S p i S t r e ś c i

Wstęp ............................................................................................................................. 9

01. Uwagiwprowadzające ........................................................................................ 902. Przedmiotbadań ................................................................................................. 1103. Problemybadawcze ............................................................................................ 1604. Określeniemetodybadawczej ........................................................................... 2005. Pytaniabadawczeorazcelepracy ..................................................................... 2906. RozumieniepojęćwperspektywiehermeneutycznejH.-G.Gadamera ........ 3407. Strukturapracy .................................................................................................... 3908. Uwagipodsumowujące ....................................................................................... 41

Rozdział 1. Hermeneutyka filozoficzna Hansa-Georga Gadamera w polu procesu integracji europejskiej ujętym jako przedmiot badań ................... 44

1.1. Wprowadzenie..................................................................................................... 451.2. H.-G.Gadamer–świadekhistorii ..................................................................... 481.3. H.-G.Gadamerarozumnaukowy .................................................................... 521.4. H.-G.Gadamerarozumhermeneutyczny ....................................................... 57

1.4.1.Praktycznywymiarrozumuhermeneutycznego .................................... 581.4.2.Dziejowywymiarrozumuhermeneutycznego ....................................... 611.4.3. Językowywymiarrozumuhermeneutycznego ....................................... 64

1.5. ZasadnośćzastosowaniaujęciaH.-G.Gadamerawpoluprocesu integracjieuropejskiej ........................................................................................ 70

1.6. ZastosowanieujęciaH.-G.Gadamerawpoluprocesuintegracji europejskiej ......................................................................................................... 74

1.7. H.-G.Gadamerarozumhermeneutycznyadookreślenieznaczenia pojęcia«supranarodowość» ............................................................................... 77

1.8. Podsumowanie .................................................................................................... 84

S p i S t r e ś c i6Rozdział 2. Horyzonty tradycji jako źródła współczesnych teorii demokracji ...... 86

2.1. Wprowadzenie..................................................................................................... 862.2. Wielowymiarowośćpojęćjakowyzwaniahermeneutyki ................................. 892.3. Mythos i logosdemokracjiateńskiej .................................................................. 942.4. Sokratesidemokracja ........................................................................................ 1012.5. PrzypisydoPlatona ............................................................................................. 1072.6. PoliteiaPlatonaiArystotelesa ........................................................................... 1152.7. Republikanizm .................................................................................................... 1222.8. Demokracjaprzedstawicielska .......................................................................... 1262.9. Demokracjabezpośrednia ................................................................................. 1312.10.Podsumowanie .................................................................................................... 134

Rozdział 3. Współczesne teorie demokracji między metodą a światopoglądem .......... 142

3.1. Wprowadzenie..................................................................................................... 1433.2. MaxWeber–międzynaukąipolityką .............................................................. 1503.3. MaxWeber–plebiscytowademokracjaprzywódcza ....................................... 1543.4. JosephA.Schumpeter–demokracjajakorynek ............................................. 1573.5. RobertA.Dahl–pluralizmizmianaskali ....................................................... 1603.6. GiovanniSartori–decydowanieointeresachiwartościach ........................... 1653.7. PierreBourdieu–refleksywnateoriapraktyki................................................. 1713.8. PierreBourdieu–habitus,pole,kapitałsymboliczny ..................................... 1753.9. Podsumowanie .................................................................................................... 181

Rozdział 4. Współczesne teorie integracji europejskiej a demokracja ................... 184

4.1. Wprowadzenie..................................................................................................... 1854.2. Realizm,idealizm,funkcjonalizm ..................................................................... 1894.3. Klasyczneteorieintegracjieuropejskiej ........................................................... 195

4.3.1.Federalizm ................................................................................................ 1964.3.2.Funkcjonalizm .......................................................................................... 2014.3.3.Neofunkcjonalizm .................................................................................... 2044.3.4.Teoriakomunikacyjna .............................................................................. 2084.3.5.Podejściepaństwowo-centryczne ............................................................ 210

4.4. PraktycznerozwiązaniaJeanaMonnet ............................................................. 2124.5. Współczesneteorieintegracjieuropejskiej ...................................................... 215

4.5.1.Liberalnepodejściemiędzyrządowe ....................................................... 2204.5.2.Analizasiecipolityki ................................................................................ 2264.5.3.Nowyinstytucjonalizm ............................................................................. 2284.5.4.Konstruktywizmspołeczny ...................................................................... 231

4.6. Podsumowanie .................................................................................................... 236

S p i S t r e ś c i 7Rozdział 5. Deficyt demokratyczny w UE jako problematyka prawna i tożsamościowa ............................................................................................................ 239

5.1. Wprowadzenie..................................................................................................... 2395.2. DeficytdemokratycznywUEzperspektywyinstytucjonalno-prawnej .......... 241

5.2.1.PytaniaoźródłaicharakterprawaUE .................................................. 2435.2.2.TraktatzLizbonyalegitymacjademokratyczna .................................... 2515.2.3.TraktatzLizbonyaprezydencjawRadzieUE ...................................... 256

5.3. DeficytdemokratycznywUEzperspektywyspołeczno-psychologicznej ...... 2635.3.1.Aktualnośćpytaniaoistotętożsamości .................................................. 2645.3.2.Aktualnośćpytaniaoistotętożsamościeuropejskiej ............................ 2715.3.3.Zjawiskooddaleniaobywateliodeuropejskiegoprocesu

integracyjnego ........................................................................................... 2765.4. Europa,EUropa,EUROpa–międzyprawematożsamością ........................ 281

5.4.1.RozszerzanieapogłębianieUniiEuropejskiej ...................................... 2825.4.2. SolidarnośćaelastycznośćwUniiEuropejskiej .................................... 289

5.5. Podsumowanie .................................................................................................... 294

Rozdział 6. Deficyt demokratyczny w Unii Europejskiej z perspektywy hermeneutycznej .......................................................................................................... 296

6.1. Wprowadzenie..................................................................................................... 2966.2. DeficytdemokratycznywUEmiędzyteoriąipraktyką .................................. 3036.3. DeficytdemokratycznywUE–podstawowedylematy ................................... 3106.4. DeficytdemokratycznywUEzperspektywypaństwowo-centrycznej ........... 3196.5. DeficytdemokratycznywUEzperspektywyunijnej ....................................... 3236.6. DeficytdemokratycznywUEjakodeficytlegitymizacjiwładzy ..................... 3326.7. Podsumowanie .................................................................................................... 343

Zakończenie .................................................................................................................. 350

Literatura ...................................................................................................................... 361

Contents ........................................................................................................................ 398Inhalt ............................................................................................................................. 398Matières ........................................................................................................................ 398Treść .............................................................................................................................. 398

W S t ę p

Pojęcia nie są przecież dowolnymi narzędziami intelektu, za których pomocą człowiek porządkuje doświadczenia i panuje nad nimi. Pojęcia wyrosły z do-świadczenia, są artykulacją naszego rozumienia świata, a tym samym wyzna-czają przebieg doświadczenia. Każde używane przez nas pojęcie przynosi jakąś decyzję, której prawomocności już nie sprawdzamy. Uświadomić sobie tę decy-zję znaczy zyskać nową intelektualną wolność, dostrzec nowe pytania, utorować nowe drogi rozwiązania starych problemów.

Hans-GeorgGadamer1

01. Uwagiwprowadzające. .................................................................................................... 902. Przedmiotbadań. ............................................................................................................. 1103. Problemybadawcze. ........................................................................................................ 1604. Określeniemetodybadawczej. ......................................................................................... 2005. Pytaniabadawczeorazcelepracy. ................................................................................... 2906. RozumieniepojęćwperspektywiehermeneutycznejH.-G.Gadamera. .............................. 3407. Strukturapracy. ............................................................................................................... 3908. Uwagipodsumowujące. ................................................................................................... 41

01.UwagiwprowadzająceRozpoczęcierozważańnatematróżnorodnychhoryzontówdebatydotyczącej«deficytudemokratycznegowUniiEuropejskiej»wymagawstępnegookreśle-nia punktów konstytuujących początkowe ujęcie przedmiotu analizy.Wysokistopieńtrudnościtegozadaniawynikabezpośredniozjegoistoty,wramachktó-rejdochodzidospotkaniadwóchobszarówbadawczych,któredotądrozwijałysiębezwzajemnychpowiązańobezpośrednimwymiarze.Zjednejstronyjesttoniezwyklebogatedziedzictworefleksjinadkoncepcjądemokracji.Zestronydrugiej,takżejużpogłębionyzbiórpróbteoretycznychujęćpoświęconycheuro-pejskiemuprocesowiintegracyjnemu.PrzyjętyzaBenemRosamondempogląd,

1 H.-G.Gadamer,Przyczynowość w dziejach?, (w:)H.-G.Gadamer,Rozum, słowo, dzieje,(wybór,opracowanieiwstęp)K.Michalski,(przeł.)M.Łukasiewicz,K.Michalski,PIW,Warszawa1979,s.82.

