Stanisław Kowalski

Prace konserwatorskie, woj.zielonogórskieOchrona Zabytków 18/2 (69), 60-71

1965

zdołano dotrzeć jedynie przy pierw szej parze — 1,8 m poniżej poziomu,. Zarysy dalszych trzech par uchwycono po drugiej stron ie basenu. Podobnie jak poprzed­nie, budow ane one były w odległości 4,5 m od siebie, przy rozstaw ie 5,5 m. W y­konane zastały z ostro łupanych, n ieregularnych kam ieni piaskowcowych, tu i ów­dzie iz dodatkiem cegły, spojonych zapraw ą m urarską. M arginesowo dodać w arto, że odsłonięto także w ylot kanału (najpraw dopodobniej czynnego) zalegający po­niżej obecnego poziomu w czołowej ścianie przebudowanego mostu. Ponadto we w spom nianych odkryw kach natrafiono na 5 drew nianych słupów o średnicy 25 cm, w bijanych — sądząc z układu — pojedynczym i rzędam i, dalej na 13 in ­nych, m niejszych, w p rzekro ju czw orokątnych (w ym iary 10 X 4 om), w bijanych rzędem — podobnie jak poprzednie — poprzecznie do osi w ykopu (w odległości 7,3 m od m uru), o raz na 6 podobnych, w bitych równolegle do osi (po lewej stronie, w odległości 2,5 m od m uru). G run t w tej części otoczenia zam ku jest — a zwłaszcza był podmokły, posiada w w arstw ach kulturow ych ślady nam ulisk (może wylewów Sanu) i n ie w ykluczone, że odkry te w toku badań elem enty drew niane spełniały funkcję um aaniania te renu podczas budowy i w czasach późniejszych (il. 2).

Podsum ow ując krótko w ynik i przeprow adzanych prac archeologiczno-archi- tektonicznych możemy stw ierdzić, że spełniły one w zupełności swe zadanie. O dkryły mianowicie szereg zabytkow ych elem entów nieodzownych do praw id ło­wego planow ania robót konserw atorskich, pozwoliły roboczo rekonstruow ać h i­sto rię n a ra stan ia zabudowy badanego terenu , w ytyczyły w reszcie k ierunek d a l­szych poszukiw ań (naw et w sensie negatyw nym , tj. e lim inując odcinki nie ro ­ku jące uzyskania m ateria łu zabytkowego).

Stanisław Kozieł

Spraw ozdanie z prac konserw atorskich na terenie w ojewództwa zielonogórskiego, jako pierw sze ogłoszone po wojnie, obejm uje okres od 1945 r. Pierw sze 10-lecie tego okresu zapisało· się w konserw acji zabytków rezu lta tam i nadzw yczaj sk rom ­nymi. Obszar obecnego w ojew ództw a, związany adm inistracyjnie z Poznaniem i W rocław iem (woj. zielonogórskie w yodrębniono w 1950 r.), położony był w sto­sunku do tych ośrodków peryfery jn ie , co wobec ogrom u zadań powodowało o d k ła­danie potrzeb tego te renu n a plan dalszy. K onserw acja i odbudowa zabytków w tym okresie ograniczały się do skrom nych poczynań konserw atora poznańskiego, k tóry prow izorycznym dachem zabezpieczył ratusz w Gubinie oraz drobnych prac za­bezpieczających przy kaplicy zam kowej w Siedlisku (pow. Nowa Sól), w ykony­w anych przez konserw atora wrocławskiego. Isto tnym zresztą wówczas problem em było zagospodarow anie zabytków ocalałych i adaptow anie ich do nowych potrzeb społecznych. W tych w arunkach zabytki uszkodzone w czasie działań w ojennych, a zwłaszcza w ypalone m iejskie zespoły zabudowy m ieszkalnej, n ie mogły być objęte odbudową, konieczność zaś porządkow ania m iast przez usuw anie ru in prze­sądziła o ich losie. Pow stały w 1953 r. urząd konserw atorski zaczynać m usiał od sp raw podstaw owych — poznania zasobu zabytków w terenie, a działalność kon­se rw ato rską ograniczał n iedosta tek kredytów . Zasadnicze zm iany n a lepsze n a ­stąp iły w r. 1956, od którego w zrasta ją system atycznie k redyty konserw atorskie, a równocześnie coraz liczniej partycypu ją w odbudowie zabytków inne reso rty i insty tucje. Większość p rac omówionych w spraw ozdaniu to roboty polegające n a odbudow ie lub zabezpieczeniu obiektu. P rzew aga tego rodzaju prac w ynika z dużych zniszczeń w ojennych i pilnej potrzeby zabezpieczenia najcenniejszych zabytków , a tym sam ym uchronienia ich od ostatecznej zagłady.

Na teren ie w ojew ództw a znajdu je się 51 ośrodków urbanistycznych o zabyt­kowym układzie przestrzennym . W śród nich są takie, k tóre w w yniku zniszczeń w ojennych u traciły praw ie w całości zabudow ę zabytkow ych śródmieść· Na obszar w ielu z tych m iast weszła nowa zabudow a, k tóra — na ogół nie zm ieniając w spo1- sób zasadniczy historycznego rozplanow ania — praw ie z reguły spowodowała pew ne deform acje układu, w prow adzając korek ty szerokości ulic, przesuw ając li­n ię zabudow y itp. Zniszczenia w ojenne najdo tk liw ie j dosięgły m ieszczańską zabu­dow ę m ieszkalną. W iele zabytkow ych ośrodków starom iejskich, a wśród nich b a r ­dzo cenny zespół zabudowy w Głogowie, zostało całkowicie zniszczonych. Poza Głogowem zniszczone zostały śródm ieścia Gubina, K ostrzynia i K rosna O drzań­

