfons Kozielł-Poklewski właściciel licznych dobrze prosperujących parostatków i gorzelni, gdzie zatrudniał wielu rodaków.

Na szczególne uznanie ze strony Polaków zasłużyli Aleksander Despot-Zenowicz, ówczesny gubernator tobolski oraz generał Bolesław Kukiel, szef sztabu wschodniosyberyjskiego okręgu wojskowego. Obaj byli z pochodzenia Polakami, co nie przeszkodziło im objąć wysokich stanowisk w hierarchii carskiej wła-dzy. Despot-Zenowicz starał się ulżyć doli Polaków przede wszystkim organizując dla nich miejsca pracy w zakładanych specjalnie w tym celu kuźniach, stolarniach, warsztatach szewskich, pralniach, piekarniach,

45


browarach oraz organizując jadłodajnie dla chorych i starców. Gubernator skierował też do Petersburga obszerny memoriał uwrażliwiający na dramatyczny los swoich współrodaków.

Okres masowych deportacji Polaków na Syberię w XIX wieku zamyka amnestia wydana przez nowego cara Aleksandra III w 1882 roku w zawiązku z objęciem tronu. Uwalniała ona wszystkich skazanych począwszy od zesłańców, a skończywszy na katorżnikach. Zwolnionym z kary pozwalano na powrót do stron ojczy-stych, ale nie zwracano skonfiskowanych majątków, ani nie przywracano utraconych tytułów szlacheckich. Amnestia z 1882 roku nie oznacza jednak rezygnacji przez carat z prześladowania ruchów niepodległościo-wych i innych form działalności opozycyjnej Polaków. Różnica polegała jednak na zaniechaniu stosowania zesłania lub katorgi na skalę masową.

Jednym z powodów był zapewne fakt, że do rozpoczęcia pierwszej wojny światowej, w kraju nie wybuchło już żadne powstanie narodowe. Wprawdzie w 1905 roku Rosję ogarnęła rewolucja docierająca także na zie-mie polskie, dominowały w niej jednak wątki ogólnorosyjskie – walka o zniesienie absolutyzmu, swobody polityczne, reformy społeczne. I chociaż na ziemiach polskich pojawił się wątek walki o swobody narodowe, ruch ten nie przekształcił się jednak w powstanie narodowe z hasłem niepodległości jako jasno wytknię-tym i nadrzędnym celem. Rewolucja 1905 roku miała jednak wielkie znaczenie w odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Pobudziła bowiem uśpione po Powstaniu Styczniowym nastroje niepodległo-ściowe, które zaczęły się wówczas odradzać.

Represje reżymu carskiego w postaci więzienia i zesłania na Syberię, lecz już bez formy katorgi, dotykały w tym okresie działaczy rozwijających się, masowych ruchów politycznych: narodowego, chłopskiego i ro-botniczego – zarówno tzw. internacjonalistycznego, negującego potrzebę niepodległości Polski (Proleta-riat, SDKPiL), jak i niepodległościowego (Polska Partia Socjalistyczna), która łączyła w nierozerwalną całość walkę o wolną, demokratyczną i społecznie sprawiedliwą Polskę. Miały one jednak charakter represji indy-widualnych i dotykały stosunkową wąskie grupy działaczy politycznych i konspiratorów. Trafił tam w tym charakterze Józef Piłsudski i jego brat Bronisław.

46


MAteriAŁY ŹrÓDŁoWe

DoKUMeNt Nr 1

Wspomnienia Konstantego Borowskiego, uczestnika Powstania Styczniowego, spisane w Warszawie w 1912 roku.

Warunki w Archangielsku

Przed pierwszą partią naszych rodaków-skazańców otwarły się wrota tych koszar w roku 1863.

W gmachu na parterze, w obszernej kazamacie urządzono kaplicę z umieszczonym przy ścianie obra-zem Matki Boskiej Ostrobramskiej.

Kapelanem naszym, wyłącznie dla nas przez rząd przysłanym, był ksiądz Tytus Krasowski z semina-rium i diecezji mińskiej, młody, tylko co wyświęcony kapłan. Polak prawy, patriota wielki. Przyjaciel i dobroczyńca nasz prawdziwy, z poświęceniem się dla nas, więźni, największym, z zaparciem się sa-mego siebie — zupełnym. […]

Na parterze umieszczeni byli aresztanci niepolityczni, sami Rosjanie[…]. Z aresztantami tymi nie mieli-śmy żadnej, a żadnej styczności. Byli oni na innych zupełnie prawach. Nie wolno im było nosić jak nam cywilnego ubrania. Strzyżono im krótko przy samej skórze włosy, golono brody i wąsy, co do nas, po-litycznych, zupełnie się nie stosowało. […]

W każdej kazamacie mieściło się nas, więźni, od piętnastu do trzydziestu, stosownie do wielkości ka-zamaty. Każda kazamata miała swego starostę i dniowalnego, wybranych spośród kolegów. Starosta taki był starszym, tj. przełożonym w kazamacie. […]Do dniowalnego należało utrzymanie porządku w kazamacie, zamiatanie, mycie podłogi, palenie w piecu itd.

Zamiast łóżek w kazamatach urządzone były nary, na których spaliśmy, za całą pościel służyły sienni-ki tylko z szarego grubego płótna i maleńkie poduszeczki, rogożą wypchane. W dzień nie zamykano nas w kazamatach. Używaliśmy zupełnej swobody, ale wewnątrz tylko gmachu i w dziedzińcu. Wol-no było wyjść i za mury więzienia do Sałombału, a nawet i do miasta, ale albo pod konwojem sołda-tacw z karabinem, któregośmy nazywali strzegącym nas aniołem stróżem ze świecą (karabin), albo po większej części pod opieką podoficera […]

Na noc w kazamatach byliśmy zamykani. O godzinie dziewiątej wieczorem zimą i latem dobosz bębnił na tak zwaną „powierkę”, czyli liczenie więźni. Po przebębnieniu każdy z nas musiał być obecny w swej kazamacie. […] O godzinie jedenastej rano dostawaliśmy śniadanie, a o czwartej po południu obiad, który był już i wieczerzą. […]

Umundurowanie nasze było bardzo paradne i piękne. Składało się ono: z szarej sukiennej kurtki(…), z szarej sukiennej bez daszka czapki, z wszytym od lampasa do lampasa z czarnego sukna krzyżem lub z czterech stron czapki przyszytych nad lampasem czarnych sukiennych tuzów dzwonkowych. Ze spodni sukiennych na zimę, na lato płóciennych szarych, halsztuka sukiennego czarnego. Na zimę da-wano kożuszek, na lato chałat z sukna szarego. […] Byliśmy obdarci, a przecież na nas, więźni poli-tycznych, szły tysiące. Tak! Szły krocie tysięcy rubli, ale nie rząd je dawał. To były polskie pieniądze, na-kładaniem kontrybucji zdarte z naszego biednego narodu. Myśmy byli głodni i obdarci, bo opiekuno-wie i stróże nasi kradli pieniądze nasze.

47


Proboszczem w Archangielsku, a zarazem i kapelanem wojskowym był wówczas ksiądz Kowalew-ski, a jako proboszcz obszerną miał on parafię, bo cała gubernia archangielska i wołogodzka z mia-stem gubernialnym Wołogdą stanowiła jedną parafię. […] Kościółek parafialny w Archangielsku był nieduży. Dwa w nim były tylko ołtarze. W wielkim ołtarzu był obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej.[…]

Nabożeństwa dodatkowe oprócz Mszy świętej jako to: godzinki, różaniec, suplikacje, pieśni w czasie procesji śpiewane były przez żołnierzy i wiernych zawsze po polsku.

Źródło: Zygmunt Starorypiński, Konstanty Borowski, oprac. Stefan Kieniewicz, Między Kamieńcem a Archangielskiem. Dwa pamiętniki powstań-

ców z 1863 roku, Warszawa, s. 282–388

Zadania

1. Gdzie skazani odbywali karę?

2. Jaki porządek dnia obowiązywał w miejscu izolacji?

3. Jakie ograniczenia i jakie swobody obowiązywały skazanych?

4. Jak przedstawiały się warunki bytowe uwięzionych (odzież, posiłki)?

5. Jak wyglądało życie religijne skazanych?

6. Na czym polegała różnica w położeniu skazanych Polaków i Rosjan. Jakie stosunki między nimi panowały?

7. W oparciu o źródło i wiedzę z opracowań określ, na jaki rodzaj kary skazany był autor pamiętnika.

DoKUMeNt Nr 2Na etapie

W Permie trzymano nas w więzieniu około dwóch tygodni. Pewnego dnia wyprowadzono kilkadzie-siąt osób na podwórze więzienia, założono kajdany na ręce, posadzono na powózki i pod strażą soł-datów hajda! Powieziono w Sybir. […]Ach, jak straszne męki cierpieliśmy w tej drodze na Sybir! Kibit-ki na króciutkich rozworach toczące się pędem po wymoszczonym okrągłymi klockami trakcie, pod-skakując, podrzucały nas jak piłkę w górę, tak że mało wnętrzności z nas nie wypadały. A na etapach, gdzieśmy noclegi mieli, co za okropne cierpienia znosić zmuszeni byliśmy! Izby, w których nas na noc zamykano, ciasne, brudne, ciemne. Nary do spania gołe i bez sienników. Pluskiew, wszów, pcheł, kara-luchów i wszelkiego robactwa miriady. Na niektórych etapach kobietom i dzieciom dawano oddzielne izby, ale po większej części zamykano wszystkich razem. Cóż za straszny widok taki etap przedstawia, ten, kto tego wszystkiego własnymi oczami nie widział, pojąć ni wyobrazić sobie nie może. Tortury na kibitce bagatelką były w porównaniu z tym, co nas na etapie czekało. Na widok rysujących się przed nami budynków etapu dusze w nas z trwogi zamierały. Każdy etap jest tam piekłem dantejskim. Bu-dynki etapu na żółto malowane, ponure, ogrodzone wysokim ostrokołem, w podwórzu na ziemi kupy kajdan, grubych, ciężkich, zardzewiałych. Ponieważ na życie dostawaliśmy pieniądze, jak zwykle po 10 kopiejek, przybywszy więc późnym wieczorem na etap nie zawsze mogliśmy kupić czegoś do jedzenia.

48


Kładło się zazwyczaj spać o głodzie. Płacz głodnych dzieci, jęk ich matek i złorzeczenia ojców rozlega-ły się całą noc wśród ponurych ścian kazamaty. Cuchnący kubeł postawiony przy progu służył zarów-no dla mężczyzn, dla kobiet i dla młodych dziewcząt, bo na noc w kazamacie nas zamykano i nikomu wyjść za próg nie wolno było pod żadnym pozorem. Dla kobiet tych tylko, które z własnej woli z męża-mi lub z ojcami jechały na Sybir, ta tylko ulga była, że ich nie kuto w kajdany.

A cóż dopiero działo się, gdy po naszym już ulokowaniu się w kazamacie przyprowadzono partię pę-dzonych do katorg zbrodniarzy, skazanych za morderstwa itp. zbrodnie! Straszny brzęk kajdan, złorze-czenia, przekleństwa, ordynarne i plugawe wyrazy napełniały cały budynek więzienia, a w nocy przy grze ich w karty kłótnie i bitwy straszne. Rano, po tak strasznie przepędzonej nocy, znów zakładano nam na ręce kajdany i jeżeli nie można było kupić co do jedzenia, sadzano głodnych na kibitki i wie-ziono dalej, do następnego takiegoż samego etapu.

Źródło: Zygmunt Starorypiński, s. 282–388

Zadania

1. Jakie rodzaje cierpień fizycznych i psychicznych czekały na zesłańców na tzw. etapie?

DoKUMeNt Nr 3

Pożegnanie europy

Tak przewieziono nas przez góry uralskie do Ekaterynburga a stamtąd do Tiumienia już w guberni to-bolskiej. Na samym szczycie gór uralskich stoi słup murowany na granicy Europy i Azji. Tu zwykle za-trzymują się kibitki, wszyscy z nich wysiadają, odpoczywają i żegnają Europę, a smutnym swym wzro-kiem spoglądają w Sybir, na miejsce swej przyszłej niedoli.

Na słupie czterokantowym od strony zachodu umieszczony jest na żelaznej tablicy napis: „Europa”, od wschodniej strony: „Azja”. Wszystkie cztery boki słupa pokryte są napisami: po rusku, po polsku, po niemiecku, po arabsku, po żydowsku itd. Rozmaite są tu nazwiska, a najwięcej jest polskich. Przy słu-pie tym zatrzymują się wszystkie partie: więźni politycznych skazanych do robót ciężkich i na osiedle-nie, jak również i zbrodniarzy.

Zadania

1. O jakim ważnym elemencie topograficznym na szlaku zesłańczym wspomina Borowski?

2. W jakim dziele artystycznym jest on utrwalony? Odnajdź w zbiorze ilustracji odpowiednią repro-dukcję dzieła.

49


Boże Narodzenie na Sybirze

Zbliżały się Święta Bożego Narodzenia.

Porozumiawszy się z sobą rozesłaniem kursorii, postanowiliśmy się zebrać społem i spędzić Święta w kółku jakby rodzinnym. Jakoż w dzień wigilijny ze wszystkich wsi okolicznych zebraliśmy się u pań-stwa Czechowiczów w Koniowej. […] Opłatkiem, tym symbolem miłości bratniej i zgody, a tak u nas Polaków przy stole niezbędnym, dzielić się nie mogliśmy, gdyż niestety opłatka nie mieliśmy. Do naj-bliższego kościoła katolickiego w Omsku wiorst było przeszło dwieście. Zamiast więc opłatkiem dzie-liliśmy się chlebem razowym, upieczonym rękami nadobnych Litwinek.

O, jakoż to rzewna była chwila tego, że tak nazwę, obrzędu! Łamiąc z sobą chleb drżącymi rękoma, rozrzewnieni, przejęci do głębi serc, zalani niektórzy łzami, życzyliśmy sobie nie szczęścia, nie „dosie-go roku”, a stęsknionego powrotu do kraju, pod strzechy rodzinne, do swoich najdroższych. A podzie-liwszy się chlebem-opłatkiem, zasiedliśmy w milczeniu do wieczerzy wigilijnej, przeniósłszy się każdy myślą do kraju, do drogiej ukochanej Polski, do świętej Żmudzi, do Litwy, Ukrainy, Wołynia i Podola. Do mieszkań pod strzechy rodzin swych ukochanych, do stołów wigilijnych tam zastawionych, przy których oni, ci nasi najdrożsi, w tej chwili może zasiedli i również, jak my tu o nich, myślą o nas pa-trząc na miejsca puste po nas przy stołach wigilijnych, porwanych spośród nich i wygnanych tam da-leko, gdzieś daleko. Wieczerzę spożyliśmy cicho, w smutnym skupieniu ducha. Przy stole siedziało nas osób kilkadziesiąt, ale te kilkadziesiąt osób stanowili w tej chwili jedną rodzinę, jedną familię. Śmiało powiedzieć mogę, że w tym bratnim zebraniu jakby jedno we wszystkich piersiach biło serce.I tak za-iste było. A przecież byli tu: Mazury i Krakowiacy, i Kujawiacy, i Podlasianie, Litwini, Żmudzini i Woły-niaki, i Białorusini, a nawet i Rusini prawosławni. A jednak żadnej różnicy między nami nie było. Ow-szem, była jedność i miłość prawdziwie braterska. Nawet Rusini prawosławni nie poszli na „soczelnik” do swych współwyznawców Sybiraków, ale jako koledzy nasi, więźniowie polityczni, za jedną wspól-ną sprawę cierpiący, przyszli i siedli do stołu razem z nami, dzieląc się chlebem-opłatkiem i sercem bra-terskim. Po wieczerzy z kilkudziesięciu piersi wzniosła się potężnym głosem pieśń. Bóg się rodzi, moc truchleje, Pan niebiosów obnażony.

Źródło: Zygmunt Starorypiński, s. 282–388

Zadania

1. Gdzie odbywała się wieczerza wigilijna i kto spośród zesłańców w niej uczestniczył?

2. Jakie elementy tradycji świąt Bożego Narodzenia starano się zachować (obrzędy, pokarmy)?

3. Jaką wizję kształtu geograficzno-kulturowego Polski kreśli Borowski? Jakie ziemie oraz grupy na-rodowe i etnograficzne ją tworzą?

50


DoKUMeNt Nr 4

relacja Agatona Gillera, działacza niepodległościowego, zesłańca, członka rządu Narodowego w Po-wstaniu styczniowym z Syberii z okresu odbywania kary w tzw. batalionach karnych w latach 1854 -1860

Człowiek zanim się wynarodowi, wprzódy upaść musi moralnie — wróg więc zastawia wszędzie sidła tego upadku na Polaków. Nigdzie te sidła nie są tak niebezpieczne jak w wojsku i w każdej służbie cy-wilnej na obcej ziemi. W nich Polak ograniczony w swej woli, kierowany przez nieprzyjaznych dowód-ców, prowadzony przez niechętnych kolegów innej mowy i wiary, nie może skutecznie opierać się mo-ralnemu zabójstwu, na nim powolnie dokonywanemu. Stopniowo przyswaja sobie wyobrażenia cie-miężców, a zmuszony robie karierę i starać się o zasługę, wysusza w sobie źródło zdrowia moralnego i narodowego. I znowuż, wydarty z łona ojczyzny w latach, w których się już obudziły siły męskie i wy-wiązuje się potrzeba małżeństwa, może tylko zaspokoić tę potrzebę w związku z inną kobietą. Nad ta-kim związkiem unosi się potworne prawo o małżeństwach mieszanych i dzieci z niego płodzone po-rywa duchowi narodowemu i wyciska na nich piętna moskiewskie. Jeżeli zaś przez wiele lat odeprze zwycięsko pokusy i siły wynarodowienia, i z triumfem chce na ojczystą odnieść nietknięte skarby du-cha narodowego, odnosi je, ale już niezdatny do życia, umiera, jak rudera piękna przeszłością i tylko wspomnieniami lepszą przyszłość rodząca. Smutne to jest, ach! smutne! Nie masz zaprawdę większe-go nieszczęścia, jak być pod władzą narodu i rządu obcego.

Źródło: Agaton Giller, s. 180–181

Zadania

1. Jaki rodzaj kary opisuje autor relacji?

2. Jakie zagrożenia i cierpienia przeżywają skazani?

3. W czym wyraża się najpełniej tragizm losów tej grupy ludzi?

51


HISTORIA TZW. POLSKICH REJONóW

NARODOWOśCIOWYCH W ZSRS 1925-1938

52


Inicjatywa powołania do życia tzw. polskich rejonów autonomicznych w ZSRS pojawiła się kilka lat po za-kończeniu wojny polsko-bolszewickiej. Już w 1921 roku Lenin zainicjował tzw. „nową politykę ekonomicz-ną” polegającą na częściowej liberalizacji gospodarki. W 1922 roku proklamowano powstanie Związku So-cjalistycznych Republik Sowieckich jako federacji pozornie równoprawnych republik związkowych. Demon-strowano wówczas wobec świata, że sowieckie państwo jest rajem na ziemi nie tylko dla proletariatu, ale także dla wszystkich narodów dawnej carskiej Rosji. Wszystkim grupom narodowościowym zapewnia się niezależność, swobody i harmonijny wspólny rozwój, godząc to z zachowaniem jedności państwa. Propa-ganda zachęcała wręcz do podkreślania narodowego charakteru poszczególnych republik (tzw. „polityka korenizacji”). W idealnym państwie znaleźć się też miało miejsce dla Polaków, którzy w ramach Kraju Rad tworzyć mieli zalążek przyszłej komunistycznej Polski.

Dwa tzw. Pol-rejony pomyślane były jako konkurencja wobec niepodległej Drugiej Rzeczpospolitej. Zloka-lizowano je na dwóch znacznie odległych od siebie obszarach. Pierwszy tzw. „Marchlewszczyzna” powstał w północno-zachodniej części sowieckiej Ukrainy, z głównym ośrodkiem w miejscowość Dołbysz, blisko Ży-tomierza. Małe, liczące zaledwie 3 tysiące mieszkańców miasto, otrzymało nazwę Marchlewsk, na cześć Ju-liana Marchlewskiego, członka Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski – czyli niedoszłego sowiec-kiego rządu Polski, utworzonego podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku. Drugi Pol-rejon – „Dzier-żowszczyzna” powstał w 1932 roku, na sowieckiej Białorusi i przylegał bezpośrednio do granicy z Polską. Stolicą jego był Kojdanow, przemianowany na Dzierżyńsk, ku czci Feliksa Dzierżyńskiego, w 1920 roku kan-dydata na premiera sowieckiej Polski i pierwszego szefa Cze-Ka, czyli sowieckiej policji politycznej.

Oba rejony autonomiczne znajdowały się na obszarze tzw. Ziem Zabranych, czyli w granicach przedrozbio-rowej Rzeczpospolitej, odcięte od Polski granicą ustaloną w Traktacie Ryskim z 18 marca 1921 kończącym wojnę polsko-bolszewicką. Zamieszkane były przez względnie duże skupiska rdzennej ludności polskiej, która mimo zaborów, zachowała poczucie narodowe, język i katolickie wyznanie.

Na czele Marchlewszczyzny postawiono Tomasza Dąbala, radykalnego działacza ludowego, który zbiegł z Polski do ZSRS. Przywódcą Dzierżowszczyzny był Bolesław Wąsowski, polski komunista mieszkający na Białorusi. Do kompetencji władz Rejonów należały sprawy gospodarki, zwłaszcza rolnictwa, kultury, oświa-ty, zdrowia i częściowo wymiaru sprawiedliwości. Język polski miał charakter drugiego języka urzędowego, w którym organy lokalne prowadziły swoje sprawy i załatwiały interesantów. W języku polskim odbywało się nauczanie w szkołach podstawowych i średnich. Powołano także do życia szkoły wyższe typu pedagogicz-nego, przygotowujące kadry na potrzeby oświaty. Rozwijano polskojęzyczne stowarzyszenia, wśród któ-rych wielką wagę przywiązywano do działalności Związku Bezbożników, odpowiedzialnego za – daremne zresztą – krzewienie ateizmu. Wychodziły polskie dzienniki i czasopisma, redagowane przez komunistów, docierające z odgórnie sterowaną propagandą. Przed instytucjami tzw. frontu ideologicznego postawiono zadanie stworzenie nowego Polaka na wzór uniwersalnego sowieckiego człowieka. Polska kultura proleta-riacka powstać miał na surowym korzeniu, izolowana od swoich wielowiekowych, chrześcijańskich korzeni i szczególnie ostro przeciwstawiona kulturze niepodległej Drugiej Rzeczpospolitej. Faszystowska Polska Pił-sudskiego, jak określano nasze państwo, była zwalczana z niezwykłą zaciętością i przedstawiana jako swo-iste piekło na ziemi mas pracujących, z policyjnym ustrojem, awanturniczą polityką zagraniczną oraz zdez-organizowaną gospodarką opartą na krzywdzie robotników i chłopów. Tępiono więc wśród mieszkańców Pol-rejonów wszelkie przejawy przywiązania do autentycznie polskich obyczajów, do których pewne miej-scowe władze zaliczyły pewnego razu nawet tradycyjne krakowskie stroje ludowe. Najsilniejsze uderzenie wymierzono w Kościół katolicki, jako głównego wroga planowanych przeobrażeń. Sygnałem do rozprawy z nim stał się głośny proces grupy duchownych z arcybiskupem Janem Cieplakiem jako głównym oskarżo-

53

Historia tzw. Polskich Rejonów Narodowościowych w ZSRS 1925-1938

nym. Prowadzono go w 1923 roku w Moskwie, pod zarzutem odmowy wydania klejnotów kościelnych na ratowanie społeczeństwa przed skutkami pierwszej klęski głodu z lat dwudziestych. Przed egzekucją, któ-rej ofiarą padło wówczas kilkunastu księży, uratowała polskiego hierarchę jedynie międzynarodowa inter-wencja dyplomatyczna. Ksiądz katolicki obok fabrykanta, a w późniejszym okresie „kułaka”, czyli zamożne-go gospodarza, to typowa postać wroga zwalczana w masowej propagandzie. Rozpoczęto systematyczną likwidację parafii i zamykanie księży do łagrów.

