85

Bezpieczny Bank3(64)/2016

Katarzyna Kubiszewska*

STRUKTURA SEKTORA BANKOWEGO W WYBRANYCH KRAJACH BA KANÓW ZACHODNICH

WST P

W sektorze bankowym zjawisko konkurencji pojawi o si pó niej ni w trady-cyjnych sektorach przemys owych, lecz w warunkach wspó czesnych rozwija si bardzo dynamicznie i przybiera cz sto agresywne formy. Zró nicowane strategie konkurencyjne banków s wyrazem zdywersyfikowanego podej cia zarz dzaj cych do wyzwa rynkowych. Zarówno w teorii, jak i praktyce us ug bankowych mówi si ju otwarcie o konieczno ci konkurowania w coraz bardziej z o onym otoczeniu, a wspó czesny sposób podej cia do tego problemu jest rezultatem zmieniaj cych si koncepcji i teorii na temat konkurencji jako takiej1.

Celem artyku u jest zaprezentowanie ewolucji struktury rynków bankowych w wybranych krajach Europy Ba ka skiej, przechodz cych transformacj systemo-w . Autorka próbuje odpowiedzie na pytanie, czy kraje wywodz ce si z jednego pa stwa rozwijaj rynek bankowy, pod wzgl dem jego struktury, w analogiczny sposób.

* Doktor Katarzyna Kubiszewska pracuje w Katedrze Analizy Ekonomicznej i Finansów Wydzia-u Zarz dzania i Ekonomii na Politechnice Gda skiej.

1 J.K. Solarz, W poszukiwaniu modelu systemu bankowego dla Polski, Warszawa 1994.

Bezpieczny Bank3(64)/2016

86

1. TEORIA KONKURENCJI W BANKOWO CI

Poj cie konkurencji mi dzy bankami jest w literaturze ró nie definiowane. J.K. Solarz podkre la, e typowy rynek us ug bankowych ma struktur zbli on do rynku o strukturze oligopolu, a do podstawowych cech rynku o strukturze oli-gopolu zalicza2:

istnienie stosunkowo niewielkiej liczby sprzedawców, du y udzia poszczególnych podmiotów w ogólnej wielko ci poda y, ograniczony barierami wej cia dost p do nowych sprzedawców, mo liwo zawierania przez sprzedawców porozumie , dzia anie na rynku podmiotów o stosunkowo du ej sile ekonomicznej, wyró nikiem konkurencji tego typu jest presja na wprowadzanie innowacji.

Do lat 70. XX w. w krajach rozwini tych podtrzymywano typowo oligopolistycz-ny charakter rynku bankowego (nieformalny kartel). Celem takiego podej cia by o zapewnienie stabilno ci na rynkach bankowych. W teorii bankowo ci podkre lano wówczas niejednokrotnie, e sektor bankowy jest specyficzny i e konkurencja mo e prowadzi do zmniejszenia zysków, zmniejszenia kapita ów w asnych i, w konse-kwencji, zagrozi bezpiecze stwu ca ego systemu, poprzez wzrost ryzyka, pokus nadu y i mo liwo wyst pienia kryzysu. Charakterystyczne dla struktury oligo-polu w bankowo ci jest funkcjonowanie grup du ych banków, posiadaj cych du y udzia w ogólnej wielko ci poda y, si ekonomiczn oraz podstawowe znaczenie dla sektora. Obok nich licznie dzia aj ma e banki, odgrywaj ce rol uzupe niaj c .

W ród oligopoli podejmuj cych zmow niedoskona mo na wyró ni dwa rodzaje: tradycyjny oraz technologiczny, zwany te innowacyjnym. Do oligopolu tradycyjnego zalicza si model typu Cournota3. Przyk adami tego rodzaju rynku oligopolistycznego w bankowo ci mog by niewielkie banki, które dzia aj na okre-lonym rynku lokalnym, np. banki spó dzielcze.

Druga wymieniona koncepcja to oligopol technologiczny, zwany innowacyjnym4. Na rynku bankowym przejawia si to istnieniem banków, które tworz coraz nowo-cze niejsze produkty i oferuj je klientom, wygrywaj c na pewien czas walk z kon-

2 J.K. Solarz, W poszukiwaniu modelu..., op. cit.3 Koncepcja ta dotyczy decyzji zwi zanych z poszukiwaniem optymalnej wielko ci produkcji

przez firm przy za o eniu, e decyzje firmy, w tym zakresie, nie wp ywaj na decyzje rywali o wielko ci ich w asnych dostaw rynkowych. Ka de przedsi biorstwo, niezale nie od drugiego, poodejmuje decyzje o ilo ci produkcji w celu maksymalizacji zysku, a zysk producenta zale y od niekontrolowanej ilo ci produkcji drugiego producenta.

4 Zgodnie z t koncepcj na rynku dzia aj przedsi biorstwa sk onne do rywalizacji o wi kszy udzia w rynku, a w konsekwencji o wi kszy udzia w zyskach bran y przez podejmowanie dzia a polegaj cych na wdra aniu nowych rozwi za technologicznych, aby w ten sposób wy-przedzi rywali w walce o klienta.

Problemy i pogl dy

87

kurencj . Z uwagi na fakt, e w bankowo ci nie istniej prawa autorskie, inne banki mog bez przeszkód kopiowa us ugi i produkty, pod aj c krok za innowatorem.

Nastawienie, koncentruj ce si na specyfice sektora bankowego i jego stabilno-ci, zacz o si jednak zmienia od ko ca lat 70. Zjawiskiem, które w najwi kszym

stopniu wp yn o na wzrost poziomu konkurencji na globalnym rynku bankowym, by a deregulacja rynków finansowych. Wp yn a ona negatywnie na poziom do-chodów i zakres dominuj cej pozycji banków. W konsekwencji przeprowadzonej liberalizacji rynków bankowych w bankowo ci pojawi y si nowe struktury rynko-we, jako skutek redukcji barier dost pu do tego rynku i wprowadzenia mo liwo ci przeprowadzania transakcji fuzji i przej pomi dzy instytucjami. Rynek bankowy w wielu krajach jest monopolistyczny. Struktura jest skoncentrowana, ale w ró -nych formach niedoskona a.