Prace konserwator­skie, woj. zielono­górskie

Uwagi wstępne

60

Założenia urbani­styczne

Zabytki nieruchome — budownictwo m u­rowane

skiego. Duże s tra ty w zabudowie poniosły także zabytkowe ośrodki Żagania, Żar, Gorzowa Wlkp. i Ośna Lubuskiego. W skutek b rak u rem ontów i konserw acji w o k re ­sie pierwszego dziesięciolecia powojennego, w iele zabytkow ych kam ienic popadło w ru inę i w konsekw encji uległo rozbiórce. Zdarzało się, że rozpoczęty rem ont b u ­dynków kończył się ich rozbiórką, czego przyczyną był b rak odpowiednich p rzed­siębiorstw budow lanych, a także — zwłaszcza w ośrodkach m ałom iasteczkowych — niska jakość budulca i p ły tko posadowione fundam enty . Pom im o tych trudności włożono dużo s ta rań i wysiłku, podejm ując liczne prace konserw atorskie i rem on­towe przy kam ienicach. Ze w zględu n a dużą ilość tych prac wym ieniono w sp ra ­wozdaniu niniejszym tylko najważniejsze.

G ł o g ó w . Mimo, że nowa zabudowa nie weszła w granice starego m iasta, za­bytkowe rozplanow anie (XII—X III w.) zostało zakłócone w skutek przeprow adzenia trasy przelotow ej, k tóra w k ierunku północ-południe przecięła zachodnią część zabytkowego ośrodka, niszcząc częściowo rozplanow anie najsta rszej części układu historycznego.

G o r z ó w W i k p . Rozplanowanie z X III w. (lokacja 1257). Szczegółowy plan zagospodarow ania przestrzennego opracowany został w 1958 r. przez Biuro P ro ­jektów Typowych i S tud iów Budow nictw a w W arszawie (inż. inż. H. i W,. G ie- rałtowscy). W oparciu o ten p lan w r. 1960 rozpoczęto odbudowę zniszczonego niem al całkowicie śródm ieścia, przy czym w północno-w schodniej i południow o-zachodniej części starego m iasta w prow adzono nieodw racalne zm iany w skutek odejścia od pierw otnej linii zabudowy oraz zlikw idow ania czterech uliczek-zaułków. G łówne ulice śródm ieścia — Sikorskiego i Chrobrego — zostały znacznie poszerzane.

S u l e c h ó w . (Rozplanowanie zabytkow ego centrum z X III w.). Nowe domy, wzniesione w latach 1958—62 na m iejscu zniszczonych kam ienic przy ul. S ikorskie­go, Chopina, Słonecznej o raz przy R ynku (pierzeja południow a oraz część w schod­niej i północnej), gabary tem naw iązu ją do arch itek tu ry zabytkow ej. Nowe budynki nie zm ieniły uk ładu ulic, podkreślając daw ne ciągi zabudowy.

S z p r o t a w a . (Rozplanowanie starego śródm ieścia z X III w.). Zniszczone ka­mienice wschodniej i północnej pierzei R ynku zastąpiono w 1962 r . nową zabudow ą, tra fn ie naw iązującą do zabytkow ego otoczenia. Nowa a rch itek tu ra Szprotaw y jest przykładem świadczącym , że w ram ach projektów typowych, obowiązujących w bu ­dow nictw ie DBOR-owskim, można rozw iązyw ać w nieszablonowy sposób problem y odbudowy zabytkow ych ośrodków, nie pozbaw iając przy tym arch itek tu ry now o­czesnego wyrazu.

Z i e l o n a G ó r a . (Układ przestrzenny starego m iasta z X III—XIV w.) Plom bowa zabudow a zniszczeń przy ul. Sobieskiego i w północnej pierzei Rynku, zrealizow ana w latach 1957—58 naw iązuje częściowo do form arch itek tu ry histo­rycznej i gabarytem dostosowana jest do otoczenia. W r. 1962 rozebrano dom y przy ul. M ickiewicza, zacierając llinię te j ulicy przez połączenie jej z placem przy ­kościelnym.

Ż a g a ń . (Rozplanowanie zabytkowego ośrodka z X III w.). Odbudowa w schodniej i północnej (część) p ierzei Rynku, zrealizow ana w latach 1960—62, naw iązuje do pierw otnej linii zabudowy, odbiegając w skali i w yrazie architektonicznym od charak te ru śródm ieścia zabytkowego. Nowe budynki niższe są od zabytkow ych o całą kondygnację.

Ż a r y . (Rozplanowanie śródm ieścia z X III w.). W 1961 r . przystąpiono do od­budowy, zniszczonej n iem al całkowicie, południowej części śródmieścia. Na te ren ie tym wzniesiono bloki i punktow ce m ieszkalne, nie respektu jąc dawnych ciągów zabudowy. Z abytkow a sieć ulic została częściowo zniszczona.

B r o d i y (p o w . L u b s k o ) . Pałac; barokow y, zbudowany ok. 1670 r., p rze­budow any i rozbudow any w latach 1743—50 (Knöffel), po pożarze odbudow any w 1858 г W 1945 r. spalony, znajdow ał się w ruinie. W 1961 r. przystąpiono do prac nad trw ałym zabezpieczeniem obiektu, polegającym n a przekryciu górnej kondygnacji stropem ogniotrw ałym oraz połażeniu dachu, odtworzonego zgodnie z przekazam i ikonograficznym i. W latach 1961—62 pałac odgruzowano, p rzep row a­dzono niezbędne roboty rozbiórkow e oraz uzupełniono m ury, przygotow ując je do położenia stropów i dachu. A utorem pro jek tu zabezpieczenia jest m gr inż. arch.H. Łopociński (PKZ Oddz. Szczecin). W ykonaw stw o budow lane PKZ Odd. Szczecin.