Pod hasłem walka z zacofaniem kierownictwo Pol-rejonów zapowiedziało reformę ortografii polskiej. Pi-sownia oparta miała zostać na pozornie prostej zasadzie: „jak się słyszy, tak się pisze”. Skasowana miała zo-stać np. pisownia wyrazów przez ch, rz, ó. Jednak te pomysły nigdy nie wyszły z fazy zapowiedzi.

Skład władz rejonów obsadzony był komunistami polskimi delegowanymi z Moskwy, których znaczna licz-ba emigrowała z Polski, okazując jej skrajną wrogość. Starano się jednak wciągać w funkcjonowanie lokal-nych urzędów miejscową ludność, bez czego nie możliwe było normalne ich działanie.

Krytyczne dla egzystencji sowieckiej autonomii dla Polaków okazało się zderzenie z kolektywizacją rolnic-twa. Gigantyczna operacja przeprowadzana z rozkazu Stalina na żywym ciele całego sowieckiego społe-czeństwa, tylko pozornie polegać miała na wprowadzeniu zespołowego władania ziemią i prowadzenia go-spodarstw rolnych. W rzeczywistości wymierzona była w istnienie warstwy chłopskiej, ciągle jeszcze niedo-statecznie zdaniem Stalina kontrolowanej przez państwo. Pochłonęła ona życie co najmniej 10 milionów ludzi, skazanych na masową śmierć głodową, rozstrzeliwanych w masowych egzekucjach lub deportowa-nych na Syberię. Doprowadziła do dewastacji kultury gospodarki wiejskiej opartej na wypracowywanych historycznie wzorach społecznej samoorganizacji. Sprawiła, że sowieckie rolnictwo do końca istnienia ko-munizmu w tym państwie, było synonimem gospodarczej nieudolności. Choć kolektywizacja budziła po-wszechny opór, skala jego w Pol-rejonach okazała się wyjątkowo kompromitująca dla miejscowych władz. W lipcu 1932 roku poziom skolektywizowania Marchlewszczyźnie wynosił zaledwie 15% , gdy na całej Ukra-inie osiągał 72%, a w skali ZSRS wynosił 61%. Lepsze wyniki Dzierżowszczyzny nie wróżyły miejscowemu aparatowi nic dobrego.

W obu przypadkach Stalin obciążył odpowiedzialnością za porażkę prestiżowej operacji kierownictwo rejo-nów. Zgodnie z sowiecką logiką jej źródłem musiał być świadomy sabotaż socjalizmu, który winien zostać najsurowiej ukarany. Pol-rejony tak szybko jak powstały, tak szybko zostały zlikwidowane. Marchlewszczy-zna rozwiązana została decyzją z 3 października 1935, a Dzierżowszczyzna 30 czerwca 1937. Zniknąć miały wszystkie ślady ich istnienia. Czołowych funkcjonariuszy ich partyjno-państwowego aparatu uznano za win-nych zdrady i stracono. Język polski zastąpiono białoruskim i odpowiednio ukraińskim lub rosyjskim. Ude-rzyło to zwłaszcza w młodzież, która nagle przestawić musiała się na naukę w nieopanowanym dobrze ję-zyku. Dotyczyło to także polskich szkół wyższych, które pozwolono ukończyć tylko dwóm ostatnim roczni-kom. Skasowano wszystkie polskie stowarzyszenia i prasę. Nie wystarczyło to jednak do uśmierzenia gnie-wu wodza proletariatu. Stalin zawyrokował, że Polacy są z natury przeciwni zdobyczom socjalizmu i mu-szą ponieść zbiorową odpowiedzialność. Osąd ten dał początek pierwszej fali masowych represji wobec ludności polskiej w ZSRS. Jej efektem była decyzja o deportacji gospodarzy nieskołchozowanych gruntów.

54


MAteriAŁY ŹrÓDŁoWe

DoKUMeNt Nr 1

Artykuł w polskojęzycznym piśmie „orka” charakteryzujący stosunek do niepodległej Polski.

Organizacja Polskiego rejonu Kojdanowskiego wskazuje jeszcze raz polskim masom pracującym ZSRS, a także masom pracującym Polski faszystowskiej, Białorusi Zachodniej i Ukrainy Zachodniej, że tylko ZSRS jest ojczyzną wszystkich narodów, a Polska faszystowska jest więzieniem narodów. Wówczas gdy faszyzm polski w barbarzyński sposób tłumi wszelkie objawy walki narodowowy-zwoleńczej i przygotowuje się do napadu na ZSRS – kraj budującego się socjalizmu – władza ra-dziecka organizuje polski rejon narodowościowy, opierając się na wspólnej wytężonej pracy na-rodów ZSRS, na tym ogromnym entuzjazmie, z jakim polskie masy pracujące biorą udział w bu-downictwie socjalizmu”

Źródło: Nikołaj Iwanow, s. 82

Zadania

1. Jak sowiecka propaganda charakteryzuje stosunki polityczne i społeczne panujące w Polsce? Ja-kich epitetów używa w tym celu?

2. W odniesieniu do jakich ziem używa się w tekście określenia „Białoruś Zachodnia i Ukraina Za-chodnia”. O jakich intencjach państwa sowieckiego wobec Polski to świadczy?

3. Jaki rzeczywisty cel miały – twoim zdaniem – władze sowieckie, powołując do życia polski rejon narodowościowy?

4. Zlokalizuj na mapce położenie obu Pol-rejonów.

DoKUMeNt Nr 2

Z wystąpienia Jan Hempla na temat nowej polskiej kulturze komunistycznej.

Kultura ta rozwija się na bazie gospodarki socjalistycznej i w czynnej walce o budownictwo socjalistycz-ne całego ZSRS. Kultura ta, będąca częścią międzynarodowej kultury socjalistycznej rosnącej w ZSRS, rozwija się w walce przeciwko kulturze burżuazyjnej, szczególnie zaś przeciwko polskiej odmianie kul-tury burżuazyjnej. Jako wytyczne do walki o polską kulturę socjalistyczną postawić możemy

1) jak najczynniejszą jak najbardziej uporczywą, zawziętą bolszewicką walkę o budownictwo socjali-styczne;

2) czerpanie pełnymi garściami i przyswajanie sobie, przetrawianie, przepracowywanie na własny pol-ski użytek wielkiego dorobku wytwarzanej w ZSRS międzynarodowej kultury proletariackiej;

3) zwalczanie, pokonywanie, przezwyciężanie polskiej kultury szlacheckiej i burżuazyjnej [...].Nie tylko o możliwości, lecz o nieodzownej konieczności budowania w ZSRS polskiej kultury socjali-stycznej chcemy przekonać tych wszystkich, którzy zachowali jeszcze pod tym względem jakie bądź resztki wahań.

Źródło: Nikołaj Iwanow, tamże, s. 95

55


Zadania

1. Jaki sens nadawała propaganda sowiecka pojęciom kultura burżuazyjna i kultura socjalistyczna?

2. Co w praktyce w warunkach sowieckich miała oznaczać polska kultura socjalistyczna?

DoKUMeNt Nr 3

Wypowiedź Stanisława Łańcuckiego, honorowego członka miejscowej rady Komitetu Wykonawcze-go, komunistycznego posła na Sejm ii rzeczpospolitej, uczestnika delegacji ludzi pracy z Polski na Marchlewszczyznę, na łamach moskiewskiej „Prawdy” z 1929 roku.

Marchlewski polski rejon na Wołyniu wywarł na nas ogromne, niezapomniane wrażenie. Ten całko-wicie zapomniany i zacofany za czasów caratu rejon obecnie może poszczycić się sporymi osiągnię-ciami w sferze zarówno gospodarczej, jaki kulturalnej. Widzieliśmy szkoły, kluby, świetlice, wzorowo wyposażony szpital itd.

Źródło: Nikołaj Iwanow, Zapomniane ludobójstwo, s. 75

DoKUMeNt Nr 4

list Sekretarza Kijowskiego Komitetu okręgowego KPU do Stalina w sprawie wysiedleń Marchlewsz-czyzny w zawiązku fatalnymi wynikami kolektywizacji w Pol-rejonie.

Marchlewski (przygraniczny) rejon obwodu kijowskiego, będący polskim rejonem narodowościowym, jest najbardziej zaśmieconym rejonem antysowieckimi i kontrrewolucyjnymi elementami. Wiosną 1935 roku, zgodnie z Postanowieniem KC WKP(b), wysiedlono w oddalone miejsca Związku i przesiedlono w odległe od granicy rejony Ukrainy - 1188 gospodarstw antysowieckich i wrogich elementów i przesie-dlono w ich miejsce do rejonu marchlewskiego 745 gospodarstw sprawdzonych Ukraińców-kołchoź-ników, wybranych w południowych rejonach obwodu kijowskiego. Te działania dały znaczące rezul-taty w umacnianiu Rejonu Marchlewskiego.

Jednak wiosenne przesiedlenia i wysiedlenia za granicę Ukrainy nie dały pełnego rezultatu, ponie-waż liczba gospodarstw podlegających wysiedleniom i przesiedleniom z rejonu marchlewskiego była wiosną ograniczona. W jedenastu radach wiejskich rejonu marchlewskiego przesiedlenia i wysiedle-nia nie były przeprowadzone w ogóle. W rejonie marchlewskim ciągle przebywa znaczna liczna by-łych członków band, białych armii, polskich legionistów, byłych przemytników, osób mających związ-ki z wcześniej wykrytymi organizacjami szpiegowskimi, byłych kułaków i rozkułaczonych polskich ele-mentów nacjonalistycznych.

Źródło: Tomasz Sommer, s. 147–148

56


Zadania

Porównaj obraz sytuacji na Marchlewszczyźnie przekazany w dokumencie 3 z obrazem opisanym w dokumencie 4. I odpowiedz na pytanie:

1. Jakie różnice w opisie sytuacji zwracają twoją uwagę? Czym są one spowodowane?

DoKUMeNt Nr 5

Wspomnienia świadka stalinowskich represji w Związku Sowieckim w latach 30. Wieś Dubrowka, Ży-tomierszczyzna, lata 30.

Ten Polski marchlewski rejon przetrwał 10 lat do 1935 roku, a wtenczas na pewno dla władzy to już nie spodobało się. Wszystko polskie stało dla nich wrogami, Polacy i wszystko polskie dla nich to było poroże. Rejon skasowali polski i zaczęła się powolna represacja Polaków. Represacja i przesiedlenie do Kazachstanu. A na ten czas, 1936 roku mój ojciec z mamą już żyli tam przy jego rodzicach w Dubrow-ce on tam pracował też księgowym. Dziadek mój Kwiatkowski został przeznaczony ze swoimi dzieć-mi które z nim mieszały na wywózkę. Te którzy byli z nim czy blisko jego, wszyscy byli na przesiedle-nie wyznaczone. No więc dozwolili im zabrać ze sobą tam niektórą gospodarkę, co u kogo nawet kro-wę można było brać, coś z mebli. Wzięli mego dziadka z żoną, jego córkę z rodziną – Jadwigę i jeszcze jednego syn mniejszego, mojego ojca z rodziną. To wszystkich ich zabrali i wywieźli do Kazachstanu.

Źródło: Maria Karpińska, Archiwum Historii Mówionej

Zadania

1. Z jakich powodów, zdaniem autorki wspomnień, został on zlikwidowany?

DoKUMeNt Nr 6

relacja Narcyza Baszyńskiego z dziejów kolektywizacji na Żytomierszczyźnie (Pol-rejon Marchlewsz-czyzna).

Fragment A

Kolektywizacja zaczęła się gdzieś w 1928, 1929 roku. I to gonili do tego kołchozu, nikt nie szedł sam, zaganiali. O, taki obrazek: zabrali krowy, zabrali konie, wszystko zabrali, a doglądać ich nie miał kto. Zabrały ich kombidy, Komitety Biednych, i powiedziały, idźcie i karmcie je. Na zimę siana nie zebra-li, i do doprowadziło do głodu. I to było straszne, bo nikt niczego nie siał, ziemię zabrali, nikt niczego nie chciał robić, jak w Rzymie było: chleba i igrzysk, tylko chleba już u nas w ogóle nie było. Jako prze-wodniczących kołchozów przysyłali starych komunistów, po froncie, z pierwszej wojny, ale w większo-ści jednak wybierali tych najbiedniejszych i najbardziej leniwych, tych, co nic nie mieli. Tacy u nas byli przewodniczący. Pili tylko, i, proszę mi wybaczyć, za kobietami się oglądali. A wszystkich normalnych zesłali, i tak się narobiło.

57


Zadania

1. W jaki sposób odbywało się organizowanie kołchozu?

2. Jak wyglądało życie i gospodarka w kołchozie?

Fragment B

Nasza rodzina była taka raczej pracowita. Mieliśmy swoje gospodarstwo, budynki, i tak dalej. Aż tu zaczęła się kolektywizacja, zaproponowali ojcu: idź do kołchozu. Tata widział, że żadnej perspektywy w kołchozie nie ma. Oddał więc to gospodarstwo, została nam jedna krowa, i jeden konik. A sam oj-ciec poszedł do wycinki lasu, ścinał drzewa. Zwalał wielkie dęby, i tak sobie pracował. A oni zdecydo-wali, że skoro nie chce iść do kołchozu, tylko poszedł do pracy do liespromhospu, to jest wróg narodu, artykuł 53, 54.10, agitacja antysowiecka, i do więzienia, i wszystko. Ojca aresztowali, a rodzina – ro-dzina wroga narodu, na Syberię! I cała polityka. Bez sądu, bez śledztwa, bez niczego. Tata przyszedł z pracy, zjadł kolację, i się położył, widzę to jak dzisiaj: cały dzień ciągał piłę i siekierę, a tam dęby ta-kie... (...) I tylko skończył kolację, słońce zaszło, zaczęło się ściemniać, a ja siedziałem koło stołu i wy-glądałem przez okno, i widzę: jakiś człowiek z rusznicą idzie! I już ich dwóch czy trzech wchodzi do domu pod bronią. – Wstawać! Ojciec wstał. – Ubierać się! Ubrał się. – Czapkę brać! Wzięli go za ręce, i na dwór, i na tym koniec Zawieźli go do więzienia w Nowogrodzie Wołyńskim.

Zadania

1. Jak autor wspomnień opisuje życie i stan gospodarstwa rodzinnego przed kolektywizacją?

2. W jaki sposób sowieckie władze zareagowały na decyzję ojca autorki wspomnień?

Fragment c

Wezwali nas, był mróz, minus 30 stopni, akurat zaczęły się mrozy. Śnieg. Przyszła, jak wcześniej do ojca, milicja: – Zbierać się, rzeczy zabrać tyle, ile uniesiecie. Dali podwody, kto nie mógł iść, siadł na pod-wody, a tak, to szli ludzie. I pieszo zagnali nas aż do Nowogrodu Wołyńskiego. W Nowogrodzie Wo-łyńskim zamknęli nas... To były magazyny, cement jeszcze leżał. Zamknęli nas, mrozy, bez niczego, na trzeci dzień wypuścili, załadowali do wagonów towarowych, w których wozili bydło, cement, cegły, komu jaki się trafił wagon. Zamknęli i wieźli, nie wiem, dwa czy trzy tygodnie, pewnie to były trzy ty-godnie. Tam też był mróz, gdy nas dowieźli, dali tylko namioty, po jednym na 15 rodzin, długi taki na-miot. śnieg rozgarnęli, podłogi żadnej nie było, postawili dwa piece, i nary zrobione z zamarzniętych desek, takich toporem wyrąbanych. I wszystko. Wrzątku można było jeszcze dostać. Pokąd dojecha-liśmy – nasza rodzina, to jest mama, mamina mama, i Ceńkowych dzieci dwoje, bo żona jego ucie-kła – to pokąd dojechaliśmy, dziewczynka mała, co u nas była, Zosia, 3 czy 4 lata miała, jeszcze w wa-gonie umarła, a babcię dowieźli juz tam, do Obwodu Murmańskiego, i wieźli już do tych barakach, i po drodze umarła, to w śniegu zakopaliśmy. A nas dowieźli [….]

Byliśmy tam więc, i tak się udało, że krewni nasi dostali nam bilety na statek. Ale pieniędzy starczy-ło tylko na da bilety. A gdyby zobaczyli... Poszliśmy wcześnie rano, tak trzeba było, umawialiśmy się. I to Polacy nam pomogli, właśnie Polacy, Polak Polakowi to pomagał na zesłaniu. Pojechaliśmy do tego portu, mamy dwa bilety, myśleli może, że Dominik mały jeszcze, nie potrzebuje biletu, a okaza-ło się... I mama mówi: – Jesteś większy, jakoś dasz sobie radę, a z tym małym co, a co, jeśli go ze statku

58


wyrzucą, wyrzucą twego brata? Idź synku, może jakoś to będzie. Idź z powrotem. Poszedłem. A trze-ba było iść nie tam, gdzie stała straż, trzeba było iść przez góry, z 15 kilometrów się przedzierać tam, gdzie była zona. Poszedłem tam. A oni pojechali, popłynęli statkiem do Leningradu, i z Leningradu już pociągiem na Żytomierszczyznę. A tam już przekazali, że ich szukają. Mama była nielegalna, dziecko w jedno miejsce dała, sama w innym się chowała, nie meldowała się, i tak przeżyła. A ja zostałem na Północy. Byłem tam jeszcze 6 czy 7 miesięcy, proszę sobie wyobrazić, ile mnie tam wyzywali, obrażali, zamykali, grozili... A przecież miałem 11 lat. I wiedziałem, że ucieknę. Wiedziałem już, gdzie stoją stra-że. Uważnie wszystkiego pilnowali. Bo w druga stronę, w tajgę, tam lasy i błota nie do przejścia, tam nikt nie uciekał, nikt by nie przeszedł. A z tej strony droga, droga w górach, można było się przedostać, choć trzeba było się przeprawić przez rzekę. Jak się rozlewała, przejścia nie było, ale jak wyschła, moż-na było zrzucić ubranie i tak przejść. Pomyślałem: a niech tam, albo zginę, albo ucieknę. I proszę so-bie wyobrazić: ani pieniędzy, ani porządnego ubrania, ani jedzenia, bez znajomości języka rosyjskie-go, bo uczyłem się po polsku, mówiłem po ukraińsku... Dostałem się na statek, wskoczyłem, i schowa-łem się w maszynowni. Chwała Bogu, ludzie tam byli dobrzy, zobaczyli nędzarza, a byłem wtedy nę-dzarzem... Zostałem tam u nich w maszynowni, pozamiatam, posprzątam, a oni mi trochę jeść dadzą, każdy po kawałku, bo im też dawali normę. Tak pływałem po Onedze, prawie do Archangielska dopły-nęliśmy, potem po Ładodze, sztormy były. Po miesiącu byliśmy w Pietrozawodsku, tam wyszedłem na pokład, popatrzeć, był postój, chciałem zobaczyć, gdzie jesteśmy, i od razu mnie złapali. Zaczęli dopy-tywać, a ja drugi raz uciekłem. Przyjechałem do Leningradu. Przywykłem, że stoi jeden pociąg, jedna stacja, a tam sześć dworców... Musiałem dotrzeć na Ukrainę, do Żytomierza

Źródło: Narcyz Baszyński, Archiwum Historii Mówionej

Zadania

1. Opisz jak przebiegała tułaczka Narcyza Baszyńskiego. Zwróć uwagę na szczególnie dramatyczne punkty zwrotne w jego historii.

59


LUDOBóJSTWO NA POLAKACH W ZSRS, CZYLI „OPERACJA POLSKA

NKWD” 1937-1938

60


W 1934 roku z rąk Leonida Nikołajewa zginął szef leningradzkiego komitetu WKP(b) (partia komunistycz-na) Siergiej Kirow. Stalin, który stał za tym zamachem, wykorzystał ten fakt do rozpętania jednej z najwięk-szych w historii ZSRS fal masowego terroru zwanej Wielka Czystką. Uzasadnieniem represji była teza o tzw. „zaostrzaniu się walki klasowej w miarę postępu w budowie socjalizmu”. Sukcesy socjalizmu powodują co-raz większą frustrację reakcji i coraz ostrzejsze ataki z jej strony na ustrój. Innymi słowy: „im lepiej (w pań-stwie, gospodarce, kulturze) – tym gorzej (więcej sabotażu, dywersji, wrogości)”. Apokalipsę zapoczątko-wała seria pokazowych procesów kierownictwa partii i generalicji. W sumie ofiarą czystki padło ponad mi-lion sowieckich obywateli – jeden procent całego społeczeństwa.

Plan wykrycia wrogów zakładał, że rzekomych wrogów szukać należy we wszystkich warstwach i na całym terytorium państwa. W każdej jednostce terytorialnej egzekwowano plan „wykrycia” narzuconego z góry procentu wrogów. System represji odwzorował metody socjalistycznego planowania sowieckiej gospodarki. Każda republika, rejon, obwód dostarczyć miał oczekiwany kontyngent ofiar. Obok klucza statystyczno-ge-ograficznego pojawił się też narodowościowy. W ramach tzw. linii narodowościowych wyeliminować na-leżało odpowiednią pulę wrogów.