W s t ę p10żejakąkolwiekdebatęteoretycznąnależyrozumiećjakodyskusjęoróżnorod-nychsposobachuzyskiwaniaorazkreowaniawiedzy,prowadziwmyśl słówtegoautoradowniosku,iż:odmienne perspektywy teoretyczne produkują i reprodukują odmienne rodzaje wiedzy2.Podniesieniepowyższejkwestiipodkreślawagęwyzwanianaturybadawczej

wpostaciprzeświadczenia,żezarównostanowiącyetykietęniezwyklebogatejspuściznyteoretycznejipraktycznejtermin«demokracja»,jakizbiórpróbin-terpretacyjnychzorientowanychnawytłumaczenieznaczeniazjawiskakryjące-gosiępodpojęciem«UniaEuropejska»jużsamewsobienienależądozadańbezproblemowych,gdyżobateterminynależyokreślićjakoniezwyklepojemne3.Powyższauwagamanaceluzasugerowaniejużnawstępie,żewniniejszej

pracyzostałozastosowaneszerokieujęcierozumieniafenomenu«UniaEuro-pejska».Oznaczato,żewęższepodejście,którewynikałobyzewzględniejed-noznacznychzałożeńopartychna literzeprawa, zostajepoddanepróbie jegoprzekroczeniawceluuzyskaniamożliwościdotarciadoszerokiegospektrumin-terpretacjiwodniesieniudoUE,którewpowyższymkontekściemożnaokreślićtakżejako«europejskiprocesintegracyjny».Wrezultaciechodziopogłębionąrefleksjęnadwysokimstopniemproblematyczności,któraujawniasiępodczaspróbodpowiedzinapytanieo istotęUE,codobrzeobrazująsłowaJacquesaDelorsa4,któryokreślająjako„niezidentyfikowanyobiektpolityczny”5,acona-leżyuznawaćzaistotnywarunekwstępnydlajakichkolwiekrozważańnatematmożliwychujęćinterpretacyjnych,którekierowaćsiębędąwstronęproblema-tykidemokratycznościpowyższegoobiektu.Zkoleipróbazestawieniakluczowychźródełskładającychsięnapodstawę

dlakonstrukcjimyślowych,któreokreślićnależyjakowspółczesneteoriedemo-kracji jest takżezadaniemowysokimpoziomie trudności.Choćby jużwstęp-naselekcja,którezdokonańprzeszłychmyślicieliwinnyznaleźćswojemiejscew tegotypusyntezie,aktórewrezultaciezostanąpominięte,zawszepozostanieprzedmiotem kontrowersji. Przynajmniej równie problematyczne jest synte-tycznezestawienierecepcjioryginalnychautorówprzezmyślicielipóźniejszych,szczególnie,żeopiniewpowyższymobszarzesączęstozróżnicowane.Niemniej-

2 B.Rosamond,Theories of European Integration,Palgrave,Basingstoke2000,s.7.3 Szerzejnatentemat:T.R.Szymczyński,The Challenge of the Conceptualizations in Journa-

lism. On Myths and Facts Regarding the Media Coverage of the Europeanization and Globalization Processes,(w:)News in Europe. Europe on News,(red.)A.Stępińska,Logos,Berlin2011,s.71.

4 H.Drake, Jacques Delors: Perspectives on a European Leader,Routledge,London2000,s. X.

5 WielokrotnieprzytaczaneokreślenieJacquesaDelorsa,zaliczanegodogronaposiadają-cychnajwiększezasługidlaeuropejskiegoprojektuintegracyjnegowieloletniegoprzewodniczące-goKomisjiEuropejskiej,jestaluzjądoniezidentyfikowanegoobiektulatającegoczyliUFO(ang.:unidentified flying object – UFO).

W s t ę p 11szewyzwaniestanowizjawiskoprzenikaniaokreślonychfragmentówmyślipoli-tycznejnaobszarnarracjiiprzekonańpotocznych6.RobertA.Dahlwskazujewpowyższymkontekście,że(...) aby ułatwić zro-

zumienie, jak powstał ten amalgamat zwany «demokracją» (...)7należyodnieśćsię do czterech najważniejszych jego źródeł, na które składają się: klasycznaGrecja;pochodzącazRzymuiobecnychwśredniowieczuiwodrodzeniuwło-skich miast-państw tradycja republikańska; idea rządu przedstawicielskiego;orazlogikarównościpolitycznej8.NatomiastDavidHeldwpodobnymduchumówio klasycznejdemokracjiateńskiej;republikańskiejkoncepcjisamorząd-nejwspólnoty;demokracjiliberalnej;orazopowiązanejzmyśląmarksistowskąkoncepcjidemokracjibezpośredniej9.

02.PrzedmiotbadańDyskusje na temat zjawiska określanego mianem deficytu demokratycznegow UniiEuropejskiejnależyrozpatrywaćzatemjakookreślonąprzestrzeń,w ra-machktórejobecnejestpowiązaniedylematówzdwóchczęstofunkcjonującychodrębnieobszarów,wstosunkudoktórych–nawetgdywzięteosobno–z całąpewnościąniepanuje jednomyślność. Jedenz tychobszarówkonstytuujepo-kaźnyzbiórdylematówna tematwłaściwegoujęciawodniesieniudoproble-matykidemokracji,drugiwstosunkudoUniiEuropejskiej.Obecnośćtegoro-dzaju dylematóww obu powyższych grupach problemowych prowadzi częstodookreślonychsporów,którewynikajązprzyjmowanychprzezreprezentantówposzczególnychstanowiskzałożeńwodniesieniudosłusznościperspektyw,cow rezultaciemożeoznaczaćprzekonanieoniesłusznościujęćalternatywnych.Jeżelitegorodzajusytuacjamamiejscewobuobszarachujmowanychodrębnie,toniepowiniendziwićfakt,żezestawkwestiispornychpowiększasięwmomen-cie,gdytedwiegrupyproblemowepotraktowaćjakodwazasadniczepodpolarozumianegojużłączniepolanazywanegodeficytemdemokratycznymwUE.Jużwsamejpolskojęzycznejliteraturzeprzedmiotu,dostrzecmożnaobec-

ność dwóch form językowych ujmowania tego zagadnienia. Funkcjonowanieoboksiebieetykiety«deficytdemokratycznywUE»oraz«deficytdemokracjiw UE»podnosipytanieomożliwekierunkiinterpretacyjne,wrazzpytaniamiowspółczesnąkondycję,statusorazrolękonwencjiwpolunaukoczłowieku.

6 G.Sartori,Teoria demokracji,(przeł.)P.Amsterdamski,D.Grinberg,WydawnictwoNa-ukowePWN,Warszawa1998,s.234.

7 R.A.Dahl,Demokracja i jej krytycy,(przeł.)S.Amsterdamski,WydawnictwoZnak,Kra-ków-Warszawa1995,s.21.

8 Ibidem,s.21–22.9 D.Held,Modele demokracji,(przeł.)W.Nowicki,WydawnictwoUniwersytetuJagielloń-

skiego,Kraków2010,s.4.

W s t ę p12Dodatkowewyzwanie,któresięwtymmiejscuuobecnia,toszczególnyrodzajpowiązańmiędzy językamiwkontekściebadańpoświęconycheuropejskiemuprocesowiintegracyjnemu,wprzestrzeniktórychwpisanejestszczególnieistot-ne traktowanie rozwiązań zastosowanych w poszczególnych językach oficjal-nychUE.Wynikatozarównozespecyfikisamegoprocesu,któraznajdujeswójwyraz

wustaleniachzakładającychformalnąrównorzędnośćwszystkich językówofi-cjalnychUEwpoluunijnegoprawa10,jakizoficjalnejdewizyUE11,któraw ję-zykułacińskimbrzmi:In varietate concordia,aktórazostaław2000rokuuzna-nazajedenzoficjalnychsymboliUniiEuropejskiej,orazwpisanadoTraktatuUstanawiającegoKonstytucjędlaEuropy(TUKdE)wartykuleI-8:Zjednoczeni w różnorodności12.Stąd,mimożewrezultacieodrzuceniaTUKdE13,anastęp-niewramachprocesujegodekonstytucjonalizacji14nieznalazłasięonaosta-teczniewzapisachtraktatulizbońskiego,nietraciswojegostatusujakooficjal-negosymboluUE15.Powyższeustaleniasugerująprzytym,bywramachanalizyposzczególnychpojęciowychkonstrukcjiobecnychwprzestrzenieuropejskiegoprocesuintegracyjnego,każdorazowozwracaćuwagęnazastosowaniaprzyjętewprzestrzeniposzczególnychjęzykówunijnych.Wodniesieniu do terminubędącego zasadniczymprzedmiotemniniejszej

pracy,zarównowjęzykuangielskim,jakifrancuskim,najczęściejużywanajest

10 J.Łuczak,Polityka językowa Unii Europejskiej,WDiNPUW,Warszawa2010,s.110in.11 (Ang.:)motto;(niem.:)der Leitspruch;(fr.:)la devise.12 NaoficjalnejstronieinternetowejUEznajdujesięzestawienieunijnejdewizywewszyst-

kich językach oficjalnych UE (http://europa.eu/about-eu/basic-information/symbols/motto/in-dex_pl.htm[dostęp:16.02.2013]):(bułg.:)Единство в многообразието;(czeski:)Jednotná v roz-manitosti; (duń.:)Forenet i mangfoldighed; (niderl.:) In verscheidenheid verenigd; (ang.:)United in diversity;(estoń.:)Ühinenud mitmekesisuses;(fiński:)Moninaisuudessaan yhtenäinen;(fr.:)Unie dans la diversité;(niem.:)In Vielfalt geeint;(gr.:)Ενωμένοι στην πολυμορjία;(węgierski:)Egység a sokféleségben;(irlandzki:)Aontaithe san éagsúlacht;(wł.:)Uniti nella diversità;(łotewski:)Vieno-ti daudzveidībā; (litewski:)Suvienijusi įvairovę; (malt.:)Magħquda fid-diversità; (pl.:)Zjednocze-ni w  różnorodności; (port.:)Unidade na diversidade; (rumuński:)Unitate în diversitate; (słowac-ki:)Zjednotení v rozmanitosti;(słoweński:)Združeni v različnosti;(hiszp.:)Unida en la diversidad;(szwedzki:)Förenade i mångfalden.

13 MimożedewizaUniiEuropejskiejjestnajmłodszymsymbolemUE,jejkrótkahistorianiejestwolnaodmodyfikacji. JeszczewpierwszejdekadzieXXIwiekumottoewoluowałoodJed-ność w różnicy(ang.:Unity in difference)doZjednoczeni w różnorodności(ang.:United in diversity),a w przestrzenijęzykapolskiegohasłoZjednoczeni w różnorodnościwTraktacieUstanawiającymKonstytucjędlaEuropy(TUKdE)wartykuleI-8odnajdziemywbrzmieniuZjednoczona w różno-rodności.

14 J.Barcz,Unia Europejska na rozstajach. Traktat z Lizbony. Dynamika i główne kierunki refor-my ustrojowej,EuroPrawo,Warszawa2010,s.96.