Zmiany zachodz ce w ostatnich dwóch dekadach odbi y si na bankowo ci. Na-st pi a ewolucja z typowo oligopolistycznego rynku, nastawionego na podzia i bez-piecze stwo, do rynku konkurencyjnego ukierunkowanego na ostr walk o klienta i wzrost efektywno ci. W zakresie regulacyjnym wzrost konkurencji poci gn za sob nacisk na wi ksz przejrzysto rynku i samoregulacj banków. Deregulacja rynków finansowych spowodowa a znaczny wzrost konkurencji, a w nast pstwie wzrost efektywno ci banków, oraz przywróci a znaczenie konkurencji jako domi-nuj cej zasady równie na rynku bankowym.

Równolegle do przemian zachodz cych w sektorach bankowych, w teorii ban-kowo ci od wielu lat trwa dyskusja na temat kszta tu konkurencji na rynkach bankowych oraz zakresu ingerencji przepisów prawnych w postaci ró nego rodzaju regulacji. Ekonomi ci reprezentuj cy nurt swobodnej bankowo ci, tzw. free ban-king, twierdz , e banki centralne i regulacje bankowe stanowi jedno z najwa -niejszych róde problemów wp ywaj cych negatywnie na dzia alno sektorów bankowych5. Ponadto zwolennicy tej koncepcji uwa aj , e: „nadzór mo e przy-nie wi cej szkód ni korzy ci, a przy podejmowaniu decyzji przez banki nale y si kierowa jedynie wymaganiami rynku”6. Z drugiej jednak strony, zwolennicy rozwoju nadzoru bankowego wskazuj na rol , jak odgrywa system bankowy we wspó czesnej gospodarce, jako istotny element stabilno ci gospodarczej. Utracili oni entuzjazm dla zjawiska ca kowitej deregulacji, upatruj c w a nie w niej przyczyny wielu kryzysów finansowo-bankowych po owy lat 90. Brak koordynacji pomi dzy liberalizacj a nadzorem jako ciowo-ostro no ciowym przyczyni si w znacznym stopniu do wybuchu kryzysów w sektorach bankowych wielu krajów. Ich zdaniem, w warunkach globalizacji oraz zacierania si granic instytucjonalnych i funkcjo-nalnych, pozwolenie na wzrost presji konkurencyjnej mo e zagra a stabilno ci

5 Z. Daniluk, Bezpiecze stwo systemu bankowego w UE i w Polsce, Warszawa 1997.6 H. Gronkiewicz-Waltz, Bank centralny. Od gospodarki planowanej do rynkowej. Zagadnienia

administracyjne, Warszawa 1992.

Bezpieczny Bank3(64)/2016

88

ca ego systemu. Podkre laj , e nadmierna konkurencja mo e sta si rujnuj ca dla rynku bankowego, wskutek wzrostu ryzyka, wyst powania pokusy nadu ycia i zagro enia kryzysami7.

Teori konkurencji doskona ej trudno jest odnie do rynków bankowych ze wzgl du na ró norodno produktów oraz segmentacj rynku. W praktyce teoria ta nie jest w pe ni zgodna z realiami wspó czesnych gospodarek krajów rozwi-ni tych. Miejsce jej przejmuje teoria konkurencji zdolnej do dzia ania (workable competition, sformu owana przez J.M.Clarka)8. Zgodnie z t teori decydenci nie poszukuj najlepszych rozwi za , ale rozwi za ich satysfakcjonuj cych. Teoria ta zak ada, e mi dzy aktywnymi i pasywnymi uczestnikami rynku wyst puje asyme-tria informacji. Oznacza to, e nie liczba, ale jako banków decyduje o tym, czy istniej warunki do konkurowania. Konkurencja cenowa nie jest tak wa na jak g o-si teoria konkurencji doskona ej. Bardziej istotne jest zaufanie do danej instytucji finansowej, do tego, czy b dzie ona w stanie wywi za si ze swoich zobowi za . Wielkie banki dzieli jako wiadczonych us ug i wprowadzanych innowacji. Banki te umacniaj swoje pozycje, wprowadzaj c szeroki wachlarz us ug. Zasady wspó -dzia ania banków s ci le okre lone, co powoduje, e na rynku mamy do czynienia z konkurencj niedoskona . Warunki dyktuje koalicja wielkich banków, a liczna rzesza ma ych banków musi si do tych warunków dostosowa 9.

Niektórzy autorzy stosuj wobec rynków bankowych paradygmat potencjalnej konkurencji10. Zak ada on, e w bankowo ci nie ma znacznych barier ograniczaj -cych wej cie na rynek. W konsekwencji banki nie mog realizowa zbyt wysokich zysków, bo to powodowa oby tendencj do wej cia na rynek nowych firm. Rów-nie globalizacja i integracja rynków finansowych, rozumiane jako tendencja do przenoszenia konkurencji z rynku lokalnego na rynek ponadnarodowy, zwi ksza znacznie presj konkurencyjn zarówno realn , jak i potencjaln 11. Teoria poten-cjalnej konkurencji podkre la fakt, e najwi ksze znaczenie ma zaufanie klientów do instytucji kredytowych. Na rynku finansowym pojawiaj si konkurenci dla banków w postaci firm ubezpieczeniowych, funduszy inwestycyjnych oraz banków zagranicznych. Wszystkie te czynniki powoduj , e konkurencj na rynku finan-sowym mo na okre li jako niedoskona i potencjaln . Dlatego te nie maj tutaj zastosowania teorie wyja niaj ce przebieg zjawisk na rynkach produktów kon-sumpcyjnych czy inwestycyjnych12.