W logice tej dyktator zastosował jednak pewien szczególny wyjątek. Odnosił się on do Polaków. Dokument nr 00845 ocenia, że wśród Polaków liczba wrogów jest szczególnie wysoka, a formy działania wyjątkowo nie-bezpieczne. Koordynacją działań zajmować się miała fikcyjna organizacja pod kryptonimem POW, założona rzekomo na osobisty rozkaz Piłsudskiego. Należeć miało do niej dziesiątki tysięcy agentów, na wszystkich piętrach i najważniejszych sektorach sowieckiego życia państwowego: w zakładach zbrojeniowych, ener-getyce, transporcie (głównie kolei), sieci kołchozów i sowchozów. Agenci Piłsudskiego spenetrować mieli siły zbrojne, wywiad i kontrwywiad oraz centrum NKWD. Przenikali do najwyższych władz republikańskich sowieckiej Białorusi i Ukrainy, nie mówiąc o kadrach słynnych Pol-rejonów: Dzierżowszczyzny i Marchlewsz-czyzny (Polski Rejon Narodowy im. F. Dzierżyńskiego i J. Marchlewskiego, obejmujący odpowiednio Biało-ruską Socjalistyczną Republikę Radziecką (SRR) i Ukraińską SRR).

Miarą absurdu tych tez było przekonanie, że agenturalną działalnością trudnią się z porównywalną inten-sywnością przedstawiciele wszystkich warstw polskiej społeczności mieszkającej w ZSRS. Profesjonalną agenturą zajmować się mieli zarówno nie tylko oficerowie, ale profesorowi uczelni, inżynierowie, na pro-stych robotnikach i kołchoźnikach kończąc. W ścisłym kierownictwie siatki dziali zwolennicy Józefa Piłsud-skiego, ale też liderzy Komunistycznej Partii Polski np. Józefa Unszlichta, Tomasza Dąbala, podwójny agent polskiego wywiadu J. Sosnowski. Szpiegowskie centrum rzekomo współpracowało z liderami sowieckiej opozycji wewnątrz-partyjnej posadzonymi na ławie oskarżonych w procesach moskiewskich z Nikołajem Bucharinem na czele.

Na mocy rozkazu 00845 zaczęły się masowe aresztowania Polaków we wszystkich częściach ZSRS, wyzna-czono też bardzo krótki termin ich wykonania. Zaczęło się więc dosłowne polowanie na Polaków. Przyna-glani przez przełożonych enkawudziści sięgali częstokroć do książek telefonicznych typując na swe ofiary osoby z polsko brzmiącymi nazwiskami. Panująca doktryna prawna uznawała, że przyznanie się oskarżo-nego jest najlepszym i wystarczającym dowodem winy. Konsekwencją stało się więc wymuszanie zeznań biciem i torturami. Zdarzało się, że z grupy przesłuchiwanych zbiorowo więźniów wybierano kilku, których bezlitośnie katowano na oczach kolegów, przyśpieszając ich decyzję o złożeniu samooskarżenia.

Zatrzymanych dzielono na dwie kategorie: większa część przeznaczona była do rozstrzelania, mniejszą cze-kało od 5 do 10 lat łagru. Alfabetyczne listy zwane „albumami” zawierały schematycznie opis sprawy, zarzu-

61

Ludobójstwo na Polakach w ZSRS, czyli „Operacja Polska NKWD” 1937-38

ty i adnotację o przyznaniu się z projektem ostatecznego wyroku. Miejscowe NKWD wysyłało je do centrali, gdzie przeglądał je szef i zastępca. Tempo wykluczało weryfikację słuszności wstępnej kwalifikacji. W prak-tyce dokonywano mechanicznej jej akceptacji. Wiadomo jednak, że część albumów trafiała na biurko Stali-na. Jeżow załatwiał często takie sprawy w trakcie podróży koleją, dostarczając republikańskim lub rejono-wym ośrodkom NKWD gotowe wyroki. Decyzje na każdym etapie zapadały zaocznie. Wyroki wykonywane były przez rozstrzelanie niezwłocznie po ich wydaniu. Przetrzymywane w urągających warunkach, zmal-tretowane śledztwem ofiary do końca nie uświadamiały sobie swego tragicznego losu. Perfidie potęgowa-ło zatajenie losu straconych przed rodziną, którą zawiadamiano jedynie o rzekomej deportacji skazanego bez prawa nawiązania jakiegokolwiek kontaktu.

Wyrok śmierci pociągał za sobą automatyczne zesłanie małżonka na karę 10 lat łagru. Tylko najmłodsze dzie-ci z tak okrutnie rozbitej rodziny mogły pozostać pod opieką bliskich krewnych. Gdy nie było takich – tra-fiały do domu dziecka pozbawiane z czasem wiedzy o własnym pochodzeniu. Piętnastolatków kierowano do młodzieżowych łagrów o surowej dyscyplinie.

Skazanie aresztowanego na łagier pociągało za sobą natychmiastowe wysiedlenie rodziny. Większość wy-wiezionych Polaków trafiała do Kazachstanu. Rodziny pozostawiano często bez zaopatrzenia pozwalające-go na zagospodarowanie a nawet przeżycie. Lokowano w zabudowaniach kołchozowych nieprzystosowa-nych do zamieszkania. Notoryczne było pozostawienie nieszczęśników w szczerym polu, zdanych na szu-kanie schronienia w ziemiankach i żebrzących o pomoc ze strony miejscowej ludności.

Ofiarą represji padło co najmniej 111 tysięcy rozstrzelanych Polaków – ok. 10% całej diaspory polskiej w ZSRS. Był to absolutny rekord w porównaniu do strat jakiejkolwiek innej represjonowanej grupy narodowościo-wej. Pozwala to mówić o celowym ludobójstwie dokonanym na społeczności Polaków, którzy ginęli głów-nie, jeśli nie wyłącznie, ze względu na swoje pochodzenie.

MAteriAŁ ŹrÓDŁoWY

Dokumenty strony sowieckiej

DoKUMeNt Nr 1

roZKAZ oPerAcYJNY lUDoWeGo KoMiSArZA SPrAW WeWNĘtrZNYcH ZSrS N.i. JeŻoWA

Nr 00485 11 sierpnia 1937 r. Moskwa

[…]podstawowym zadaniem organów GUGB w obecnej chwili wydaje się być rozgromienie antyso-wieckiej działalności polskiego wywiadu i pełna likwidacja rozległych, dywersyjno-powstańczych do-łów POW, nietkniętych do tej pory oraz podstawowych zasobów ludzkich polskiego wywiadu w ZSRS.

ROZKAZUJĘ:

1. Od 20 sierpnia 1937 r. rozpocząć szeroką operację, prowadzącą do pełnej likwidacji terenowych jednostek POW i – przede wszystkim – jej dywersyjno-szpiegowskich i powstańczych kadr w prze-myśle, transporcie, sowchozach i kołchozach.

Cała operacja powinna być zakończona w terminie 3 miesięcy, tzn. do 20 listopada 1937 r.

2. Aresztowaniu podlegają:

a) ujawnieni w toku śledztwa i dotychczas niewykryci aktywni członkowie POW, zgodnie z załączo-nym spisem,

62


b) wszyscy pozostający w ZSRS jeńcy wojenni z armii polskiej,c) zbiedzy z Polski, niezależnie od czasu ich przejścia do ZSRS,d) emigranci polityczni i osoby wydalone z Polski z powodu przekonań politycznych,e) byli członkowie PPS i innych antysowieckich polskich partii politycznych,f ) najaktywniejsza część miejscowych elementów antysowieckich i nacjonalistycznych z polskich re-

jonów. 3. Operację aresztowań przeprowadzić w dwóch kolejnościach:

a) w pierwszej kolejności aresztowaniu podlegają wymienione wyżej kontyngenty pracujące w organach NKWD, w Armii Czerwonej, w fabrykach zbrojeniowych, w obronnych oddziałach wszystkich pozo-stałych fabryk, w przedsiębiorstwach transportu kolejowego, wodnego i lotniczego, w gospodarce energetycznej wszystkich przedsiębiorstw przemysłowych, w gazowniach i rafineriach naftowych,

b) w drugiej kolejności aresztowaniu podlegają wszyscy pozostali, pracujący w przedsiębiorstwach przemysłowych bez znaczenia dla obronności, w sowchozach, kołchozach i instytutach.

4. Równocześnie z rozwinięciem operacji dotyczącej aresztowań rozpocząć pracę śledczą. Główny na-cisk w śledztwie położyć na pełne zdemaskowanie organizatorów i kierujących grupami dywersyjny-mi, w celu pełnego ujawnienia dywersyjnej sieci.

Wszystkich wymienionych w zeznaniach przesłuchiwanych – szpiegów, szkodników i dywersantów – NA-TYCHMIAST ARESZTOWAĆ.Dla prowadzenia śledztwa wyznaczyć specjalną grupę pracowników operacyjnych.

5. Wszyscy aresztowani, zależnie od stopnia ujawnionej winy wykazanego w toku śledztwa, dzieleni są na dwie kategorie:

a. pierwsza kategoria, podlegająca rozstrzelaniu, do której należą szpiegowskie, dywersyjne, szkodni-cze i powstańcze kadry polskiego wywiadu,

b. druga kategoria, do której należą mniej aktywni z nich, podlegająca karze zamknięcia w więzieniach i łagrach z wyrokami od 5 do 10 lat.

6.[…]

Przydziału do – odpowiednio – pierwszej lub drugiej kategorii dokonują, na podstawie rozpatrzonych agen-turalnych i śledczych materiałów, Komisarz Ludowy Spraw Wewnętrznych republiki i naczelnik UNKWD okrę-gu lub kraju wraz z odpowiednim prokuratorem: republiki, kraju lub okręgu.

Wykazy […] kieruje się do NKWD ZSRS.

Po zatwierdzeniu wykazów w NKWD ZSRS i przez prokuratora Związku, wyrok podlega natychmiastowemu wykonaniu; to znaczy: oskarżeni zaliczeni do pierwszej kategorii podlegają rozstrzelaniu, zaliczeni do dru-giej kategorii – wysłaniu do więzień i łagrów, zgodnie z nakazem NKWD ZSRS.

7. Zaprzestać zwalniania z więzień i łagrów osób kończących odbywanie kary pozbawienia wolności, osądzonych za szpiegostwo na rzecz Polski. Na temat każdej z tych osób przedstawić materiał do roz-patrzenia przez Kolegium Specjalne NKWD ZSRS. […]

Komisarz Ludowy Spraw Wewnętrznych ZSRS […] JEŻOW

Źródło: Tomasz Sommer, tamże, s. 24–27

63


Zadania

1. Dowiedz się, kiedy w rzeczywistości działała i jaką rolę odgrywała Polska Organizacja Wojskowa?

2. W jaki sposób władze NKWD charakteryzują rzekomą polską organizację szpiegowską? Jakie ce-chy i zadania jej przypisują?

3. Jakie kręgi Polaków znalazły się na „czarnej liście” Jeżowa wymienione w pkt 4. rozkazu? Czy ist-nieją kategorie Polaków, którzy mogą czuć się niezagrożeni represjami?

4. Jak przebiegać miała operacja wykrywania i aresztowania „wrogów”?

5. Na jakie dwie grupy i według jakich kryteriów dzielono aresztowanych?

6. Jak przebiegało podjęcie ostatecznej decyzji o losie aresztowanych? Na ilu poziomach władzy i w składzie ilu osób zapadały decyzje?

7. Jaki wpływ na swój los mieli uwięzieni?

DoKUMeNt Nr 2

rozkaz operacyjny ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZStS Nikołaja Jeżowa nr 00486 do-tyczący represjonowania żon tzw. „wrogów ludu”:

„(...) przystąpić do represjonowania żon zdrajców ojczyzny, członków prawicowo-trockistowskiej szpie-gowsko-dywersyjnej organizacji, osądzonych przez kolegium wojskowe i wojenny trybunał pierwszej i drugiej instancji, poczynając od 1 sierpnia 1936 r.”

2. Zebrane materiały są rozpatrywane odpowiednio przez Ludowych Komisarzy Spraw We-wnętrznych republik i przez kierowników zarządów NKWD krajów i okręgów. Ci ostatni:

a) wydają nakaz aresztowania i rewizji żon zdrajców ojczyzny;b) decydują o przedsięwzięciu środków, co do dzieci aresztowanej;c) określają działania podejmowane w stosunku do rodziców i pozostałych krewnych będących na

utrzymaniu skazanego i mieszkających razem z nim. 11. Kolegium Specjalne rozpatruje sprawy żon i dzieci od 15 roku życia skazanych zdrajców

ojczyzny, które są niebezpieczne społecznie i zdolne do antysowieckiej działalności.

12. Żony zdrajców ojczyzny zostają skazane, w zależności od tego, jak bardzo są społecz-nie niebezpieczne, na minimum 5-8 lat obozu.

13. Niebezpieczne społecznie dzieci skazanych, w zależności od wieku, stopnia niebezpie-czeństwa i możliwości poprawy, zostają uwięzione w obozach albo koloniach pracy NKWD lub w domach dziecka o specjalnym reżimie prowadzonych przez Ludowe Ko-misariaty Oświaty republik. […]

16. Skazane przez Specjalną Komisję żony zdrajców ojczyzny kierować w celu odbycia kary do specjalnego oddziału Temnikowskiego obozu pracy, według indywidualnych pole-ceń GUŁag-u NKWD ZSRS.

Źródło: Tomasz Sommer, tamże, s. 226–228

64


DoKUMeNt Nr 3 rozlokowanie dzieci skazanych

18. Niebezpieczne społecznie dzieci skazanych będą kierowane do obozów, kolonii pracy NKWD lub do domów dziecka o specjalnym reżimie według indywidualnych poleceń GUŁag- NKWD - dla pierwszej i drugiej grupy - i AHU (zarząd administracyjno-gospodarczy – przyp. Aut.) NKWD ZSRS - dla trzeciej grupy.

19. Wszystkie dzieci sieroty po wydaniu wyroku skierować:

a) dzieci w wieku od 1-1,5 roku do pełnych trzech lat – do domów dziecka i żłobków Ludowych Komi-sariatów Zdrowia republik w stałych miejscach zamieszkania;

b) dzieci w wieku od 3 do 15 lat - do domów dziecka Ludowych Komisariatów Oświaty innych republik, krajów i okręgów (zgodnie z ustaloną dyslokacją), z wyjątkiem Moskwy, Leningradu, Kijowa, Tbilisi, Mińska, miast portowych i pogranicznych.[…]

21. Dzieci karmione piersią są kierowane razem ze skazanymi matkami do obozów, skąd po osiągnięciu 1-1,5 roku są przenoszone do domów dziecka i żłobków Ludowych Komisariatów Zdrowia republik.

23. W przypadku, gdy krewni (nierepresjonowani) zechcą zabrać pozostałe sieroty na utrzymanie – nie sprzeciwiać się temu.”

Źródło: Tomasz Sommer, tamże, s. 229

Zadanie do Dokumentów 2 i 3

1. W jaki sensie użyto w dokumencie określeń „zdrajca ojczyzny”? Co mogło się kryć za określeniem „członkowie prawicowo-trockistowskiej szpiegowsko-dywersyjnej organizacji”?

2. Co groziło najbliższym osoby ukaranej jako „zdrajca narodu” lub określonej w inny, podobny sposób?

3. Jakie represje groziły poszczególnym członkom rodziny ukaranego?

4. Ile lat mogli mieć najmłodsi więźniowie polityczni w ZSRS?

DoKUMeNt Nr 4Zeznania funkcjonariusza NKWD Arkadija Pestela, przesłuchiwanego w śledztwie w grudniu 1939 roku dotyczącym nadużyć popełnionych podczas tzw. „operacji polskiej NKWD”

Wskażę kiedy rozpoczęło się fingowanie spraw. Fingowanie spraw w Zarządzie NKWD Moskiewskiego Okręgu zaczęło się latem 1937 roku, kiedy oni dostali rozkaz byłego Komisarza Ludowego JEŻOWA nr 485 (00485 – przyp. Aut.) zlecający aresztowanie bez jakichkolwiek materiałów, czy danych śledczych dwóch kategorii Polaków, w głównej mierze polskich emigrantów politycznych.

W tym okresie, w skutek działań JEŻOWA i jego otoczenia, aresztowani przetrzymywani w więzieniach byli poddawani w masowym stopniu pobiciom, prowadzącym do tego, że ludzie dawali zeznania we-dług sfalsyfikowanych przez śledczych protokołów.

Pierwszy okres falsyfikowania odnoszę do momentu otrzymania z narkomatu wielu protokołów ze-znań polskich emigrantów politycznych, jakoby polskich szpiegów i prowokatorów. Konkretnie mogę odesłać do protokołów zeznań DĄB ALA i innych, które, jako wzorzec wybrany przez JEŻOWA, były roz-syłane po okręgach. Wielu Polaków wymienionych w tych protokołach, nie mających nic wspólnego z polskim wywiadem, pod wpływem bicia, jak tego wymagał narkomat, potwierdzało przynależność do organizacji »POW« i innych szpiegowskich powstańczych organizacji. I to fabrykowanie spraw prze-

65


ciwko aresztowanym, w przeszłości wpływowym ludziom, miała miejsce w Więzieniu Lefortowskim, gdzie przesłuchania prowadzili najbliżsi współ-pracownicy JEŻOWA - naczelnicy oddziałów i zarzą-dów narkomatu i ich pomocnicy.

Było ustalone, że jeśli gdzieś tylko w protokole zostanie wspomniany aresztowany, to koniecznie mu-sieliśmy doprowadzać do przyznania się i do przyznawania się doprowadzano. Tak, że w momencie otrzymania rozkazu JEŻOWA o masowych aresztowaniach Polaków, zgodnie z jego rozkazem, już zna-na była praktyka, która z Więzienia Lefortowskiego przeniosła się do Więzienia na Tagance, gdzie prze-trzymywano zatrzymanych z Zarządu NKWD okręgu.

Kiedy w zarządzie okręgu naczelnik przeczytał nam rozkaz JEŻOWA o aresztowaniu absolutnie wszyst-kich Polaków, polskich emigrantów politycznych, byłych jeńców, członków polskiej partii komunistycz-nej i in., to wywołało to nie tylko zdziwienie, ale także wiele rozmów kuluarowych, które zostały prze-rwane przez to, że powiedziano nam, że ten rozkaz jest umówiony ze STALINEM i Biurem Politycznym KC WKP(b) i że trzeba Polaków rozgramiać na całego.

Dla przeprowadzenie tej operacji w 3 Wydziale okręgu została zorganizowana grupa śledcza pod do-wództwem zastępcy naczelnika 3 Wydziału NASIEDKINA, a w innych wydziałach włączały się w te aresztowania inne rozmaite formacje.

[…]W praktyce robiło się to w następujący sposób:

Dostawali od fabryk, trustów, arteli i na podstawie informacji z Kominternu, dane ankietowe o polskich komunistach i na podstawie jednej przesłanki świadczącej o przynależności do polskiej emigracji po-litycznej, wypisywali króciutkie decyzje o aresztowaniu, powołując się na rozkaz JEŻOWA. Tym sposo-bem, w efekcie tego rozkazu, w okręgu pojawiły się setki aresztowanych, na których nie tylko nie było żadnych materiałów, ale którzy mieli dokumenty, znalezione podczas aresztowania, świadczące o tym, że oni wiele lat przeżyli w Polsce, siedzieli w więzieniach, po kilka lat odbywali tam wyrok i przyjechali tu albo pod koniec odbywania kary, albo po ucieczce, czy poprzez wymianę, czy na polecenie polskiej sekcji Kominternu.” […] Pewnego dnia, kiedy znajdowałem się w stołówce oddziałowej, zwrócił się do mnie pełnomocnik specjalny] GOŁUBIEW i powiedział: »Chodźmy, zobaczymy, jak MANKO prowadzi konferencję«. Ja GLUZMAN, GOŁUBIEW i naczelnik OK KOROTCZENKO weszliśmy do gabinetu MAŃKI, GOŁUBIEW zwrócił się do MAŃKO i zapytał: »No jak tam, masz konferencję?« On odpowiedział: »Wła-śnie się skończyła. Zaraz będzie następna i zadzwonił do tiurpodu, żeby mu przywieźli 15 aresztowa-nych. Kiedy dostarczyli aresztowanych, on im oświadczył: »Obecny jest tutaj prokurator i komisja. Wy będziecie [przed nimi] opowiadać o swojej kontrrewolucyjnej działalności«. Następnie MAŃKO naka-zał wszystkim zdjąć spodnie, a pierwszym trzem położyć się na podłodze. Sam MAŃKO wziął bicz le-żący u niego na stole, drugi wyjął z szuflady od stołu i wręczył go GOŁUBIEWOWI, a trzeci bicz przy-niósł z sąsiedniego pokoju, nazwiska [tamtego] śledczego nie pamiętam. Ten bicz dał KOROTCZEN-CE. Cała trójka biła aresztowanych. Pozostałych ludzi MAŃKO zmusił do wykrzykiwania w tym czasie: »Jestem hitlerowcem, faszystą, dostawałem 15 razy hitlerowskie marki«. Po zakończeniu bicia pierw-szych trzech, pytał aresztowanych: »Kto chce złożyć zeznania?« Wszyscy, jak jeden mąż, podnosili ręce. Wtedy sadzał ich za stoły i dawał arkusze papieru, żeby osobiście pisali zeznania.

Źródło: Tomasz Sommer, tamże, s. 249–251, 260–261

66


Zadania Przeprowadź konfrontację informacji zawartych w dokumencie nr 1 (rozkaz nr 00485) z zeznaniami

funkcjonariusza NKWD dotyczącymi stosowania go w praktyce. Uwzględnij m.in. następujące sprawy: 1. Jakie nieformalne zalecenia dotyczące represjonowania Polaków otrzymali funkcjonariusze NKWD

Centrali? Jak interpretowano kategorie podejrzanych opisane w pkt. 2 rozkazu? 2. Jakie wymienia konkretne przykłady drastycznego fałszowania zeznań? Kogo dotyczyło stosowa-

nie takich metod? Kim był wymieniony w zeznaniu Dąbal? 3. Dlaczego NKWD stawiało sobie za cel wymuszenie przyznania się do winy przez aresztowanych?

Jaka teoria prawna dotyczące wartości dowodów procesowych obowiązywała w sądach sowiec-kich? Jakie niosło to konsekwencje dla aresztowanych?

4. Jakich metod używano do wymuszenia przyznania się do winy?

DoKUMeNt Nr 5opis trybu albumowego w aktach Stanisława redensa ostatniego wysokiej rangi oficera NKWD pol-skiego pochodzenia; tożsamość autora zeznań nie ustalona.