15 Szerzejnatematsymboliobecnychwramacheuropejskiegoprocesuintegracyjnegopatrz:K.Kowalski,Europa: mity, modele, symbole,MiędzynarodoweCentrumKultury,Kraków2002,s. 99in.

W s t ę p 13formaprzymiotnikowa,któraodpowiadałabypolskiejnazwie„deficytdemokra-tyczny”(ang.:democratic deficit;fr.:déficit démocratique)16,natomiastwjęzykuniemieckimobecnajestzarównoformaprzymiotnikowa(niem.:das demokra-tische Defizit)17jakirzeczownikowa(niem.:das Demokratiedefizit)18,przyczymtowłaśnietadrugajestużywanaczęściej19.Wniniejszejpracyprzyjętazostałaformapreferowanawprzestrzeniangielskiejkulturyjęzykowej,comacharakterporządkujący,anieoznaczaprzekonaniaowyłącznościtakiegorozwiązania20. Argumentem,któryprzyczyniłsiędotakiegoodniesieniasiędopowyższegody-lematu,byłprzytymfakt,żeokreślenie„deficytdemokratyczny”porazpierw-szywkontekścieintegracjieuropejskiejzostałoużytewjęzykuangielskimwła-śniewformieprzymiotnikowej21.

16 Niejesttoprzytymzasadabezwyjątkowa,czegoprzykłademjestangielskaformademo-cracy deficitużytaprzezAntjeWienerwjejartykulez1997roku:A.Wiener,Constitution-making and Citizenship Practice – Bridging the Democracy Gap in the EU?,„JournalofCommonMarketStudies”,1997,Vol.35,No.4,s.596.

17 Przykładowo:K.Holzinger,Institutionen und Entscheidungsprozesse der EU,(w:)K.Hol-zinger,C.Knill,D.Peters,B.Rittberger,F.Schimmelfennig,W.Wagner,Die Europäische Union: Theorien und Analysenkonzepte,SchöninghUTB,Paderborn2005,s.89–104.

18 Przykładowo:W.Veil,Volkssouveränität und Völkersouveränität in der EU. Mit direkter De-mokratie gegen das Demokratiedefizit?,Nomos,BadenBaden2007;W.Kluth,Die demokratische Legitimation der Europäischen Union. Eine Analyse der These vom Demokratiedefizit der Europä-ischen Union aus gemeineuropäischer Verfassungsperspektive,Duncker&Humblot,Berlin1995.

19 WsłownikuterminologiiunijnejzamieszczonymnaoficjalnejstronieUEpojęciebędąceprzedmiotemniniejszychrozważańznaleźćmożnatylkowprzypadkujedenastujęzykówoficjal-nychUE.Formęrzeczownikowąprzyjmujeprzytymtylkowersjaniemieckojęzyczna,aformęprzy-miotnikowąpozostałedziesięćjęzyków,naktóreskładająsięangielski,duński,fiński,francuski,grecki,hiszpański,niderlandzki,portugalski, szwedzkiorazwłoski (http://europa.eu/legislation_summaries/glossary/[dostęp:16.02.2013]).

20 Argumentem przemawiającym za dopuszczeniem obu form językowychmoże być tekstK.A.Wojtaszczyka zamieszczony w publikacji pod jego współredakcją: K.A.Wojtaszczyk,Czy w  Unii Europejskiej istnieje demokratyczny deficyt?, (w:)Deficyt demokracji w Unii Europejskiej,(red.)K.A.Wojtaszczyk,J.Szymańska,OficynaWydawniczaASPRA-JR,Warszawa2012,s.9–20,czyteżartykułT.G.Grosse,Deficyt demokratyczny w UE i metody jego przezwyciężania,(w:)Deficyt demokracji w Unii Europejskiej a europejskie grupy interesów,(red.)U.Kurczewska,WUW,Warsza-wa2008,s.75–96.

21 Słowo«deficyt»oznaczaniedostatecznąilośćczegoś,brakdostatecznejilości,mankament,niepełność.Formarzeczownikowa(«deficytdemokracji»),którajestpreferowanawniemieckoję-zycznejliteraturzeprzedmiotu,jaki–jaksięwydaje–znajdujeczęściejzastosowanietakżew ob-szarze językapolskiego, zdaje sięnieść sugestięookreślonejpewnościw stosunkudo tego, codokładniekryje się zapojęciem«demokracja».Natomiastnapodstawie intuicji semantycznychmożnapodnosićhipotezę,żeprzyjęcieformyprzymiotnikowej(«deficytdemokratyczny»),używa-nejwjęzykuangielskim,francuskim,hiszpańskim,włoskim,portugalskimiwiększościpozostałychjęzykówoficjalnychUniiEuropejskiejpośredniopostulujedopuszczeniewiększegomarginesuin-terpretacyjnego,codoistotysamegoterminu«demokracja».Zkoleiopcjarzeczownikowazdajesię sugerować zastosowanie cudzysłowuwodniesieniudo takujętego terminu.Por.T.Biernat,

W s t ę p14Wstosunkudogenezy tegozjawiska,należynatomiastodnotowaćprzynaj-

mniejtrzypunktyodniesienianaosiczasu,którezajmująważnemiejscew ana-lizachtejproblematyki.Wporządkuodwróconejchronologii,popierwszepod-kreślićnależytumomentodrzuceniawreferendumprzezduńskiespołeczeństwotraktatu zMaastricht22. Po drugie, czas powstania omawianego pojęcia, którew odniesieniudoeuropejskiegoprocesu integracyjnegoprzypisuje się23 brytyj-skiemureprezentantowinaukpolitycznych–DavidowiMarquandowi24.Potrze-cie,niejednokrotniezakładasię,żepowyższezjawiskobyłoobecneodsamegopoczątkufunkcjonowania jużpierwszejWspólnoty,awięcEuropejskiejWspól-notyWęglaiStaliutworzonejwpierwszejpołowielatpięćdziesiątychXXwieku.Nawiązującdopierwszychdwóchwymienionychaspektównależyprzyjąć,że

zasymbolicznypoczątekdebatynatematdeficytudemokratycznegowUniiEuro-pejskiejnajczęściejuznawanyjestdzień2czerwca1992r.,wktórymduńskiespo-łeczeństwowogólnonarodowymreferendumopowiedziałosięprzeciwratyfikacjitworzącegoUnięEuropejskątraktatuzMaastricht25.Wrezultaciepodstawowąkwestiąkojarzonąz tympojęciem jest zjawisko swoistegooddalenia się społe-czeństwpaństwczłonkowskichUEodprocesuintegracyjnego26.Choćzatemsamterminukutyzostałwcześniej27,ajegozawartośćodnosisiędoznacznieszerszegospektrumproblemów,podstawędouzasadnieniapowyższejcezurywjejsymbo-licznymwymiarzeniesietezaokońcuzakładanegowcześniejtzw.permisywnego

„Deficyt demokracji” w strukturach Unii Europejskiej, (w:)Demokracja. Teoria. Idee. Instytucje,(red.)T.Biernat,A.Siwik,WydawnictwoAdamMarszałek,Toruń2001,s.31–44.

22 Wdniu2czerwca1992r.,duńskiespołeczeństwowogólnonarodowymreferendumprzyfrekwencji,którawyniosła82,9%oraz49,3%głosomopowiadającymsięzaprzyjęciemtraktatu,opowiedziałosięprzeciwratyfikacjitraktatuzMaastricht.

23 Y.Mény,De la démocratie en Europe: Old Concepts and New Challenges,„JournalofCom-monMarketStudies”,2002,Vol.41,No.1,s.1–13.

24 D.Marquand,Parliament for Europe, Cape,London1979.25 T.R.Szymczyński,On Some Consequences of the Contemporary Shape of the European Refe-

rendum,(w:)The Road Europe Travelled Along. The Evolution of the EEC/EU Institutions and Poli-cies(red.)D.Preda,D.Pasquinucci,Series:Euroclio,Vol.54,P.Lang,Bruxelles2010,s.133–150; T.R. Szymczyński,Dylematy wokół instytucji referendum europejskiego, „Rocznik Integracji Eu-ropejskiej”,INPiDUAM,Poznań,2007,Nr1,s.237–251;T.R.Szymczyński, Ireland, the Lisbon Treaty and the European Referendum,„EuropeanGovernance”,URGE,Vol.2,No.2,July2008;http://www.urge.it/eg.html#publications[dostęp:16.02.2013],s.19in.

26 S.Hix,The Political System of the European Union,PalgraveMacmillan,Basingstoke& NewYork2005,s.177;S.Hix,System polityczny Unii Europejskiej,(przeł.)A.Komasa,WydawnictwoNaukowePWN,Warszawa2010,s.219.

27 DavidMarquandużyłpowyższegookreśleniaw1979roku,aw1988rokukwestiatabyłaprzedmiotemopublikowanegoprzezParlamentEuropejskiRaportu Toussainta.Patrz:D.N.Chrys-sochoou,Demokracja Unii Europejskiej i jej deficyt,(w:)Unia Europejska. Organizacja i funkcjono-wanie,(red.)M.Cini,(przeł.)G.Dąbkowski,PWE,Warszawa2007,s.506.