B y t o m O d r z a ń s k i (p o w . N o w a Sól ) . Ratusz; m urow any z cegły, późnorenesansow y, zbudow any na pocz. X V II w. W 1962 r. przystąpiono do r e ­konstrukcji hełm u wieży ratuszow ej, zniszczonego w czasie ostatniej wojny. P ro ­jek t rekonstrukcji opracow ał m gr inż. arch. A. Holas w oparciu o zachowane prze-

61

1. Bytom Odrzański. „Hotel pod Złotym Lw em ”, stan surow y po odbudowie i konserw a­cji elew acji z 1962 r.

(fot. S. Kowalski)

2. Bytom Odrzański. Rynek, zabudow a p ie­rzei w schodniej i po­łudniow ej po odbudo­wie i renow acji, stan z 1962 r. (fot. S. K ow al­

ski)

kazy ikonograficzne· Odtworzenie hełm u przyw róci zabytkow i daw ny wygląd, w zbogacając równocześnie sylw etę m iasta i n ad a jąc jej historyczny kształt.

R ynek starom iejski (zabudowa z XVII, X V III i X IX w. na działkach gotyc­kich). W latach 1957—62 przeprow adzono rem onty wszystkich kam ienic w Rynku. Do najw ażniejszych przedsięwzięć należy odbudowa „Hotelu pod Złotym Lw em ” (barokowy z XVII w.), k tórą przeprow adzano w latach 1957—60. Mimo dużego zniszczenia tego obiektu, udało się u ratow ać w szystkie cenniejsze elem enty, jak sklepienia, d rew niane stropy, a także w ystró j elewacji. Zniszczone niezabytkow e stropy drew niane zastąpiono natom iast stropam i K leina. W trakcie prowadzonych robót ze względów konstrukcyjnych pogłębiono i wzmocniono fundam enty . Bogaty w ystró j sz tukatorsk i elew acji frontow ej był w znacznym procencie zniszczony. B raku jące fragm enty zrekonstruow ano w oparciu o przekazy ikonograficzne oraz na podstaw ie elem entów zachowanych. P ro jek t odbudow y opracow ał inż. arch. W,. H anzełko (Wojewódzkie Biuro P ro jek tów w Zielonej Górze). P race budow lane

6 2

3. Głogów. Zam ek Piastowski, fragm ent skrzydła wschodniego, w idok od strony dzie­dzińca podczas p rac za­bezpieczających, stan z 1964 r. (fot. S. K ow al­

ski)

4. Głogów. Zam ek P ia ­stowski, rekonstrukcja ubytków sklepienia, stan z 1962 r. (fot. S.

Kowalski)

prow adzane były początkowo system em gospodarczym (BWRK), a od r. 1959 przez PKZ Oddz. Szczecin. K onserw ację w raz z częściową rek o n stru k c ją w ystro ju rzeźbiarskiego fasady „H otelu” oraz fasady kam ienicy Rynek 20, posiadającej ta k ­że bogaty w ystró j barokow y, przeprow adził sz tukator E· M ichalik (il. 1).

W la tach 1957—58 gruntow nem u rem ontow i poddano kam ienice Rynek 21—24. W trakc ie robót budow lanych zaszła nieprzew idziana potrzeba w ym iany fragm en­tów ścian konstrukcyjnych oraz wzm ocnienia fundam entów . P race te w ykonane zostały przez PKZ Oddz. Kraków . Równolegle z tym prowadzono roboty rem on­towe przy pozostałych kam ieniczkach w Rynku, korzystając z w ykonaw stw a M iej­skiego Przedsiębiorstw a Rem ontow o-Budow lanego w Nowej Soli. W la tach 1961—62 odrestaurow ano elew acje frontow e w szystkich kam ienic w Rynku wg jednolitej koncepcji kolorystycznej, opracow anej przez art. mal. W. Nowickiego. P race elew a- cyjne w ykonało PKZ Oddz. Szczecin (il. 2).

G ł o g ó w . Zam ek P iastow ski; m urow any z cegły, gotycki z 2 poł. X III w., rozbudow any na pocz. XIV w., przebudow any gruntow nie w latach 1652—57 i 1669. Zniszczony silnie w 1945 r· (zachowane uszkodzone m ury m agistralne, sklepienia w piw nicach i częściowo w parterze oraz w ieża-stołp). W r. 1961 rozpoczęto prace konserw atorskie, m ające na celu trw ałe zabezpieczenie zam ku przez położenie m asyw nych stropów nad górną kondygnacją i nakrycie dachem oraiz zam urow a­nie otw orów zew nętrznych (il. 3). W la tach 1961—62 obiekt odgruzowano, uzupeł­niono ubytk i w m urach (il. 4) oraz przeprow adzono rozbiórkę skrzydła południo-

*wego do wysokości pierwszej kondygnacji w celu przyw rócenia gotyckiej b ryły zamku. P ro jek t zabezpieczenia opracowała m gr inż. arch. D. Ryżew ska (PKZ Oddz. Szczecin). P race budow lane w ykonuje PKZ Oddiz. Szczecin.

Kościół Bożego Ciała; m urow any z cegły, barokow y z la t 1695—1702 (Julio Sim onetti), po pożarze odbudow any ok. 1730 r. Zniszczony w czasie działań wo­jennych (zachowały się m ury m agistralne oraz część sklepień). W la tach 1958—60 obiekt odbudow ano rekonstruu jąc sklepienie i nakryw ając dachem o konstrukcji stalow ej. W r. 1961 w nętrze pom alowano na biało, n ie naruszając fragm entów za­chow anej polichrom ii barokowej· W 1962 r. ustaw iono we w nętrzu o łta rz główny, am bonę o raz szafę organow ą (barokowe X V III w,.), pochodzące z kościoła poew an- gelickiego w Kożuchowie.

G o r z ó w W l k p . K atedra; m urow ana z cegły, gotycka z k. X III w., w nętrze przebudow ane w X V III w. W r. 1952 rozpoczęto prace nad przyw róceniem św ią­tyn i ch arak te ru gotyckiego, usuw ając drew niane balkony, odsłan ia jąc spodi ty n ­ków we w nętrzu i na zew nątrz lico ceglane o raz obniżając posadzkę do p ierw ot­nego poziomu. W trakc ie tych prac odsłonięto i otw arto, w elew acji południow ej i północnej, dw a ceram iczne portale ostrołukow e, ponadto okry to ceram iczny pod- okapow y fry z arkadow y. W szystkie prace regotycyzacyjne i p lastyczne w ykonane zostały pod k ierunkiem art. mal. H. K ota i T. Szukały. Św iątynia o trzym ała nowe w itraże, w ykonane przez E. K w iatkow skiego.

