Artur Wróblewski

WALKI NIEMIECKO-RADZIECKIE NA TERENIE POWIATU MIŃSKIEGO W LECIE 1944 ROKU

61 lat temu na terenie obecnego powiatu mińskiego toczyły się intensywne walki pomiędzy siłami zbrojnymi III Rzeszy a ZSRR. Były one bezpośrednim następstwem rozpoczętej 23 czerwca 1944 roku przez Robotniczo Chłopską Armię Czerwoną (skrót rosyjski RKKA) operacji o kryptonimie „Bagration", nazwanej tak na cześć rosyjskiego generała pochodzenia gruzińskiego, bohatera wojen napoleońskich.

Po pogromie niemieckiej Grupy Armii „Środek" w bitwach pod Witebskiem, Bobrujskiem i Mińskiem (Białoruś), w których straciła ona 5 dowództw korpusów (38, 5% stanu wyjściowego) i 31 dywizji (62%) wojska radzieckiego 1 Frontu Nad-bałtyckiego oraz 3,2 oraz prawego skrzydła 1 Frontu Białoruskiego parły w kierunku zachodnim.

18 lipca do natarcia przeszło lewe skrzydło 1 Frontu Białoruskiego na kierun-ku kowelsko - lubelskim. Frontem dowodził, mianowany za dotychczasowe sukcesy w operacji „Bagration" marszałkiem, Konstanty Rokossowski. 28 lipca Rosjanie zajęli Brześć nad Bugiem. Wcześniej, bo 25 lipca, padł Lublin, zdobyły przez 2 Armię Pan-cerną (A Panc.), będącą główną siłą uderzeniową 1 Frontu Białoruskiego (17 lipca 2 A Panc. liczyła 665 czołgów i 145 dział pancernych). Tego samego dnia czołówki powyższej Armii doszły do Wisły pod Dęblinem i Puławami.

27 lipca marsz. Rokossowski rozkazał dowódcy 2 A Panc. generałowi Aleksiejowi Radzijewskiemu, by następnego dnia skierował swe siły wzdłuż wschodniego brzegu Wisły w kierunku Pragi i przeciął połączenia kolejowe i drogowe Warszawy z Białym-stokiem i Brześciem, przez które zaopatrywano wojska niemieckie, broniące się na wschód od stolicy Polski.

W tym dniu 2 A Panc. liczyła 570 czołgów i dział pancernych zgrupowanych w 3, 16 i 8 Korpusie Pancernym (K Panc.), 5 Samodzielnym Pułku Motocyklowym, 87 Sa-modzielnym Batalionie Motocyklowym i 9 Samodzielnym Pułku Łączności. Ostatni z wymienionych korpusów miał miano gwardyjskiego (Gw.), które to było nadawane w RKKA za szczególne osiągnięcia bojowe.

Od rana 27 lipca siły gen. Radzijewskiego realizowały postawione im w tym dniu zadania i osiągnęły, po przejściu 45-55 kilometrów, rejon Stoczka i Garwolina. Dzień wcześniej dowódca 9 Armii (9A) niemieckiej, której pas obrony zaczynał się na północ od Kazimierza Dolnego, a kończył na linii wytyczonej przez Luków, Ka-łuszyn, Radzymin, Zegrze, gdzie z kolei zaczynały się pozycje 2 A, gen. Nicolaus von Vorman, polecił podległym sobie oddziałom rozpoznać sytuację w otrzymanym pasie obrony. Realizując otrzymane zadanie Dywizja Spadochronowo - Pancerna „Herman Goring"(D Spad - Panc.) i 73 Dywizja Piechoty (DP) wysłały swe oddziały przednie na Latowicz, Garwolin i Wilgę. Warto tu zwrócić uwagę, że z D Spad - Panc. „Herman Goring" mieli walczyć później filmowi czterej pancerni i pies. W walce z tymi oddziała-mi Rosjanie opanowali siłami 3 K Panc. 28 lipca Kałuszyn (część zachodnia), Jędrzejów, Walerianów, Cegłów. Jednak posuwający się na lewo od 3 K Panc. 8 K Panc. Gw. został

60 2005 ZESZYT 13

powstrzymany pod Siennicą i Kołbielą. Jednocześnie uaktywniło się niemieckie lotnic-two wojskowe (Luftwaffe), którego 6 Flota Powietrzna atakowała oddziały radzieckie.