7 K. St pie , Konsolidacja a efektywno banków w Polsce, Warszawa 2004. 8 J.K. Solarz, W poszukiwaniu modelu..., op. cit. 9 W.L. Jaworski, System bankowy – podstawowe problemy, [w:] Wspó czesny bank, W.L. Jaworski

(red.), Warszawa 1998.10 S. Heffernan, Modern Banking in Theory and Practice, J. Wiley, New York 1996.11 I. Cabral, F. Dierick, J. Vesala, Banking Integration in the Euro Area, ECB Occasional Paper

Series 06, European Central Bank 2002.12 K. St pie , Konsolidacja a efektywno ..., op. cit.

Problemy i pogl dy

89

Problemem zwi zanym z kwesti konkurencji w sektorze bankowym jest po-ziom jego koncentracji. który jest przedmiotem bada od d ugiego ju czasu. Istnie-je wiele kierunków prowadzonych bada . Pierwszy spór dotyczy w tpliwo ci co do stopnia koncentracji sektora bankowego: zwi kszy czy zmniejszy koncentracj 13. Inne dyskusje dotycz skutków koncentracji sektora bankowego, dla samego sek-tora, jak i ca ej gospodarki.

Poziom koncentracji w sektorze bankowym wp ywa na ró ne problemy na ryn-ku, lecz nie ma zgodno ci w odniesieniu do ko cowych efektów. Jednym z naj-cz ciej wymienionych aspektów jest konkurencja w sektorze bankowym. Raport Banku wiatowego14 pokazuje, e konkurencja mo e prowadzi do wi kszej efek-tywno ci, ale warunkiem jest odpowiedni nadzór i odpowiedni system regulacji. Pierwsze badanie stopnia koncentracji i konkurencji w sektorze bankowym zosta o przeprowadzone w 1954 roku przez Alhadeffa. Przeprowadzone badania dotycz ce zmian w koncentracji i konkurencji wykaza y, e koncentracja w sektorze ban-kowym UE ros a zarówno przed kryzysem, jak i w jego trakcie. Jednak wyniki dotycz ce wp ywu na konkurencj mi dzy bankami s niejednoznaczne15. W kra-jach UE-12 nast pi wzrost konkurencji przed kryzysem i nieznaczny jej spadek w okresie kryzysu16. Badania przeprowadzone przez KNF17 wykaza y, e w ca ej Unii Europejskiej nie odnotowano statystycznie istotnego zwi zku pomi dzy kon-centracj w sektorze bankowym a wynikami finansowymi.

Innym wa nym aspektem bankowo ci jest jego stabilno . Cz autorów wyra a pogl d, e zbyt du a konkurencja mo e zdestabilizowa rynki bankowe, mimo i konkurencja sama nie tworzy niestabilno ci. Oznacza to, e mniej skoncentrowane sektory bankowe z du liczb stosunkowo ma ych banków s bardziej podatne na

13 M. Sathye, The Impact of Foreign Banks on Market Concentration: The Case of India. Applied Econometrics and International Development, 2002 (AEEADE), Vol. 2-1, http://www.ideas.re-pec.org/s/eaa/aeinde.html; P.P. Athanasoglou, S.N. Brissimis, M.D. Delis, Bank-Specific, Indu-stry-Specific and Macroeconomic Determinants of Bank Profitability, „Journal of International Financial Markets, Institutions and Money” 2008, Vol. 18, No. 2, http://dx.doi.org/10.1016/j.intfin.2006.07.001

14 Rethinking the Role of the State in Finance, World Bank, Washington 2013.15 J.A. Bikker, S. Shaffer, L. Spierdijk, Assessing Competition with the Panzar-Rosse Model: The

Role of Scale, Costs, and Equilibrium, The Review of Economics and Statistics, MIT Press, 2012, Vol. 94(4); L. Weill, Bank competition in the EU: How has it evolved?, „Journal of Inter-national Financial Markets, Institutions and Money” 2013, Vol. 26, s.100–112.

16 M. Paw owska, Competition, concentration and foreign capital in the Polish banking sector (prior and during the financial crisis), National Bank of Poland Working Papers, 2012, No. 130; S. Clerides, M.D. Delis, & S. Kokas, A new data set on bank competition in national banking markets, Working Paper 08-2013, University of Cyprus; G. Efthyvoulou, C. Yildirim, Market Power in CEE Banking Sectors and the Impact of the Global Financial Crises, Case Network Studies & Analysis, 2013, No. 452.

17 Koncentracja w sektorze bankowym w Polsce. Urz d Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2013.

Bezpieczny Bank3(64)/2016

90

kryzysy finansowe w przeciwie stwie do wysoce skoncentrowanych rynków. T uma-czy si to tym, e na mniej skoncentrowanych rynkach bankowych istnieje silniejsza konkurencja mi dzy instytucjami, za wi ksze banki mog skorzysta z efektów skali poprzez dywersyfikacj swojej dzia alno ci, co chroni je przed potencjalnymi per-turbacjami finansowymi18. Ponadto, z punktu widzenia stabilno ci finansowej jest oczywiste, e w wysoko skoncentrowanych sektorach bankowych du e banki mog ograniczy skutki kryzysu finansowego poprzez przejmowanie instytucji w trudnej sytuacji, jak podczas kryzysu finansowego 2007–200919.

Inne wyniki zosta y sformu owane przez Uhde i Heimeshoffa20, którzy wyra nie potwierdzaj hipotez o negatywnym wp ywie na wzrost koncentracji na stabil-no sektora bankowego, opieraj c si na badaniach przeprowadzonych w okresie 1997–2005 dla banków dzia aj cych w Unii Europejskiej za pomoc indeksu z-score jako miary stabilno ci finansowej. Zwolennicy tego pogl du dowodzili, e banki dzia aj ce na rynkach o wy szym wska niku koncentracji by y bardziej nara one na bankructwo21, jak równie przedstawili pozytywn zale no pomi dzy poziomem koncentracji na rynku a posiadaniem bardziej ryzykownych portfeli kredytowych22.