63

5. Łagów (pow. Świebodzin). Zam ek, widok od południo­wego zachodu, stan podczas prac konserw atorskich z 1962

r. (fot. C. Łuniewicz)

K o ż u c h ó w ( p o w. N o w a S ó l ) . Ratusz; m urow any z cegły, gotycki z 1489 r·, gruntow nie przebudow any i rozbudow any w la tach 1848—49,. W ypalony w 1945 r., znajdow ał się w stanie ru iny. W 1960 r. zapadła decyzja odbudowy, k tó ­rą zaczęto realizować w r. 1961 wg p ro jek tu opracowanego przez m gr inż. arch. M. W itwickiego (Zakład A rch itek tu ry Polskiej Politechniki W arszawskiej). P rze­w iduje się przyw rócenie zabytkow i proporcji gotyckich, przez rozbiórkę X IX -w iecz- nej dobudowy i połączenie zachow anych elem entów arch itek tu ry gotyckiej i kla- sycystycznej iz a rch itek tu rą nowoczesną. W la tach 1961—62 obiekt odgruzowano i przeprow adzono roboty rozbiórkow e, zabezpieczając fragm enty przewidziane do zachowania, głównie gotycką ścianę północną, posiadającą in teresujący portal i bo­gato opracowane obram ienia okien. W ykonano także roboty m urarsk ie związane z kotłow nią c.o. oraz przygotow ano fundam enty pod nową ścianę południow ą i pod wieżę przewidzianą do zrekonstruow ania. Roboty budow lano-konserw atorskie pro­wadzi PKZ Oddz. Szczecin.

K r o s n o O d r z a ń s k i e . Zam ek P iastow ski; m urow any z kam ienia i ce­gły, gotycki z k. X III w,., przebudow any gruntow nie w XVI w· i ponownie oraz rozbudow any w X V III w. W 1945 r. został spalony, zachowały się tylko m ury m a­g istralne o raz część sklepień. W la tach 1958—59 przeprow adzono prace zabezpie­czające, którym i objęto skrzydło południow e i część b ram ną zam ku w raz z wieżą. P race te polegały na uzupełnieniu ubytków w m urach oraz w sklepieniu nad re ­nesansow ą loggią i nakryciu tej części obiektu prowizorycznym dachem drew nia-

6. Międzyrzecz. Zam ek P ia­stowski, widok z m urów ob­wodowych na wschodnią część dziedzińca ze zrekon­struow anym dom kiem gotyc­kim i re lik tam i dom u rene­sansowego, stan po konser­w acji w 1964 r. (fot. C. Ł u­

niewicz)

64

nym. Z rekonstruow ano także schody na wieżę. Wobec zaniechania planów odbu­dow y obiek t zostanie w całości zabezpieczony w latach 1964—65.

Ł a g ó w . (p o w . Ś w i e b o d z i n ) . Zam ek (XIV—XVI—X V III w.). W toku roz­poczętego w 1961 r. rem ontu napraw iono do końca 1962 r. dach, w ym ieniając czę­ściowo więźbę oraz pokrycie i w ykonano część robót m urarsk ich (il. 5) wg pro­je k tu m gr inż. arch. Z· Ziętkiewicza (PKZ OddZ). Poznań). P race budow lane w y­konu je PKZ Oddz. Szczecin.

B ram a Polska; m urow ana z cegły, gotycka z XV w., uszkodzona przez prze­jeżdżające pod n ią ciągniki z dłużycą drzew ną, poddana została w 1959 r. zabie­gom konserw atorskim , w trakcie k tórych zabezpieczono dach, zrekonstruow ano ubytk i m urów oraz usunięto tynki, odsłan ia jąc ceglane lico ścian. Równocześnie, w w yniku s ta ra ń służby 'konserw atorskiej, w ydany został zakaz przejazdu pod b ram ą ciężkimi pojazdam i m echanicznym i.

M i ę d z y r z e c z . Zam ek Piastow ski; m urow any z cegły, gotycki z XIV w., przebudow any w XVI w. Z rujnow any w okresie w ojny 30-letniej. Od X V III w. b aste je użytkow ane do celów gospodarczych. Zachowane re lik ty zam ku — zna j­dujące się, w skutek działania czynników atm osferycznych, w stan ie szybko po­stępującego m szczenia (pęknięcia m urów , w yrw y w koronie, zw ietrzałe silnie lico) — postanow iono zabezpieczyć w form ie trw ałej ruiny. W trakc ie p rac konserw ator­skich, k tóre rozpoczęto w r. 1953 (w większym zakresie 1957), rozebrano X V III- w ieczne dachy nak ryw ające basteje, nad sklepieniam i zaś położono bruk, uzupeł­niono w yrw y w m urach, w ym ieniono zw ietrzałe cegły, w yrów nując lico m urów,

7. M iędzyrzecz. Zam ek P iastow ski, fragm ent m uru obwodowego i dom ku gotyckiego, stan po konserw acji w 1964

r. (fot. C. Łuniewicz)

8. M iędzyrzecz. Budy­nek d. sta ro s tw a (obec­nie M uzeum Regional­ne), stan po rem oncie w 1964 r . (fot. C. Ł u ­

niewicz)

których koronę zabezpieczono w arstw ą asfa ltu i cegły, nadając jej linię strzępiastą. Północnej bastei, częściowo rozebranej i przebudow anej w X V III w., przywrócono ksz ta łt renesansow y, dzięki częściowej rekonstrukcji m urów i sklepienia. W tr a k ­cie p rac konserw atorskich na dziedzińcu zidentyfikow ano zachowany do w ysoko­ści jednej kondygnacji domek gotycki w raz z częścią schodów n a p ię tro oraz od­k ry to re lik ty budynku renesansow ego (il. il. 6, 7). W południowej bastei odsłonięto frag m en t konstrukcji drew niano-ziem nego w ału grodu z czasów Bolesława Chrob­rego К P ro je k t zabezpieczenia opracował m gr inż. arch. Z. Ziętkiewicz (PKZ Poz­nań). Roboty budow lane do 1958 r. prowadzone były system em gospodarczym, n a ­stępnie iprzez PKZ Oddz. Szczecin.