...Sam porządek wydawania wyroków w tych »albumowych« sprawach był urządzony wyjątkowo prymi-tywnie i z góry dopuszczał możliwość dokonywania wszelkich nieprzyzwoitości, za które nie trzeba było się obawiać zatrzymania. Ten porządek był taki: na kartce papieru po lewej stronie trzeba było opisać biografię, wszystkie dane aresztowanego, a po prawej istotę sprawy. Z kolei po środku przez cały czas wymagali zapisy-wania pokrótce, np. zdemaskowany przez materiały, zeznania, sam się przyznał, istota przestępstwa, szpie-gostwo, dywersja, terror, jakich czynności aresztowany dokonał, albo jakie miał zadania. W centrali wszystkie te sprawy, zszyte dla wygody w albumy po sto stron, kierowano na adres CESARSKIEGO, albo do 3 Wydziału MINAJEWOWI, po podpisaniu przez naczelnika zarządu i prokuratora. Rozpatrywanie tych spraw przeprowa-dzono po prostu w sposób przestępczy, na początku operacji CESARSKI i MINAJEW w kilka godzin rozpatrywali 500-600, a innym razem 1000 spraw i ich decyzja była ostateczna. Kiedy zaczęła spływać większa liczba albu-mów, to oni dzielili pomiędzy siebie albumy i każdy oddzielnie ustalał wysokość kary. Z zasady, w 95 proc. przy-padków, dawano najwyższy wymiar kary. Potem spisywano protokół i dawano do podpisu Jeżowowi. Jeżów, jak niejednokrotnie sam widziałem, ich nawet nie czytał, otwierał na ostatniej stronie i ze śmiechem pytał CE-SARSKIEGO ile tu Polaczków... podpisywał nie czytając, już był tam podpis Wyszyńskiego, jak podpisywał pro-kurator, to czy on sprawdzał cokolwiek - nie wiem, ale mogę powiedzieć, że zmian jakichkolwiek nigdy nie ro-bił. Takim sposobem były decydowane sprawy, a z terenu szły przerażające sygnały o najbardziej niedopusz-czalnych nadużyciach zarówno przy aresztowaniach, jak i przy prowadzeniu śledztw, przychodziły informa-cje o masowych aresztowaniach, bez żadnych podstaw, żeby tylko był Polak. Ja też to robiłem...

Źródło: Tomasz Sommer, tamże, str. 261-262

Zadania 1. Na czym polegał tzw. tryb albumowy rozpatrywania spraw uwięzionych Polaków?

DoKUMeNtY StroNY PolSKieJ

DoKUMeNt Nr 6Ze względu na to, że ojciec postanowił, że do kołchozu nie pójdziemy i wolimy umrzeć z głodu, wyrzucono nas z domu i kazano nam zamieszkać w domu dziadka. Był on niewielki, w porównaniu z naszym i z trudem się w nim mieściliśmy. Zabrano nam też ziemię i cały majątek. Jakoś udało się nam przeżyć aż do 1937 r.,

67


gdy GPU zaczęło aresztować, wywozić i rozstrzeliwać Polaków. Mój ojciec został wezwany nagle do Rady Wiejskiej, gdzie jej przewodniczący w największej tajemnicy poinformował, że jutro, albo jeszcze dziś w nocy, GPU przyjdzie po niego, by go aresztować. Został bowiem umieszczony na liście »wrogów ludu«. Poradził mu, żeby wyjechał ze wsi do jakiegoś innego obwodu, tam się zaszył i jak wszystko ucichnie, ściągnął do siebie rodzinę. Ojciec przyszedł do domu i powiedział matce o wszystkim i tak jak stał, bez przebierania się, ruszył przez las w stronę stacji kolejowej. Zobaczyliśmy go dopiero za kilka lat, po wybuchu wojny niemiec-ko-sowieckiej, kiedy hitlerowcy zajęli Ukrainę. Okazało się, że zdołał wyjechać na kijowszczyznę i tam jakoś znalazł sobie pracę. Nie dawał znaku życia, bo bał się, że wtedy mogą go odnaleźć.

Na drugi dzień jak ojciec wyjechał, przyszli po niego i byli wściekli, że go nie zastali. Nie wiadomo, czy domyślali się, że został ostrzeżony, w każdym bądź razie za kilka dni tego przewodniczącego rady wiej-skiej też zabrali. Myśmy również długo w wiosce nie zostali. Mama obawiała się, że mogą nas wszystkich wywieźć jako rodzinę wraga naroda i odesłała mnie z siostrami do swojej krewnej do Dołbysza. Miała rację, bo ją na drugi dzień wywieźli do Kazachstanu. Udało jej się przeżyć i w 1949 r. wrócić na Ukrainę.

Zadania

1. O jakich doświadczeniach poprzedzających „operację polską NKWD” wspomina świadek wydarzeń? 2. Jakie konsekwencje poniosła wtedy rodzina świadka zdarzeń? 3. W jaki sposób udało się uratowanemu ojcu ponownie spotkać całą rodzinę?

DoKUMeNt Nr 7Zeznania teresy Konopielko, sieroty po rozstrzelanym w „operacji polskiej NKWD”:

W 1937 roku rozpoczęły się aresztowania Polaków. Prawie wszystkich Zalizowskich (braci mojej mamy i ojca), oprócz najstarszego Jana i Dionizego, aresztowano i wkrótce rozstrzelano jako wrogów ludu. Ojciec był przekonany, że fala represji go nie doścignie: był pierwszym organizatorem kołchozów, zaak-ceptował władzę radziecką. Donos nauczyciela ze szkoły ukraińskiej i sąsiada zadecydował o jego ży-ciu, i w noc z 30 kwietnia na 1 maja 1938 roku, o godzinie 3.00 nad ranem, pod dom przyjechała czar-na buda. Po trzygodzinnym przetrząsaniu pomieszczeń nastąpiło aresztowanie. Wychodząc z domu ojciec powiedział: » - To nieporozumienie, wkrótce wrócę, nie będę się nawet żegnać z wami...« Więcej go nie zobaczyliśmy. Został rozstrzelany w nocy z 3 na 4 czerwca 1938 roku. Po trzech miesiącach, do rejonowego KGB zabrała czarna buda moją mamę. Kazano jej w ciągu dwudziestu czterech godzin zostawić rodzinę i wyjechać z obwodu żytomierskiego. Nie powiedziała nam o tym, tylko płakała dwie doby, przy tym nie jadła i nie piła. (...)

Schowaliśmy ją na strychu w dużej beczce 1,5x1 m, przykryliśmy z góry główkami kapusty. Mamą trze-ba było się opiekować. Udawało się nam to robić w ciągu trzech lat. Nawet wyprowadzaliśmy w nocy na spacer. Tak było do 5 sierpnia 1941 roku. Do przyjścia na naszą ziemię Niemców.

Źródło: Tomasz Sommer, tamże, str. 316-317

Zadania 1. Dlaczego ojciec świadka wydarzeń nie spodziewał się represji?

2. Jaka była zdaniem świadka bezpośrednia przyczyna aresztowania ojca?

3. Jak potoczył się dalszy los rodziny?

68


DoKUMeNt Nr 8Aresztowanie żony „wroga ludu”

I oto nadchodzi 5 czerwca (1938 roku - przyp. Red.), nas troje dzieci i mama, tak żyliśmy. U mamy 5 czerwca - to był ostatni dzień roku szkolnego, ostatni dzień mama poszła do szkoły, oni już przygoto-wali się widocznie... Mama była nauczycielką niższych klas. (...) A tak tylko tamtego dnia ona przycho-dzi ze szkoły, przychodzi po niej jeden pan, jeden... Może i dwoje. Przy tym nie byłam, ale zdaje się mi, że jeden... Spisali protokół rewizji i zabrali mamę. (...)

A brat przyszedł, nie chce nawet wierzyć, że to tak mamę zabrali. Brat nie uwierzył, że mama nie przy-jedzie. Ale gdy rankiem brat przebudził się, to jak zaraz widzę, brat na łóżku podniósł się i tak - hup i upadł, i szlochając upadł. Już zrozumiał, że mamy nie ma, mama nie przyjdzie - nas troje dzieci. Przy-szli do nas, żeby nas zabrać do domu dziecka.”

Źródło: Tomasz Sommer, tamże, str. 318

Zadania:

1. Porównaj treść źródła z danymi w dokumencie nr 2. Czy i w jakim stopniu zeznania świadka po-twierdzają opisane tam cele sowieckiego aparatu represji?

DoKUMeNt Nr 9

1. Gdy przebywałam w Kijowie, mój ojciec, 15 lutego 1938 r., został nocą aresztowany. Oskarżono go o antyrewolucyjną działalność, mającą na celu obalenie władzy komunistycznej. Tato był wtedy w koł-chozie buchalterem czyli księgowym. Wziął on z kasy kołchozu 25 tys. rubli, by na drugi dzień jechać do Kijowa i kupić dla kołchozu dwa traktory. W nocy przyszli do niego dwaj milicjanci i oświadczy-li mu złowrogo: » - Jesteście aresztowani!« Przejrzeli książki ojca i zwrócili uwagę na dzieła Sienkiewi-cza. Jeden z nich wziął do ręki jedną z książek pisarza i triumfalnie powiedział: » - O to ce dobryj anty-rewolucjonier « . Zabrali go, ale na drugi dzień znowu przyjechali i zabrali całą bibliotekę ojca, twier-dząc że jest to zakazana zagraniczna literatura. Żaden z nich nie umiał oczywiście ani słowa po pol-sku, ale dla każdego polska książka była dowodem wrogiej działalności. Polskie książki zabrane ojcu były wystarczającym powodem, by uznać go za »wroga ludu«. 15 listopada 1938 r. został on rozstrze-lany w Kamieńcu Podolskim.”

„Mieliśmy kilka książek Kraszewskiego, Sienkiewicza i jeszcze parę nowelek innych polskich pisarzy, oczywiście w języku polskim. Wszystkie skonfiskowano jako literaturę antypaństwową. W naszym domu nie pozostała żadna polska książka.”

Źródło: Tomasz Sommer, tamże

Zadania

1. Co w ocenie milicjantów stanowiło rzekomo dowód winy aresztowanego Polaka? 2. Jakie konsekwencje go spotkały? 3. Co stało się z członkami jego rodziny?

69

Losy Polaków na Wschodzie podczas II wojny światowej od pierwszych deportacji do repatriacji 1957-1959

LOSY POLAKóW NA WSCHODZIE PODCZAS DRUgIEJ WOJNY śWIATOWEJ

OD PIERWSZYCH DEPORTACJI DO REPATRIACJI 1957-1959

70


1 września 1939 o godz. 4.45 Niemcy rozpoczęły bez wypowiedzenia wojnę z Polską. Wojsko Polskie stawi-ło opór przez ponad miesiąc walk. Państwo polskie związane układami sojuszniczymi dwoma mocarstwa-mi światowymi Francją i Wielką Brytanią nie doczekało się z ich strony przyrzeczonej pomocy.

17 września w granice Rzeczpospolitej wtargnęły oddziały Armii Czerwonej. Krok ten był konsekwencją zawartego 23 sierpnia 1939 układu między III Rzeszą a Związkiem Radzieckim znanym jako pakt Ribben-trop-Mołotow. Porozumienie polityczno-wojskowe świadczyło także o zainteresowaniu obu państw obsza-rem Europy Środkowej, gdyż tajna część układu (tajny protokół dodatkowy) zawierała podział ziem mię-dzy te dwa państwa.

W nocy z 17 na 18 września prezydent i rząd Rzeczpospolitej Polskiej przekroczyli granicę sprzymierzonej Rumunii. Państwo polskie nie przestało jednak istnieć. Odpowiednia procedura Konstytucji kwietniowej po-zwoliła na przekazanie urzędu prezydenta (Władysław Raczkiewicz) i powołanie rządu z premierem gen. Władysławem Sikorskim, na którym spoczywać miał ciężar dalszej walki z Niemcami.

28 września 1939 III Rzesza i Związek Sowiecki zawarły traktat o przyjaźni i granicach, uzgadniając ostatecz-ny rozbiór ziem polskich. Granica przebiegła wzdłuż linii rzek Pisa, Narew, Bug, San i pokrywała się częścio-wo z tzw. Curzona (1919).

Związek Sowiecki starał się usprawiedliwić swoją politykę wobec Polski, odwołując się do argumentów pro-pagandowych. Agresję Armii Czerwonej nazwał „bratnią pomocą udzieloną narodowi białoruskiemu i ukra-ińskiemu” konieczną wobec upadku państwa polskiego. Wcieleniu polskich ziem wschodnich do ZSRS nada-no odpowiednią oprawę prawną. Przeprowadzono tam 22 października 1939 rodzaj farsy wyborczej. Wy-łonione w ten sposób Zgromadzenia Ludowe „Zachodniej Białorusi” i „Zachodniej Ukrainy” zwróciły się na-stępnie z „prośbą” o włączenie do ZSRS, co nastąpiło 2 listopada 1939. Sowieci rozpoczęli niezwłocznie re-presje skierowane głównie przeciwko Polakom. Do czerwca 1941 roku aresztowano ok. 110 tys. osób, z cze-go co najmniej 42 tys. z nich było Polakami. Ponad 8,5 tys. z ogółu aresztowanych stracono, a 62 tys. (w tym ok. 25 tys. Polaków) zesłano do obozów pracy.

Od skazania na pobyt w łagrze trzeba odróżnić przymusowe przesiedlenie. Stosowano je wobec różnorod-nych kategorii „wrogów ludu”, karanych na zasadzie odpowiedzialności zbiorowej. Pierwszą taką grupę sta-nowili polscy osadnicy przybyli na wschodnie terytoria II RP w okresie przedwojennym oraz służba leśna. Deportacja odbywała się całymi rodzinami, w ciągu tylko jednej nocy z 9 na 10 lutego 1940, z „Zachodniej Ukrainy” wywieziono ponad 89 tys. osób, a z tzw. „Zachodniej Białorusi” – ponad 50 tys. Prawie 82% z nich to Polacy. Dzieci w tej grupie stanowiły 35 %.

W drugiej deportacji skierowanej do Kazachstanu zesłano rodziny „uczestników organizacji powstańczych, oficerów, policjantów, służby więziennej, żandarmów, ziemian, fabrykantów i polskich urzędników pań-stwowych” oraz rodziny jeńców z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa. 13 kwietnia w 51 transportach wy-ruszyło ponad 60 tys. osób. W grupie tej Polacy stanowili 68% (ponad 41 tys.).

Trzecią deportację przeprowadzono nocą z 28 na 29 czerwca 1940. Jej ofiarami byli tzw. „bieżeńcy”, ucieki-nierzy wojenni z 1939 roku. Wywieziono wówczas 80 tys. osób. Polacy stanowili tu ok. 11%, czyli ok. 9 tys. osób. Kolejna deportacja miała miejsce w maju i czerwcu 1941 roku. 22 maja z północno-wschodniej Pol-ski wywieziono 11 tys. osób. Wśród wywiezionych 14 czerwca 3,2 tys. osób z Wileńszczyzny, zdecydowanie przeważali Polacy. 20 czerwca 1941 wysłano jeszcze 22 tys. ludzi, z czego 13,2 tys. Polaków a ponad 2 tys.

71


aresztowano. 35 tys. Polaków wywieziono z 800-kilometrowego pasa granicznego sowiecko-rumuńskiego, sowiecko-węgierskiego i sowiecko-niemieckiego. Polacy na ziemiach wcielonych do ZSRS uznani zostali przymusowo za obywateli sowieckich i podlegali obowiązkowi wojskowemu w Armii Czerwonej. Od jesie-ni 1940 roku wcielono 150 tys. młodych mężczyzn. Polacy stanowić mogli blisko 33% grupy.

Deportowanych transportowano w wagonach towarowych. Konwojujący uniemożliwiali im kontakt z lud-nością okoliczną. Podróż o głodzie, zimnie, fatalnych warunkach higienicznych trwała tygodniami i pociąga-ła za sobą tysiące ofiar śmiertelnych. W pamięci zesłanych utrwaliła się jako największy z przeżytych koszma-rów. Typowym zajęciem zesłańców była praca przy wyrębie lasów. W położonym za kołem podbiegunowym rejonie Workuty, poza za wyrębem drzew, zesłańcy zatrudniani byli do spławu drewna i budowy linii kolejo-wych. Deportację najgorzej znosiły dzieci i ludzie w podeszłym wieku. Dla wielu z nich wywózka równała się wyrokowi śmierci. Tysiące dzieci oderwano także od rodziców, kierując do kompani karnych dla nieletnich.

Najgłośniejszym echem odbiło się ludobójstwo popełnione w Katyniu, Miednoje i Charkowie dokonane na ponad 22 tys. polskich oficerach i policjantach – jeńcach wziętych do niewoli we wrześniu 1939 roku. Roz-kaz o ich rozstrzelaniu podpisał Stalin i członkowie sowieckiego Biura Politycznego 5 marca 1940.

Sytuację międzynarodową zmieniła agresja Niemiec na Związek Sowiecki 22 czerwca 1941 Stalin musiał te-raz liczyć na pomoc Zachodu. Po zaatakowaniu USA przez Japonię 7 grudnia 1941, wojna nabrała globalne-go charakteru. Wpłynęło to na położenie Polski i los Polaków w ZSRS. 30 lipca 1941 w Londynie premier Si-korski i ambasador ZSRS Iwan Majski podpisali układ, w którym Sowieci ponownie uznawali państwo pol-skie i wznawiali stosunki dyplomatyczne z rządem. Uwięzieni i zesłani Polacy odzyskiwali wolność i przywra-cano im polskie obywatelstwo. Pozwolono wstępować do Armii Polskiej, tworzonej w ZSRS pod dowódz-twem generała Władysława Andersa.

Wokół kształtującej się Armii Andersa skupiło się blisko 190 tys. ludzi. Obawiając się jednak sytuacji, w któ-rej wojsko polskie będzie bardzo ważnym atutem w grze o przyszłość Polski, Stalin w 1942 roku skłonił pol-skie dowództwo do wyprowadzenia jej ze Związku Sowieckiego. Z żołnierzami z ZSRS wyszło ponad 141 tys. cywilów – rodzin żołnierzy, głównie kobiet i dzieci. Blisko dziesięć procent ogółu stanowili Polacy narodo-wości żydowskiej. Spośród nich prawie 2,5 tys. ludzi z Iranu trafiło do Indii, Afryki, Meksyku i Nowej Zelandii.

Wiosną i latem 1943 roku sytuacja międzynarodowa Polski zaczęła się znowu pogarszać. W kwietniu wy-buchł kryzys w sprawie katyńskiej. 16 kwietnia Niemcy ogłosili odkrycie w Katyniu pod Smoleńskiem ma-sowych grobów jeńców polskich, pozostających w sowieckiej niewoli po 1939 roku. Premier Sikorski nie dał wiary zaprzeczeniom Stalina, który winą za ich śmierć obciążał Niemców. Polski premier zwrócił się na-tomiast do władz Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Szwajcarii o ustalenie prawdy. Sowiecki dyk-tator wykorzystał to posunięcie jako pretekst do zerwania stosunków dyplomatycznych z rządem polskim, co nastąpiło w nocy z 25 na 26 kwietnia 1943.

Los Polaków, którzy pozostali w ZSRS znów stał się dramatyczny. Stracili opiekę zlikwidowanej ambasady polskiej w Kujbyszewie. Sprawa Polaków zajmował się teraz podporządkowany Sowietom Związek Patrio-tów Polskich, kierowany przez Wandę Wasilewską.

Rok 1943 przynosił kolejne wydarzenia dramatycznie wpływające na los kraju. 30 czerwca gestapo aresz-towało Komendanta Głównego Armii Krajowej, generała Stefana Roweckiego „Grota”. 4 lipca w katastrofie lotniczej pod Gibraltarem zginął premier i Wódz Naczelny generał Władysław Sikorski. Podczas konferencji

72


przywódców Trzech Mocarstw w Teheranie (30 listopada – 2 grudnia, Iran) prezydent Roosevelt i premier Churchill zgodzili się na to, by bez wiedzy polskiego rządu zabrać Polsce ziemie na wschodzie i ustalić gra-nicę na linii Curzona.

Obawiając się zagrożenia suwerenności, która wynikałaby z zajęcia ziem RP przez Armię Czerwoną, rząd RP na uchodźstwie postanowił przeprowadzić specjalną operację zbrojną pod kryptonimem „Burza”. Miała ona objąć swym zasięgiem całe terytorium państwa polskiego. Polegała ona na podjęciu przez AK otwartej walki z Niemcami oraz na współdziałaniu wojskowym z wkraczającą Armią Czerwoną. Jednocześnie objąć miały urzędowanie ujawniane cywilne władze lokalne. Sowieci chętnie wykorzystywali pomoc Armii Krajo-wej np. przy zdobywaniu Wilna (operacja „Ostra Brama”) czy Lwowa. Zamiast jednak ułożenia sojuszniczych stosunków natychmiast internowali wszystkich oficerów, których zsyłano do łagrów. Zatrzymanym zaś żoł-nierzom dawano do wyboru wstąpienie do tzw. „ludowego” Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Zyg-munta Berlinga lub „wyjazd” na Wschód. Polityka kontynuowana była na kolejno zajmowanych terytoriach Polski. W latach 1944–1945 aresztowano na Wileńszczyźnie co najmniej 16 tys. Polaków. Na obszarze tzw. Zachodniej Białorusi – liczba ta sięgnęła 13 tys. Podobnie było na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej, gdzie aresztowano ok. 10 tys. Polaków. Inną formą represji na Kresach Wschodnich było wcielanie do Armii Czer-wonej co najmniej 6 tys. Polaków, wbrew prawu wyboru wstąpienia do Armii Berlinga.

22 lipca komuniści polscy ogłosili powołanie w Chełmie Lubelskim Polskiego Komitetu Wyzwolenia Naro-dowego. Jego skład i manifest programowy przygotowano w Moskwie. PKWN uzurpował sobie prawo do rządzenia Polską i reprezentowania jej na świecie. Głosił, że prawowity rząd RP na obczyźnie jest nielegal-ny. Propaganda komunistyczna fałszowała prawdę o walce Armii Krajowej, prowadzonej od początku woj-ny przeciw Niemcom. Na plakatach pojawił się znieważający slogan „AK – zapluty karzeł reakcji”. Komuni-styczna policja polityczna – popularnie określana mianem UB (skrót od nazwy Urząd Bezpieczeństwa Pu-blicznego – rozpoczęła ściganie żołnierzy konspiracji. Siły NKWD operowały teraz na obszarze położonym na zachód od linii Curzona, czyli formalnie pod władzą PKWN. Specjalne formacje wojsk NKWD np. 64 dy-wizja Wojsk Wewnętrznych, otrzymała rozkaz internowania żołnierzy Armii Krajowej oraz funkcjonariuszy ujawniającej się administracji Polskiego Państwa Podziemnego. Tylko latem 1944 roku aresztowano i wy-słano na sowiecki Wschód ponad 12 tys. osób.

