Ekspertyza przekrojowa dotycząca ekonomicznych uwarunkowań gospodarowania

na Obszarach Natura 2000Stowarzyszenie Niezależnych Inicjatyw ,,Nasza Natura”

Białystok, październik 2012

1. Pokrycie jednostek administracyjnych obszarami Natura 2000

2. Struktura użytkowania gruntów obszarów Natura 2000

3. Analiza zmian struktury dochodów gmin ,,naturowych” w odniesieniu do pozostałych na przestrzeni wielolecia

4. Natura 2000 w świadomości społecznej

5. Dotychczasowa sytuacja gmin ,,naturowych”

6. Potencjał marketingowy obszarów Natura 2000

7. Świadczenia ekosystemów jako wspólny mianownik gospodarki i ochrony środowiska

8. Działalność gospodarcza pożądana i niepożądana

9. Środki finansowe dla obszarów Natura 2000

10. Przykłady z innych krajów unijnych

Zakres opracowania:

Obszary Natura 2000 w Polsce

Struktura użytkowania gruntów na obszarach Natura 2000

Udział obszarów Natura 2000 w powierzchni gmin

Wyszczególnienie 2001-2004 2005-2008 Zmiana (%)

Gminy ESE Natura 2000 w kraju

1688 2321 38

Pozostałe gminy w kraju

1557 2120 36

Gminy wiejskie i wiejsko-miejskie

razem1566 2135 36

Dochody ogółem w gminach per capita średnio latach2001-2004 i 2005-2008 (w zł)

Źródło: B. Pięcek

Analiza dochodów ogółem per capita - sytuacja gmin ESE Natura 2000 była korzystniejsza od sytuacji przeciętnej gminy, zarówno przed, jak i po roku 2004

Liczba oraz struktura gmin ESE Natura 2000 i pozostałych w kraju ze względu na wielkość ogólnych dochodów per capita w latach 2001-2004 i 2005-2008 (w zł)

Wielkość dochodów ogółem per capita (zł)

2001-2004 2005-2008Gminy ESE Natura

2000Pozostałe gminy Gminy ESE Natura

2000Pozostałe gminy

liczba % liczba % liczba % liczba %

<1,4 tys. 47 30,1 1102 54,8 0 0 0 01,4-1,5 tys. 42 26,9 410 20,3 0 0 10 051,5-1,6 tys. 22 14,1 206 10,2 2 1,3 68 3,41,6-1,8 tys. 18 11,6 172 8,6 23 14,8 466 23,11,8-2,3 tys. 20 12,8 72 3,5 78 49,9 1137 56,4>2,3 tys. 7 4,5 53 2,6 53 34,0 334 16,6RAZEM 156 100,0 2015 100,0 156 100,0 2015 100,0

W gminach ESE Natura 2000 w porównaniu z pozostałymi gminami w większym stopniu zmniejszyła się liczba jednostek o niskim poziomie dochodów, zwiększyła natomiast o wysokim.

Źródło: B. Pięcek

Analiza dochodów własnych gmin – wzrost dochodów dotyczył zarówno gmin EFE Natura 2000, jak i pozostałych gmin w kraju, (chociaż po 2004 roku zwiększył się dystans pomiędzy gminami posiadającymi obszary Natura 2000 w stosunku do pozostałych gmin na korzyść tych pierwszych)

Dochody własne gmin per capita średnio w latach 2001-2004 i 2005-2008 (w zł)

Wyszczególnienie 2001-2004 2005-2008 Zmiana (%)

Gminy ES Natura 2000 w kraju 683 943 38

Pozostałe gminy w kraju 589 783 33

Gminy pozostałej części kraju 611 813 33

Gminy wiejskie i miejsko-wiejskie razem

596 795 33

Źródło: B. Pięcek

Analiza struktury budżetów jednostek samorządowych nie wskazuje

na jednoznacznie niekorzystną sytuację gmin posiadających obszary

Natura 2000.