B udynek d. starostw a; zbudow any od k. XV II w. do 1719 r., przebudowany w X IX w. U żytkow any jako m uzeum regionalne obiekt ten w ym agał kapitalnego rem ontu , k tóry rozpoczęto w 1961 r. Do końca 1962 r. przeprow adzono roboty ziem­ne i m urarsk ie , niezbędne dla umieszczenia kotłow ni c. o. W tym okresie wyko­nano ponadto prace związane z przystosowaniem w nętrz do celów nowoczesnej ekspozycji i zm ieniono część stropów . P ro jek t opracow ał m gr inż. arch. Z. Z ięt­kiew icz (PKZ Oddz. Poznań), prace budow lane w ykonyw ane były przez PKZ Oddz. Szczecin (il. 8).

Kościół parafia lny ; m urow any z cegły, gotycki (XIV w.), w ielokrotnie rem on­tow any i zm ieniany we w nętrzu. W 1959 r. w nętrze częściowo regotycyzowano, od­słan ia jąc ceglane lico filarów i żeber sklepiennych. Kościół otrzym ał nowy w y­stró j m alarsk i, w ykonany przez a rt. mal. К. Felchnerow skiego i M. Orłowskiego. W 1960 r. od strony południowej dobudowano do kościoła kaplicę o nowoczesnej form ie architektonicznej (wg pro jek tu m gr inż. arch. A. Holasa). We wschodniej ścianie p rezb iterium założono w itraż w ykonany przez St. Powalisza.

O t y ń (p o w . N o w a S ó l) . Kościół i k lasztor pojezuicki; zespół zbudow a­ny w 1671 r. na m iejscu średniowiecznego zam ku, z w ykorzystaniem jego murów, rozbudow any 1702—03 (C. S. Spinetti). K lasztor spalony w 1945 г., dach kościoła sp łonął w la tach późniejszych (od pioruna). W la tach 1957—59 przeprow adzono roboty zabezpieczające, nakryw ając korpus kościoła prowizorycznym dachem i w y­rów nując koronę m urów w budynku klasztornym .

S t r z e l c e K r a j e ń s k i e . Kościół NMP; gotycki z к X III w., w ielokrot­nie przebudow yw any, w ypalany w 1945 r. W la tach 1958—59 w yrów nano i zabez­pieczono koronę m urów oraz nak ry to wieżę daszkiem nam iotowym .

S z p r o t a w a . K am ienice przy R ynku 7, 32, 34, 35 oraz przy ul. Świerczew ­skiego 20. Zbudow ane na działkach gotyckich w X V III—X IX w., barokow e i k la- sycystyczne. W latach 1961—62 zostały poddane rem ontom kapitalnym , w w yniku k tórych w ym ieniono w ięźbę dachową, stropy (niezabytkowe) oraz część ścian działow ych, przystosow ując budynki do w spółczesnych potrzeb, przy czym ze­w nętrzny w ygląd kam ienic nie uległ zm ianie. R em ont w ykonało M iejskie P rzed­siębiorstw o Rem ontow o-Budow lane.

W s c h o w a . K am ienice p rzy ul. Jedności Robotniczej 3, 5, 7; m urow ane z ce­gły, barokow e z la t 1687—9. Od 1945 r. nieużytkow ane, znajdow ały się w s ta ­nie grożącym ru iną. W r. 1953 zakonserw ow ano 8 profilow anych, polichrom ow a­nych belek stropowych, pochodzących z okresu budowy kam ienic. Konserw ację, polegającą na u trw alen iu i częściowej rekonstrukcji polichrom ii oraz zniszczeniu owadów, przeprow adziły PKZ Oddz. Toruń. P rzy odbudowie, belki ponownie w m on­tow ano na daw ne miejsce. W czasie prac konserw atorsko-budow lanych, prowadzo­nych od 1960 r., uzupełniono więźbę, przeprow adzono częściową w ym ianę ścian, przystosow ując w nętrze do aktualnych potrzeb, założono nowe stropy i(Kleina) na m iejsce zniszczonych drew nianych (bez w artości) oraz przygotow ano pomieszcze­n ie pod kotłow nię. K am ienice, odrem ontow ane do s tan u surowego zamkniętego, p rzekazane zostały w r. 1962 PMRN we Wschowie, które podjęło dalszą odbudowę. Roboty budow lane prowadziły PKZ Szczecin wg p ro jek tu opracowanego przez inż. P. W iczyńskiego (PKZ Oddz. Poznań).

Z a b ó r (p o w . Z i e l o n a G ó r a ) . P ałac; barokow y z XVII w. Po 1945 r. nie użytkow any, znajdow ał się w stanie postępującej dew astacji. Przeznaczony w 1956 r. n a sanatorium dlla dzieci zagrożonych gruźlicą, w latach 1956—60 został całkowicie odbudowany. Układ w nętrza uległ niew ielkim ty lko przekształceniom . Moano zniszczone sz tukaterie dw óch saloników zostały zakonserw ow ane, przy czym

1 Równocześnie z p racam i zabezpieczającym i na dziedzińcu zam kowym pro ­w adzone były badania archeologiczne, k tórych w yniki opublikow ano w pracy:S. K u r n a t o w s k i , J. N a l e p a , Z przeszłości M iędzyrzecza, Poznań 1961.