W tej sytuacji przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego stanęli przed dramatycznym pytaniem: czy nale-ży biernie pogodzić się z nieuchronnym rozwojem wydarzeń, czy też podjąć jeszcze próbę odwrócenia ich katastrofalnego biegu. Każdy wybór niósł ze sobą poważne ryzyko trudnych do przewidzenia konsekwen-cji. Bierne oczekiwanie na rozwój wypadków oznaczałby pogodzenie się z sowiecką dominacją, a co gor-sze uzależniałby los ludności cywilnej od niemieckich planów wojennych. Gubernator Warszawy Ludwik Fi-sher planując walkę o utrzymanie miasta zamierzał zmusić 100 tys. mężczyzn do prac fortyfikacyjnych. Nie-miecka propaganda cynicznie porównywała ówczesną sytuację stolicy do pamiętnego sierpnia 1920 roku, gdy Armia Czerwona stała u bram stolicy. W tych okolicznościach władze Podziemia zdecydowały wywo-łać powstanie w stolicy Polski. Działania miały się rozpocząć w chwili maksymalnego zbliżenia się sowiec-kich oddziałów do granic miasta. Przewidywano, że powstanie potrwa zaledwie kilka dni, ale pozwoli wy-przeć Niemców z Warszawy i przyjąć w niej legalne władze państwa z Londynu.

Premier rządu RP na uchodźstwie udał się do Moskwy. Liczył, że wybuch powstania w Warszawie skłoni Sta-lina do zrewidowania stosunku do Polski i udzielenia wsparcia militarnego, bez którego walka AK w stolicy skazana była na porażkę. Liczył się też z koniecznością zawarcia kompromisu. Sowiecki dyktator wykręcał się najpierw od zajęcia stanowiska, odsyłając polskiego premiera do rozmów z wezwanymi zaraz do Moskwy

73


politykami PKWN. Ci powtórzyli jednak tylko żądania Stalina. Warunkami porozumienia miało być zerwa-nie Mikołajczyka z władzami na emigracji i uznanie nowej granicy na wschodzie. Mikołajczyk nie mógł za-akceptować takich warunków, bo oznaczałoby to rezygnację z suwerenności. Przed wyjazdem Stalin obie-cał jeszcze polskiemu premierowi pewną pomoc dla powstańców. Rychło okazało się, że Stalin nie zamie-rza wywiązać się z danego przyrzeczenia.

Dwumiesięczne walki powstańcze w Warszawie zakończyły się tragicznie. Siły AK musiały skapitulować. Ofiarą walk było ponad 25 tys. poległych powstańców i ponad 150 tys. ofiar śmiertelnych wśród ludności cywilnej. Miasto uległo niemal całkowitemu zburzeniu.

Pod koniec października premier Stanisław Mikołajczyk wraz z premierem Winstonem Churchillem znalazł się ponownie w stolicy ZSRS. Przebieg i wyniki rozmów były powtórką poprzedniego spotkania. Szef pol-skiego rządu był wówczas świadom, że stawką w walce jest obecnie samo przetrwanie polskiej państwo-wości. Wobec tak zarysowanego położenia postawy polityczne w obozie polskiej niepodległości uległy wy-raźnej polaryzacji. W listopadzie Mikołajczyk ustąpił z funkcji premiera decydując się na daleko idący kom-promis. Natomiast nowy premier Tomasz Arciszewski (PPS) realizował linię obrony praw Polski do pełnej su-werenności i jej terytorialnej integralności.

W dniach 4–11 lutego 1945 odbyła się w Jałcie na Krymie kolejna konferencja mocarstw alianckich z udzia-łem Stalina, Roosevelta i Churchilla. Zgodzili się oni cofnąć uznanie dyplomatyczne polskiemu rządowi na uchodźstwie i zaakceptować powołanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Oznaczało to pozosta-wienie Polski na łasce Stalina. Namiastką kompromisu miało być wprowadzenie do gabinetu „grupy demo-kratycznych polityków z Kraju i emigracji” oraz obietnica wolnych wyborów.

Zawarcie porozumienia w Jałcie Sowieci postanowili wykorzystać do eliminacji pozostających w kraju naj-ważniejszych przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Pułapką była oferta rokowań o przyszłości Pol-ski, na które w imieniu Stalina zapraszał szef wywiadu wojskowego gen. Sierow. Zamiast tego polityków uprowadzono do Moskwy, gdzie postawiono przed sądem z oskarżenia o dywersję przeciwko Armii Czer-wonej. W pokazowym procesie większość oskarżonych uznano za winnych i wymierzono wyroki więzienia. Trzem najważniejszym oskarżonym, Komendantowi Głównemu AK gen. Leopoldowi Okulickiemu, Dele-gatowi Rządu na Kraj wicepremierowi Janowi Stanisławowi Jankowskiemu i prezesowi Stronnictwa Naro-dowego Stanisławowi Jasiukiewiczowi wymierzono odpowiednio kary 10, 8 i 5 lat więzienia. Żaden z nich jednak wyroku nie przeżył. General Okulicki zmarł 24 grudnia 1946 rzekomo na zawał serca. W podobnych okolicznościach odszedł Stanisław Jasiukowicz. Wicepremier Jankowski zmarł 13 marca 1953 we Włodzi-mierzu, na 2 tygodnie przed końcem kary. Tylko Antoni Pajdak, zastępca Delegata Rządu na Kraj, zesłany do Włodzimierza nad Klaźmą, wrócił po sześciu latach do kraju. Na pozostałych 12 zwolnionych przez Sta-lina w drodze łaski czekała w Polsce „sprawiedliwość ludowa”.

Tymczasem wraz z przesuwaniem się frontu w 1945 roku represje NKWD dotykać zaczęły akowców z Pol-ski Centralnej i Zachodniej (Pomorze i Wielkopolska). Oddziały tzw. „Smierszu” wywiozły z tych ziem kolej-ne 20 tys. osób. Do Donbasu trafiło też ok. 15 tys. uprowadzonych ze Śląska polskich górników. Jednocze-śnie z terenów wschodnich odebranych Polsce przez ZSRS rozpoczęła się wielka fala repatriacji. We wrze-śniu 1944 roku PKWN zawarł umowę o repatriacji Polaków z sowieckiej Litwy, Białorusi i Ukrainy. Wyjazd do Polski był wprawdzie dobrowolny, ale sowieckie władze wyraźnie oczekiwały, że Polacy przeniosą się na Za-chód. Apogeum repatriacji przypadło na okres od jesieni 1945 do wiosny 1946 roku. Trudności w rejestracji i wyjeździe czyniły Polakom głównie władze sowieckiej Litwy i Białorusi. Natomiast chętnie pozbywano się

74


Polaków z Wołynia i Galicji Wschodniej. Z możliwości wyjazdu do Polski nie skorzystał prof. Juliusz Makare-wicz, jeden z najwybitniejszych polskich prawników okresu międzywojennego. Wytrwanie na posterunku traktował jako osobistą misję. Nawet sowieckie władze nie zdecydowały się zabronić mu prowadzenia wy-kładów na dawnym Uniwersytecie Jana Kazimierza (teraz Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana Fran-ki), a prowadzone przez niego zajęcia cieszyły się wielkim uznaniem. W okresie od 1944 do 1946 roku, z Ga-licji Wschodniej do Polski wyjechało 618,2 tys., z Wołynia – 133,9 tys., z tzw. „Białorusi Zachodniej” wyjechało 226 315 na 529 173 zarejestrowanych. Z Litwy, gdzie na wyjazd zarejestrowało się 375 591 osób – wróciło tylko 148 tys. Wspomnieć jeszcze trzeba o 6 tys. rodaków z Północnej Bukowiny (przedwojenna Rumunia).

Równolegle do „Procesu Szesnastu” toczyły się w Moskwie rozmowy w sprawie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z udziałem Stanisława Mikołajczyka. Fundamentem jego strategii były gwarantowane przez alian-tów wolne wybory. 2 lipca 1945 Mikołajczyk wszedł do TRJN. Krok Mikołajczyka dawał pewne szanse powo-dzenia. Kierowane przez niego PSL miało 800 tys. członków. Program partii nawiązywał do wizji odrodzonej Rzeczypospolitej przyjętej przez parlament Polski Podziemnej. Szybko okazało się, że ustępstwa Stalina oraz komunistów są pozorne i mają taktyczny charakter. W 1946 roku komuniści zaczęli stopniowo eliminować le-galną opozycję. Sfałszowano przeprowadzone w czerwcu referendum – swoisty test przed wyborami parla-mentarnymi. Wobec odmowy ze strony ludowców utworzenia wspólnej z komunistami listy wyborczej, ten sam manewr powtórzono podczas wyborów do Sejmu w styczniu 1947 roku. W pokazowych procesach poli-tycznych, zastraszających opinię publiczną, wydawano drakońskie wyroki z karą śmierci włącznie. Potajemny wyjazd z kraju zagrożonego procesem Stanisława Mikołajczyka, wykorzystano do faktycznej likwidacji samo-dzielnego PSL. Kolejne zmiany zaszły latem 1948 roku. Z polecenia Stalina wymieniono część kierownictwa partii komunistycznej, skąd usunięto np. Władysława Gomułkę, który nie okazał wystarczającej dyspozycyjno-ści wobec rozkazów Moskwy. Terror polityczny nabrał cech masowych. Nad Polską zapadła stalinowska noc.

Ponowna szansa na zwolnienie z łagrów i repatriacje zesłanych do Związku Sowieckiego Polaków nie moż-liwa była za życia Stalina. Sowiecki dyktator zmarł 5 marca 1953 – jak na ironię w rocznicę podpisania przez siebie rozkazu katyńskiego. Jego odejście było warunkiem zmian, lecz nie nastąpiły one natychmiastowo. Pierwsze indywidualne powroty zaczęły się już w 1955 roku. Prawdziwą lawinę zmian politycznych i tym sa-mym szansę na kolejną repatriację, stworzył dopiero słynny tajny referat Sekretarza Generalnego KPZR Niki-ty Chruszczowa wygłoszony na XX Zjeździe KPZR w lutym 1956 roku i ujawniający część zbrodni Stalina. Wy-wołany nim szok doprowadził do politycznej „odwilży” w ZSRS i niektórych państwach wschodniego bloku.

Między lutym a październikiem 1956 roku sytuacja w Polsce uległa radykalnej zmianie. W czerwcu na fali krytyki reżymu wybuchły w Poznaniu masowe protesty społeczne. Choć zdławiono je przy pomocy wojska i milicji, władze nie zapanowały nad sytuacją. Jesienią nastroje uległy ponownej radykalizacji, co doprowa-dziło do zmiany władzy w kierownictwie PZPR. Ster rządów w państwie przejął odsunięty w 1948 roku Wła-dysław Gomułka, z którym łączono wielkie nadzieje na zmianę w Polsce. Kończyła się w ten sposób defini-tywnie noc stalinowska w Polsce.

Dopiero wówczas stało się możliwe podjęcie przez władze PRL starań o repatriacje Polaków ze Wschodu. Zawar-te w październiku 1957 roku polsko-sowieckie porozumienie przewidywało umożliwienie wszystkich zaintere-sowanym Polakom powrót do kraju. Strona sowiecka objęła repatriacją także wszystkich uwięzionych w łagrach, więzieniach czy w miejscach przymusowego osiedlenia. Prawo do repatriacji mieli jednak tylko ci, którzy posia-dali obywatelstwo polskie przed 17 września 1939 lub ich potomkowie. Do końca października 1959 roku, kiedy zakończono repatriację, przybyło do Polski ponad 245 tys. osób, w tym z: Białorusi – ok. 100 tys., Litwy – 46,5 tys., z Ukrainy – 76 tys., Rosji – 20 tys. oraz 1799 osoby z innych rejonów – głównie z republik środkowoazjatyckich.

75


MAteriAŁY ŹrÓDŁoWeDoKUMeNt Nr 1

Wyciąg z protokołu Politbiura. Decyzja z 5 marca 1940 r. (dla L. Berii)Podlega zwrotowi w ciągu 24 godzin do 2-go działu Sektora Specjalnego KC (post. BP KC z 5..”.27 r. pr. Nr 100, p. 5)

ŚCIŚLE TAJNE

(z O.P.) Wszechzwiązkowa Partia Komunistyczna (Bolszewików). KOMITET CENTRALNY Nr P13/144. Tow. Beria. `marca 1940 r. Wyciąg z protokołu nr 13 posiedzenia Biura Politycznego Komitetu Centralnego z 193 r. 144 – Uchwała 5 marca, 1940 <144>144. – Sprawa [przedłożona przez lub zapytanie od] NKWD ZSRR

I. Polecić NKWD ZSRR: 1) Sprawy 14.700 znajdujących się w obozach dla jeńców wojennych byłych polskich oficerów, urzęd-

ników państwowych, obszarników, policjantów, agentów wywiadu, żandarmów, osadników i do-zorców więziennych,

2) Jak też sprawy aresztowanych i znajdujących się w więzieniach w zachodnich obwodach Ukrainy i Białorusi w liczbie 11 000 członków różnych k-r [kontrrewolucyjnych] organizacji szpiegowskich i dywersyjnych, byłych obszarników, fabrykantów, byłych polskich oficerów, urzędników państwo-wych i zbiegów – rozpatrzyć w trybie specjalnym z zastosowaniem wobec nich najwyższego wy-miaru kary – rozstrzelania.

II. Rozpatrzenie spraw przeprowadzić bez wzywania zatrzymanych i bez przedstawienia zarzutów, de-cyzji o zakończeniu śledztwa i aktu oskarżenia – w następującym trybie:

a) wobec osób znajdujących się w obozach dla jeńców wojennych – na podstawie informacji przed-łożonej przez Zarząd ds. Jeńców Wojennych NKWD ZSSR,

b) wobec osób zatrzymanych – na podstawie informacji z akt przedłożonej przez NKWD Ukraińskiej SRR i NKWD Białoruskiej SRR.

III. Rozpatrzenie spraw i powzięcie uchwały zlecić trójce towarzyszy w składzie: Mierkulow, Kobułow i Basztakow (naczelnik I Wydziału Specjalnego NKWD ZSRR).

Sekretarz Komitetu Centralnego(podpis) L. Beria

Źródło: Katyń

Zadania

1. Jak rozumiesz użyte w dokumencie zwroty: „członkowie różnorakich k-r [kontrrewolucyjnych] szpiegowskich i dywersyjnych organizacji”, „byli obszarnicy, fabrykanci”?

2. Kto z grona najwyższych władz ZSRS uczestniczył w wydawaniu wyroku na Polakach zamordowa-nych w Katyniu?

76


DoKUMeNt Nr 2

Uchwała rady Komisarzy ludowych w sprawie zasad przesiedlania Polaków ze wschodnich woje-wództw rP:

„Zatwierdzono” Uchwała RKL Związku SRR z 29 grudnia 1939 r. Nr 2122-617 ss. Instrukcja Ludowego Komi-sariatu Spraw Wewnętrznych Związku SRR z grudnia 1939 roku dotycząca trybu przesiedlania osadników polskich z zachodnich obwodów USRR i BSRR.

1. Wysiedlenie osadników z zachodnich obwodów USRR i BSRR ma zostać przeprowadzone jednocześnie w USRR i BSRR w dniu wyznaczonym przez NKWD ZSRR.

2. Po wysiedleniu osadników wszystkie ich nieruchomości, inwentarz rolniczy i zwierzęta hodowlane po-zostają na miejscu i mają zostać przejęte na podstawie protokołu przez miejscowe władze.[…]

5. Przejazd osadników do miejsca osiedlenia odbywać się będzie transportami, z których każdy ma skła-dać się z 55 wagonów przystosowanych do zimowego transportu ludzi (w tym jeden wagon osobowy dla straży i jedna odpowiednio wyposażona izolatka sanitarna).

W każdym wagonie mieści się 25 osób dorosłych i dzieci wraz z rzeczami.

Ludowy Komisariat Zdrowia ZSRR zapewnia każdemu transportowi personel medyczny w składzie: je-den felczer i dwie pielęgniarki oraz odpowiednie lekarstwa [...]

7. W czasie podróży koleją spec. przesiedleńcy-osadnicy otrzymują bezpłatnie raz na dobę gorący posi-łek i 800 gramów chleba na osobę. [...]

8. Spec. przesiedleńcy-osadnicy kierowani są do [zarządzanych przez] Ludowy Komisariat Przemysłu Le-śnego prac przy wyrębie lasów w obwodach: kirowskim, permskim, wołogodzkim, archangielskim, iwa-nowskim, jarosławskim, nowosybirskim, swierdłowskim, omskim, w krajach Krasno-jarskim i Ałtajskim oraz w Komi ASRR i rozlokowywani w miejscu pracy w poszczególnych osiedlach liczących od 100 do 500 rodzin. [...]

Ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRR Ł. Beria […]

Źródło: Ze zbiorów Narodowego Archiwum Republiki Białoruś

Zadania

1. Jaka grupa polskich obywateli podlegała wysiedleniu?

2. W jakich warunkach odbywał się transport?

3. Co oznacza pojęcie odpowiedzialność zbiorowa?

4. Z jakim rodzajem represji stosowanej w XIX wieku przez carską Rosję kojarzy ci się opisana meto-da? Które represje wydają się surowsze i dlaczego?

77


DoKUMeNt Nr 3

Uchwała rady Komisarzy ludowych w sprawie warunków przymusowego osiedlenia Polaków depor-towanych ze wschodnich województw rP

„Zatwierdzono” Uchwała RKL Związku SRR z 29 grudnia 1939 roku Nr 2122-617 ss. Regulamin dotyczący spec. przesiedleńców i organizacji zatrudnienia osadników wysiedlonych z zachodnich obwodów USRR i BSRR.

1. Przesiedleni przez NKWD ZSRR z zachodnich obwodów USRR i BSRR osadnicy wraz z rodzinami są rozlo-kowywani w celu zatrudnienia w specjalnych osiedlach organizowanych na terenach wyrębów leśnych Ludowego Komisariatu Przemysłu Leśnego ZSRR.

2. Osiedla specjalne dla spec. przesiedleńców-osadników organizuje NKWD ZSRR. Każde osiedle liczy od 100 do 500 rodzin.

3. Przydziałem pomieszczeń mieszkalnych i zabezpieczeniem [spraw] materialno-bytowych spec. prze-siedleńców-osadników zajmuje się Ludowy Komisariat Przemysłu Leśnego ZSRR według norm ustano-wionych dla robotników leśnych. Przy czym każdej rodzinie spec. przesiedleńca-osadnika przysługuje oddzielny pokój lub osobne miejsce w baraku – nie mniej niż 3 metry kwadratowe powierzchni miesz-kalnej na 1 osobę.

4. Zarząd administracyjny nad osiedlami specjalnymi sprawują rejonowe i osiedlowe komendantury NKWD ZSRR. W każdym osiedlu specjalnym] powstają osiedlowe komendantury NKWD ZSRR, a w rejonach ad-ministracyjnych – rejonowe komendantury NKWD ZSRR z siedzibą w centrum terytorium, na którym rozmieszczone są osiedla specjalne.

5. Komendantury NKWD ZSRR w osiedlach specjalnych] prowadzą ewidencję spec. przesiedleńców-osadników, zapobiegają ucieczkom, pilnują przestrzegania obowiązującego w osiedlu porządku pu-blicznego oraz zasad zatrudniania spec. przesiedleńców.

6. Wydatki związane z utrzymaniem komendantur rejonowych i osiedlowych oraz koszty obsługi admi-nistracyjnej spec. przesiedleńców-osadników (środki transportu, wydatki pocztowo-telegraficzne i in.) są, zgodnie z preliminarzem komendantur, pokrywane ze środków powstałych z comiesięcznych po-trąceń od zarobków spec. przesiedleńców--osadników w wysokości nie przekraczającej 10%. [...]

8. Komendanci osiedli specjalnych mają obowiązek: a/ pilnować przestrzegania ustalonego w osiedlu porządku; b/ czuwać nad ścisłym przestrzeganiem

umów o zatrudnieniu spec.-przesiedleńców zawartych między wydziałami poprawczych kolonii pracy UNKWD a przedsiębiorstwami Ludowego Komisariatu Przemysłu Leśnego; c/ podejmować odpowied-nie kroki w celu zapobieżenia ucieczkom, ujawniać i zatrzymywać osoby łamiące prawo; d/ zwalczać pijaństwo, chuligaństwo, handel alkoholem i inne przejawy zakłócania porządku publicznego w osie-dlach; e/ prowadzić systematyczne kontrole obecności spec. przesiedleńców; f/ prowadzić rejestrację aktów stanu cywilnego.

9. Wewnętrzne przepisy porządkowe w osiedlach specjalnych są zatwierdzane przez naczelnika Wydzia-łu Poprawczych Kolonii Pracy UNKWD i za pośrednictwem komendantów przekazywane do wiadomo-ści mieszkańcom osiedla.

10. Zakłócenie porządku ustanowionego w osiedlu specjalnym, nieodpowiedni stosunek do mienia pań-stwowego, złamanie dyscypliny pracy i bumelanctwo spec.-przesiedleńcy podlegają nakładanej przez komendantów osiedli karze grzywny w wysokości do 25-ciu rubli lub aresztowi do 5-ciu dni.

Komendanci rejonowi mają prawo ukarać osoby notorycznie łamiące prawo grzywną w wysokości do 50-ciu rubli, zastosować areszt do 10 dni lub pociągnąć do odpowiedzialności karnej.

78


Spec. przesiedleńcy pociągani są do odpowiedzialności administracyjnej lub karnej na podstawie dochodzenia wstępnego przeprowadzonego przez komendanta. Kwoty uzyskiwane ze ściąganych kar komendanci osiedli specjalnych przekazują do budżetu państwa.

11. Komendanci rejonowi i osiedlowi mają prawo, po uzgodnieniu z administracją przedsiębiorstw Lu-dowego Komisariatu Przemysłu Leśnego ZSRR, przenosić osoby naruszające dyscyplinę do cięż-szych prac.

12. W przypadku ucieczki spec. przesiedleńców komendant osiedla specjalnego] podejmuje niezwłocz-nie odpowiednie kroki mające na celu odnalezienie i zatrzymanie zbiegów oraz powiadamia jedno-cześnie miejscowy zarząd NKWD w celu ogłoszenia listów gończych.

13. Komendanci osiedli specjalnych zobowiązani są do przyjmowania od spec. przesiedleńców zarów-no ustnych, jak i pisemnych skarg i rozpatrywania ich na miejscu. [...]

15. W komendanturze osiedla specjalnego] prowadzi się sporządzoną w porządku alfabetycznym księ-gę ewidencyjną rodzin spec. przesiedleńców. Wpisywana jest do niej głowa rodziny oraz wszyscy jej członkowie. Tych członków rodziny spec. przesiedleńca, którzy mają inne nazwiska, wpisuje się do księgi pod ich własnymi nazwiskami.