Objęcie ich siecią nie wywarło wpływu na finanse czy tempo rozwoju:

- wzrost dochodów własnych w gminach ESE Natura 2000 po roku 2004 był

wyższy o 5 punktów procentowych w porównaniu z pozostałymi gminami,

- wysokość dochodów z podatku PIT per capita gmin ,,naturowych” była

wyższa o kilka procent,

- analiza wskaźnika – skłonność do inwestycji, czyli udział wydatków

majątkowych w ogólnych dochodach gmin, wskazuje, że sytuacja gmin

objętych siecią po roku 2004 była lepsza niż pozostałych gmin

Wyniki badań potwierdzają brak statystycznej zależności pomiędzy obecnością obszarów Natura 2000 a sytuacją ekonomiczną gmin. Stąd wniosek, że środowisko przyrodnicze może być zarówno barierą, jak i bodźcem w kształtowaniu lokalnych warunków życia i gospodarowania mieszkańców obszarów wiejskich ZPP [A. Bołtromiuk]

Obecność obszarów Natura 2000 nie wstrzymuje rozwoju gospodarczego gmin, modyfikuje jedynie sposób przygotowania i realizacji inwestycji. Inwestycje muszą być przeprowadzane w taki sposób, aby jak najmniej ingerować w środowisko i negatywnie nie oddziaływać

Struktura dochodów gmin Natura 2000

Znajomość pojęcia sieć Natura 2000, idei jej wdrażania,

warunków funkcjonowania:

deklaruje 60% badanych

Badania (Bołtromiuk 2010) pokazały, że po kilku latach funkcjonowania

sieci Natura 2000 jedynie co trzeci Polak prawidłowo rozumie pojęcie

Natura 2000: jako teren chroniony (19,8%) oraz obszary o najwyższych

walorach przyrodniczych w Europie (14,6%)

Natura 2000 w świadomości społecznej

Natura 2000 w świadomości społecznej - wpływ obszarów Natura 2000 zlokalizowanych na terenie gminy na jej rozwój w opinii wójtów i burmistrzów

Źródło: A. Bołtromiuk

Pozytywne aspekty wdrożenia sieci:

Natura 2000 w świadomości społecznej - wpływ obszarów Natura 2000 zlokalizowanych na terenie gminy na jej rozwój w opinii wójtów i burmistrzów

Źródło: B. Mickiewicz, W. Gotkiewicz

Negatywne aspekty wdrożenia sieci:

Natura 2000 w świadomości społecznej - wpływ obszarów Natura 2000 zlokalizowanych na terenie gminy na jej rozwój w opinii wójtów i burmistrzów

Źródło: B. Mickiewicz, W. Gotkiewicz

Źródła negatywnego postrzegania:

- brak pełnej informacji przyrodniczej o obszarach chronionych,

- brak udziału społeczeństwa w procesie wyznaczania obszarów,

- brak informacji i słaba komunikacja odnośnie zasad ochrony gatunków i siedlisk,

- słabe przygotowanie instytucjonalne i finansowe procesu wdrażania obszarów Natura 2000.

Natura 2000 w świadomości społecznej - wpływ obszarów Natura 2000 zlokalizowanych na terenie gminy na jej rozwój w opinii wójtów i burmistrzów

Akceptację objęcia siecią Natura 2000 terenów własnej gminy wyrażają:

- przedsiębiorcy branż turystycznych (48%),

- usług związanych z edukacją, opieką zdrowotną, finansami i ubezpieczeniami (42%)

- leśnictwa (38%).

Odmienne opinie deklarują:

- przedstawiciele branży transportowej (50%),

- budowlanej (42%)

- leśnej (38%).

Natura 2000 w świadomości społecznej - wpływ obszarów Natura 2000 zlokalizowanych na terenie gminy na jej rozwój w opinii przedsiębiorców

Według A. Bołtromiuka prawidłowe funkcjonowanie obszarów Natura 2000 w aspekcie społeczno-gospodarczym wymaga współgrania:

- Instrumentów prawnych

- Rozwiązań organizacyjnych i zarządzania na różnych poziomach

- Akceptacji społecznej

- Nakładów finansowych

Analiza obecnego stanu

Obszary Natura 2000 mogą stanowić, w wielu gminach, klucz do ich

rozwoju. Efektywne zagospodarowanie turystyczne, rolnicze czy

edukacyjne obszarów ,,naturowych” może podnieść prestiż gminy

Dzięki temu może zyskać lokalna gospodarka – w pierwszej kolejności

organizatorzy turystyki, ale również branże towarzyszące,

okołoturystyczne

Przykładami dobrych praktyk wykorzystania potencjału

marketingowego marki Natura 2000 do rozwoju działalności

gospodarczej są:

- Firma ekoturystyczna "Biebrza Eco-Travel„

- Produkt turystyczny "Dolina Baryczy"

Natura 2000 jako marka

Szacunkowy koszt utrzymania sieci –6 mld EUR rocznie. W Polsce - 115 mld EUR rocznie

Założono, że koszt wykonania jednego planu średnio około 60 tys. zł (od 50 do 100 tys. zł w zależności od powierzchni obszaru i stopnia trudności). Przygotowanie wszystkich planów kosztować będzie około 60 mln zł

Do końca 2013 założono sporządzenie 430 PZO, głównie ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego priorytet 5.3 V Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. Po roku 2013 powstać ma kolejnych 537 PZO. Jednak na chwilę obecną nie wiadomo z jakich środków zostaną sfinansowane. Sytuacja kiedy tylko część obszarów posiada PZO może spowodować trudności we wprowadzeniu jednolitych mechanizmów finansowych.