29 lipca 3 K Panc., po nieudanym ataku od południa na Mińsk Mazowiecki, w wy-niku dalszych działań opanował Stanisławów, Suchołęg, Turze, Borek, dochodząc szpicą pancerną do linii kolejowej Białystok- Warszawa. Dwa bataliony 57 Brygady Piechoty Zmotoryzowanej (B P Zmot.) będącego częścią 3 K Panc. pozostawiono do obrony węzła drogowego w Kałuszynie. Tego dnia 8 K Panc. gw. opanował Pogorzel, przez co wyszedł na tyły oddziałów niemieckich walczących w Siennicy, co przesądziło o zdo-byciu tej miejscowości. Następnie Korpus ruszył na Rzaktę i Stefanów. 16 K Panc. po nieudanych próbach opanowania Kołbieli i Starej Wsi ruszył na Rudkę i Mlądz. Strona niemiecka wprowadziła do walki sztab XXXIX K Panc. (dowodził nim gen. Dietrich von Saucken), który przejął dowodzenie na kierunku warszawskim w ramach 9 A oraz 19 Dywizję Pancerną (D Panc.) ściągniętą do łatania frontu aż z Holandii. Ta ostatnia jednostka ruszyła do boju między Mińskiem Mazowieckim a Stanisławowem.

30 lipca 3 K Panc. zdobył Radzymin, a 8 K Panc. Gw. siłami 59 B Panc. Gw. Za-mienie oraz Celinów. 58 B Panc. Gw. i 28 B P Zmot. Gw., również z 8 K Panc. Gw., opanowały miejscowości Piekło, Płachta i las na południe od Kącka. Podążająca, jako sąsiad 2 A Panc. 47 A osiągnęła rubież Kałuszyn, Cegłów. Rubieżą dla 8 A Gw., kolej-nego sąsiada pancerniaków gen. Radzijewskiego, była linia Cegłów, Stodzew, Garwolin. 8 A Gw. składała się z weteranów walk o Stalingrad, a jej dowódcą był obrońca tego miasta gen. Wasyl Czujkow. Jednostki niemieckie opuściły Mińsk Mazowiecki.

Kolejny dzień przyniósł kontrataki XXXIX K Panc. i IV K Panc. SS (należał do 2 A, a składał się z 3 D Panc. SS „Totenkopf" i 5 D Panc. SS „Wiking", dowodził nim gen. SS Herbert Gille). Szczególnie przybycie jednostek SS złożonych z ludzi oddanych nazizmowi wzmogło zaciekłość walki. 5 D Panc. SS zajęła pozycje na północ od Stani-sławowa, a 3 D Panc. SS w rejonie Guzowatka, Zawady, Mokre. Do rejonu Mińska Ma-zowieckiego podeszły 109 B Panc., 87 samodzielny batalion motocyklowy i 10 batalion miotaczy ognia (wszystkie z 2 A Panc.). Opanowanie miasta pozwoliło Rosjanom na swobodną komunikację zaplecza z 3 K Panc. i 8 K Panc. Gw., których to natarcie, tak samo jak 16 K Panc., zostało przez Niemców zatrzymane.

1 sierpnia radziecki 3 K Panc. bronił rejonu Radzymin-Wołomin, 8 K Panc. Gw. Okuniew-Cechówka, 16 K Panc. utrzymywał rubież: Pohulanka-Międzylesie-Radość IV K Panc. SS natarł od wschodu w kierunku Okuniewa, a XXXIX K Panc. zrobił to od zachodu. Celem Niemców było rozbicie 3 K Panc. Okuniew zdobyła 19 D Panc. uzyskując styczność z żołnierzami SS, jednak została wkrótce z niego wyparta przez siły radzieckie.

Kolejny dzień to natarcie 5 D Panc. SS z rejonu Stanisławowa spychające siły 3 K Panc. w kierunku Wołomina. W tym samym czasie część sił IV K Panc. SS została związana walką na południe od Stanisławowa i w rejonie Mlęcina oraz Grębkowa przez siły 47 A. W celu ujednolicenia dowodzenia feldmarszałek Walter Model ( zastąpiony w trzeciej dekadzie sierpnia przez gen. Georga Reinhardta), dowódca Grupy Armii „Środek", nakazał podporządkować IV K Panc. SS i 4 D Panc. 2 A ,a ta z kolei stworzyła z nich i XXXIX K Panc. Grupę „Saucken".

3 sierpnia nastąpiła kulminacja bitwy pod Wołominem, zakończonej klęską 3 K Panc. i jego odwrotem do rejonu Górki, Leśniakowizna, Osów. 8 K Panc. Gw.

ZESZYT 13 2005 61

twardo bronił Okuniewa, którego zdobycie umożliwiało Niemcom rozbicie radzieckiej obrony. Zażarte walki trwały tu przez kolejne dwa dni. Do Kałuszyna przybył 4 Korpus Kawalerii Gwardii (K Kaw. Gw.), będący odwodem 1 Frontu Białoruskiego.