16. Karty ewidencyjne i księga ewidencyjna rodzin muszą odzwierciedlać wszystkie zmiany składu ro-dziny spec. przesiedleńca.

17. Wszyscy zdolni do pracy spec. przesiedleńcy-osadnicy mają obowiązek wykonywania użytecznych społecznie prac wyznaczonych im przez przedsiębiorstwa Ludowego Komisariatu Przemysłu Leśne-go.

18. Warunki i sposób wynagradzania pracy spec. przesiedleńców-osadników ustala NKWD ZSRR w po-rozumieniu z Ludowym Komisariatem Przemysłu Leśnego ZSRR.

19. Spec. przesiedleńcy-osadnicy wraz z rodzinami po wprowadzeniu się do osiedli specjalnych nie mają prawa wyjazdu poza granice administracyjnego rejonu osiedlenia.

Na oddalenie się z osiedla specjalnego lub miejsca pracy na czas dłuższy niż 24 godziny oraz na przeniesienie się w obrębie osiedla z jednego baraku (domu) do innego wymagana jest zgoda ko-mendanta osiedla. Ludowy komisarz spraw wewnętrznych Związku SRR.

Ł. BeriaŹródło: Ze zbiorów Narodowego Archiwum Republiki Białoruś, s. 34–37

Zadania

1. W jakich warunkach bytowali spec. przesiedleńcy-osadnicy (mieszkanie, wyżywienie, higiena)?

2. Do jakich prac zmuszono „spec-przesiedleńców”: w jakich warunkach je wykonywali, jakie było wynagrodzenie?

3. Jakim ograniczeniom wolności podlegali, jakie kary im groziły?

79


DoKUMeNt Nr 4

Meldunek naczelnika Gułagu NKWD o przybyciu na Syberię transportów z deportowaną w lutym 1940 r. ludnością polską z okupowanych przez ZSrr ziem ii rr:

Naczelnik Głównego Zarządu Ekonomicznego NKWD Związku Socjalistycznych Republik Rad komisarz bez-pieczeństwa państwowego 3 rangi

Towarzysz KOBUŁOW

Meldunek specjalny. W sprawie przybycia i rozładunku transportów ze spec. przesiedleńcami-osadnikami Według stanu na godz. 23 min 30 5III 1940 r.

Z 7 transportów ze spec. przesiedleńcami-osadnikami skierowanych do obwodu irkuckiego, do 5 marca do-tarło tam 6 transportów o nr.: 4071, 4080, 4081, 4086, 4020, 4007.

7 III 1940 roku oczekuje się przybycia transportu nr 4029. Przybyłych spec. przesiedleńców - osadników umieszczono w nowo utworzonym leschozie NKWD.

Przybyli spec. przesiedleńcy są źle ubrani, noszą stare skórzane buty, łapcie, wiele dzieci nie ma butów. Stwier-dzono fakty niesłusznego wysiedlenia: z miasteczka Taciewo [?] w rejonie brzeskim, tego samego obwodu, przyjechała CZERNOŻEWSKA Władysława, niedołężna starucha, samotna; jej mąż, ongiś inżynier kolejnic-twa, zmarł w 1916 roku. Takich przypadków w transporcie nr 4086 odnotowano 12, w pozostałych transpor-tach trwa ustalanie rodzin i osób należących do rodzin, które pozostały w poprzednim miejscu zamieszkania.

Podczas drogi zmarło 10 osób, przede wszystkim dzieci i starców, 34 osoby przyjechały chore i umieszczo-no je w szpitalach. W czasie jazdy z transportów wysadzono 35 chorych osób. W transporcie nr 4020, który dotarł do st. Tułun, u 20 osób podejrzewa się wystąpienie duru plamistego i brzusznego; chorych przeka-zano do szpitala tułuńskiego. Wśród ogółu przybyłych panuje złość i rozdrażnienie, w szczególności wśród kobiet, które otwarcie okazują nastroje anty-sowieckie.

Osadnik SAIGNOT stwierdził: «Polska jeszcze nie zginęła, jeszcze wyrówna porachunki i przeleje niemało krwi, nasze wojsko nas wyzwoli». Poparł go osadnik SAWCZUK. Żona osadnika HAUSERA mówiła wśród ko-biet: «Przywieźli nas tu jak bydło, w Polsce bydło traktuje się lepiej niż nas tutaj, lepiej by nas na miejscu rozstrzelali».

Ostre kontrrewolucyjne nastroje wyrażają przybyli byli poddani austriaccy.

Wśród przybyłych rozpowszechniane są prowokacyjne pogłoski, że wszyscy zostaną przebrani w odzież ła-grową. W ten sposób chce się wywołać napiętą sytuację. W leschozie tajszetskim mają miejsce przypadki odmowy wyjścia do pracy w niedzielę ze względów religijnych.

Komdiw (-) CZERNYSZOW

Źródło: Deportacje obywateli polskich

Zadania

Porównaj dokument nr 2 z informacjami z dokumentu nr 4 i odpowiedz na pytania:

1. Jakie dramatyczne okoliczności towarzyszyły przewożeniu „spec-przesiedleńcow”?

2. Na jakie zachowania deportowanych Polaków funkcjonariusze NKWD zwracali uwagę przełożo-nych?

80


DoKUMeNt Nr 5

relacja deportowanego z okolic Bukaczowiec 10 lutego 1940 do zachodniej Syberii.

W dniu 10 lutego 1940 roku o godz. 4 rano zastukali do drzwi i kazali otwierać, bo u nas znajduje się broń. Po przeszukaniu mieszkania i strychu i nie znalazłszy nic, powiedzieli do ojca «ty jesteś zwolennikiem Pił-sudskiego, ty wojowałeś przeciw nam w 1920 r. i za to pojedziecie na Sybir». W aresztowaniu nas brał udział komendant NKWD nazwisko i imię jego Tichonow Nikołaj, Ukrainiec z Komory, jego nazwiska nie znam oraz Żyd Sztajer Mojsie. Kazali zaprząc konie do sań i ładować trochę pościeli i ubrań, nawet oficer NKWD kazał siostrze zabić 10 kur i załadować do worka jakieś naczynie. Z naszej kolonii zabrano nastę-pujące rodziny: Malona Iwan z 4-osobową rodziną Żurek Stanisław 2 osoby Raut Józef 4 Skowron Jan 6 Jadach Walenty to my 8 osób Żurek Józef 5 osób Szumski Pańko 5 osób Kaput Józef 6 osób Romański Fran-ciszek 4 osoby Jarosz Władysław 5 osób Kuźniar Władysław 7 osób Kohman Karol 4 osoby Wróbel Mar-cin 4 osoby Ożga Wojciech 2 osoby Na stacji stały wagony bydlęce, z piecykami i drewnianymi pryczami.

Po załadowaniu nas do tych wagonów staliśmy na stacji cały dzień. Wieczorem powieźli nas z naszej stacji Bukaczowce do stacji Halicz, doczepiając po drodze inne wagony z ludźmi. Na stacji Halicz stali-śmy znowu cały dzień, a wieczorem znowu przez Bukaczowce, Chodorów do Lwowa. W poniedziałek wieczorem znowu ruszyliśmy i we wtorek przybyliśmy do stacji Kamionka Strumilowa. Pierwszy raz dali nam chleb i puścili po wodę, przy tej okazji uciekła sąsiadka Skowron Antonina. W środę dotarli-śmy do stacji Łuck, a stamtąd do stacji Kowel, przez stację Sarny w piątek dotarliśmy do stacji Szepie-tówka i tam przeładowano nas do ruskich wagonów.

Potem dni się pomyliły i jechaliśmy przez stację Homel, Kursk, Woroneż, Kazań, Kanasz kazański, Sarapuł, do Swierdłowska na Uralu. Po odłączeniu części transportu ruszyliśmy przez Kamiesław [Kamyszłow] do stacji Oszczepkowo, a potem 30 km w las bocznym torem. Była sobota 2 marca 1940 roku, po trzech tygodniach jazdy przybyliśmy na miejsce zsyłki. Osiedlono nas w barakach drewnianych po 4 rodziny, razem 22 osoby.

Nasz adres osiedlenia: Swierdłowskaja obłaść, rajon Piszmo [Pyszma], kamieszkowskij lespromochoz, uczastok Kemljar 183 kwartał.

W poniedziałek 4 marca rano pognali dorosłych ludzi do pracy w lesie i na tartaku, od nas poszedł oj-ciec i siostry Józefa i Maria. Ja zacząłem pracę od 1 kwietnia przy paleniu gałęzi i potem jak dorasta-łem, robiłem inne cięższe prace. Trzymali nas pod komendanturą NKWD oraz innych siepaczy cywil-nych. Praca w lesie była ciężka, ludzie nieprzyzwyczajeni ulegali wypadkom, często śmiertelnym. Tak byliśmy pod ścisłym nadzorem NKWD i wyjście poza teren groziło więzieniem.

Na razie kto był odporny, pracował, to miał pieniądze na utrzymanie rodziny, gorzej było ludziom star-szym i wielodzietnym; tym często zaglądał głód w oczy.

Najgorsze było jednak przed nami na przełomie maja i czerwca wybuchł tyfus brzuszny i zdziesiąt-kował co delikatniejszych. U nas chorowała [..] siostra Józefa, Czesława, brat Jan i Franciszka, nikt na szczęście nie umarł. Tyfus położył wtenczas około 30% ludzi.

Źródło: Relacja Stanisława Jadacha

Zadania

Porównaj informacje z dokumentu z danymi z dokumentów nr 3 i 4.

1. Jakie informacje podane przez ofiarę deportacji znajdują dodatkowe potwierdzenie w dokumen-tach sowieckich? Wymień co najmniej 3 różne fakty.

81


DoKUMeNt Nr 6

relacja romana A., urodzonego w 1926 roku, deportowanego 10 lutego 1940 z powiatu brodzkiego:

„[...] Droga trwała przeszło 4 tygodnie w następujących warunkach:Brak wody, rzadko kiedy wypuszczał konwój z wagonu na spacer (zaledwie 4 razy pod dozorem uzbrojonych żołnierzy rosyjskich), w kilku ważniejszych punktach otrzymaliśmy chleb, jak w Orle, Brańsku, Kirowie i Wołog-dzie. Wagony nie były wietrzone, rzadko ogrzewane z powodu niedostarczenia opału. Przyjechawszy do stacji kolejowej Podjuga, zostałem wyładowany z wagonu i zabrany do posiołka pod dozorem konwoju. Po dotarciu do celu umieszczono mnie wraz z rodziną w baraku, gdzie w małej komnacie rozlokowano nas w liczbie 4 ro-dzin (około 18 osób). Barak był źle zbudowany, nie zaopatrzony w opał, pomimo trwającego mrozu do -50°C. (woda zamarzała w mieszkaniu). Po upływie 3-ch dni ludność polska przeszła przez komisję, która oznaczała według kategorii zdrowia zdolność do pracy. Do 14 lat dzieci były zmuszone uczęszczania do rosyjskich szkół. Wówczas miałem 13 lat skończonych, byłem zmuszony pracować jak inni w wieku 14-60 lat. Kobiety podle-gały również przymusowej pracy. Praca była następująca: wyrąb lasów, wywóz do stacji lub rzeki, ładowa-nie drzewa na wagony, sortowanie drzewa, obróbka ręczna drzewa itp. Pracę w zawodach wyrobu sprzętów lub mebli, w zawodach wyrobów surowcowych z drzewa mogli osiągnąć tylko zamieszkali od dawna Rosja-nie. Warunki były następujące: praca rozpoczynała się o godz. 5-tej rano pod wymaganiem punktualności (za spóźnienie najmniej do 2-5 min osoba podlegała sądowi, który karał surowo), trwając aż do godz. 12, po czym trwała przerwa 1 godz. (czas na zjedzenie obiadu), po czym rozpoczynała się znów praca trwająca do 7 wie-czorem. Po znużeniu o godz. 8 byłem już w baraku. Po zjedzeniu kolacji, którą osiągnąłem po upływie 1 godz. lub 1.30 godz., stojąc w kolejce w stołowni. Często używałem siły fizycznej, aby móc osiągnąć celu. Często by-łem wyrzucany lub nie otrzymałem z powodu braku, wówczas byłem zmuszony kłaść się do snu głodny. Nie mniej cierpiała rodzina moja. Matka jako osoba znajdująca się w złym stanie zdrowia oraz siostrzyczka, mały braciszek i babcia niezdolni byli do pracy. Żywili się za sprzedaną odzież, którą wzięli z domu wyjeżdżając, i z bardzo skromnych kwot, które mógł otrzymać ojciec lub brat starszy, ewentualnie ja. Praca była nadzwyczaj trudna ze względu na warunki klimatyczne jak i materialne.

Źródło: W czterdziestym nas matko na Sybir zesłali

DoKUMeNt Nr 7

raport o osiedlaniu przesiedleńców z polskich Kresów Wschodnich w Kazachstanie:

Ściśle tajne Memorandum nr 10591 Z Ałma-Aty GEU -1. NASIEDKIN 33794

[W] miesiącach kwiecień-czerwiec 1940 roku osiedlono [w] Kazachstanie 60 182 osoby, [w] tym [w] obwodzie pół- nocno-kazachstańskim - 20 064, kustanajskim - 8092, ałma- ackim - 6934, semipalatyńskim - 7644, paw-lodarskim - 11411, akmolińskim - 6055. Wymienioną liczbę [osób] rozmieszczono: [w] kołchozach - 36 639, sowchozach - 15 923, [w] przedsiębiorstwach [i na] budowach - 7630. Wśród wysiedlonych jest około 50% dzieci [i] starców, 20% dorosłych mężczyzn, reszta to kobiety. Zatrudnienie takiej grupy jest sprawą nadzwy-czaj trudną: część zatrudniono [w] sowchozach, spółdzielniach rzemieślniczo-przemysłowych, główną część osiedlono [w] kołchozach, gdzie do tej pory pozostaje bez pracy. [W] poszczególnych rejonach mają miejsce przypadki, kiedy wysiedleni zbierają się grupami [w] kołchozach, przychodzą [do] RO NKWD [i] żądają pracy. Coraz częstsze są ucieczki. [O] wspomnianych wyżej rozmowach informowaliśmy Was w swoim czasie. Pro-simy o jak najszybsze rozwiązanie problemów przedstawionych [w] naszym raporcie nr 291646 [z] 26 maja.

BOLSZUNOW

Źródło: Deportacje obywateli Polski, s. 561

82


Zadania

1. Zlokalizuj na mapie rejony, w których przebywali na zesłaniu deportowani Polscy. Jakie panowa-ły tam warunki geograficzne (klimat, ziemia)?

2. W jakiego typu gospodarstwach lub przedsiębiorstwach umieszczono zesłańców?

3. W jaki sposób sowieckie władze zamierzały zorganizować życie i zapewnić środki utrzymania ze-słanych?

4. Jakie zachowania Polaków budziły niepokój władz?

rePAtriAcJe z ZSrS w latach 1944–1946 oraz 1954–1959

DoKUMeNt Nr 8

Przesiedlenia ludności polskiej z Ukraińskiej Srr do Polski.

„Zastępca Głównego Pełnomocnika Tymczasowego Rządu RP Do spraw Ewakuacji Kpt. Pizło St. W Łucku, 13 IV 1945 r.

Głównemu Pełnomocnikowi Rzeczypospolitej Polskiej do spraw Ewakuacji

Ob. WOLSKIEMU WŁADYSŁAWOWI w Warszawie Sprawozdanie”

Współpraca z Ukraińcami, mimo dużej zgodności w górze, bardzo utyka w terenie. Zrozumienie potrzeb Narodu Polskiego u góry jest powszechne. Natomiast mimo wszelkich tłumaczeń w terenie spotyka-my się stale z najrozmaitszymi niespodziankami. Tu przedstawiciel Rajispolkoma czy też Sielsowieta, tam naczelnik Finodzieła robią swoje. Nie wydaje poświadczeń, których żądają ukraińskie Przedsta-wicielstwa, że petent jest narodowości polskiej, że posiadał tyle to a tyle hektarów ziemi i gospodar-stwo, które dzięki wojnie, względnie jej działaniom, zostało zniszczone, że jest posiadaczem koni, kro-wy itp. Mimo wyraźnego brzmienia ustawy przystępuje się do ściągania i egzekucji najrozmaitszego podatku i danin. [...] Tu aparat ukraiński głowi się, jakimi to środkami pozbawić możności rejestrowa-nia krowy lub konia. Kiedy już sprawa [jest] tak dalece pilnowana ze strony polskiej, że to niemożliwe zrobić, to w jaki sposób nie dopuścić do wywiezienia. Tu areszty, tam znowu mobilizacja na roboty do Donbasu, czy też gdzie indziej, to wreszcie armia polska, a właściwie «peresylny punkt» ze wszystkimi swoimi okropnościami. Temu zabrania się możności rejestrowania, zaś tego zarejestrowanego pyta się, dlaczego ty jeszcze nie wyjechałeś? Kiedy ujedziesz? Tu nie zwalnia się z pracy, tam znowu człowie-ka nie mającego z czego żyć nie przyjmuje się do pracy. Tu do domu zamieszkałego tylko przez dzieci i kobiety przychodzi osobnik w mundurze czerwonarmisty, uzbrojony i zaczyna rozmowę od politycz-nego «Job twoju mać, pacziemu wy nie ujechali?», w drugim miejscu nie daje się «razreszenia» na wy-jazd człowiekowi zajmującemu jakieś stanowisko «gławbucha» czy też innego «naczelnika». Z jednej strony pyta się, dlaczego wy jeszcze nie wyjechali, a z drugiej mówi się «nużno rabotać», nie uwalniać się i czekać tygodniami. Z jednej strony stoi się na gruncie lojalnego wykonywania ustawy i rozporzą-dzeń, z drugiej strony organizuje się nielegalne transporty kołowe i stwarza atmosferę «uciekaj, a to goły pójdziesz». Tu mówi się o współpracy i braterstwie, a tam jakiś pionek pozwala sobie na samowol-ną rekwizycję, predsiedatiel czy głowa selrady wyznacza „trudguszpowinnost” lub też władze wyzna-czają do udziału w walce z bandami banderowskimi chłopaków w wieku do lat 14-tu. Z jednej strony deklamuje się o zgodnym współżyciu i braterstwie, z drugiej strony ludzi, którzy stali i stoją na stano-wisku samoobrony przed bandami ukraińskich nacjonalistów, aresztuje się pod zarzutem posiadania broni, należenia do AK itp. Z jednej strony rekrutuje się młodzież do tak zwanych «istriebitelnych bata-

83


lionów», daje się broń i nakazuje utrzymanie porządków, z drugiej strony przychodzą ojcowie i matki [:] syna aresztowano, za co? Bo posiadał broń lub należał do placówki «samoobrony». Tu deklamacja o pomocy Polsce i braterstwie bratnich nardów, a tam głowa selrady naznacza samowolnie kontyn-genty w fond Krasnej Armii i ściąga przymusowo, kiedy zdezorientowany obywatel idzie i szuka pomo-cy u swego przedstawiciela, tłumacząc, że to się nie należy, ja już swoje zapłaciłem, to nagle «trach», aresztowany przez NKGB pod płaszczem działalności antysowieckiej czy też coś podobnego. Z jednej strony mówi się[:] Polska potrzebuje żołnierza i trzeba iść do Polskiego Wojska, z drugiej strony robi się obławy, łapie mężczyzn i odstawia się do tzw. «peresylnych punktów», gdzie używa się ich do prac lub też kieruje nie wiadomo gdzie. Z jednej strony mówi się wyjeżdżaj, z drugiej strony wy powinniście] pozostać, zasiać pola itp. Umowa przewiduje opis majątku i daje instrukcje, w jaki sposób ma to być uskutecznione, w praktyce przedstawiciel ukraiński nie podpisuje protokołu oceny, bo oceniono dom przedstawiający większą wartość niż 25 tysięcy, a więc znacjonalizowany. Rejestrował się człowiek na wyjazd do Polski zapomniał lub nie wiedział o tym, że należy wpisać, co on posiada i ze sobą zabiera, czeka aż do transportu, aż tu nagle dowiaduje się, [że] krowy nie wolno ci zabierać, boś ty kupił po re-jestracji. [...] Tak wygląda współpraca z aparatem ukraińskim w dole, gdy tymczasem wszystkie inter-wencje w górze spotykają się z pełnym zrozumieniem i obietnicą załatwienia.

Źródło: Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski, str. 138-139.

Zadanie

1. Jakie trudności z wyjazdem do Polski mają Polacy? Podaj przynajmniej 3 formy tych przeszkód.

DoKUMeNt Nr 9

Podanie Bronisława Ławrynowicza do Ambasady Prl w Moskwie z prośbą o interwencję u władz radzieckich, Usole, Syberia, 28 czerwca 1955 r.

Jestem Polakiem i katolikiem, pochodzę ze wsi Gudziniki Gminy Gerwiackiej powiatu i województwa wileńskiego. Służyłem w Armii Polskiej za granicą, walcząc o wolność i niepodległość swej Ojczyzny, i dziś za służbę w tej armii zostałem przesiedlony z Wileńszczyzny na Syberię wraz z żoną i dzieckiem.

Tutaj z niewiadomych dla mnie przyczyn, ze względu, iż pochodzę z Wileńszczyzny, władze spiec-ko-mendantury MBD zarejestrowały mnie jako Litwina i teraz odmawiają zarejestrowania mnie na wy-jazd do Polski. Takie zarejestrowanie uważam za niesłuszne i niesprawiedliwe, gdyż jestem Polakiem i walczyłem za swoją Ojczyznę. Takich wypadków jest dużo z Polakami, których zarejestrowali po miej-scu zamieszkiwania Ukraińcami lub Białorusinami.

Służba moja w Armii Polskiej i udział w walkach o wolność swego kraju świadczą o moim patrioty-zmie jako Polaka i dają mi prawo zwrócić się do Wysokiego Poselstwa Polskiego, jako przedstawicie-la dyplomatycznego, o łaskawą interwencję u władz sowieckich w kierunku wyjaśnienia i sprostowa-nia tych niedokładności względem określenia faktycznej narodowości, których dopuściły się miejsco-we władze spiec- -komendantury przy rejestracji nas w czasie przybycia na przesiedlenie.

Było tak, że pytano się, skąd przybył, jeżeli powiesz, że z Wileńszczyzny - znaczy Litwin, a jeżeli z Woły-nia lub w ogóle zapadnej Ukrainy, to pisali Ukrainiec. I tak narobili z faktycznych i prawdziwych Pola-ków Litwinów, Ukraińców i Białorusinów.