Koszt przygotowania PZO

W UE wprowadzenie planów nie jest zadaniem obligatoryjnym (z uwagi na wysokie koszty). PZO są obowiązkowe tylko w 12 krajach UE, w 5 są sporządzane tylko dla niektórych obszarów Natura 2000

np. w Austrii obszary pogrupowane zostały w regiony i na tym poziomie sporządzane są plany zarządzania.

W literaturze pojawiają się zarzuty, że w planach zadań ochronnych brakuje ekonomicznego podejścia.

Koszt przygotowania PZO

Pojęcie ,,świadczenia ekosystemów” [J. Kostecka] obejmuje zarówno dobra materialne, jak i niematerialne powstałe w wyniku funkcjonowania ekosystemów, w podziale na cztery rodzaje:

- podstawowe, np. fotosynteza, krążenie wody i substancji odżywczych w przyrodzie, tworzenie się gleb

- regulacyjne, czyli korzyści z regulacji środowiska, np. klimatu, jakości wód, rozkład odpadów, przepływu wód powierzchniowych i podziemnych

- zaopatrujące, np. żywność, woda, drewno, włókna, paliwo, substancje lecznicze, materiały zdobnicze

- kulturowe, czyli niematerialne korzyści osiągane dzięki przyrodzie, np. doznania estetyczne, duchowe, edukacyjne, rekreacyjne, wpływ na edukację, usługi wypoczynku, rekreacji.

Świadczenia ekosystemów

słaba średnia mocna

Dobrobyt społeczny

FUNKCJE

Dostarczanie zasobów

Funkcje regulacyjne

Funkcje kulturowe

Bezpieczeństwo

Dobra podstawowe dla

życia

Zdrowie

Dobre relacje społeczne

WOLNOŚĆ WYBORU I DZIAŁANIA

słaba średnia mocna

Kolor strzałki – możliwość pośrednictwa Szerokość strzałki – intensywność wpływu czynników społeczno-ekonomicznych według ekosystemu na dobrobyt ludzki

Źródło: B. Dobrzańska

Natura 2000 nie jest barierą dla aktywności człowieka, pod warunkiem, że będzie to aktywność zgodna z zasadami zrównoważonego rozwoju.

Prowadzenie działalności gospodarczej na obszarach Natura 2000 musi być dostosowane do wrażliwości siedlisk i gatunków występujących na danym terenie. Podstawową zasadą jest eliminacja zagrożeń, które doprowadzić mogą do pogorszenia ich stanu oraz niezmienianie dotychczasowych funkcji.

Na większości obszarów ,,naturowych” nie wprowadzono restrykcyjnych wymogów ochronnych, jakie na przykład obowiązują w parkach narodowych czy rezerwatach.

Działalność gospodarcza

Katalog działalności przewyższający tradycyjny pogląd na proekologiczną działalność, ograniczaną zwykle do ekoturystyki, zdrowej żywności, ekstensywnego wypasu bydła czy rękodzieła ludowego [A. Liro, Z. Dederko]

Działalność gospodarcza pożądana

I. Sfera przyrodnicza

Produkcja, naprawa, konserwacja i instalowanie urządzeń związanych z ochroną gatunkową

Przyrodnicze tablice informacyjne

Podpory pod gniazda bociana

Paśniki i osłony zimowe

Lęgowiska dla owadów (ścianki z gliny dla pszczołowatych)

tworzenie miejsc lęgowych dla gadów

remonty kryjówek nietoperzy i innych ważnych grup zwierząt w budynkach

Działalność usługowa wspierająca ochronę gatunkową

Eliminacja obcych, inwazyjnych gatunków roślin i zwierząt

Odłów lisów i norek

Odłów bezpańskich, wałęsających się zwierząt domowych

Schroniska dla zwierząt (azyle)

Dokarmianie zwierzyny

Reintrodukcja gatunków roślin i zwierząt

Przenoszenie cennych przyrodniczo gatunków roślin i zwierząt ze stanowisk niszczonych przez inwestycje

Przykłady działalności pożądanej

Przedsięwzięcia mogące znacząco oddziaływać na środowisko wskazane zostały w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. (Dz. U. Nr 213 Poz. 1397). Kwalifikacja przedsięwzięć zawarta została również w Dyrektywie 85/337/EWG oraz wytycznych Komisji Europejskiej z 2008 r. dot. kwalifikacji przedsięwzięć.