Sektory bankowe krajów w okresie transformacji tak e s przedmiotem bada . W ród tych bada Yildirim i Philippatos23 analizuj ewolucj warunków konkuren-cji w sektorach bankowych w 14 krajach Europy rodkowej i Wschodniej w okre-sie 1993–2000. Wyniki sugeruj , e rynki tych krajów nie mog by jednoznacznie scharakteryzowane jako idealne konkurencyjne lub czysty monopol, z wyj tkiem Macedonii i S owacji. Do podobnych wniosków doszli Drakos i Konstantinou24

18 A. Demirgüc-Kunt, R. Levin, Bank Concentration: Cross Country Evidence, 2000, http://www--wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/ WDSP/IB/2004/02/10/000265513_20040210165243/additional/310436360_20050276035212.pdf; F. Allen, D. Gale, Competition and Systemic Stability, „Journal of Money, Credit and Banking” 2004, 36, s. 453–480; D.C. Whe-elock, P.W. Wilson, Evaluating the Efficiency of Commercial Banks: Does Our View of What Banks Do Matter?, Review of Federal Reserve of St. Louis 1995.

19 E. Liikanen, Final Report of the High-level Expert Group on Reforming the Structure of the EU Banking Sector, Brussels 2012.

20 A. Uhde, U. Heimeshoff, Consolidation in Banking and Financial Stability in Europe, „Journal of Banking and Finance” 2009, t. 33, s. 1299–1311.

21 J.H. Boyd, G. De Nicolo, A.M. Jalal, Bank Competition, Risk and Asset Allocations, IMF Wor-king Paper 143, 2009, s. 1–35.

22 G. De Nicolo, E. Loukoianova, Bank ownership, market structure and risk, IMF Working Pa-pers 215, 2007, s. 1–44; G. Jimenez, J.A. Lopez, J. Saurina, How does competition affect bank risk-taking?, „Journal of Financial Stability” 2013, Vol. 9, Issue 2, s. 185–195; A. Berger, L.F. Klapper, R. Turk–Ariss, Bank Competition and Financial Stability, „Journal of Financial Se-rvice Research” 2009, 35, s. 99–118.

23 H. Y ld r m, G. Philippatos, Efficiency in Banks: Recent Evidence from the transition economies of Europe 1993–2000, „European Journal of Finance” 2007, No. 13.

24 K. Drakos i P. Konstantinou, Competition And Contestability in Transition Banking: An Empi-rical Analysis, „South-Eastern Europe Journal of Economics” 2000, No. 2.

Problemy i pogl dy

91

oceniaj c warunki konkurencji dla grupy sektorów bankowych w Europie rodko-wo-Wschodniej w okresie 1992–2000. Ka dy z badanych krajów, z wyj tkiem otwy, charakteryzowa si konkurencj niedoskona , monopolistyczn lub oligopolistycz-n . Wreszcie Gelos i Roldos25 zbadali warunki konkurencyjne dla wybranych krajów Ameryki aci skiej i Europy rodkowej i Wschodniej w okresie 1994–1999. Wyni-ki potwierdzaj hipotez monopolistycznej konkurencji dla wszystkich omawianych krajów. Dowiedli, e mimo spadku liczby banków w analizowanym okresie, „poziom koncentracji nie wzrós ”. Dalsze dowody empiryczne pokazuj , e sektory bankowe w regionie dzia a y w warunkach konkurencji monopolistycznej26. Dalsze badania koncentruj si na kierunkach i na sile zale no ci mi dzy koncentracj i stabilno ci sektorów bankowych w Europie rodkowej i Wschodniej27.

2. METODYKA BADA

Do pomiaru struktury rynku mo na wykorzysta narz dzia o charakterze ilo ciowym oraz jako ciowym. W ród popularnych metod wymienia si indeks Lernera, który opisuje stopie si y rynkowej przedsi biorstwa na rynku, a tak e wska nik dynamiki koncentracji Grossacka, wspó czynnik Giniego lub wspó czyn-nik entropii, jak równie wska nik koncentracji (CR) i wska nik Herfindahla i Hi-schmana (HHI).

Analiz struktury przeprowadzono przy wykorzystaniu dwóch wska ników: wspó czynnika CR oraz indeksu HHI. Wspó czynnik koncentracji dla 5 najwi k-szych banków pokazuje po o enie danego rynku mi dzy strukturami konkurencji doskona ej i monopolu. O monopolu mówi si wtedy, gdy dla jednego przedsi bior-stwa wska nik koncentracji przekracza 90%, a rynek uznaje si za konkurencyj-ny, je li wska nik koncentracji jest mniejszy od 40%. HHI to suma kwadratów udzia ów w sprzeda y wszystkich banków dzia aj cych na rynku. Nale y on do przedzia u od 10 000 dla czystego monopolu (100% udzia u w rynku) do 0 dla rynku z niesko czenie wieloma bardzo ma ymi instytucjami (ich udzia y d do zera). Przewaga HHI polega na tym, e uwzgl dnia on udzia y wszystkich firm w rynku.

25 G.R. Gelos, J. Roldos, Consolidation and Market Structure in Emerging Market Banking Sys-tems, IMF Working Papers, 2002, No. 186; G.R. Gelos, J. Roldos, Consolidation and Market Structure in Emerging Market Banking Systems, Emerging Markets Review 2004, No. 5.

26 A. Koutsomanoli-Filippaki, E. Mamatzakis, C. Staikouras, Competition and concentration in the banking sector of the South Eastern European region, „Emerging Markets Review” 2005, Vol. 6, Issue 2, June; A. Koutsomanoli-Filippaki, E. Mamatzakis, C. Staikouras, Banking inefficiency in Central and Eastern European countries under a quadratic loss function, „Emerging Markets Review, Elsevie” 2009, Vol. 10(3), pp. 167–178.

27 K. Kil, Poziom koncentracji a stabilno finansowa sektorów bankowych krajów Europy rod-kowo-Wschodniej, Zeszyty Naukowe Szko y G ównej Gospodarstwa Wiejskiego, Ekonomika i Organizacja Gospodarki ywno ciowej 2015, nr 110, s. 5–17.