W s t ę p 15konsensu (ang.:permissive consensus)28, któryPippaNorris29wnawiązaniudopracautorstwaGabrielaA.Almonda30iValdimeraO.Key’a31interpretujejakoprzyzwoleniespołeczeństwpaństwczłonkowskichWE/UEnarealizowanieinte-gracyjnegoprojektu:Idea «permisywnego konsensu» zakłada ogólne poparcie opinii publicznej, poprzez bierne przyzwolenie, które będąc szeroko rozpowszechnione, na-wet jeśli słabo ugruntowane, pozwala na przyszłe działania rządzących32.Natomiastwodniesieniudoostatniegozpodniesionychwyżejaspektówna-

leżypodkreślić trzykwestie.Popierwsze,założenieozaistnieniudeficytude-mokratycznegowrazzpowołaniemdożyciawspółczesnegoprocesuintegracyj-negowEuropieczęstoopierasięnaoptycezakładającej–bardziej lubmniejświadomie–adekwatnośćperspektywyporównawczejmiędzyefektamiprocesuintegracyjnego a standardami demokratycznego państwa33. Po drugie, jest tosytuacja,wramachktórejporównujesięrealistycznieujmowanekształtyinte-gracyjnegoprojektu z idealistycznieprzyjmowanymi założeniami, codo stan-dardów demokratycznych mających charakteryzować współczesne państwa34. Potrzeciewreszcie,wydajesię,żezasadniczewyzwaniatowarzysząceanalizo-wanemuzagadnieniupozostająwścisłymzwiązkuzpytaniamiomożliwościjed-noznacznegookreśleniawymiaru,którystanowionowejjakościeuropejskiegoprocesuintegracyjnego,aktóryprzynależydopoladefinicyjnegoterminusupra-narodowość35.

28 Samtermin«konsens»należywiązaćzdwomazasadniczymiwyzwaniamiznaczeniowymi.Po pierwsze, na gruncie języka polskiego obecne są formy:konsens,konsensus oraz consensus. Podrugie,pojęcietoczęstoużywanejestzamienniezterminem«zgoda»,albo,winnychkontek-stach,zesłowem«kompromis».Należyjednakmiećnauwadze,żekategoriakonsensutopojęcieszczególne,któreumiejscawiasięwprzestrzenimiędzypełnymporozumieniemstron,azawartymmiędzynimikompromisem.Jesttozatemtypumowyzakładającyuzgodnieniewyłączniepewnychzasadniczych kwestii dla funkcjonowania uczestników takujętegoporozumienia. Por.M.Król,Słownik demokracji,PrószyńskiiS-ka,Warszawa1999,s.35–38.

29 P.Norris,Representation and the Democratic Deficit, „EuropeanJournalofPoliticalRe-search”,1997,No.32,s.273in.

30 G.A.Almond,The American People and Foreign Policy,Praeger,NewYork1950.31 V.O.Key,Public opinion and American democracy,AlfredA.Knopf,NewYork1961.32 P.Norris,Representation and the Democratic Deficit,(w:)The Democracy Sourcebook,(red.)

R.A.Dahl,I.Shapiro,J.A.Cheibub,TheMITPress,Cambridge2003,s.512.33 Por.K.A.Wojtaszczyk,J.Szymańska,Słowo wstępne,(w:)Deficyt demokracji w Unii Euro-

pejskiej,(red.)K.A.Wojtaszczyk,J.Szymańska,OficynaWydawniczaASPRA-JR,Warszawa2012,s.7.

34 Por. T. Wallas,European standards of political systems in relation to Polish reality, (w:)Sweden and Poland from a European Perspective. Some Aspects on the Integration Process, (red.)Y. Choe,B. Hassler,S,Zyborowicz,Södertörnshögskola,Stockholm2003,s.115–132.

35 Szerzejnatentematpatrz§1.7.niniejszejpracy*.[*Uwidocznionewtymmiejscuzastosowanieformuły«§X.X.»wprzypisachdolnychzakłada

odniesienie do poszczególnych fragmentów niniejszej pracy, przy czym symbol «§» oznaczarozdział,pierwszacyfrajegonumer,adruganumerpodrozdziału.]

W s t ę p1603.ProblemybadawczeWielowymiarowośćorazdynamikazjawiskaeuropejskiegoprocesuintegracyj-nego–obecnazarównowaspekcieteoretycznymjakipraktycznym–generujewzasadzieciągłąpotrzebęuaktualnianiadotychczasowychustaleń.Należytak-żewziąćpoduwagę,żesupranarodowość36–podstawowaidea,znajdującasięupodstawswoistościprocesu integracjieuropejskiejzapoczątkowanegow  la-tachpięćdziesiątychXXwieku,możebyćzinterpretowanajakoźródłostałychwyzwańdefinicyjnych i tozarównodla teoretyków, jak ipraktyków integracjieuropejskiej37.Leżącaupodłożaspecyficznegokształtueuropejskiegoprocesuzjednoczeniowego,koncepcjasupranarodowościwpewnymsensiewdzierasięwpoprzekwieluprzyjętychiutrwalonychprzeztradycjępojęćtakichdyscyplinjaknaukipolityczne,teoriapolityki,stosunkimiędzynarodowe,czyteżprawonapoziomieteoretycznym.Stanowiteżwyzwanieocharakterzeidentyfikacyj-nymdla osób zajmujących się tak rozumianymi relacjamiw praktyce.W re-zultacie,niemożebyćinaczejzpytaniamiodemokratycznestandardywUniiEuropejskiej38.Wramachanalizyaktualnie zachodzącegoprocesu integracji europejskiej

beztrudunatrafićmożnazatemnapewienpodstawowydylemat.Niezależnieodpoziomujegouświadomieniazachodzionzarównonapoluaktywnościocha-rakterzeteoretycznym(jaknajszerzejrozumianaaktywnośćocharakterzeaka-demickim), jakrównieżnapraktycznym(jaknajszerzejrozumianaaktywność

36 Angielskie supranationality w języku polskim występuje często jako ponadnarodowość,ostatniotakżejakosupernarodowość.Odnosisięjednakwrażenie,żewłaśniesupranarodowość od-dajenajlepiejangielskiesupranationalityprzedewszystkimpozostawiającpowyższepojęcie–wła-śnietakjakczynitowersjaangielska–wolnymodjednoznacznychkonotacjizesłowem„ponad”,czyteż„super”.Możnazatemwniniejszymkontekścieszukaćzarysumetody,którasugeruje,byjakościowonowepojęciazyskiwałyjakościowonowenazwy.

37 T.R.Szymczyński,Prezydencja w Unii Europejskiej. Teoretyczne i praktyczne aspekty z per-spektywy podejścia Pierre’a Bourdieu,(w:)Priorytety prezydencji Polski w Radzie Unii Europejskiej. Analiza politologiczna,(red.)Z.Czachór,T.R.Szymczyński,WydawnictwoNaukowePWN,War-szawa2011,s.51in.

38 Jednocześnienależyzaznaczyć,żezakreślonyzestawwyzwańniejestoczywiściespowodo-wanywyłączniewprowadzeniemwżyciekoncepcjisupranarodowości,awpływnaewolucjętrady-cyjnegorozumieniatakichpojęćjakpaństwo,suwerennośćczynaródmaszereginnychczynników.Z jednej stronynależałobywśródnichwskazaćzbiór zjawisk sugerującychniezwykłądynamikęzmianobecnąwspółcześniewobszarzepraktykispołecznej,któreokreślanesączęstonadwyrazwieloznacznympojęciemglobalizacji.Zdrugiejstronyuobecniasięrównieżwzrostróżnorodnościpróbuchwyceniatychżeprzemianświatawpoluakademickim,awięcwteorii.Szerzejnatente-matprzykładowo:B.Misztal,Teoria socjologiczna a praktyka społeczna,Universitas,Kraków2000;P. Dews,Postmodernism: pathologies of modernity from Nietzsche to the post-structuralists,(w:)The Cambridge History of Twentieth-Century Political Thought, (red.)T.Ball,R.Bellamy,CambridgeUniversityPress,Cambridge2008,s.343–367;Z.Bauman,Kultura w płynnej nowoczesności,AgoraS.A.,Warszawa2011,s.91in.

W s t ę p 17o charakterzepolitycznymorazadministracyjnym).Dylematpowyższypozwalasięsprowadzićdozasadniczegopytania:wjakisposóbujmowaćwdefinicjepro-ces niejednokrotniewymykający się regułomdotychczas obowiązującej siatkipojęciowej?Innymisłowy,nawstępiedyskusjinatematprocesuintegracjieu-ropejskiejnależypodkreślićdoniosłośćwyzwania,którepoleganapróbieopi-sywaniazjawiskjakościowonowych,gdyzsamejswojejnaturyaparatjęzykowy–czyliwtymkontekściepojęciowo-definicyjny–którymdysponujemy,osadzo-nyjestwprzeszłości,azatemwobszarze,którypoddawanychaktualniepróbiedeskrypcjizjawiskniebrałpoduwagęzprostejprzyczynyichniewystępowania.W związku z powyższymnależyw tymmiejscu podkreślić trzy zasadnicze

punktywidzenia,którezdająsięodgrywaćniezwykleistotnąrolęwprzestrzenidebatypoświęconejproblematycedeficytudemokratycznegowUE.Popierw-sze,niejednokrotniesprowadzasięonadopytania,czywogólezasadnąjesttezaoistnieniutegorodzajudeficytu.Takpostawionakwestiazdajesięwzmacniaćtendencję,wktórejramachanalizyskierowanenapróbyujęciaistotytegozjawi-skaprzyjmująnajczęściejformęujęciafragmentuowejproblematyki,natomiastgdynastawionesąnaoddanieobrazuwjegowzględniecałościowymwymiarze,mogązostaćuznanezaustępującepodwzględemsiłyretoryczno-perswazyjnejprostemustwierdzeniu,żeówproblemnieistnieje39.Wrezultacie,pozostają-caprzedmiotemnajczęstszychodniesieńpodstawowaośsporuuwidaczniasięmiędzyzwolennikamitezyobrakuproblemuorazichadwersarzami.Donajbar-dziejprominentnychzwolennikówpierwszegoujęcianależąAndrewMorvcsik40 orazGiandomenicoMajone41, natomiast wśród znacznie liczniejszego gronareprezentantówpolanaukowego,którzypozostająwopozycjido tak lapidar-nieujmowanejtezynajczęściejwymienianisąRichardBellamy42,DimitrisN.Chryssochoou43,orazAndreasFøllesdaliSimonHix44.Drugiczęstospotykanyrodzajoptyki,którytakżewiążesięzeskłonnością

dorozpatrywaniategozjawiskawujęciudychotomicznym,umiejscawiabiegu-ny sporupomiędzy zwolennikami tezy, byUE rozpatrywaćniezmiennie jakowyłącznie organizacjęmiędzynarodową, oraz promotorami stanowiska ujmu-

39 Natematroliimiejscaperswazjiwpolunaukiopolitycepatrz:J.Farr,The new science of politics,(w:)The Cambridge History of Twentieth-Century Political Thought,(red.)T.Ball,R.Bel-lamy,CambridgeUniversityPress,Cambridge2008,s.443in.