Działalność gospodarcza niepożądana

Do przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko zaliczono m.in. następujące przedsięwzięcia:

- elektrownie konwencjonalne, jądrowe, wiatrowe spełniające określone w rozporządzeniu warunki,

- rafinerie ropy naftowej, z wyjątkiem określonym w rozporządzeniu,

- lotniska o podstawowej długości drogi startowej nie mniejszej niż 2 100 m,

- autostrady i drogi ekspresowe,

- składowiska odpadów, mogące przyjmować odpady w ilości nie mniejszej niż 10 t na dobę lub o całkowitej pojemności nie mniejszej niż 25 000 t,

- chów lub hodowla zwierząt w liczbie nie mniejszej niż 210 dużych jednostek przeliczeniowych inwentarza.

Działalność gospodarcza niepożądana

Do przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko zaliczono m.in:

- elektrownie wodne,

- tartaki i stolarnie posiadające instalacje do impregnacji drewna lub o zdolności produkcyjnej nie mniejszej niż 10 000 m3 drewna na rok,

- trasy narciarskie, tory bobslejowe, wyciągi narciarskie, w tym wyciągi do narciarstwa wodnego, skocznie narciarskie, oraz urządzenia im towarzyszące

- ośrodki wypoczynkowe lub hotele, zlokalizowane poza terenami mieszkaniowymi, terenami przemysłowymi, innymi terenami zabudowanymi i zurbanizowanymi terenami niezabudowanymi,

- stałe pola kempingowe lub karawaningowe, spełniające określone w rozporządzeniu warunki,

Środki finansowe dla obszarów Natura 2000

W ramach PROW 2007-2013 znaczenie dla rolników z obszarów Natura 2000 stanowią:

Programy rolnośrowiskowe

Pakiet 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone

Pakiet 5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk

przyrodniczych na obszarach Natura 2000

W ramach programów rolnośrodowiskowych rolnicy otrzymują środki finansowe jako wynagrodzenie za podejmowanie ściśle określonych działań na rzecz ochrony środowiska (w tym szczególnie na rzecz ochrony przyrody) lub ochrony walorów krajobrazu wiejskiego, albo jako rekompensatę za utracone dochody w wyniku ekstensyfikacji ich produkcji rolnej

PROW 2004-2006 PROW 2007-2013

Kod Nazwa pakietu Pakiet Nazwa pakietuS01 Rolnictwo zrównoważone 1. Rolnictwo zrównoważone

S02 Rolnictwo ekologiczne 2. Rolnictwo ekologiczneP01 Utrzymanie łąk

ekstensywnych3. Ekstensywne trwałe użytki zielone

P02 Utrzymanie pastwisk ekstensywnych

nowe pakiety4. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk

przyrodniczych poza obszarami Natura 2000

5. Ochrona zagrożonych gatunków ptaków i siedlisk przyrodniczych na obszarach Natura 2000

6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie

G01 Ochrona lokalnych ras zwierząt gospodarskich

7. Ochrona lokalnych ras zwierząt gospodarskich

K01 Ochrona gleb i wód 8. Ochrona gleb i wód

K02 Tworzenie stref buforowych 9. Strefy buforowe

Program rolnośrodowiskowy 2004-2006

Program rolnośrodowiskowy 2007-2013

Podstawy prawne 1257/99/WE 1698/2005/WEŹródło finansowania EFOiGR EFRROW

Zasięg Strefy priorytetowe lub cały kraj Cały kraj

Zasady łączenia pakietów Max 3 pakiety Dowolność limitowana kwotą płatności

Minimum rolnośrodowiskowe Zwykła dobra Praktyka Rolnicza Podstawowe wymagania

Pakiety rolnośrodowiskowe (warianty)

7 (40) 9 (49)

Dygresywność S01. Rolnictwo zrównoważoneS02. Rolnictwo ekologiczne

Pakiet 1. Rolnictwo zrównoważonePakiet 2. Rolnictwo ekologiczne

Pakiet 3. Ekstensywne trwałe użytki zielone

Pakiet 8. Ochrona gleb i wód

Koszty transakcyjne Brak Pakiety przyrodnicze (Pakiet 4 i 5)