Bezpieczny Bank3(64)/2016

92

Implikacje s nast puj ce: z jednej strony im bardziej nierównomierny jest podzia rynku mi dzy poszczególnymi bankami, a jednocze nie im mniejsza jest ich liczba, tym wi ksza jest warto wska nika.

Analiz przeprowadzono dla 3 krajów z regionu Europy Ba ka skiej, tj. Serbii, Macedonii oraz Chorwacji, za okres 2004–2014. Poziom koncentracji porównano z liczb i sum bilansow instytucji bankowych, podzielonych wed ug ich wielko ci na trzy grupy: ma e, rednie i du e banki. Podzia na trzy grupy zosta przeprowa-dzony ze wzgl du na wielko sumy bilansowej (zob. tabela 1).

Tabela 1. Trzy grupy banków

Banki ma e Banki rednie Banki du e

Cho

rwac

ja Udzia w ca kowitych aktywach sektora bankowego – mniej ni 1%

Udzia w ca kowitych aktywach sektora bankowego – 1%–5%

Udzia w ca kowitych aktywach sektora bankowego – ponad 5%

Serb

ia

Do 10 000 RSD Od 10 tys. do 100 tys. RSD Ponad 100 000 RSD

Mac

edon

ia

2004 do 2 mld MDKdo 2008 r. do 4,5 mld MDK2009 do 5,0 mld MDK2010 do 5,6 mld MDK2011 do 6,2 mld MDK2012 do 6,7 mld MDK2013 do 7,1 mld MDK2014 do 7,6 mld MDK

2004 do 15 mld MDKdo 2008 r. do 15 mld MDK2009 do 5,0 mld MDK2010 do 22,5 mld MDK2011 do 25,1 mld MDK2012 do 26,9 mld MDK2013 do 28,4 mld MDK2014 do 30,2 mld MDK

do 2008 r. ponad 15 mld MDK2009 ponad 20,0 mld MDK2010 ponad 22,5 mld MDK2011 ponad 25,1 mld MDK2012 ponad 26,9 mld MDK2013 ponad 28,4 mld MDK2014 ponad 30,2 mld MDK

ród o: opracowanie w asne na podstawie danych banków centralnych.

3. WYNIKI BADA

Systemy bankowe w krajach Ba kanów Zachodnich charakteryzuj si pewny-mi wspólnymi cechami. Wszystkie z nich wchodzi y w sk ad wi kszego pa stwa – by ej Republiki Jugos awii, nie maj c niezale no ci politycznej i ekonomicznej. Kraje te musia y walczy o swoj to samo i budowa swoj pa stwowo od pod-staw. Przez d ugi czas w latach 90. XX w. kraje Ba kanów Zachodnich pozostawa y w konflikcie wojennym. Jednocze nie wszystkie z nich zdecydowa y si na prze-kszta cenie gospodarki z centralnie planowanej na system oparty na rynkowych zasadach. Oznacza o to prywatyzacj , ustanowienie nowego systemu prawa i two-

Problemy i pogl dy

93

rzenie instytucji reguluj cych zasady rynkowe. Proces ten odnosi si równie do sektora bankowego.

Sektory bankowe w omawianych krajach przesz y gruntown transformacj w obszarze legislacyjnym, tworzenia nowych instytucji, jak równie nast pi y zmia-ny w odniesieniu do struktury rynkowej samego sektora. Oznacza o to stworzenie, cz sto od podstaw, dwupoziomowego systemu oraz liberalizacj przepisów praw-nych pozwalaj c na odej cie od modelu monopolu zdominowanego przez w asno pa stwow do modelu konkurencji, z przewag prywatnych inwestorów zagra-nicznych. W omawianych krajach regionu Europy Ba ka skiej w latach 90. XX w. wprowadzono odpowiednie przepisy, umo liwiaj ce zarówno tworzenie banków, jak i wej cie inwestorów zagranicznych.

Sektory bankowe charakteryzuj si ró n liczb instytucji. W 2004 r. najwi -cej ich by o w Chorwacji, a najmniej w Serbii. Liczba banków w ka dym z trzech omawianych sektorów bankowych w okresie od 2004 r. regularnie zmniejsza si . W Chorwacji i Macedonii spadek stanowi ok. 25% liczby pocz tkowej, co w konse-kwencji spowodowa o wyrównanie tej liczby. W Serbii liczba banków zmniejszy a si najistotniej, bo a o 33% w ci gu jednej dekady.

Zmiany w liczbie banków odbywaj si za spraw zmniejszaj cej si liczby ban-ków z grupy ma ych i rednich. We wszystkich krajach liczba banków w grupie instytucji ma ych zmniejsza a si , najbardziej w Serbii, bo a o 90%. I tylko w Serbii liczba banków zwi kszy a si w dwóch grupach: w grupie banków rednich – o 30% i banków du ych – o 230%. Grupa banków du ych w Macedonii i Chorwacji pozo-staje niezmienna przez ca y okres badawczy.

Region Ba kanów Zachodnich charakteryzuje si malej c liczb banków oraz wysokim zaanga owaniem kapita u zagranicznego. Zmniejszaj cej si liczbie in-stytucji dzia aj cych na rynku bankowym towarzyszy wysoki poziom koncentra-cji sektora, a tak e wysoki udzia zagranicznych inwestorów z krajów s siednich. W asno zagraniczna i ich obecno w sektorze bankowym sta a si kluczowym elementem prywatyzacji banków w krajach transformacji28. Najbardziej aktywne s banki greckie i w oskie29 oraz austriackie30. W Chorwacji w latach 90. stopniowo rozwija y si grupy bankowe jako cz procesu konsolidacji i transformacji sekto-ra. W ostatniej dekadzie konsolidacja sektora wzrasta a poprzez rosn ce zaanga-owanie kapita u zagranicznego w krajowym sektorze bankowym, w tym akwizycji

dwóch najwi kszych banków: Privredna banka Zagreb d. d. (PBZ) (1999) i Zagre-

28 J. Bonin, I. Jasan, P. Wachel, Bank performance, efficiency and ownership in transition coun-tries, „Journal of banking & finance” 2005, No. 29 (1), s. 31–53.