4 sierpnia siły 47 A uderzyły ze Stanisławowa w kierunku Michałowa. Wydarzenie to uniemożliwiło natarcie 5 D Panc. SS przeciwko siłom 2 A Panc., co wraz ze skiero-waniem 19 D Panc. na zachodni brzeg Wisły poprawiło położenie wojsk gen. Radzi-jewskiego. W Dębem Wielkim rozlokowano jako odwód radziecki 2 K Kaw. Gw.

5 sierpnia 47 A atakowała z rejonu Kałuszyna w kierunku Liwa i Węgrowa, co go-dziło w obronę IV K Panc. SS, który z tego powodu nie mógł nacierać na 8 K Panc. Gw. Także wycofanie D Spad-Panc. przyczyniło się do wygaszania walk pod Warszawą.

7 sierpnia 2 A Panc. zdała swe odcinki bojowe 47 A i 2 K Kaw. Gw. i została wy-cofana do rejonu: Romualdów, Lubaszki, Borek, Cyganka, Chrośla, Józefów, Barcząca. Sztab armii kwaterował w Mariance, sztab 3 K Panc. na zachód od Cielechowizny, sztab 8 K Panc. Gw. w Kędzieraku, sztab 16 K Panc. na zachód od folwarku Józefów. 8 sierpnia armia liczyła 373 czołgi i działa pancerne.

Na rubieży od Stanisławowa do Grębkowa rozwijała się od tego dnia 70 A, przej-mując w ten sposób część pasa obrony 47 A. Niemcy wycofali się do rubieży na po-łudnie od Stanisławowa i Liwa. 47 A odrzuciła przeciwnika osłaniającego wylot szosy lubelskiej w kierunku Zakrętu.

9 sierpnia feldmarszałek Model rozwiązał Grupę „Saucken" i wycofał dowództwo XXXIX K Panc., które zdało swój odcinek obrony gen. SS Gillemu. Siły tego ostatniego składały się teraz z 3 i 5. D Panc. SS, 4 D Panc., 73 D P, 1131 Brygady Grenadierów.

10 sierpnia prawe skrzydło 1 Frontu Białoruskiego (należały do niego takżie 70 i 47 A) wznowiło natarcie. Pozycje IV K Panc. SS był atakowane aż 15 razy, co w koń-cu doprowadziło do ich naruszenia pod Stanisławowem. Niemcy rozpoczęli odwrót w kierunku północno-zachodnim.

Zażarte walki w okolicach Stanisławowa były spowodowane chęcią rozerwania styków 2 i 9 A przez Rosjan, do czego nie chcieli dopuścić ich adwersarze, oraz jego znaczeniem komunikacyjnym.

23 sierpnia ruszyło, po dłuższej przerwie, kolejne duże natarcie 47 i 70 A pomię-dzy Wyszkowem, Wołominem a Okuniewem. Rzecz ciekawa, że odcinka pomiędzy Grabiami Starymi (na północny wschód od Wołomina) a Okuniewem, broniła pod-porządkowana od 21 sierpnia IV K Panc. SS elitarna węgierska 1 Dywizja Kawalerii (D Kaw. - Węgry były sojusznikiem III Rzeszy). 25 sierpnia jednostka zaczęła się cofać pod naciskiem 47 A , co wymusiło jej wsparcie przez oddziały 73 D P (główne siły tej jednostki osłaniały Pragę od Okuniewa do Wisły). W tym czasie stację w Miłosnej od strony Halinowa atakował podporządkowany 47 A 31 Specjalny Dywizjon Pociągów Pancernych (dwa pociągi). Rosjan zatrzymano na rubieży Zagościeniec, północny wschód od Rembertowa. Kolejne walki o dużym nasileniu na wschodnich podejściach do Warszawy, będą miały miejsce we wrześniu i doprowadzą do zajęcia Pragi.

Patrząc z perspektywy lat na to co działo się w lecie 1944 roku na terenie obec-nego powiatu mińskiego, trzeba stwierdzić, że obszar ten miał duże znaczenie dla armii chcących kontrolować stolicę Polski, przeprawy na środkowej Wiśle oraz linie komunikacyjne położone między tą rzeką a Bugiem. W tej ziemi leży też część ze 166 808 poległych i rannych, jakich stracił od 1 sierpnia do 15 września 1944 roku

62 2005 ZESZYT 13

1 Front Białoruski, oraz 122 706 zabitych, rannych i zaginionych jakich od 1 sierpnia do 31 października 1944 roku straciły 9 i 2 A niemiecka. Na marginesie warto dodać, iż w sierpniu straty ludzkie miały się jak 1 do 2,5 na korzyść Niemców, co może skłaniać do daleko idących wniosków. Ale to już inna historia.

ZESZYT 13 2005 63