Przykra jest taka sytuacja, kiedy Polak chce wrócić do swej Ojczyzny.

84


Bardzo proszę o uwzględnienie mej prośby i o swej decyzji powiadomienie mnie. 28 VI 1955 (-) Ław-rynowicz

Źródło: B. Kącka, s. 36

Zadania

1. Jakich argumentów używa do przekonania polskich władz?

2. Jak autorka ocenia działania władz sowieckich?

DoKUMeNt Nr 11

Tajna notatka w sprawie zakończenia repatriacji sporządzona przez Pełnomocnika Rządu PRL ds. Re-patriacji Polaków z ZSRR M. Popiela, Moskwa, 24 września 1958 r.

[...] 4. Klimat repatriacji utrudniał starania i zniechęcał, a nawet niekiedy odstraszał ubiegających się o repatriację. W rezultacie przedłożenia rok temu MSW przeglądu skarg repatriantów nastąpiła pew-na poprawa - niestety, tylko w zakresie zewnętrznego zachowania się organów milicji wobec intere-santów. Skarżą się natomiast oni obecnie na jeszcze większe trudności z otrzymywaniu zaświadczeń, odtwarzaniu metryk, podejmowaniu z archiwów wyciągów itp. - a równocześnie zdarza się nierzad-ko, iż milicja nie przyjmuje zaświadczeń wystawionych w ubiegłym roku.

Naprawianie omyłek z zapisami narodowości (szczególnie częstych na Białorusi) - zostało jeszcze bar-dziej utrudnione przez orzeczenia «Rajispołkomów» (na ogół potwierdzających zapisy niepolskiej na-rodowości).

Nieprzyjmowanie podań bez motywów i takież odmowy w repatriacji są na porządku dziennym. Cha-rakterystyczną dla podejścia MSW ZSRR jest interpretacja Umowy w sprawie ewakuowanych do ZSRR w 1944-1946 r. Polaków, którzy w wypadku małżeństwa z uprawnionymi do repatriacji nie tylko nie od-zyskują (zgodnie z art. 4) uprawnienia do repatriacji, ale stają się powodem nieuznawania prawa do repatriacji uprawnionego do niej małżonka. O klimacie repatriacji w jej końcowej fazie świadczy - po-dana nam przez Kierownika repatriacji MSW informacja, że szereg ubiegających się o repatriację we-zwanych do miejscowego urzędu milicji nie przyznawało się do tego, że zwracali się do polskiej Amba-sady, a niektórzy oświadczyli, że nie zamierzali repatriować się - co oczywiście nie odpowiada prawdzie.

Źródło: B. Kącka, s. 127–128

Zadania

1. Jak polski urzędnik charakteryzuje stosunek władz sowieckich do repatriacji?

2. Na jakie konkretne trudności ze strony sowieckiej zwraca uwagę?

3. Do jakich zachowań zmuszało Polaków działanie władz sowieckich?

85


POLACY NA WSPółCZESNEJ LITWIE, BIAłORUSI, UKRAINIE

I W KAZACHSTANIE

86


Los Polaków na Wschodzie łączy jeden wspólny element – wszyscy zamieszkiwali kraje wcielone do Związ-ku Sowieckiego, państwa o totalitarnym ustroju, negującego podstawowe prawa człowieka, w tym pra-wo do swobodnego samookreślenia narodowego. W najczarniejszym okresie swej historii – czasach dyk-tatury stalinowskiej, społeczność polska przeżyła kilka wielkich fal prześladowań (kolektywizacja rolnic-twa – 1929–1932, Operacja polska NKWD z 1937–1938, aresztowania, egzekucje, deportacje 1939–1941). Także po śmierci Stalina trwałym elementem polityki państwa sowieckiego było zacieranie odrębności na-rodowych i rusyfikacja.

Przełomowe znaczenie dla odrodzenia społeczności polskiej miał upadek komunizmu w ZSRS, zapoczątko-wany dojściem do władzy w 1985 roku Michaiła Gorbaczowa. Tzw. pieriestrojka i głasnosti. Przyczyniła się też pośrednio do odzyskania przez Polskę pełnej niepodległości w 1989 roku, rozpadu bloku sowieckiego oraz spowodowała rozkład samego ZSRS. W rezultacie tych przemian w okresie między 1988 a grudniem 1991 roku, powstały niepodległe państwa zamieszkane przez znaczne skupiska Polaków: np. Litwa, Białoruś, Ukraina i Kazachstan. Państwo polskie mogło rozpocząć prowadzenie samodzielnej polityki zagranicznej obejmującej ochronę praw i troskę o rozwój polskich mniejszości narodowych w tych państwach. W 1989 roku Senat RP podjął się roli patrona Polonii. Także rząd Tadeusza Mazowieckiego uznał sprawę losu Polo-nii za jedno ze swoich kluczowych zadań.

Polacy na litwie

Polskę i Litwę łączyła od 1385 roku unia personalna w Krewie, a od Unii Lubelskiej (1 lipca 1569) realna. Kres istnieniu polsko-litewskiej Rzeczpospolitej położyły dopiero rozbiory. Teren historycznej Litwy był jednak w ciągu całego XIX wieku teatrem działań wielkich powstań narodowych i wszystkich większych ruchów niepodległościowych.

Gdy w wyniku pierwszej wojny światowej upadły trzy potęgi zaborcze, nie udało się wskrzesić wspólne-go związku państwowego Polski i Litwy, mimo dążeń podejmowanych przez marszałka Józefa Piłsudskie-go, zwolennika ułożenia stosunków z historycznymi narodami przedrozbiorowej RP na zasadzie federa-cji i wspólnej obrony przed bolszewicką Rosją. Kością niezgody w okresie międzywojennym stała się przy-należność Ziemi Wileńskiej. Oba państwa nie wyobrażały sobie, że Wilno znajdzie się poza ich granicami. W październiku 1920 roku pod koniec wojny z bolszewikami gen. Lucjan Żeligowski wkroczył z oddziałami polskim na sporny teren (tzw. „Bunt Żeligowskiego”). Wybrany w 1922 roku Sejm Wileński opowiedział się za wejściem w skład odrodzonej II RP. Spór o Wilno położył się cieniem na stosunkach między dwoma pań-stwami w całym tym i późniejszym okresie.

Po uderzeniu Armii Czerwonej na Polskę 17 września 1939 Stalin postanowił zagrać kartą wileńską, przeka-zując okręg formalnie jeszcze niepodległej Litwie. Rozpoczął zarazem podporządkowywanie sobie izolowa-nej Litwy, Łotwy i Estonii. Kulminacją ekspansji było wcielenie trzech państw w czerwcu 1940 roku do ZSRS, rzekomo na dobrowolny wniosek parlamentów wyłonionych w warunkach okupacji sowieckiej.

W czerwcu 1941 roku Hitler uderzył na ZSRS poddając okupacji terytoria krajów bałtyckich. Przeciw oku-pantowi sowieckiemu, a następnie niemieckiemu, podjęła walkę szczególnie silna na Wileńszczyźnie Armia Krajowa. W 1944 roku doszło do kolejnego zwrotu w sytuacji Litwy i Ziemi Wileńskiej. W maju 1944 roku wkraczała tu Armia Czerwona. Akcja „Burza” Armii Krajowej doprowadziła początkowo do wspólnego z Ar-mią Czerwoną wyzwolenia Wilna. Zaraz potem strona sowiecka przystąpiła do rozbrajania i obezwładniania AK. Oficerowie i żołnierze zostali internowani i zesłani do łagrów w głąb ZSRS. Represje wobec partyzantki

87

Polacy na współczesnej Litwie, Białorusi, Ukrainie i w Kazachstanie

wileńskiej, której siły ewakuowały się z czasem na zachód Polski kontynuowane były po zakończeniu wojny przez siły NKWD i Urzędu Bezpieczeństwa.

W latach 1945–1946 część Polaków z Wileńszczyzny zdecydowała się skorzystać z repatriacji, znaczna jed-nak liczba nie chciała opuszczać ojczystej ziemi. Do końca 1946 roku wyjechało ich ok. 171 tys., z czego 90 tys. stanowili mieszkańcy Wilna.

Proces irredenty zapoczątkowała Estonia, która jako pierwsza w 1988 roku ogłosiła niepodległość. Litwa była pierwszą z republik sowieckich, gdzie wybory z 1989 roku wygrał ruch niepodległościowy Sajudis i jako pierwsza – 11 marca 1990 proklamowała niepodległość. Droga do stabilizacji była jeszcze daleka. 13 stycz-nia 1991 siły sowieckiego OMON podjęły nieudaną próbę zamachu stanu i przywrócenia sowieckiej wła-dzy. Los wszystkich dążeń niepodległościowych przesądziło dopiero fiasko puczu Genadija Janajewa (19–21 sierpnia 1991) i upadek sowieckiego Imperium. Przypieczętowała go umowa zawarta między Rosją, Biało-rusią i Ukrainą zawarta 8 grudnia 1991 w Białowieży.

Relacje polsko-litewskie po odzyskaniu niepodległości ułożyły się na ogół pozytywnie. Polska uznała niepod-ległość Litwy 26 sierpnia 1991, a 5 września nawiązała z nią stosunki dyplomatyczne. Podczas spotkania pre-zydentów obu państw – Lecha Wałęsy i Algirdasa Brazauskasa w Wilnie, 26 kwietnia 1994, podpisano Trak-tat o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy zapewniający polskiej mniejszości wszystkie konstytucyjne swobody. Polska wspierała czynnie wspólne z Litwą dążenie do wstąpienia do NATO i Unii Europejskiej. Państwo litewskie bez przeszkód i trwale rozwijało u siebie ustrój demokratyczny. Podziela-ło też z Polską wspólny punkt widzenia na sprawę obrony demokracji i niezawisłości Ukrainy czy Gruzji za-grożonych przez ekspansję Rosji.

Według spisu ludności z 2011 roku na terytorium Litwy mieszka 200 317 osób narodowości polskiej, co sta-nowi ok. 6,58% wszystkich mieszkańców i plasuje jako najsilniejszą mniejszość narodową. W Wilnie miesz-ka 88 408 Polaków, czyli 16,5%. Głównym skupiskiem Polaków na Litwie jest okręg wileński, gdzie Polacy stanowią 23%. W sposób zwarty Polacy zamieszkują w rejonach wileńskim (52%), solecznickim (78%), świę-ciańskim (26%) i trockim (30%). Reszta żyje w rozproszeniu na pozostałym terytorium kraju. Najwięcej Po-laków mieszka w Ejszyszkach i Miedniki (93,5% i 93,2% mieszkańców).

Największą organizacją zrzeszającą Polaków powstałą w 1990 roku jest Związek Polaków na Litwie (ok. 10 tys. członków). Na jego czele stoi obecnie Michał Mackiewicz. Związek organizuje polskie życie społeczno- kulturalne, oświatowe oraz bierze udział w wyborach samorządowych. Posiada też kompetencje do wyda-wania zaświadczeń uprawniających do przyznawania przez Konsulat Polski Karty Polaka.

Polityczną reprezentacją mniejszości polskiej w litewskim parlamencie (Sejmas) jest Akcja Wyborcza Pola-ków na Liwie. Powstała ona w 1994 roku, a jej pierwszym przewodniczącym został Jan Sienkiewicz. Zdoby-wał on zawsze po kilka mandatów, lecz w 2012 roku znacząco zwiększyła reprezentację, przekraczając 5,8%. Dzięki układowi sił w Sejmie AWLP weszła w skład koalicji rządowej. Polskim członkiem gabinetu Algirdasa Butkeviciusa był w latach 2012–2014 Jarosław Niewierowicz, kierujący resortem energetyki. Od 2009 roku deputowanym do Parlamentu Europejskiego jest Waldemar Tomaszewski (frakcja Europejskich Konserwa-tystów i Reformatorów).

88


W rejonach zamieszkanych przez zwartą większość naszej społeczności, Polacy kierują lokalnymi samorząda-mi, np. merem rejonu wileńskiego jest Maria Rekść, a solecznickiego – Zdzisław Palewicz. Polacy sprawowali też funkcje wicemerów Wilna (Jarosław Kamiński, Artur Ludkowski).

Do spornych spraw w relacjach polsko-litewskich należą głównie kwestie szkolnictwa, pisowni imion i na-zwisk oraz nazewnictwa miejscowości i ulic. W styczniu 2009 roku Naczelny Sąd Administracyjny orzekł, iż nazwy ulic w rejonie wileńskim powinno się pisać wyłącznie po litewsku. Od 2012 roku uczniowie polscy muszą zdawać na maturze język litewski na takim samym poziomie jak ich litewscy koledzy, mimo że w pro-gramie na jego naukę mają o wiele mniej czasu. W szkołach polskich język polski nie jest za to obowiązko-wym egzaminem maturalnym. Ustawa o mniejszościach zapewnia prawo zapisywania w oficjalnych doku-mentach imion i nazwisk w oryginale. Obecnie wolno zapisywać je tylko formie lituanizowanej.

Litwa jest jedynym poza Polską państwem, gdzie istnieje sieć szkół wszystkich stopni, zapewniająca uczniom nauczanie w języku polskim i pozwalających na zdawanie w nim egzaminu maturalnego. W całej Litwie jest ok. 100 polskich szkół samorządowych, głównie w rejonach solecznickim, wileńskim, święciańskim, trockim i orańskim. W 2007 roku powstała filia Uniwersytetu w Białymstoku w Wilnie (Wydział Informatyki i Ekono-mii). Wykształcenie wyższe w języku polskim oferują także wydziały polonistyki Uniwersytetu Wileńskiego oraz Edukacyjnego.

Na Litwie ukazują się takie polskie periodyki jak: Nasz Czas, Kurier Wileński, Tygodnik Wileńszczyzny czy Maga-zyn Wileński oraz katolickie „Spotkania”. Z Wilna codzienne audycje nadaje polskojęzyczna rozgłośnia „Radio Znad Wilii”. Serwisy informacyjne w Internecie mają też Dom Kultury Polskiej w Wilnie oraz Instytut Polski w Wilnie. W Litewskim Radiu nadawana jest 30-minutowa audycja w języku polskim. Co sobotę na kanale LTV 2 Telewizji Litewskiej nadawany jest piętnastominutowy program dla Mniejszości Polskiej Album Wileńskie.

Najmocniejszą pozycję w polskim sporcie na Litwie ma grająca od sezonu 2012 roku w piłkarskiej I lidze li-tewskiej (II poziom ligowy), Polonia Wilno z czterema sekcjami: piłki nożnej, siatkarską, tenisa stołowego i strzelecką. Prezesem klubu jest Stefan Kimso.

Polacy na Białorusi

Białoruś proklamowała niepodległość dopiero po fiasku tzw. puczu Janejewa z sierpnia 1991 roku, który przy-śpieszył trwający już od 1989 roku rozpad Związku Sowieckiego. Za prezydentury Stanisława Szuszkiewicza państwo rozwijało się w kierunku demokratycznym. W 1994 roku wybory prezydenckie wygrał Aleksander Łukaszenka, zwolennik autorytarnego systemu rządów i ścisłej integracji z Moskwą. Kurs ten zaostrzył się po objęciu władzy w Rosji przez Władimira Putina.

Obecnie Białoruś jest formalnie państwem demokratycznym, o unitarnej strukturze terytorialnej. Według spisu ludności z 1999 roku państwo zamieszkuje ok. 8 mln 300 tys. Białorusinów, 1 mln 100 tys. Rosjan, pra-wie 400 tys. Polaków (z tego w obwodzie grodzieńskim – 294 tys.), 237 tys. Ukraińców, 28 tys. Żydów. Resz-ta – 80 tys. to inne narodowości. Najwięcej procentowo Polaków mieszka w rejonie werenowskim – 83%. W swoim języku ojczystym na co dzień zgodnie z ostatnim spisem ludności rozmawia tylko 17 tys. Pola-ków, czyli 1,4%.

W okresie międzywojennym Polaków na sowieckiej Białorusi dotknęły dwie fale represji: deportacja prze-ciwników kolektywizacji do Kazachstanu, a w latach 1937–1938 tzw. operacja polska NKWD. Jej ofiarami padło w całym ZSRS co najmniej 111 tys. zamordowanych (wg Tomasza Sommera nawet ponad 200 tys.)

89


oraz trudna do oszacowania liczba deportowanych (dziesiątki/setki tysięcy). W okresie od 17 września do 22 czerwca 1941 z terytoriów II RP wcielonych do ZSRR deportowano na Syberię i do Kazachstanu – kolej-ne dziesiątki tysięcy Polaków. Po wkroczeniu 1943 roku Armii Czerwonej sowieckie władze z szefem partii Pantielejmonem Ponomarienko rozpoczęły antypolski kurs polityczny, łączący indoktrynację polityczną z rusyfikacją. Położenie Polaków pogorszyła repatriacja z lat 1944–1946, kiedy kraj opuściło ponad 226 tys. na-szych rodaków: inteligencja, ludność miejska, część chłopów obawiających się kolektywizacji. Pozostała na miejscu najbiedniejsza ludność wiejska. Według raportu prof. dra hab. Bogumiła Grotta – w żadnej republice ZSRR Polacy nie byli tak dyskryminowani, jak tam. Jednym z głównych instrumentów indoktrynacji komuni-stycznej i rusyfikacji była szkoła. Na wszystkich uczniach wymuszono przynależność do organizacji pionie-rów i Komsomołu. Odwilż z 1956 roku odbiła się na Białorusi bardzo słabym echem. Miejscowa społeczność polska nie była w stanie skorzystać z formalnie poznanego prawa do otwarcia szkół w języku narodowym.

Położenie Polaków zmieniać zaczęła dopiero pierestrojka Gorbaczowa (1985). Jej pierwszym namacalnym efektem było powołanie do życia 10 sierpnia 1988 w Grodnie, mimo silnych przeszkód ze strony władz, Pol-skiego Kulturalno-Oświatowego Stowarzyszenia im. Adama Mickiewicza na Grodzieńszczyźnie. Pierwszym prezesem wybrano Tadeusza Gawina. W 1990 roku Stowarzyszenie przekształciło się w Związek Polaków na Białorusi (ZPB).

Po wiecu protestacyjnym we września 1990 roku władze zgodziły się na założenie w Grodnie pierwszych klas z językiem polskim. Zaczął też wychodzić regularnie „Głos znad Niemna”. Dopiero w 2002 roku pierw-szy rocznik młodzieży zdał maturę we własnej szkole realizującej pełen program.

Sytuację prawną Polaków poprawiał zawarty 23 czerwca 1992 Traktat między Rzeczpospolitą Polską a Re-publiką Białorusi „O dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy”, który obowiązuje od 30 marca 1993. Prze-jęcie władzy przez prezydenta Łukaszenkę w 1994 roku stanowi punkt zwrotny zarówno w ogólnej sytuacji kraju, jak i położeniu Polaków. Łukaszenka przerwał proces demokratyzacji kraju, rozpoczął prześladowa-nia opozycji i zaostrzył kurs wobec społeczności polskiej.

Znalazło to swe reperkusje w Związku Polaków, w którym ścierać się zaczęły dwa kierunki działania. Repre-zentowany przez Gawina, Andżelikę Borys i Mieczysława Jaśkiewicza, szansy dla Polaków upatruje w obro-nie demokracji i współpracy z białoruską opozycją. Drugi liczy na przetrwanie w zamian za podporządkowa-nie się władzom. Wykorzystując rozbieżności rząd doprowadził w 2000 roku do rozbicia organizacji, uzna-jąc tylko odłam kierowany przez uległą sobie grupę. Na autentycznych działaczy mniejszości posypały się szykany administracyjne, kary grzywny lub aresztu, zwłaszcza wobec osób kolportujących wydawane poza granicami kraju gazety „Głos znad Niemna” i „Magazyn Polski”.

Obecnie na Białorusi działają więc równolegle dwa Związki i tylko oficjalny ma prawo do wydawania Pola-kom dokumentów potwierdzających ich prawa do korzystania z przepisów gwarantujących ochronę praw narodowościowych. Od 2012 roku prezesem niezależnego Związku jest Mieczysław Jaśkiewicz.

W ocenie Tadeusza Gawina podobnie jak za czasów sowieckich, nadal obowiązuje tam polityka przymuso-wej rusyfikacji Polaków. W wyniku nieustannej walki udało się jednak zbudować struktury ZPB, wprowadzić naukę języka polskiego do prawie 300 szkół, otworzyć polskie szkoły w Grodnie i Wołkowysku, rozpocząć wydanie tygodnika „Głos znad Niemna” i funkcjonowanie kilkunastu Domów Polskich.

90


Polacy na współczesnej Ukrainie Ukraina jako niepodległe państwo istnieje na gruncie prawno-politycznym od 1991 roku. Konstytucja z 1992 roku (obecnie obowiązuje Konstytucja z 1996 roku) określiła je jako demokratyczne państwo prawa, gwaran-tujące zarówno indywidualne swobody polityczne, jak i prawa mniejszości narodowych. Szczególne znaczenie wśród aktów prawnych ma Deklaracja Praw Narodów Ukrainy. Zapewnia ona mniejszościom m.in. prawo do własnego szkolnictwa, zachowania oryginalnych imion i nazwisk w języku ojczystym, zapisywanych w języku ukraińskim za pomocą transkrypcji. Osobno zagwarantowano mniejszościom prawo do tradycyjnych miejsc osiedlenia, rozwoju języka i kultury, wyznawania własnej religii, posługiwania się symboliką i obchodzenia świąt narodowych. Mniejszości narodowe uzyskały prawo do organizowania własnych ośrodków kultury, towarzystw, ziomkostw oraz kontaktowania się z historyczną ojczyzną.

Młodym państwem ukraińskim wstrząsały liczne kryzysy polityczne (Pomarańczowa rewolucja 2004, Euro-Majdan 2013/14). Państwo musi stawiać zbrojny opór przeciwko separatystom ze wschodnich regionów, wspieranym przez Rosję Putina i dążącym do podporządkowania Ukrainy Moskwie.

Mimo tych wielu niesprzyjających okoliczności, społeczność polska przeżywa odrodzenia narodowe. We-dług spisu z 2002 roku, Polacy stanowią zaledwie 0,3% całej ludności. Jest to skutek wielkich fali repatria-cji z lat 1945–1946 oraz 1957–1959. Sześćdziesiąt procent Polaków zamieszkuje w zachodniej części kra-ju, w obwodach: żytomierskim, chmielnickim i lwowskim. Największy odsetek w żytomierskim, gdzie Po-lacy stanowią 3,53% mieszkańców. Zgodnie z danymi spisu powszechnego z 2001 roku, we Lwowie 6364 osoby zadeklarowały się jako Polacy (0,88% ludności miasta), z czego 2990 osób zadeklarowało język pol-ski jako ojczysty. Podczas gdy w okresie przedwojennym Lwów zamieszkiwało około 63,5% Polaków, 24,1% Żydów, 7,8% Ukraińców.