29 J. Bastian, Banking on Southeast Europe, Financial Sector Reform amidst Regional Econo-mic Volatility, „Journal of Southeast European and Black Sea Studies” 2003, Vol. 3, No. 1, s. 81–107.

30 P. Breyer, Central and Eastern Europe – The Growth Market for Austrian Banks, „Monetary Policy & The Economy” 2004, 3, s. 63–88.

Bezpieczny Bank3(64)/2016

94

ba ka banka (Zaba) (2001) przez dwie w oskie grupy bankowe: Grupo IntesaBci i UniCredito Italiano. Przed 1999 r. dost p dla banków zagranicznych ogranicza si jedynie do otwierania nowych oddzia ów. Przej cia, zarówno transgraniczne, jak i krajowe sta y si czynnikiem dominuj cym w kszta towaniu struktury sektora po drugiej fali zawirowa . Od 2004 r. ponad 90% kapita u chorwackiego sektora bankowego znajduje si pod kontrol o miu zagranicznych grup bankowych. PZB i Zaba s to dwa najwi ksze banki dzia aj ce w Chorwacji, których udzia w rynku, mierzony wielko ci aktywów, wynosi ponad 40%.

Rysunek 1. Liczba banków, z podzia em na grupy, w omawianych krajach

ChorwacjaB. dużeB. małe

B. średnieB. razem

2527293133353739414345

05

10

15

20

2530

35

40

05

10

15

20

25

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

1516171819202122232425

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Serbia

Region Bałkanów CHORWACJA

MACEDONIA SERBIA

Macedonia

ród o: opracowanie w asne na podstawie danych banków centralnych.

Mimo e do roku 2004 liczba banków w Serbii zosta a zredukowana do 43, tj. o jedn trzeci w porównaniu do 1995 r., to mówi o si o tym kraju, e by gospodark przebankowion (EBOR, 2005). Do 2014 r. liczba banków zmala a do 29 instytucji. W tym okresie pa stwowa w asno sektora bankowego zmniejszy a si na rzecz zaanga owania banków zagranicznych do ok. 75% sektora bankowego,

Problemy i pogl dy

95

z udzia em instytucji austriackich (27%), greckich (16%), oraz w oskich banków (15,4%). By o to szczególnie potrzebne dla przywrócenia spo ecznego zaufania do banków w Serbii, która stosunkowo pó no rozpocz a proces prywatyzacji sekto-ra bankowego. Istotnym czynnikiem okaza o si wsparcie EBOiR31. W 2006 roku EBOiR obj 25% udzia ów w Komerciljalna Banka i National Bank of Greece ku-pi Vojvidjanska banka. Oprócz wiadczenia us ug finansowych opartych na stan-dardach rynkowych, zagraniczne banki odgrywaj szczególn rol w zaspokajaniu oczekiwa uczestników rynku32. W Serbii dla banków, aby w pe ni osi gn swój potencja w doprowadzeniu do zdrowego wzrostu gospodarczego, konieczne by o znalezienie rozwi zania dla bardzo wra liwych kwestii terytorialnych, przezwyci -enia dziedzictwa systemu samorz dowego (tzw. III droga) i biernego oczekiwania

na restrukturyzacj .Zagraniczne instytucje bankowe, które wesz y na rynek bankowy w Macedonii,

nie mia y istotnego wp ywu na jego koncentracj . Nie pojawi si nowy bank, któ-remu uda o si znacz co zwi kszy udzia w rynku. W istocie, w wi kszo ci nowe podmioty po czy y lub naby y sieci oddzia ów istniej cych banków krajowych, co nie sprzyja o istotnym zmianom w liczbie instytucji. Z drugiej strony, gospodarstwa domowe i przedsi biorstwa nie zmienia y swoich preferencji w wyborze banków i kontynuowa y wspó prac z tymi samymi bankami, jak wcze niej, co oznacza o trudno ci w zdobywaniu nowych klientów przez konkurentów zagranicznych.

Sektory bankowe w Macedonii i Chorwacji charakteryzuj si bardzo wysokim poziomem koncentracji. Wska nik CR5 dla obu tych gospodarek kszta tuje si na poziomie 75%, co oznacza, e udzia 5 najwi kszych instytucji w rynku wynosi oko o 3/4. W obu przypadkach tak e wska nik HHI przyjmuje relatywnie wysokie warto ci. W Chorwacji waha si on od 1363 w 2004 r. do 1411 w 2014 r., uwzgl d-niaj c jego spadek do 1262 w 2009 r. W Macedonii w okresie badawczym zmniejsza si on z 1685 do 1439. Tym samym potwierdza si , e stosunkowo mniejsza liczba podmiotów (Macedonia) i wi ksza ich nierównomierno w udziale w rynku sprzy-jaj wi kszym warto ciom tego wska nika. W przypadku Serbii sytuacja jest nieco inna. Sektor bankowy charakteryzuje si tam znacznie ni szym poziomem wska -ników: CR5 zmniejszy o si z 50% do 48%, za HHI zwi kszy si z 589 do 678.

Analizuj c struktur rynku pod wzgl dem liczby i wielko ci banków, wida , e w ka dym z omawianych krajów zachodz ró ne zmiany. W Chorwacji zaob-

serwowano klasyczn sytuacj , gdzie udzia ma ych instytucji pod wzgl dem ich liczebno ci jest najwi kszy i wynosi w ca ym okresie badawczym co najmniej 70% wszystkich banków, ale charakteryzuj si one bardzo niskim udzia em w sumie bilansowej, który nie przekracza 10% aktywów ca ego sektora bankowego. Banki

31 J. Bastian, Banking on Southeast Europe..., op. cit.32 X. Vives, Competition and stability in banking, IESE Working Paper No. 852, 2010.

Bezpieczny Bank3(64)/2016

96

rednie charakteryzuj si podobnym udzia em pod wzgl dem liczby i sumy akty-wów – jest to poziom 10%.