Obszary Natura 2000 W ramach programu (+20%) Pakiet 5. - podwyższona płatność

Budżet 218,9 mln euro 2 314 861 111 euro

Wsparcie z tytułu położenia gospodarstwa na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (Płatności ONW)

Trzy typy obszarów ONW:

1. Nizinne – charakteryzujące się niską jakością gleb, niekorzystnymi warunkami klimatycznymi, wodnymi, niekorzystną rzeźbą terenu czy wskaźnikami demograficznymi powodującymi ograniczenia w produktywnym gospodarowaniu.

2. Górskie – obejmują gminy i obręby ewidencyjne, w których co najmniej 50% użytków rolnych położona jest na wysokości powyżej 500 m n.p.m.

3. Obszary ze specyficznymi naturalnymi utrudnieniami – obejmują gminy i obręby ewidencyjne rejonów podgórskich, w których ponad połowa użytków rolnych położona jest na wysokości powyżej 350 m n.p.m. i które spełniają przynajmniej dwa z poniższych kryteriów:

- wielkość gospodarstwa nie przekracza 7,5 ha;

- gleby zagrożone są erozją wodną;

- zaprzestano działalności rolniczej w co najmniej 1/4 gospodarstw rolnych;

- trwałe użytki zielone stanowią co najmniej 40% w strukturze użytków rolnych.

- Europejski Fundusz Społeczny (ESF)

- Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego

- Fundusz Spójności

- Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko

- Europejski Fundusz Rybacki (EFR)

- Europejski Fundusz Gwarancji Rolnych (EFGR)

- Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 (PROW 2007-2013)

- Regionalne Programy Operacyjne

- Instrument Finansowy LIFE+

- Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

Środki finansowe dla obszarów Natura 2000

Kwota zrealizowanych płatności w programie rolnośrodowiskowym w podziale na pakiety i kampanie w latach 2008-2011

Kwota zrealizowanych płatności w programie rolnośrodowiskowym łącznie w czterech kampaniach w podziale na pakiety

Zgodnie z artykułem 8 dyrektywy siedliskowej państwa członkowskie muszą opracować “priorytetowe ramy działania”, jako kolejny etap po zakończeniu wyznaczania obszarów Natura 2000. W Polsce są one w trakcie opracowywania przez grupę roboczą, którą powołał w listopadzie 2011 r. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska. Prace powinny zostać zakończone na koniec 2012 r.

W PAF’s przewidziano dotychczasowe wsparcie oraz włączenie nowych instrumentów finansowych, tj.:

- płatności za usługi ekosystemowe (czyli działania przyczyniające do zachowania zasobów środowiskowych),

- offseting różnorodności biologicznej (rekompensowanie strat przyrodniczych wynikających z prowadzenia inwestycji) oraz związana z tym tzw. bankowość siedlisk (zachęcenie do odtwarzania zdegradowanych terenów i ochrony siedlisk naturalnych)

Nowa perspektywa finansowa 2014-2020 PAF – Priorytetowy Plan Działań

Holandia oszacowała korzyści płynące z sieci na 4000 euro/ha/rok, czyli 4,5 mld euro rocznie.

W Szkocji krajowe korzyści siedem razy przewyższają koszty ponoszone w związku z funkcjonowaniem sieci.

We Francji przeprowadzono badania na obszarze Natura 2000“Plaine de la Crau”, z wyliczeń których wynika, że korzyści netto wynoszą 142 euro/ha/rok, czyli siedem razy wyżej niż koszty.

W Irlandii wyliczono korzyści ekonomiczne dostarczane przez Burren (rozległe tereny chodników wapiennych i bogate łąki orchidei) w granicach 64,6 euro a 67,93 milionów rocznie. Dodatkowo suma przychodów (np. przemnożone efekty) w związku z ruchem turystycznym wyniosła 71,47 euro/ha/rok. Całkowitą stopę zwrotu rządowego wsparcia dla tego obszaru oszacowano na około 353% (bez turystyki) i 383% (z turystyką).

Fińskie usługi dziedzictwa naturalnego (Metsahallitus) oraz Fiński Instytut Leśnictwa (Metla) w 2009 r. oszacowały że 1 euro ze środków publicznych zainwestowane przyniosło 25 euro korzyści.

Przykłady z innych krajów unijnych

Dziękuje za uwagę