66

10

9 Żagań. P ałacyk przy pl. S łow iańskim i(obecnie siedziba Prezydium M iejskiej Rady Narodow ej), stan po rem oncie w 1960 r. (fot. S. Kowalski)

10. Żagań. Rynek, kam ienice n r 7—10, s tan podczas konserw acji w 1962 r.(fot. S. Kowalski)

zrekonstruow ano ubytki. Obok zam ku od stromy ogrodowej wzniesiono paw ilon leżakowy, połączony zam kniętym przejściem z budynkiem . Odbudowę zrealizow ano wg p ro jek tu m g r inż. arch. J. Gołębiowskiego (Woj. Biuro Projektów ). W ykonawcą p rac budow lanych było przedsiębiorstw o spółdzielcze „Technoars” w Sopocie. W raz z pałacem odbudow ano cztery X V III-w ieczne oficyny, nie zm ieniając ich zew nętrz­nego wyglądu.

Z a m y s ł ó w (p o w . W s c h o w a ) . Kościół parafia lny św. M agdaleny; b a ­rokowy, zbudow any w 1752 r . W ypalany w 1945 r. W r. 1959 zabezpieczano koronę m urów, nakryw ając ją w arstw ą izolacyjną, ubytki sklepień zrekonstruow ano i wzmocniono w arstw ą betonu.

Z i e l o n a G ó r a . Dom przy ul. Tylnej 31; późnobarokowy z 1796 r. Nie u ży t­kowany, zdew astow any obiekt w yrem ontow ano w latach 1958—60, zak ładając no­we stropy, ściany diziałowe i dach. Roboty, w g p ro jek tu m gr inż. arch. M. Wy- czałkowskiego, w ykonały BWRK i PKZ Oddz. Szczecin·

Ż a g a ń . Zam ek T alleyrandów ; m urow any z cegły, barokowy, zbudow any w la tach 1674—1700 (Antonio Parta), p rzebudow any w 1792 r. (Christian W alentin Schulze i Romedi). Zdew astow any po 1945 r., znajdow ał się w stanie postępującego niszczenia (przeciekający dach, przegniłe n iektóre stropy, b rak stolarki). W la tach 1957—58 obiekt zabezpieczono, uzupełniając pokrycie dachow e. W tym sam ym cza­sie środkowe skrzydło zam ku w yrem ontow ano i adaptow ano na dom ku ltu ry , p rzy zachow aniu pierw otnego uk ładu w nętrza. D aw ny układ; w nętrz zniszczono natom iast w skrzydle w schodnim , w którym w la tach 1960—62 przeprow adzono prace budo­w lane, realizu jąc adap tację te j części zam ku na salę tea tra ln ą z zapleczem. Z po­w odu b raku k redytów roboty te przerw ano.

B udynek należący daw niej do zespołu zamkowego, położony przy pl. S łow iań­skim (późnobarokowy z 1793 r·)· W latach 1958—59 został odbudow any i adap to ­w any na siedzibę PMRN. Przeróbki w ew nętrzne dostosowały obiekt do now ych po­trzeb, nie zniszczyły jednak elem entów zabytkow ych (il. 9).

D. kolegium jezuickie; barokow e z 1653 r·, przebudow ane w la tach 1688—96 (Antonio Porta), rozbudow ane w 1733 r. (aula) o raz ponow nie w 2 poł. X V III w. i w X IX w. Część północną, użytkow aną przez Zasadniczą Szkołę W łókienniczą, odbudow ano w r. 1959; część południow a znajdow ała się w stanie postępującej ru iny (zniszczony dach i większość stropów , a także część sklepień, duże uby tk i tynków i sztukaterii). W 1962 r. resort ośw iaty przystąp ił do odbudowy i adap tacji budynku dla celów szkolnictw a (Technikum W łókiennicze). P ro jek t nie p rzew i­duje w iernej rek o n stru k c ji obiektu, zak ładając zm niejszenie gzymsu okapowego,

67

11. Żary. Zam ek Dewi- nów, w idok narożnika północno - zachodniego, stan. podczas rekon­stru k cji w 1964 r. (fot.

S. Kowalski)

12. Żary. K am ienice parzy ul. O sadników W ojsko­wych 52—53, stan po konserw acji w 1962 r.

(fot. S. Kowalski)

obniżenie dachu i likw idację sygnaturki, a we w nętrzu zastąpienie zniszczonego sklepienia w kory tarzu stropem kleinow skim .

Kościół parafia lny NMP; zbudowany z kam ienia i cegły, gotycki z k. X III w., przebudow any w XV, XVII, X V III w. W 1955 r. przeprow adzano rem ont i reno­w ację w nętrza. W latach 1956—58 zabezpieczono przez napraw ien ie dachów p rz y ­legający do kościoła budynek poklasztorny (barokowy z ok. 1730 r.).

K am ienice Rynek 7—10; renesansow e, zbudowane w początkach X V II w. przy w ykorzystaniu m urów gotyckich, rem ontow ane w X V III i X IX w. Poważnie zni­szczone (zachowane jedynie m ury m agistralne i sklepienia w przyziem iu). W la­tach 1960—62 podjęto rem ont, doprow adzając obiekty do stanu surow ego zam knię­tego. W celu należytego ośw ietlenia wszystkich pomieszczeń m ieszkalnych p rze r­w ano n a wysokości drugiej kondygnacji trak ty dwóch kam ienic środkowych, tw o­rząc rodzaj dziedzińca, otoczonego na poziomie trzeciej kondygnacji obejściem bal­konowym. W toku rem ontu zrekonstruow ano ubytki szczytów <il. 10), wym ieniono większość ścian działowych i zniszczonych stropów, zachow ując zabytkow e skle­p ien ia na (parterze. Przygotow ano ponadto pomieszczenie pod kotłow nię c. o. W cza­sie rem on tu odkryto gotycki łęk arkady otw ierającej podcieniowo narożnik płn.- zach. kam ienicy n r 7 oraz resztk i gotyckiego portalu w elew acji północnej tejże kam ienicy. W fasadę kam ienicy n r 9 w m urow ano renesansow ą płaskorzeźbę b a ­ranka , pochodzącą z rozebranej kam ienicy Ryniek 24. P ro jek t odbudow y opraco­w ał m gr inż. arch. L. Kappy. Roboty budow lane w ykonało PK Z Oddz. Szczecin.