40 A.Moravcsik,In Defence of the ‘Democratic Deficit’: Reassessing Legitimacy in the European Union,„JournalofCommonMarketStudies”,2002,Vol.40,No.4,s.603–624.

41 G.Majone,Europe’s ‘Democratic Deficit’: the Question of Standards,„EuropeanLawJour-nal”,1998,Vol.4,No.1,s.5–28.

42 R.Bellamy,Still in Deficit: Rights, Regulation, and Democracy in the EU,„EuropeanLawJournal”,2006,Vol.12,No.6,s.725–742.

43 D.N.Chryssochoou,Demokracja...,s.505–527.44 A.Føllesdal,S.Hix,Why There is a Democratic Deficit in the EU: A Response to Majone and

Moravcsik,„JournalofCommonMarketStudies”,2006,Vol.44,No.3,s.533–562.

W s t ę p18jącegoUnięEuropejskąjakobytstającysiępaństwemocharakterystycefede-racyjnej45.Pierwszagrupanaświetlajednoznacznąprzewagęmiędzyrządowegowymiaru integracji, a swoje zasadnicze założeniaopierana formalnoprawnejinterpretacji podkreślającej status prawa unijnego jako wykrystalizowanegoz polaprawamiędzynarodowegopublicznego.Druga,swojetwierdzeniaoko-nieczności dynamicznegoujmowania istotyUniiEuropejskiej uzasadnia nor-matywnymizapisamiobecnymiwunijnychtraktatach.Jakoprominentnyprzykładtegorodzaju,przywoływanajestczęstoformuła

mówiącaozdecydowaniuWysokichUmawiającychsięStronnakontynuowanieprocesutworzenia(...)coraz ściślejszego związku między narodami Europy,którytozapisodnajdziemyzarównowpreambuledo TraktatuoUniiEuropejskiej(TUE),jakiwartykule1ust.2TUE,takżewpreambuledoTraktatuoFunk-cjonowaniuUniiEuropejskiej(TFUE)46,orazwpreambuledoKartyPrawPod-stawowychUniiEuropejskiej(KPPUE)47.TrzecieujęcieukazujewswejpracyDimitrisN.Chryssochoou48,uporząd-

kowującproblematykędeficytudemokratycznegowUEzperspektywydwóchodmiennych punktów widzenia. Z jednej strony będzie to podejście instytu-cjonalno-prawne,którezasadniczokoncentrujesięnakwestiipodziałuwładzyi reformyinstytucjonalnej.Zdrugiejstronypodejściespołeczno-psychologiczneskupiającesięnazagadnieniutożsamościeuropejskiejwrazzczęstopodnoszo-nymargumentemobrakueuropejskiegodemos.Refleksjanadtymzagadnie-niemprowadzi do przekonania o fundamentalnym znaczeniu, jakiemawza-jemneoddziaływanieobszaruprawaoraztematykitożsamościowejzarównodlapolitologicznegopodejściadoproblematykiokreślanej jakozjawiskodeficytudemokratycznegowUniiEuropejskiej,jakidlapróbinterpretacjitegorodzajuw stosunkudonawetnajbardziejogólnieujętegoprocesu integracji europej-

45 Por.:Staatswerdung Europas? Optionen für eine Europäische Union,(red.)R.Wildemann,Nomos,Baden-Baden1991.

46 Wersje skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o funkcjonowaniu Unii Eu-ropejskiej,„DziennikUrzędowyUniiEuropejskiej”,2010/C83/01,z30.03.2010.PowyższewersjeskonsolidowaneTraktatuoUniiEuropejskiej(TUE)iTraktatuofunkcjonowaniuUniiEuropej-skiej(TFUE)wrazzichprotokołamiizałącznikamiwwariancieuwzględniającymzmianywprowa-dzonetraktatemlizbońskim(TL)podpisanymwdniu13grudnia2007r.wLizbonie,którywszedłw życiednia1grudnia2009 r.Zawieraona równieżdeklaracje załączonedoAktukońcowegokonferencjimiędzyrządowej,któraprzyjęłatraktatzLizbony.

47 Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, „Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej”,2010/C83/02,z30.03.2010.KartaprawpodstawowychUniiEuropejskiej(KPPUE)zostałaogło-szonawStrasburgudnia12grudnia2007r.przezParlamentEuropejski,RadęiKomisję(Dz.U.UEC303z14.12.2007).Niniejszytekstprzejmujedostosowanebrzmieniekartyogłoszonednia7 grudnia2000r.izastępujejeoddatywejściawżycietraktatulizbońskiego(TL),czyliod1grud-nia2009r.Namocyart.6ust.1akapitpierwszyTraktatuoUniiEuropejskiej(TUE),Kartaprawpodstawowychogłoszonaw2007r.matakąsamąmocprawnąjakTraktaty.

48 D.N.Chryssochoou,Demokracja...,s.505–527.

W s t ę p 19skiej.Wtakisposóbnaświetlonezagadnieniewiążesiędodatkowozkonstatacjąowzajemnymoddziaływaniumiędzy polempraktyki politycznej, a tego typuwymiaremteoretycznym.Należywtymmiejscupodkreślić,żezarównowwypadku,gdyUEujmowana

jestwyłącznie jakoorganizacjamiędzynarodowa, jakrównieżwtedy,gdyroz-patrywana jestwperspektywiebytupolitycznegozmierzającegodouzyskaniaatrybutówpaństwowościofederacyjnychkonturach,obieteoptykipozostająpotejsamejstroniedylematu,opartegonapodniesieniukwestiizasadnościutrzy-maniasiatkipojęciowej,któraopierasięnatradycyjniedominującejdychotomii«międzynarodowe-wewnątrzpaństwowe»49.Natomiast trzeciaperspektywawskazujenaczęstoobecneoddzielenieza-

gadnieńprawno-instytucjonalnychoraztożsamościowych,cowrezultacietakżeprowadzidopraktykimarginalizującejznaczenienowej jakościeuropejskiegoprojektu integracyjnego, która w znaczący sposóbwpływa na redefinicję do-tychczasowychoglądówzarównowodniesieniudozagadnieńprawa,jakipro-blematykitożsamościowej.Wartotuzaznaczyć,żewiążącesięztymwyzwaniastosunkowołatwodostrzecwkontekściepojęcialegitymizacji,gdyzostanieonozestawionezpytaniemoistnienieeuropejskiegodemos,rozumianegow powyż-szymkontekściejakogrupaobywatelimającychpoczucie,żesączęściąbardziejlubmniej jednolitej całości. Stądnauwagę zasługuje fakt, żew ramachuję-ciaproblematykilegitymizacjinależybraćpoduwagęzarównojejformalny,jaki społecznywymiar.Pierwszyzależećbędzieprzytymodoficjalnejaprobatyzestrony demokratyczniewybranych parlamentówdla istniejącej strukturywła-dzy,natomiastdrugi–jakwskazujeJosephH.H.Weiler50–odchęcimniejszościdozaakceptowaniadecyzjiwiększościnaobszarzeookreślonychgranicach51.DolegitymizacjiwjejspołecznymujęciunawiązujeSeymourMartinLipset,

podnosząciżzakładaona:(...) zdolność systemu do wytworzenia i podtrzymywa-nia przekonania, że istniejące instytucje polityczne są dla społeczeństwa najlepsze52. Ujawniasiętuzatem,żezagadnieniebazującenaintersubiektywnympoczuciu,względnie przekonaniu określonej grupy powinno uwzględniać podejście nie

49 Z.Czachór,Zmiany i rozwój w systemie Unii Europejskiej po Traktacie z Maastricht,atla2,Wrocław2004,s.10;Z.J.Pietraś,Decydowanie polityczne,WydawnictwoNaukowePWN,Warsza-wa-Kraków2000,s.21;A.Gałganek,Czy istnieje teoria społeczna „międzynarodowości” i „wewnętrz-ności”?,„PrzeglądPolitologiczny”,2007,Nr2,s.24.

50 J.H.H.Weiler,After Maastricht: Community Legitimacy in Post-1992 Europe,(w:)Singular Europe: Economy and Polity of the European Community After 1992,(red.)W.J.Adams,UniversityofMichiganPress,AnnArbor1993.

51 T.R.Szymczyński,Problematyka zjawiska deficytu demokratycznego w Unii Europejskiej – stan obecny oraz perspektywy,(w:)Stary kontynent w nowym tysiącleciu,(red.)Z.Drozdowicz,Hu-maniora,Poznań2002,s.68–69.

52 S.M.Lipset,Homo Politicus. Społeczne podstawy polityki,(przeł.)G.Dziurdzik-Krasniew-ska,WydawnictwoNaukowePWN,Warszawa1998,s.81.

W s t ę p20tylkodoujętej tu zaLipsetemocenyw stosunkudoopartychna regulacjachprawnychinstytucjipolitycznych,alerównieżdokwestiioptykiwzględemauto-definicjicodotego,ktomiałbyskładaćsięnatakpojmowanągrupę.Nakreślonew taki sposób linie sporów implikują szereg zasadniczychwy-

zwańdlajednoznacznychustaleńwodniesieniudoeuropejskiegoprocesuin-tegracyjnegowjegocałościowymkształcie,prowadzącjednocześniedowstęp-negonaświetleniapodstawowychkontrowersjiobecnychwprzestrzenidebatygłównegonurtunatematzasadnościtezyoistnieniuzjawiskaokreślanegomia-nemdeficytudemokratycznegowUniiEuropejskiej53.