Nieco odmienna sytuacja jest widoczna w sektorze bankowym w Macedonii. Mimo najwy szych wska ników koncentracji rynku, udzia rednich banków w ca -kowitej liczbie zwi ksza si z 15% w 2005 r. do prawie 50% w 2014 r. Za udzia w sumie bilansowej tej grupy banków urós z ok. 10% w 2005 r. do ponad 30% w 2014 r. Udzia ma ych banków pod wzgl dem liczby jest znacz cy, mimo malej cej tendencji, i w 2014 r. wyniós ponad 30%, jednak udzia ich w sumie bilansowej ca-ego sektora bankowego jest niewielki i nie przekroczy 10% w 2014 r., co wiadczy

o ich s abo ci kapita owej. W przypadku Serbii, która charakteryzuje si bardzo nisk koncentracj rynku

bankowego, widoczna jest tendencja rosn ca liczby banków du ych, z poziomu po-ni ej 10% do prawie 40% ogólnej liczby banków w kraju. Udzia tej grupy w sumie bilansowej sektora te charakteryzuje si tendencj rosn c , z 35% w 2004 r. do 80% w 2014 r. Podkre li nale y, e mimo spadku udzia u rednich banków w sumie bilansowej z 35% do ok. 20%, ich udzia w liczbie ro nie – z 20% do ponad 40%.

PODSUMOWANIE

Podsumowuj c, nale y powiedzie , e poziom koncentracji we wszystkich oma-wianych krajach w okresie 2004–2014 zmniejszy si . Analizuj c jednak poszcze-gólne grupy banków trzeba doda , e zmiany te przynios y ró ne konsekwencje.

W przypadku Chorwacji mo na wyodr bni dwa okresy: do 2008 r. i po 2008 r. Do 2008 r. zmniejsza si wska nik HHI na skutek spadku liczby banków ma ych, a zmniejszenie wska nika CR5 by o spowodowane wy szym tempem wzrostu sumy bilansowej banków ma ych i rednich w porównaniu do banków du ych. Od 2008 r. wzrost HHI, jak równie CR5, by spowodowany zmianami warto ci aktywów sekto-ra bankowego jako ca o ci. Po pocz tkowym ich wzro cie do 2011 r. o 36 mld kuna, tj. o ok. 10% w okresie 2008–2011, nast pi spadek ich warto ci o 10 mld kuna.

W przypadku Serbii wzrostowi HHI towarzyszy bardzo istotny spadek liczby banków, szczególnie ma ych, i ponad sze ciokrotne zmniejszenie warto ci ich ak-tywów. Spadkowi wska nika CR5 o 2 p.p. towarzyszy ponad dwukrotnie szybszy wzrost wielko ci aktywów banków du ych w porównaniu do ich liczby.

W Macedonii zaobserwowano spadek HHI, ze wzgl du na zmniejszaj c si liczb banków i zmniejszenie nierównomierno ci udzia ów, mierzone wzrostem udzia u aktywów banków ma ych i rednich z 33% do 40% sumy bilansowej ca ego sektora. W tym przypadku wska nik CR5 pozosta na zbli onym poziomie i jest to jedyny przyk ad, gdzie pi najwi kszych instytucji bankowych nie pochodzi jedynie z grupy banków du ych.

Problemy i pogl dy

97

Rysunek 2. Struktura sektora bankowego wg liczby i warto ci aktywów

B. duże CR5B. małe B. średnie B. duże HHIB. małe B. średnie

1009080706050%

403020100

1009080706050%

403020100

1009080706050%

40302010

0

1009080706050%

40302010

0

100

90

80

70

60

50%

40

30

2010

0

100

90

80

70

60

50%

4030

20

10

0

78

77

76

75

74

73

72

77

76

75

74

73

72

71

70

69�

42 540

560

580

600

620

640

660

680

700

1150

1200

1250

1300

1350

1400

1450

1500

1300

1350

1400

1450

1500

1550

1600

1650

1700

1750

43

44

45

46

47

48

49

50

51

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Liczba banków Aktywa

MACEDONIA

CHORWACJA

SERBIA

* CR5 oraz HHI zaznaczono na prawej osi.ród o: opracowanie w asne na podstawie danych banków centralnych.

Bezpieczny Bank3(64)/2016

98

Streszczenie

W sektorze bankowym zjawisko konkurencji pojawi o si pó niej ni w trady-cyjnych sektorach przemys owych, lecz w warunkach wspó czesnych rozwija si bardzo dynamicznie i przybiera cz sto agresywne formy. Sektory bankowe ró ni si zarówno pod wzgl dem struktur konkurencyjnych, jak i poziomów koncentracji. Celem opracowania jest zaprezentowanie struktury rynków bankowych w wybra-nych krajach Europy Ba ka skiej, przechodz cych transformacj systemow . Arty-ku ma odpowiedzie na pytanie, czy kraje wywodz ce si z jednego pa stwa rozwi-jaj rynek bankowy, pod wzgl dem jego struktury, w analogiczny sposób. Badanie przeprowadzono za okres badawczy 2004–2014, dla trzech sektorów, tj. w Chor-wacji, Serbii oraz Macedonii, w podziale na trzy grupy banków: ma e, rednie oraz du e, uwzgl dniaj c zarówno liczb dzia aj cych banków, warto aktywów, jak i poziom koncentracji rynków.

S owa kluczowe: konkurencja, koncentracja, sektor bankowy, Ba kany, Chorwa-cja, Serbia, Macedonia

Abstract

In the banking sector competition phenomenon has appeared later than in other economic sectors, but in contemporary conditions it is growing very rapidly and often takes violent forms. Banking sectors differ in terms of competitive struc-tures and concentration levels. The aim of the article is to present the structure of banking markets in selected countries of the Balkan Europe, undergoing trans-formation. The article is to answer the question of whether countries originating from the same roots, are developing banking market in terms of its structure in the same way. The study was conducted for the research period of 2004–2014, for the three sectors, Croatia, Serbia and Macedonia. They were divided into three groups of banks: small, medium and large, taking into account the number of operating banks, asset value and the level of market concentration.