Ż a r y . Ratusz; m urow any z cegły, wzniesiony w XIV w,., przebudow any i po­większony w okresie renesansu (XVI w.) i baroku (XVIII w.), gruntow nie przebu­dow any w latach 1830—45 i 1924—25. W 1961 r. rozpoczęto prace rem ontow e, prze­p row adzając roboty rozbiórkowe oraz przebudowę w nętrz. P rzeróbk i i zm iany w układzie w nętrz dotyczą części przebudow anych w X IX i X X w., natom iast gotycko-renesamsowe skrzydło zachodnie oraz sklepioną część południow ą, będącą pozostałością daw nych sukiennic, przew iduje się do zachow ania bez zm ian.

Zam ek Dewinów; m urow any z cegły, gotycki z 2 poł. X III w., rozbudow any 1329 i ponownie 1402, przebudow any w XVI w., restaurow any w XV II i X IX w. Uszkodzony w czasie działań w ojennych w J945 r. (zniszczony bom bą lotniczą narożnik płn.-zach.) popadał w ruinę. W 1962 r. przystąpiono do prac zabezpie­czających, podejm ując rekonstrukcję zniszczonego narożnika oraz n ap raw ę w ięź-

6 8

by i pokrycia dachowego (il. 11) wg dokum entacji w ykonanej przez m gr inż,. arch.H. Łopacińskiego. W trakc ie prac zabezpieczających w jednej z sal odkry to i od­słonięto sipod w arstw y pobiały renesansow ą polichrom ię ścian. P race w ykonują PKZ Oddz. Szczecin.

Kościół NMP (obecnie Dobrego Pasterza); gotycki z XIV w., rem ontow any w XVI i X V III w., w nętrze gruntow nie przerobione na pocz. XX w., zniszczony podm uchem bomby lotniczej, został w latach 1958—59 nak ry ty dachem.

Zespół kam ienic przy pl. Kościelnym. W r. 1958 zabezpieczono kam ienice n r 4—5 (gotyckie, przebudow ane w XVI, X V III i X IX w.) nakryw ając je dachem . W roku następnym w ten sam sposób zabezpieczono kam ienice n r 1—2 (gotyckie z XIV w ). W 1961 r. przystąpiono do odbudowy zespołu renesansow ych kam ienic, położonych w północnej części pl. Kościelnego, 7—12 (XVII w.). S tan tych budynków był bardzo zły i groziła im rozbiórka. W latach 1961—62 kam ienice odgruzowano, uzu ­pełniono m ury i założono nowe stropy (kleinowskie) w m iejsce daw nych, doszczęt­nie zniszczonych.

K am ienice p rzy ul. Osadników W ojskowych 52—53 (renesansow e z 1562 r., przebudow ane w 1685 r., rem ontow ane w X V III—X IX w.). W latach 1959—61 p rze ­prowadzono rem ont kap ita lny w ym ieniając części m urów, stropy oraz więźbę i pokrycie dachu. Zabytkow e sklepienia oraz w ygląd zew nętrzny kam ienic nie u le ­gły zm ianom (il. 12).

Rem onty zabezpieczające w ykonano także w latach 1957—58 w kościołach w Szymocinie, pow. Głogów (XIV—XVI w·); S tudzieńcu, pow. Nowa Sól (XIV w.); K alsku, pow. Sulechów (XVI w.) oraz Żukowicach, pow. Głogów (XIV—XVI w.). Nie w ym ieniono tu ta j przeprow adzonych przy licznych obiektach rem ontów b ie­żących oraz renow acji w nętrz, jako pozostających bez w pływ u na form ę i ch arak te r zabytków.

Nie sposób w ym ienić tu ta j wszystkie prace elew acyjne przeprow adzone w om a­w ianym okresie. Ograniczały się one zresztą n a ogół do uzupełnienia tynków i w y ­konania robót m alarskich. Do najw ażniejszych, zrealizow anych w oparciu o pro­jek ty kolorystyczne opracow ane przez PSP, zaliczyć można prace w M iędzyrzeczu (Rynek i ul. Spółdzielcza), W schowie (Rynek), Zielonej Górze (Rynek) i Nowym M iasteczku (Rynek).

Budownictwo drew­niane

W latach 1956—58 dokonano rem ontu dachów 4 kościołów drew nianych w pow. M iędzyrzecz: w Bukowcu z 1550 r., Chlastowie z 1637 r., Łagowcu z X V II w·, Kosieczynie, z XVI w. pokryw ając je nowym gontem.

Zabytki ruchome rzeźba

B r o n i s z ó w , p o w . N o w a S ó l . Płaskorzeźbiona predella z m iejsco­wego kościoła, późnogotycka z ok. 1500 r. („Złożenie do grobu”). W 1958 r. za­bytek poddano konserw acji m ającej na celu zniszczenie kołatka oraz u trw alen ie drew na i polichrom ii. K onserw ację przeprow adziło PKZ Oddz. W arszawa.

K l ę p s k , p o w . S u l e c h ó w . T ryptyk z miejscowego kościoła, rzeźbiony w drew nie lipowym, gotycki z ok. 1400 r., figura M atki Bożej z ok. 1480 r.,

13. Radzików. (pow. Słubice). T ryptyk z ko­ścioła filialnego, całość o tw arta (awers), stan po konserw acji w 1962 r. (fot. B. H irszenberg)

14

14. Sieroszowice (pow. Głogów). Rzeźba św. Barbary z kościoła filialnego, stan po konser­

wacji (fot. S. Kowalski)15. Żagań. Ołtarz „Trójcy Przenajświętszej” z kościoła parafialnego, fragment, stan po kon­serwacji w 1958 r,. (fot. PKZ, Oddz. Gdańsk)16. Żagań. Ołtarz „Trójcy Przenajświętszej” z kościoła parafialnego, fragmenty, stan po konserwacji w 1958 r. (fot. PKZ Oddz. Gdańsk)17. Babimost (pow. Sulechów). Poliptyk Sule- chowski z kościoła parafialnego, kw atera „Ukrzyżowanie”, stan po konserwacji (fot. J.