04.OkreśleniemetodybadawczejJakzostałozaznaczone,UniaEuropejskajestzeswejnaturykonstruktemnie-zwyklespecyficznym.Jakoprojektprzyjętydobrowolnieprzezsuwerennepań-stwanarodowe,stanowizarazemfunkcjonujący(...) system polityczny, który nie jest państwem54.Ztejperspektywywymagadodatkowejuwagiiprecyzjiw polujęzykowym,ponieważ jako zjawiskonieposiadająceprecedensuniemożeba-zować na konceptualizacjach wynikających z autorytetu opartego na długimtrwaniu, czyli na podkreślanej przez tak różnychmyślicieli, jak przykładowoBlaisePascal55,AlexisdeTocqueville56,MaxWeber57,PierreBourdieu58,Gio-vanniSartori59orazHans-GeorgGadamer60silezwyczaju.Zwrócenieuwaginakwestiezwiązanezpotęgąkonwencjiwomawianymkontekście,którawsposóbszczególnyujawniasięnapojęciowympoziomieprzynależnejdotegoobszaruproblematykiocharakterzejęzykowym,oznaczadodatkowoprzynajmniejdwazasadniczewyzwania.Popierwsze,postulatkonkretnejizwięzłejwypowiedzinatematintegracji

europejskiej natrafia na przeszkodęw postaci braku jednoznacznych ustaleńkonceptualnych.Wynika toz faktuwzględnienowatorskiegocharakteru tegoprzedsięwzięcia iwefekcieoznaczawymykanie się istniejącymsiatkompoję-ciowymwłaściwymzarównodlapolanaukiopolityce, jak i jejsubdyscypliny,nauki o stosunkachmiędzynarodowych. Dodatkowo, zadanie powiązania tej

53 T.R.Szymczyński,Problematyka...,s.59–73.54 S.Hix,The Political System...,s.1;S.Hix,System polityczny...,s.27.55 B.Pascal,Myśli,(przeł.)T.Żeleński(Boy),InstytutWydawniczyPax,Warszawab.d.,s.250.56 A.deTocqueville,O demokracji w Ameryce,(przeł.)M.Król,PIW,Warszawa1976,t.I–II.57 M.Weber,Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej,(przeł.)D.Lachow-

ska,WydawnictwoNaukowePWN,Warszawa2002,s.158–180.58 P.Bourdieu,Zmysł praktyczny, (przeł.)M.Falski,WydawnictwoUniwersytetuJagielloń-

skiego,Kraków2008,s.66.59 G.Sartori,Teoria...,s.259.60 H.-G.Gadamer,Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej,(przeł.)B.Baran,Wy-

dawnictwoNaukowePWN,Warszawa2007,s.390.

W s t ę p 21problematykizsięgającymwielewiekówwsteczzbioremrefleksjinatematde-mokracjitakujętegoprzedsięwzięciazcałąpewnościąnieułatwia.Podrugie,powiązanie jakościowo nowego rozumienia z niejednoznacznościami ustaleńz jednej strony, orazwagą tematu ze strony drugiej,wzmacnia tendencje doniejednokrotnieraczejperswazyjnego,niżmożliwiebezstronnegoodnoszeniasiędoanalizowanejprzestrzeni,skądnajprawdopodobniejmożnawyprowadzićpodstawoweprzyczynyutrzymującejsię–explicitelub implicite–popularnościmechanizmu konstytuującego dwubiegunowy podział na optykę euroentuzja-stycznąieurosceptyczną61.Powyższa konstatacja niesie dwa zasadnicze zadania dla rozważań zawar-

tychwniniejszejpracy.Popierwsze,chodzioprzyjęciepostulatuzakładającegozastosowaniejęzykadążącegowkierunkuneutralizacjizawartościocharakte-rzewartościującym.Podnoszącświadomośćniemożliwościpełnegoosiągnięciategocelu,zastosowanatustrategianarracyjnaopierasięzarównonawykładniWeberowskiegopostulatuwolności odwartościowaniadokonanej przezGio-vanniegoSartoriego62,jakrównieżnazałożeniumożliwieszerokiejperspektywyoglądu,co–wnawiązaniudosłówAnnyZeidler-JaniszewskiejodnoszącychsiędoteoretycznychpodstawoptykirealizowanejprzezWolfaLepeniesa–manaceluumacniać czynnikneutralizujący63. Podrugie,w relacji dowyżejwypro-wadzonegopostulatuorazdosugestiiDimitrisaN.Chryssochoou,który–po-dejmującpróbęuprządkowaniaproblematykideficytudemokratycznegow UE–podkreśla,żewpowyższejprzestrzeni:(...) dyskusja toczy się wokół nie tylko sposobów rozwiązania problemu (...), lecz także samej natury tego problemu64,jakofundamentalnewyzwanienależyuznaćprzyjęciezałożeńodnośniezasto-sowaniaokreślonejperspektywybadawczej.Ujawniasiętuprzytymprymarnakwestiaświadomegorozróżnieniamiędzykonkurencjącelóworazkonkurencjąśrodków,októrejwodmiennymkontekściemówiłjużMaxWeber65. Prowadzi onadowyzwańnaturypojęciowej,uobecniającychsięwramachdokonywanychprzezkażdegobadaczarozstrzygnięćocharakterzezasadniczym,któreokreśla-nesąjakoujęciepoczątkowe.GabrielGottfried,epistemologniemiecki,zwracauwagęnazasadniczezna-

czenie tak wyprowadzonej optyki wskazując, że:Niektóre problemy wynikają właśnie stąd, że nie zauważa się, jak trudne i błędne jest wyglądające na oczywiste

61 T.R.Szymczyński,Prezydencja...,s.71.62 G.Sartori,Teoria...,s.18;Szerzejnatentematpatrz§3.6.niniejszejpracy.63 A.Zeidler-Janiszewska,Z ducha Diderota. Krótkie wprowadzenie do lektury esejów Wolfa

Lepeniesa,(w:)W.Lepenies,Niebezpieczne powinowactwa z wyboru. Eseje na temat historii nauki,(przeł.)A.Zeidler-Janiszewska,OficynaNaukowa,Warszawa1996,s.XX.

64 D.N.Chryssochoou,Demokracja...,s.506.65 M.Weber,Gospodarka...,s.77.

W s t ę p22początkowe ujęcie66.WartozatempodnieśćrozróżnienieWebera,bywpowiąza-niuzprzytoczonymipowyżejsłowamiChryssochoou67podkreślić,żenawstęp-nymetapiebadańpoświęconycheuropejskiemuprocesowiintegracyjnemuna-leżyuznaćobecnośćkonkurencyjnychujęć zarównowodniesieniudometodjegobadania(środki),jakidorozmaitychujęćtego,cobadamy(cel).Uwagataniesiewefekciewniosek,żezajednymterminem«UniaEuropejska»znajdujesię cały szereg interpretacji.Powyższypunktwidzeniapozwala,by jużw tymmiejscuzaznaczyć,żew tensposóbprzyjęteramyujęciapoczątkowegosuge-rują,żeniezwykleobiecującąwtakzestawionymkontekściejestmetoda,którawiążeoptykęnaukpolitycznychzperspektywąhermeneutyczną68. Zarysowuje się zatem tutaj zasadniczywymiarwpisujący sięwprzestrzeń,

która w niniejszej pracy – w bezpośrednim nawiązaniu do znaczeniowej za-wartościpojęćoptykiwprowadzonejprzeztwórcęhermeneutykifilozoficznej,Hansa-GeorgaGadamera–zostałaujętajakohoryzontysporuwokółistotyzja-wiskaopatrywanegomianemdeficytudemokratycznegowUniiEuropejskiej.Chodziodostrzeżeniedalekoidącychkonsekwencji,którewynikajązprzyjęciaokreślonejperspektywymetodologicznej.Napierwszyplanwysuwasiętuposta-waautorapracybadawczejwzględemwstępnegorozróżnienia,któreBarbaraKrauz-Mozerujmujejakomodelanalityczno-empirycznyzjednejorazherme-neutyczno-humanistycznyzestronydrugiej69,abadaczebrytyjscy,DavidMarshiPaulFurlong jakostanowiskonaukowe(pozytywistyczne) ihermeneutyczne(interpretacjonistyczne)70.NatomiastJürgenHabermaswychodzącoddwubiegunowegorozróżnienia

nanaukiprzyrodnicze ihumanistycznezastępuje jepodziałem trychotomicz-nymnanaukiempiryczno-analityczne,historyczno-hermeneutyczneorazkry-tyczne71.Jednocześnieniemieckimyślicielproponujeprzekroczenietakujętychpodziałów,cowopiniiJerzegoSzackiegooznacza, iż tymsamym:(...) uchylił

66 G.Gottfried,Teoria poznania. Od Kartezjusza do Wittgensteina,(przeł.)T.Kubalica,Wy-dawnictwoWAM,Kraków2007,s.20.

67 D.N.Chryssochoou,Demokracja...,s.506.68 M.Kołodziejczak,Hermeneutyka politologiczna – modele interpretacji w nauce o polityce,

(w:)Hermeneutyka politologiczna,(red.)M.Kołodziejczak,WNPiDUAM,Poznań2009,s.13in.69 B.Krauz-Mozer,Teorie polityki. Założenia metodologiczne,WydawnictwoNaukowePWN,

Warszawa2007,s.39–51.70 D.Marsh,P.Furlong,Skóra nie sweter: ontologia i epistemologia w politologii,(w:)Teorie

i metody w naukach politycznych,(red.)D.Marsh,G.Stoker,(przeł.)J.Tegnerowicz,WydawnictwoUniwersytetuJagiellońskiego,Kraków2006,s.18.Patrztakże:J.Czaputowicz,Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja,WydawnictwoNaukowePWN,Warszawa2007,s.403.

71 J. Habermas,Zur Logik der Sozialwissenschaften, Suhrkamp, Frankfurt amMain 1982;J. Habermas,On the Logic of the Social Sciences,(przeł.)S.W.Nicholson,J.A.Stark,MITPress,Cambridge1988;J.Szacki,Historia myśli socjologicznej,WydawnictwoNaukowePWN,Warszawa2002,s.925in.