Decydujące znaczenie dla przechowania polskości w okresie sowieckim przypadło rodzinie. Jednak tylko 25% badanej młodzieży zdaje sobie sprawę, że ich przodkowie urodzili się w ówczesnych granicach pań-stwa polskiego. Aż 75% badanych wśród przedstawicieli najmłodszego pokolenia chciałoby zmienić miej-sce zamieszkania, z tego 50% chce mieszkać w Polsce. Zdecydowana większość badanej młodzieży odpo-wiedziała, że w ich domach polskie tradycje kulturowe przekazuje babcia (89%) i te tradycje są kultywowa-ne. Najczęściej badani wskazywali, że w domach obchodzi się Boże Narodzenie i Wielkanoc, a także inne święta religijne, najrzadziej młodzież wskazywała na polskie święta narodowe.

W większości domów, gdzie mieszkają deklarujący się Polacy rozmawia się w języku ukraińskim. Jednak z odwiedzającymi je gośćmi z Polski domownicy starają się mówić po polsku. Rzadko zdarza się, że rozma-wiają oni po polsku także z miejscowymi Polakami. Młodzież rozmawia w swoich domach rodzinnych i mię-dzy sobą po ukraińsku. Potwierdzają to nauczyciele języka polskiego i polskiej kultury.

Ostoją polskości okazała się silna więź z katolicyzmem, mimo że pod sowieckimi rządami doszło niemal do całkowitej likwidacji struktur Kościoła rzymskokatolickiego na Ukrainie. Według biskupa Marcjana Trofi-miaka, w zachodniej Ukrainie – w Galicji i na Wołyniu przed drugą wojna światową było około tysiąca trzy-sta świątyń na terytorium sześciu województw, po wojnie ocalało tylko trzynaście. Natomiast z tysiąca ka-płanów zostało ośmiu.

Przełomowe znaczenie dla odrodzenia Kościoła katolickiego w tym kraju było spotkanie w Rzymie papieża Jana Pawła II z M. Gorbaczowem, 1 grudnia 1989. Zamknęło ono trwającą 70 lat epokę ateizmu państwo-

91


wego. Odzyskanie swobody wyznaniowej spowodowało szybki rozwój struktur kościelnych z metropolią rzymsko-katolicką we Lwowie, na czele której stoi od 2008 roku abp. Mieczysław Mokrzycki.

Obecnie nauczanie języka polskiego odbywa się w szkołach: z polskim językiem wykładowym (Lwów – dwie szkoły, Mościska, Strzelczyska, Gródek Podolski), dwujęzycznych („klasy polskie”), 11-letnich szkołach śred-nich w formie przedmiotu obowiązkowego, w 11-letnich szkołach średnich w formie przedmiotu fakulta-tywnego, w szkołach i szkółkach sobotnio-niedzielnych, do których uczęszczają dzieci, młodzież i dorośli. Na uniwersytetach lwowskim i kijowskim oraz kilku innych uczelniach istnieją specjalizacje z języka polskie-go na wydziałach filologii słowiańskiej.

W warunkach lepiej lub gorzej przestrzeganych standardów demokratycznych pojawiła się przestrzeń do działania polskich stowarzyszeń kulturalnych i oświatowych. Najstarszą i zarazem jedną z największych pol-skich organizacji jest założone w 1988 roku na fali gorbaczowowskiej liberalizacji Towarzystwo Kultury Pol-skiej Ziemi Lwowskiej. Stowarzyszenie prowadzi przedszkole, Uniwersytet Trzeciego Wieku, chór „Lutnia”, Stowarzyszenie Lekarzy Polskich, chór „ECHO Macierz”, kapelę „Wesoły Lwów”, Zespół Pieśni i Tańca „Weseli Lwowiacy” i wydaje „Gazetę Lwowską”. Prezesem TKPZL jest Emil Legowicz.

Najważniejszą organizacja zrzeszającą Polaków jest Związek Polaków na Ukrainie z siedzibą w Kijowie, założo-ny w 1991 roku. Wchodzi on w skład Federacji Organizacji Polskich na Ukrainie, która koordynuje działalność społeczna Polaków w skali kraju. Na prezesa Federacji wybrano w 2010 roku ponownie Emilię Chmielową.

Wielkie nadzieje miejscowa społeczność wiąże z planowanym założeniem we Lwowie Domu Polskiego. Ma on służyć podtrzymaniu kultury, języka i tradycji Polaków żyjących w społeczności lwowskiej. Budynek przy ul. Szewczenki 3a (dawna Janowska) został przekazany Polakom 30 maja 2013. Gmach przekazało Po-lakom wojsko ukraińskie. Uroczystość wręczenia kluczy odbyła się 16 grudnia 2013 z udziałem władz mia-sta, wojska, Polonii oraz ambasadora RP Henryka Litwina.

Cieniem w relacjach polsko-ukraińskich kładzie się pamięć tzw. ludobójstwa wołyńskiego, czyli masowych mordów dokonanych na polskiej społeczności Wołynia, Galicji Wschodniej, Chełmszczyzny latem 1943 roku przez oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii pod dowództwem Stefana Bandery. Pochłonęły one między 100 a 300 tysięcy ofiar. Po stronie ukraińskiej ciągle nie widać pełnej gotowości do rozliczenia się z tym po-nurym wydarzeniem nieodległej przeszłości.

Do rangi symbolu relacji polsko-ukraińskich urosła sprawa renowacji i otwarcia Cmentarza Polskich Orląt (autonomiczna część lwowskiego Cmentarza Łyczakowskiego). Obok cmentarza na wileńskiej Rossie jest to najważniejsza z polskich nekropolii i miejsce polskiej pamięci narodowej na Wschodzie. Cmentarz jest miejscem spoczynku Polaków poległych w obronie Lwowa na przełomie 1918 i 1919 roku. Po zakończe-niu wojny zniszczony został przez władze sowieckie. W 1971 roku buldożery zniwelowały ostatnie ocalałe obiekty. W grudniu 2001 roku, Polska i Ukraina zawarły porozumienie o renowacji cmentarza. 19 maja 2005 Rada Miejska Lwowa zgodziła się na dokończenie prac. 16 grudnia 2015 lwy wywiezione z Cmentarza w la-tach 70. XX wieku powróciły przed Pomnik Chwały.

92


Polacy w Kazachstanie

Niewielka grupa polskich osiedleńców na obszary rosyjskiej Azji Środkowej na przełomie XIX i XX w. Rosyj-skie dane statystyczne z 1897 roku pokazują, że te tereny zamieszkiwało już 11 597 Polaków, głównie w mia-stach (ok. 90%). Pojawiła się wtedy emigracja ekonomiczna bezrolnego chłopstwa polskiego z obszaru Kró-lestwa Polskiego. W 1906 roku z ówczesnej guberni kieleckiej i lubelskiej do guberni orenburskiej, omskiej, kraju iszymskiego – skłonieni dogodnymi warunkami reformy rolnej Piotra Stołypina, która po raz pierw-szy wprowadzała w Rosji system indywidualnej, chłopskiej własności ziemi.

Społeczność polska w Kazachstanie składa się jednak w głównej mierze z deportowanych tam w 1936 roku Polaków z rozwiązanych Pol-rejonów: Marchlewszczyzny i Dzierżowszczyzny.

O wysiedleniach z 1936 roku przesądziła porażka kolektywizacji rolnictwa w środowisku polskim. Druga fala tych tzw. „spec-przesiedleńców” popłynęła do Kazachstanu w ramach „operacji polskiej NKWD 1937–1938”. Deportacji podlegali wówczas wszyscy członkowie rodzin Polaka skazanego na łagier. Sowieckie władze traktowały przesiedlenie jako decyzję nieodwracalną i usilnie starały się wpoić to deportowanym. Wywie-zieni w tym okresie Polacy osiedlali się w rejonie miast Akmolińska, Kustanaja, Kokczetawa, Krasnoarmiej-ska, Pietropawłowska. Ślady ich obecności utrwaliły się w nazwach nowo powstałych miejscowości np. Ka-linówka, Wiśniówka, Jasna Polana, Zielony Gaj, Konstantinówka.

Po niespełna 3 latach do Kazachstanu zaczęła docierać kolejna wielka fala zesłańców. Tym razem byli to Po-lacy ze wschodnich województw II RP, anektowanych po 17 września 1939. Spotkanie się tych dwóch zo-stawiło ślad w mentalności starszej grupy, którzy zaczęli określać się jako drewni-Polacy.

Poczucie izolacji mimowolnie pogłębiła różnica położenia prawnego, w jakiej znalazła się każda z tych grup Polaków. Zlokalizowanej w Kujbyszewie polskiej ambasadzie nie pozwolono na opiekę nad osobami nie-posiadającymi przed 17 września 1939 polskiego obywatelstwa. Nie mogli też wstępować do Armii Pol-skiej gen. Andersa. Swoistego podziału na „swoich” i sowieckich Polaków przestrzegał też Związek Patrio-tów Polskich Wandy Wasilewskiej. Do grupy tej sięgnięto dopiero później w poszukiwaniu rekrutów w sze-regi ludowego Wojska Polskiego gen. Berlinga. Tych nielicznych szczęśliwców sowieckie władze zatrzymy-wały w Kazachstanie, gdy po zakończeniu wojny wracali do kraju zesłania, by wspólnie z rodzinami udać się do wymarzonej Polski. Kazachskim Polakom odmówiono prawa do repatriacji w 1945 roku oraz między 1956 a 1959 rokiem. Do końca panowania reżymu pozostali w sowieckiej pułapce, bez szans na zmianę losu.

Mimo ekstremalnie trudnych warunków poczucie więzi z daleką – w przestrzeni i w czasie – polską ojczy-zną przetrwało. Podobnie jak w innych izolowanych polskich grupach, poza wszelkimi ramami instytucjo-nalnymi, kultywowane w rodzinie wraz z katolicką wiarą. Było tak, mimo że w republice działała tylko jed-na katolicka świątynia w stołecznej Ałma Acie.

Do roli symbolu obrony wiary i polskości w tym kraju urosła postać kapucyna Serafina Alojzego Kaszuby. Z pochodzenia lwowiak, okres drugiej wojny światowej spędził na Wołyniu, dzieląc wyjątkowo tragiczne doświadczenia jego mieszkańców. Po wojnie pozostał w ZSRS, pełniąc potajemnie posługę kapłańską na-zywaną katakumbowa na ogromnym obszarze od Odessy po Dźwińsk. W Kazachstanie pojawił się w 1963 roku. Udzielał duchowej pomocy bez różnicy na narodowość ani wyznanie. Za swoją działalność został ska-zany na pięć lat zsyłki jako „bradiaga”, czyli szkodliwy i niebezpieczny włóczęga. Zmarł 20 września 1977 i spoczywa na Cmentarzu Janowskim we Lwowie.

93


Rozpad Związku Sowieckiego przywitano tu też ze znacznie większym sceptycyzmem niż w europejskich częściach imperium. Długo dominowało przekonane o tymczasowości nowej kazachskiej władzy. Państwo-wość ta rządzi specyficznymi zasadami, dalekimi od wzorców demokracji w europejskim znaczeniu pojęcia.

Państwo polskie z dużym opóźnieniem i niekonsekwencją podjęło politykę przywracania kazachskich Pola-ków wspólnocie narodowej. Przełomowe znaczenie miało otwarcie ambasady w 1994 roku i objęcie miesz-kających tam Polaków opieką konsularną. Przyjechali do Kazachstanu nauczyciele języka polskiego. Z pol-skiej ofert edukacyjnej korzystają jednak głównie dzieci i młodzież, dla których nauczenie się polskiego jest szansą na awans cywilizacyjny. Opanowanie polskiego jest też warunkiem uzyskania prawa do repatriacji. Wielkie zasługi dla sprawy pomocy tamtejszym Polakom oraz ich repatriacji położył konsul w Ałma Acie, przedwcześnie zmarły Tomasz Leoniuk.

Niezawodna okazała się aktywność Kościoła, który rozpoczął wysyłanie polskich księży organizujących ży-cie religijne. Zasada, że liturgia sprawowana jest w języku najlepiej znanym w społeczności danego obszaru sprawiła jednak, że większość nabożeństw w kazachskich parafiach odprawia się po rosyjsku, a nie po polsku.

Krytycznie oceniana jest procedura przyznawania prawa do repatriacji. Wymaga ona wykazania przez za-interesowanego – poza pochodzeniem od polskich przodków – także znajomości języka ojczystego. Ubie-gający się o repatriację udowodnić musi też przed urzędnikiem konsularnym kultywowanie więzi z naro-dową kulturą i obyczajami. Stosowanie tak ostrych, nierealistycznych oczekiwań prowadzi do arbitralne-go przekreślania szans na powrót do kraju Polakom, których historyczne doświadczenie nosi cechy wyjąt-kowej stygmatyzacji.

Spis ludności Kazachstanu w 2009 roku wykazał przeszło 34 tys. obywateli narodowości Polskiej (0,2% lud-ności republiki). Jednak liczba osób polskiego pochodzenia w Kazachstanie może wynosić nawet ok. 100 tys. Najwięcej Polaków mieszka w obwodzie północno-kazachstańskim 17 054 osób (2,6% ludności obwodu).

Współczesna polska społeczność Kazachstanu w zasadzie w całości składa się z osób urodzonych w okre-sie sowieckim i postsowieckim. Dla większości tych osób językiem ojczystym jest język rosyjski. Ważną rolę w żuciu diaspory pełnią Domy Polskie: w Czkałowie, w Tarazie, Dom Polski im. Jana Pawła II w Jasnej Pola-nie, Rejonowe Centrum Kultury Polskiej w Pierwomajce.

Wybrane pojęcia i zagadnienia dyskusyjne

Diaspora

Skupisko ludności danej narodowości mieszkające poza granicami państw zarówno w wyniku sytuacji przymusowej (deportacja, zmiana granic), jak wskutek dobrowolnego wyboru (poszukiwanie pracy, handel, ekspansja kolonialna); diaspora ofiar, diaspora pracy.

Polonia

Społeczność polska mieszkająca poza historycznymi granicami państwa polskiego składająca się tylko z polskich emigrantów (np. w Niemczech, Wielkiej Brytanii, USA).

94


Mniejszość narodowa

Grupa narodowa pozostająca w wyraźnej mniejszości wobec reszty ludności danego państwa, ani nie-zajmująca w nim dominującej pozycji, którą łączy poczucie wspólnoty, odrębna kultura, język, tradycje, ewentualnie religia. Cechuje ją względnie niska ruchliwość przestrzenna, niechęć do asymilacji i oczeki-wanie wsparcia od państwa – narodu, z którym związana jest wspólnym pochodzeniem. Ponieważ nie ma powszechnie przyjętej definicji tego pojęcia władze danego państwa mają pewien zakres swobo-dy w uznawaniu danej grupy za mniejszość narodową.

repatriacja Polaków

Powrót Polakom zapewnić miała ustawa z dnia 9 listopada 2000 uznając go za powinność państwa pol-skiego wobec rodaków, którzy znaleźli się na Wschodzie, na skutek deportacji, zesłań i innych prześla-dowań i nie mogli dotąd powrócić do ojczyzny. Osoba przybywająca do Rzeczypospolitej Polskiej w celu repatriacji nabywa obywatelstwo polskie z mocy prawa z dniem przekroczenia granicy Rzeczypospolitej Polskiej. Za osobę polskiego pochodzenia uznaje się osobę deklarującą narodowość polską, której co najmniej jedno z rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków było narodowości polskiej i wykaże związek z polskością (pielęgnowanie polskiej mowy, polskich tradycji i zwyczajów).Repatriacją objęte są osoby mieszkające na stałe w Armenii, Azerbejdżanie, Gruzji, Kazachstanie, Kirgi-zji, Tadżykistanie, Turkmenistanie, Uzbekistanie albo azjatyckiej części Federacji Rosyjskiej (a pod pew-nymi warunkami także z europejskiej jej części).Wizę krajową w celu repatriacji wydaje zainteresowanemu Konsul. Warunkiem jest jednak posiadanie lub zapewnienie lokalu mieszkalnego i źródeł utrzymania w Rzeczypospolitej Polskiej, uzyskane od władz gminy, powiatu lub polskiego obywatela, który zgłosi odpowiednie zobowiązanie.

Karta Polaka

Dokument potwierdzający przynależność osoby do narodu polskiego i uprawniający do szeregu przy-wilejów dotyczących przyjazdu (bez wizy), pobytu (na pobyt stały), pracy (bez osobnego zezwolenia), podejmowania działalności gospodarczej, kształcenia i opieki medycznej w Polsce. Kartę ustanowiła ustawa z 7 września 2007 r. o Karcie Polaka. Dz. U. z 2007 r. Nr 180, poz. 1280.Karta Polaka może być przyznana tylko osobie, która nie posiada obywatelstwa polskiego ani zgody na trwały pobyt na terytorium RP i jest obywatelem jednego z państw, które wchodziło jako republika związkowa do b. ZSRS. Decyzje o przyznaniu Kart podejmuje miejscowo właściwy Konsul RP.Ubiegający się o Kartę musi spełnić następujące warunki:- wykaże związek z polskością (podstawową znajomość języka polskiego, kultywowanie polskich tra-

dycji i zwyczajów),- w obecności konsula złoży pisemną deklarację przynależności do Narodu Polskiego,- wykaże, że co najmniej jedno z jego rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków było narodo-

wości polskiej lub posiadało obywatelstwo polskie, albo przedstawić zaświadczenie organizacji pol-skiej lub polonijnej potwierdzające zaangażowanie w działalność na rzecz języka i kultury polskiej lub polskiej mniejszości narodowej przez co najmniej trzy ostatnie lata.

95


Zadanie

Zapoznaj się z materiałami ukazującymi życie i sytuację społeczno-polityczną Polaków, zamiesz-kujących obecnie Litwę, Białoruś, Ukrainę i Kazachstan. Spróbuj scharakteryzować podobieństwa i odmienności, uwzględniając elementy w wymienione w tabelce. Zaproponuj ranking tych państw pod względem stopnia zapewnienia Polakom swobód narodowych.

Kraj zamieszkania

Statystyka:ogólna liczba Polaków i ich pro-cent w całej spo-łeczności,koncentracja/roz-proszenie teryto-rialne

Warunki polityczne panu-jące w kraju zamieszkania(ustrój, polityka pań-stwa wobec Polaków, re-lacje jego rządu z Pol-ską, przynależność pań-stwa do struktur między-narodowych sytuacja ze-wnętrzna)

Historyczne relacje międzyPolską i Polakami a krajem zamiesz-kiwania

Stan organizowania się Polaków, rodzaj insty-tucji, udział w życiu po-litycznym, strukturach samorządowych, spo-łecznym, kulturalnym, religijnym

Liderzy

Narodowości (2001)

Ukraińcy 77,8%

Rosjanie 17,3%

Białorusini 0,6%

Mołdawianie 0,5%

Tatarzy krymscy 0,5%

Bułgarzy 0,4%

Polacy 0,3%

Żydzi 0,2%

Pozostali 2,4%

96


Inne 1%

Ukraińcy 3%

Inni

Białoruś

Litwa

97


Struktura narodowościowa Wilna w 1931 i 2011 oraz Lwowa w 1931 i 2001

Wilno

98


Lwów

Źródła i literatura (w kolejności wykorzystania)

1.ZygmuntStarorypiński,KonstantyBorowski,oprac.StefanKieniewicz,MiędzyKamieńcemaArchangiel-skiem:dwapamiętnikipowstańcówz1863roku,Warszawa,s.282–388.

2.AgatonGiller,ŚladamisprawpolskichwKiachcie[w:]Czterystalatpolskiejdiaspory.Antologiahistoryczno--kulturowa,AntoniKuczyński,Wrocław,Warszawa,Kraków,1993,s.180–181.

3. Nikołaj Iwanow, Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. „Operacja polska” 1937–1938, s. 82.

4. Tomasz Sommer, Operacja antypolska NKWD 1937–1938. Geneza i przebieg ludobójstwa popełnionego na Polakach w Związku Sowieckim, Warszawa, 2014, s. 147–148.

5. Maria Karpinska, Archiwum Historii Mówionej Ośrodka KARTA i Domu Spotkań z Historią, sygnatura nagrania w danym archiwum: AHM_PnW_0724, fragmenty wybrała: Karolina Żłobecka.

6. Narcyz Baszyński, Archiwum Historii Mówionej Ośrodka KARTA i Domu Spotkań z Historią, sygnatura nagrania w danym archiwum: AHM_PnW_0838, nagranie relacji, wybór i tłumaczenie fragmentów z j. ukraińskiego: Anna Wylegała.

7. Katyń, Wyrok śmierci sowieckiego Biura Politycznego na oficerów polskich. Prawdziwa Historia Polaków, t. 1, s. 223.

8. Praca zbiorowa, Źródła do historii Polski XX wieku ze zbiorów Narodowego Archiwum Republiki Białoruś, „Zachodnia Białoruś” 17 IX 1939 – 22 VI 1941. Deportacje Polaków z północno-wschodnich ziem II Rzeczy-pospolitej 1940–1941, Warszawa, 2001, s. 31-32.

9. Deportacje obywateli polskich z Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w 1940 roku, Warszawa, Moskwa, IPN, 2003, s. 325-327.

10. Relacja Stanisława Jadacha, ze zbiorów G. Hryciuka [w:] Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski, Warszawa, 2008.

11. W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali..., wybór i opracowanie J.T. Gross, I. Grudzińska-Gross, wstęp J.T. Gross, Londyn 1983, s. 157–158 [w:] Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski, Warszawa, 2008.

12. Z dziejów Polaków w Kazachstanie (1936–1956), Sbornik dokumientow, Almaty 2000, s. 106 [w:] Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski, Warszawa, 2008.

13. Zbiory Rękopiśmienne Biblioteki ZN im. Ossolińskich, papiery Kazimierza Sosnkowskiego, 16533/11, k. 104 [w:] Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski, Warszawa, 2008.

14. Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944-1947, wybór, opracowanie i redakcja dokumentów: Stanisław Ciesielski, Warszawa, 1999, s. 138–139 [w:] Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski, Warszawa, 2008.

15. B. Kącka, S. Stępka, Repatriacja ludności polskiej z ZSRR 1955-1959, wybór dokumentów, Warszawa, 1994, s. 19–23. [w:] Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski, Warszawa, 2008.

TEKA EDUKACYJNA - polacyzewschodu.pl€¦ · Zróżnicowana struktura Teki Edukacyjnej, dołączone...

Documents

Transcript of TEKA EDUKACYJNA - polacyzewschodu.pl€¦ · Zróżnicowana struktura Teki Edukacyjnej, dołączone...