Wolski)

15

predella z 1610 r. Ołtarz został uszkodzony mechanicznie wskutek zainstalowania żarówek. Polichromia wraz z gruntem była złuszczona i odpadała. W czasie kon­serwacji polichromię zaprasowano woskiem, następnie ją oczyszczono i usunięto warstwę polichromii z 1610 r. z miejsc, gdzie zachowała się farba wcześniejsza. Uszkodzenia polichromii wypunktowano, partie złocone zawerniksowano, uszko­dzenie drewna po żarówkach wypełniono kitem. Konserwację wykonano w PKZ Oddz. Toruń (zespół pod kierownictwem art. kons. J. Wolskiego).

70

R a d z i k ó w , p o w . S ł u b i c e . T ryp tyk z miejscowego kościoła, rzeźbiony w drzew ie, gotycki z XIV w. (szkoła śląska). O łtarz był zaatakow any przez ano- bium i grzybicę, przem alow any przez nałożenie grubej w arstw y jasnoszarej farby olejnej. M asw erki baldachim ów i listw y ram mocno zniszczone. W latach 1960—61 przeprow adzono konserw ację, w trakc ie k tórej oczyszczono o łtarz z przem alowań, poddiano zabiegom owadobójczym i grzybobójczym oraz wzmocniono drew no i u trw alano odsłoniętą o ryginalną polichrom ię (il. 13). P race konserw atorskie przeprow adziło PKZ w T oruniu (mgr M. Arszyński).

S i e r o s z e w i c e , p o w . G ł o g ó w . Dwie rzeźby późnogotyckie (ok. 1500) z m iejscowego kościoła: św. B arbary (il. 14) i św. biskupa. W 1957 r. poddane konserw acji, w trakcie której zniszczono owady oraz oczyszczono i wzmocniono polichromię· P race konserw atorskie przeprow adzono w PKZ Oddz. W arszawa.

Ż a g a ń , „O łtarz Trójcy P rzenajśw iętszej” z kościoła parafialnego, rzeźbiony renesansow y z XVI w. O łtarz znajdow ał się w złym stanie (ubytki i spęcherze- nia polichrom ii w raz z gruntem , rozkle jen ia i pęknięcia drew na, zniszczenia spo­w odowane działaniem kołatka). Zabytek poddano dezynsekcji, zniszczone przez ko ła tka d rew no utw ardzono, częściowo wymieniono, spęcherzenia polichrom ii i zło­

' ceń przyklejono, rzeźby oczyszczono, usunięto przem alow ania, zniszczenia poli­chrom ii zapunktow ano tem perą (il. il. 15, 16). K onserw ację przeprow adził zespół pod kier. art. kons. P. Żyngla (PKZ Oddz. Gdańsk) w latach 1956—58.

K ra ta z d ru tu miedzianego (XVIII w.) znajdująca się w bibliotece poklasztor- nej w Żaganiu. W czasie konserw acji przeprow adzonej w 1955 r . zrekonstruow ano ubytki i uodporniono d ru t na działanie korozji (PKZ Oddz. Gdańsk).

Malarstwo B a b i m o s t , p o w . S u l e c h ó w Poliptyk Sulechowski; tem pera na desce,późnogotycki z 1499 (szkoła M istrza z Gościeszowic). W latach 1955—58 zaby­tek poddano gruntow nej konserw acji. P rzed konserw acją o łtarz był poważnie zniszczony (w arstw a m alarska w raz z grun tem na całej pow ierzchni spękana i łuszcząca się, znaczne ubytki polichrom ii później punktow ane, pow ierzchnia pokry ta mocno sczerniałym w erniksem , m iejscam i oślepłym). W trakcie zabie­gów konserw atorskich w arstw ę m alarską w raz z g runtem związano z podobra­ziem i zaprasow ano pęcherze, zdjęto pociem niałe późniejsze w erniksy, zostaw ia­jąc p ierw otny, usunięto daw niejsze punktow ania (które po oczyszczeniu obrazu okazały się za ciemne). Częściowo w ykonano rekonstrukcję (gwaszem) oddzielając części zrekonstruow ane od oryginału nak le joną n itką . Inne partie obrazów w ypunk­tow ano akw arelą. Obraz zaw erniksow ano (il. 17). P race konserw atorskie przepro-

• w adził zespół pod kier. art. kons. J. W olskiego (PKZ Oddz. Toruń).W i t k ó w , p o w . S z p r o t a w a . Polichrom ia ścienna; (gotycka; z XV w.).

Odsłonięty przypadkowo fragm ent polichrom ii, zachowanej częściowo w ościeżu okiennym , został zabezpieczony (PKZ W arszawa).

Ż a r y . Polichrom ia ścian w zam ku. W 1962 r. w sali pierwszego p ię tra pół­nocno-zachodniego narożnika zam ku Dewinów odsłonięto renesansow ą polichro­m ię z 1561 r., pokryw ającą w szystkie ściany na wysokości 2 m od podłogi do sk le­pienia. T em atyką m alow ideł są m otyw y architektoniczne, o rnam ent roślinny o raz sceny figuralne, w yobrażające zdarzenia ze S tarego Testam entu. Polichrom ia jest znacznie uszkodzona m echanicznie podczas w ielokrotnego wcześniejszego usuw ania pobiał, zw iązanego z robotam i m alarskim i. F ragm enty nieuszkodzone posiadają dobrą przyczepność oraz żywe barw y.

Stanisław Koxvalski

71