W s t ę p 23w istocie spór o to, do którego z tych rodzajów należy zaliczyć in toto tę czy inną naukę społeczną. (...) Inaczej mówiąc, Habermas (...) uznał procedury właściwe poszczególnym grupom nauk za jednakowo uprawnione pod warunkiem, że stosuje się je we właściwych granicach, nie usiłując zastąpić przez drugie, czy trzecie72. Za-razem,woparciuoswojąkoncepcjętrzechrodzajówinteresówkonstytuującychpoznanie73,Habermaszakładawielopostaciowośćujęćracjonalności,której–jaktokomentujeSzacki–(...) nie może zmonopolizować ani nauka jako taka, ani, tym bardziej, jakikolwiek jeden jej rodzaj. Każdy z tych rodzajów ogarnia inny wymiar rzeczywistości społecznej, zachowując prawomocność odnośnie do niego, ale tylko do niego. Przekraczając swoje granice z nauki zmienia się w ideologię74.Należyzatempodkreślić,żepodziałytegorodzaju,uktórychpodstawyznaj-

duje się pragnienie uporządkowania wielu różniących się od siebie podejśćobecnychw polu dociekań naukowych o charakterze humanistycznym i spo-łecznym,niosązesobąszeregwyzwań.Wśródnichwpierwszymrzędzienauwa-gę zasługuje ich określony komponent arbitralności. Przyjmowanew ramachaktywności klasyfikacyjnej wglądy każdorazowo zależą od akceptacji szereguzałożeńwstępnych,zktórychnajwyżejniewielkaczęśćnieznajdziesięniemalautomatyczniewpolupotencjalnychkontestacji.Jakoprzykładwystarczywskazaćniejednoznacznościzwiązanezzaklasyfiko-

waniemdokonańMaxaWebera.ZjednejstronyBarbaraKrauz-Mozerwpisujetego twórcę socjologii rozumiejącej w ramy modelu hermeneutyczno-huma-nistycznego75,zdrugiejstronyAntoninoPalumboiAlanScottkonstatują, iż:Zarówno nowoczesne nauki polityczne jak i socjologia polityki, przy tym niemalże tego nieświadome, ukształtowane zostały przez nie poddające się jednoznacznym ustaleniom dziedzictwo pism i problematyki wyprowadzonej przez Webera76. Z ko-leiHabermasupatrujewWeberowskimpostulaciewolności odwartościowa-nia(niem.:Wertfreiheitspostulat)77przyczynystanurzeczy,którywopiniiautoraTeorii działania komunikacyjnego78 polegana zastąpieniu racjonalnej refleksjinaukowejnatematpraktycznychustaleń,codookreślonychkształtówporząd-

72 J.Szacki,Historia...,s.925.73 J.Habermas,Interesy konstytuujące poznanie,(przeł.)L.Witkowski,„ColloquiaCommu-

nia”,1985,Nr19,s.157–169.74 J.Szacki,Historia...,s.926.75 B.Krauz-Mozer,Teorie polityki...,s.47.76 A.Palumbo,A.Scott,Weber, Durkheim and the sociology of the modern state,(w:)The Cam-

bridge History of Twentieth-Century Political Thought,(red.)T.Ball,R.Bellamy,CambridgeUniver-sityPress,Cambridge2008,s.387.

77 M.Weber,„Wolność od wartościowania” – jej sens w naukach socjologicznych i ekonomicz-nych,(w:)M.Weber,Racjonalność, władza, odczarowanie,(przeł.)M.Holona, A.Kopacki,Wy-dawnictwoPoznańskie,Poznań2011,s.193–240.

78 J.Habermas,Teoria działania komunikacyjnego, (przeł.)A.M.Kaniowski,WydawnictwoNaukowePWN,Warszawa1999,t.I,Warszawa2002,t.II.

W s t ę p24kuspołecznego,założeniamiocharakterzedecyzjiczystotechnicznych79.TegorodzajuwglądnatematoddziaływaniapismWebera,kierujesugestieprzypo-rządkowaniajegodorobkudopolanaukempiryczno-analitycznych,comożnaskontrastowaćzpodejściemreprezentowanymprzezGrażynęWoroniecką,któ-razwracauwagęnahermeneutycznywymiarWeberowskiegoujęcia,gdywjegoramachkoncepcjarozumienia(niem.:Verstehen)opartazostajenawstępnympytaniu«co?»,czyli«codziałającyrobią?»(niem.:aktuelles Verstehen),bymoż-liwebyłoprzejścienadrugipoziom,naktórympostawionezostajepytanieoto«dlaczego?»,azatem«dlaczegotorobią?»(niem.:erklärendes Verstehen)80.SamMaxWeber,określającsięjakoreprezentantnaukiempirycznejskiero-

wanejnarozumienia„sensu”podkreślał,żeowopojęcie„sensu”interpretujew kategoriachmotywówznajdującychsięupodstawpewnychkonkretnychdzia-łańczłowieka.Wopinii autoraGospodarki i społeczeństwamoże toprzy tymprzybieraćróżneformy:«Sens» oznacza tu subiektywny sens i n t e n c j o n a l n y nadawany albo a) faktycznie: α przez działającego w danym historycznym przypad-ku lub β przeciętnie, w przybliżeniu, przez działających w masie danych przypad-ków, albo też b) w pojęciowym konstrukcie – czystym typie przez działającego lub działających ujętych jako typ. Nie jest to jakiś sens obiektywnie «właściwy» czy też metafizycznie «prawdziwy». To właśnie odróżnia empiryczne nauki o działaniu (...) od nauk dogmatycznych (...), które starają się dotrzeć do właściwego, obowiązują-cego sensu swych przedmiotów81.WtymkontekścieDirkKaeslerzaznacza,iż:pojawia się tu główna przesłan-

ka wszelkich ujęć «rozumiejących», ta mianowicie, że działające osoby wiążą jakiś «sens» ze swoim działaniem i że ten «sens» przynajmniej je współokreśla82.Opartanatakichpodstawachidea„rozumienia”przyjmujezatem,jakzostałojużwspo-mniane,dwapodstawowejegorodzaje:rozumieniebezpośrednie(niem.:aktu-elles Verstehen),orazrozumieniewyjaśniające(niem.:erklärendes Verstehen)83. W ramachpierwszegoznichobecnesątrzywarianty:(1)bezpośrednierozumie-nie racjonalnegomyślenia, (2) bezpośrednie rozumienie irracjonalnych afek-tów,oraz(3)bezpośrednierozumienieracjonalnychdziałań.Natomiastrodzajrozumieniawyjaśniającego,ujmowanyprzezKaeslerajakorozumieniemotywa-cji:(...) docieka symbolicznej jakości obserwowanego działania84,codziękiumiej-

79 Z.Krasnodębski,Historia i krytyka. O teorii krytycznej Jürgena Habermasa,(w:)J.Haber-mas,Teoria i praktyka,(przeł.)M.Łukasiewicz,Z.Krasnodębski,PIW,Warszawa1983,s.541–542.

80 G.Woroniecka,Hermeneutyka,(w:)Encyklopedia Socjologii,OficynaNaukowa,Warszawa2005,Suplement,s.80.

81 M.Weber,Gospodarka...,s.6.82 D.Kaesler,Weber. Życie i dzieło,(przeł.)S.Lisiecka,OficynaNaukowa,Warszawa2010,

s. 234.83 M.Weber,Gospodarka...,s.8.84 D.Kaesler,Weber...,s.234–235.

W s t ę p 25scowieniu takiejaktywnościwokreślonymkontekście:(...) zyskuje zrozumiałą dla nas strukturę sensu (racjonalne rozumienie motywacji)85.Zatemjużnatymetapierozważańmożnazaznaczyć,żeaktywnośćbadawczaohermeneutycznejcharakterystycebędziewdużymstopniukoncentrowałauwagęnaźródłachznaj-dującychsięupodłożaprzyjmowanychsensów,azatemnamożliwychodczyty-waniachokreślonychkontekstówstanowiącychnierazutajonąpodstawęsądówjawnych,szczególniegdyodnosząsięonedotreściocharakterzesymbolicznym.Innąilustracjąomawianejtuproblematykimożebyćwieloznacznośćrozu-

mienianiektórychformprzymiotnikowych,któremająwzałożeniupodwyższyćpoziom precyzji przyjmowanych podejść. Uwagę przykuwa tu różnorodnośćujęć kryjących się za tego rodzaju określeniami. Przykładowo,w odniesieniudoprzymiotnika«analityczne»DavidMilleriRichardDaggernawstępieswo-jejpracypoświęconejwspółczesnejanalitycznejteoriipolitycznej86podkreślająproblematycznośćtakprzyjętejetykiety.Następniewyprowadzająpięćzasadni-czychzałożeń,którewichopiniikonstytuujątakujętąoptykę.Popierwsze,takrozumianaanalitycznateoriapolitycznapowinnabyćoddzie-

lonaodzagadnieńnaturymetafizycznejwrodzajupytańosensżycia, istnienieBoga,tudzieżmiejsceczłowiekawewszechświecie,cowiążesięzezgodąnajejz założeniazsekularyzowanykształt.Podrugie,powinnadążyćdojednoznaczne-goujmowaniaużywanychpojęć,czego–zdaniemprzytaczanychautorów–pro-minentnymprzykłademmożebyćnapisanaw1969rokupracaIsaiahBerlinapt.:Dwie koncepcje wolności87.Powinnarównieżstosowaćmożliwieprzejrzystyjęzyk,doczegozkoleinawoływałjużw1690rokuJohnLocke88.Potrzecie,jejcelnależyujmowaćjakonormatywny,czylizmierzającydowyprowadzeniapodstawowychzałożeń,którewinnyleżećupodstawdziałańonaturzepublicznejiztegopunktuwidzeniapowinnadiametralnieróżnićsięodpodejśćreprezentującychokreśloneinteresypartykularne.Poczwarte,propozycjetegorodzajukażdorazowomusząświadomieodnieśćsiędokwestiipluralizmuwartości–takichjakwolność,spra-wiedliwość,demokracja,dobrobytekonomiczny i inne–cooznaczamożliwośćprzyjęcia tezy wyartykułowanej przez Berlina o  nierozwiązywalnym konflikciemiędzynimi89,czyteżzałożeniaodominującejpozycji jednejznich,cowuję-

85 M.Weber,Gospodarka...,s.8.86 D.Miller,R.Dagger,Utilitarianism and beyond: contemporary analytical political theory,

(w:)The Cambridge History of Twentieth-Century Political Thought,(red.)T.Ball,R.Bellamy,Cam-bridgeUniversityPress,Cambridge2008,s.387–449.