Key words: competition, concentration, banking sector, Balkan Europe, Croatia, Serbia, Macedonia

Problemy i pogl dy

99

Bibliografia

Allen F., Gale D., Competition and Systemic Stability, „Journal of Money, Credit and Banking” 2004, 36.

Athanasoglou P.P., Brissimis S.N., Delis M.D., Bank-Specific, Industry-Specific and Ma-croeconomic Determinants of Bank Profitability, „Journal of International Financial Markets, Institutions and Money” 2008, Vol. 18, No. 2, http://dx.doi.org/10.1016/j.intfin.2006.07.001

Bastian J., Banking on Southeast Europe, Financial Sector Reform amidst Regional Economic Volatility, „Journal of Southeast European and Black Sea Studies” 2003, Vol. 3, No. 1.

Berger A., Klapper L.F., Turk-Ariss R., Bank Competition and Financial Stability, „Journal of Financial Service Research” 2009, 35.

Bikker J.A., Shaffer S., Spierdijk L., Assessing Competition with the Panzar-Rosse Model: The Role of Scale, Costs, and Equilibrium, The Review of Economics and Statistics, MIT Press, 2012, Vol. 94(4).

Boyd J.H., De Nicolo G., Jalal,A.M., Bank Competition, Risk and Asset Allocations, IMF Working Paper 143, 2009.

Breyer P., Central and Eastern Europe – The Growth Market for Austrian Banks, „Mo-netary Policy & The Economy” 2004, 3.

Bonin J., Jasan I., Wachel P., Bank performance, efficiency and ownership in transition countries, „Journal of Banking & Finance” 2005, No. 29 (1).

Cabral I., Dierick F., Vesala J., Banking Integration in the Euro Area, ECB Occasional Paper Series 06, European Central Bank 2002.

Clerides S., Delis M.D. & Kokas S., A new data set on bank competition in national ban-king markets, Working Paper 08-2013, University of Cyprus.

Daniluk Z., Bezpiecze stwo systemu bankowego w UE i w Polsce, Warszawa 1997.Demirgüc-Kunt A., Levin R., Bank Concentration: Cross Country Evidence, 2000, http://

www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/ WDSP/IB/2004/02/10/000265513_20040210165243/additional/310436360_20050276035212.pdf

De Nicolo G., Loukoianova E., Bank ownership, market structure and risk, IMF Working Papers 215, 2007.

Drakos K., Konstantinou P., Competition And Contestability in Transition Banking: An Empirical Analysis, „South-Eastern Europe Journal of Economics” 2000, No. 2.

Efthyvoulou G., Yildirim C., Market Power in CEE Banking Sectors and the Impact of the Global Financial Crises, „Case Network Studies & Analysis” 2013, No. 452.

Gelos G.R., Roldos J., Consolidation and Market Structure in Emerging Market Banking Systems, IMF Working Papers, 2002, No. 186.

Gelos G.R., Roldos J., Consolidation and Market Structure in Emerging Market Banking Systems, „Emerging Markets Review” 2004, No. 5.

Bezpieczny Bank3(64)/2016

100

Gronkiewicz-Waltz H., Bank centralny. Od gospodarki planowanej do rynkowej. Zagad-nienia administracyjne, Warszawa 1992.

Heffernan S., Modern Banking in Theory and Practice, J. Wiley, New York 1996.Jaworski W.L., System bankowy – podstawowe problemy, [w:] Wspó czesny bank, W.L. Ja-

worski (red.), Warszawa 1998.Jimenez G., Lopez J.A., Saurina J., How does competition affect bank risk-taking?,

„ Journal of Financial Stability” 2013, Vol. 9, Issue 2.Kil K., Poziom koncentracji a stabilno finansowa sektorów bankowych krajów Europy

rodkowo-Wschodniej, Zeszyty Naukowe Szko y G ównej Gospodarstwa Wiejskiego, Ekonomika i Organizacja Gospodarki ywno ciowej 2015, nr 110,.

Koncentracja w sektorze bankowym w Polsce. Urz d Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2013.

Koutsomanoli-Filippaki A., Mamatzakis E., Staikouras C., Banking inefficiency in Cen-tral and Eastern European countries under a quadratic loss function, „Emerging Markets Review, Elsevier” 2009, Vol. 10(3).

Koutsomanoli-Filippaki A., Mamatzakis E., Staikouras C., Competition and concentra-tion in the banking sector of the South Eastern European region, „Emerging Markets Review” 2005, Vol. 6, Issue 2, June.

Liikanen E., Final Report of the High-level Expert Group on Reforming the Structure of the EU Banking Sector, Brussels 2012.

Paw owska M., Competition, concentration and foreign capital in the Polish banking sector (prior and during the financial crisis), National Bank of Poland Working Pa-pers, 2012, No. 130.

Rethinking the Role of the State in Finance, World Bank, Washington 2013.Sathye M., The Impact of Foreign Banks on Market Concentration: The Case of India.

Applied Econometrics and International Development, 2002 (AEEADE), Vol. 2–1, http://www.ideas.repec.org/s/eaa/aeinde.html

Solarz J.K., W poszukiwaniu modelu systemu bankowego dla Polski, Warszawa 1994.St pie K., Konsolidacja a efektywno banków w Polsce, Warszawa 2004.Uhde A., Heimeshoff U., Consolidation in Banking and Financial Stability in Europe,

„Journal of Banking and Finance” 2009, t. 33.Vives X., Competition and stability in banking, IESE Working Paper No. 852, 2010.Weill L., Bank competition in the EU: How has it evolved?, „Journal of International

Financial Markets, Institutions and Money” 2013, Vol. 26.Wheelock D.C., Wilson P.W., Evaluating the Efficiency of Commercial Banks: Does Our

View of What Banks Do Matter?, Review of Federal Reserve of St. Louis 1995.Y ld r m H., Philippatos G., Efficiency in Banks: Recent Evidence from the transition

economies of Europe 1993–2000, „European Journal of Finance” 2007, No. 13.