87 I.Berlin,Dwie koncepcje wolności,(w:)Cztery eseje o wolności,(przeł.)D.Grinberg,D. La-chowska,J.Łoziński,WydawnictwoZyskiS-ka,Poznań2000,s.183–240.

88 J.Locke,Dwa traktaty o rządzie,(przeł.)Z.Rau,PWN,Warszawa1992.89 I.Berlin,Does Political Theory Still Exist?,(w:)Philosophy, Politics and Society,(red.)P. La-

slett,W.G.Runciman,Blackwell,Oxford1962,s.1–33.

W s t ę p26ciuJohnaRawlsa90prowadzidopodkreśleniarolisprawiedliwości91,a u Rober-taNozicka92,takjakuRonaldaDworkina93,indywidualnychprawjednostek.Popiąte,Miller iDagger94 sugerują,żeanalitycznateoriapolitycznamusimieścićsięw  tym,conależyująć jakowszerokimznaczeniu liberalne.Oznacza to, żeprzedmiotemjejrozważańpozostająspołeczeństwawolnychirównychobywate-li,którzyróżniącsięmiędzysobą,codoposzczególnychrozwiązań,akceptowaćbędązasadniczemechanizmysłużąceporządkowaniusferypublicznejwkontek-ścieuznającymistnienietegotypuodmienności95.Dlaporównania,PhilipPettitukazujetrzyzasadniczezałożeniaznajdujące

sięupodstawytego,cookreślaonmianemfilozofiianalitycznejwjejpolitycz-nejodmianie.Jakopierwszeautorówwskazuje,iżzwolennicytegotypuujęciazakładająistnienierzeczywistości,którajestniezależnaodludzkiegopoznania,aktórejczęśćstanowiąludzie.Jakodrugie,żewłaściwymsposobembadaniatejrzeczywistościjestoparciesięnarozumieimetodzie.Jakotrzecie,podniesionezostaje iż:podczas takiego badania powinniśmy zawiesić sądy przyjmowane na mocy tradycji – zwłaszcza tradycyjne wartościowania – i pozwolić, by fakty przema-wiały same za siebie96.NatomiastGiovanniSartoriwswojejTeorii demokracjipodkreśla:Interesuje

mnie raczej m o ż l i w a d o z a s t o s o w a n i a teoria demokracji, oraz to, jak się ona odnosi, i jak przechodzi, do praktyki. (...) Przede wszystkim moje teorety-zowanie jest zarówno normatywne jak i opisowe. (...) Co więcej, ponieważ praca ta jest reakcją na czas lub stan zamętu w demokracji, jest mocno dyskursywna i w bardzo dużym stopniu odwołuje się do analizy pojęciowej97.Następnie,włoskireprezentantnaukpolitycznych,odnoszącsiędotypologii,którejautoramisąCharlesF. CnuddeorazDeaneE.Neubauer98,aktórarozróżnianormatywne,analityczneiempirycznerodzajeteoriidemokracji,dodaje:Moje teoretyzowanie

90 J.Rawls,Teoria sprawiedliwości,(przeł.)M.Panufnik,J.Pasek,A.Romaniuk,Wydawnic-twoNaukowePWN,Warszawa1995.

91 J.Sobczak,Klasyczna koncepcja sprawiedliwości Johna Rawlsa,(w:)Europa w poszukiwa-niu tożsamości. Między filozofią, prawem a polityką,(red.)W.Sobczak,CEGUAM,Gnieznob.d.,s. 60–91.

92 R.Nozick,Anarchy, State and Utopia,Blackwell,Oxford1988.93 R.Dworkin,Taking Rights Seriously,Duckworth,London1977.94 D.Miller,R.Dagger,Utilitarianism...,s.449.95 Szerzej:Z.Rau,Liberalizm. Zarys myśli politycznej XIX i XX wieku,Aletheia,Warszawa

2000.96 P.Pettit,Filozofia analityczna, (w:)Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, (red.)

R.E.Goodin,P.Pettit,(przeł.)C.Cieśliński,M.Poręba,KsiążkaiWiedza,Warszawa1998,s.21in.97 G.Sartori,Teoria...,s.34.98 Empirical Democratic Theory, (red.) C.F. Cnudde, D.E. Neubauer, Markham, Chicago

1969.

W s t ę p 27być może da się sklasyfikować w dużej części jako analityczne w przyjętym przez nich sensie tego terminu, tzn. jako analiza pojęciowa99.Już wstępne zestawienie ujęć zaprezentowanych przezMillera i Daggera

z jednejstronyiPettitazdrugiejprowadzidopytańowłaściwemiejsceorazro-zumienietego,cokryjesięzapojęciem«normatywne».Wpierwszymzprzyto-czonychtuprzypadkówmożnamówićoniezwykleistotnejroli,jakątegorodza-juoptykamadospełnieniawpoluwspółczesnejanalitycznejteoriipolitycznej,gdziebędzierozumianajakoobszarrefleksjinadwartościami,azatemznacze-niowo pozostawać będzie blisko określenia «aksjologiczne», «deontologicz-ne» tudzież«preskryptywne».Drugiepodejście sugeruje raczejpozostawaniew polu«deskrypcji»iwrezultacieokreślenie«normatywne»,jeślibyłobyw ogó-leobecne,należałobyinterpretowaćjako«prawne»100.Zkoleiopartenakla-syfikacji,którąproponująCnuddeiNeubauer,podejścieSartoriegonaświetlapowiązanieujęciaanalitycznegozaktywnościąkierującąsięnaznaczeniepojęć.Wartowtymmiejscuzaznaczyć,iżwrazzewzrostemzainteresowaniaproble-

matykądemokracjiwjejlegitymizacyjnymwymiarzewbadaniachpoświęconychintegracji europejskiej następuje zjawisko, które Andreas Wimmel101 określamianem„zwrotunormatywnego”(ang.:normative turn),conależybezpośredniowiązać z rezultatamiwspółpracyRichardaBellamy’ego iDarioCastiglione102. JakpodkreślaWimmel103,utorowałotodrogędobadańnadUE,którewłącza-jąw  swoje ramy zastosowanie klasycznych pojęć, koncepcji oraz argumentacjiobecnychwprzestrzenifilozofiipraktycznejwkontekścieuzasadnianiarozwiązańfunkcjonującychwobszarzewielopoziomowegosystemupolitycznegoUniiEu-ropejskiej,cooznaczałobyjednocześnieprzekroczeniedotychczasowychzałożeńoograniczeniutegotypubadańdotestowaniahipotezw ujęciuempirycznym104.Podsumowującpowyższywąteknależypodkreślić, żewiele z tego rodzaju

próbkategoryzacjinietylkobędziepozostawaćwbrakuspójnościzalternatyw-

99 G.Sartori,Teoria...,s.36.100 Z.Czachór,Zmiany i rozwój...,s.9.101 A.Wimmel, Theorizing the Democratic Legitimacy of European Governance: a Labyrinth

with No Exit?,„EuropeanIntegration”,2009,Vol.31,No.2,s.181–199;A.Wimmel,Die demo-kratische Legitimitaet europaeischen Regierens: ein Labyrinth ohne Ausgang?,„integration”,2008,No. 1,s.48–64.

102 R.Bellamy,D.Castiglione,Building the Union: The Nature of Sovereignty in the Political Architecture of Europe,„LawandPhilosophy”,1997,Vol.16,No.4,s.421–445;R.Bellamy,D.Cas-tiglione,Legitimizing the Euro-polity and its regime. The normative turn in EU studies,„EuropeanJournalofPoliticalTheory”,2003,Vol.2,No.1,s.7–34.Patrztakże:R.Bellamy,C.Attucci,Nor-mative Theory and the EU: Between contract and the Community,(w:)European Integration Theory,(red.)A.Wiener,T.Diez,OxfordUniversityPress,Oxford2009,s.198.

103 A.Wimmel,Theorizing...,s.181–182.104 Patrztakże:H.Friese,P.Wagner,The nascent political philosophy of the European Union,

„JournalofPoliticalPhilosophy”,2002,Vol.10,No.3,s.342–364.

W s t ę p28nymiprojektami tego typu.Zarazem jednakbędąoneczęstownosićaspektyjakościowo istotne, cowynikawłaśnie z odmiennego punktuwidzenia, któryzostajeprzyjętynawstępnymetapiepracynadtegorodzajuaktywnościąocha-rakterzeporządkującym.Niemawięcmowyouzyskaniurezultatówopoziomieprecyzji,który jestosiągalnyw laboratoriach służących reprezentantomnaukścisłych105. Wystarczy wskazać tu na znajdujące się pod powierzchnią pojęćwieloznaczności, któremogąwynikać z odmiennych tradycji obecnychwpo-szczególnychkulturachakademickich.Możetoprzytymodnosićsięzarównodoróżnicwynikającychzpodziałównajęzykoweobszarykulturowe106,jakteżkonkurencyjneoptykiobecnewewnątrzposzczególnychpaństw107,aletakżeto-warzysząceaktywnościnaukowejwewnętrzneaporieposzczególnychuczonychniepozostajątubezkonsekwencji108. Zarysowanew tymmiejscuuwagi sugerują,bywkontekściewyprowadzo-

nych tupytańbadawczychoraz–pozostających znimiw ścisłympowiązaniu– celów niniejszej pracy, zastosować w jej ramach metodę hermeneutycznąHansa-GeorgaGadamera109.DecyzjętędodatkowouzasadniareprezentowanaprzezautoraPrawdy i metodykoncepcjatraktowaniarelacjimiędzyposzczegól-nymitradycjamimyślowymi,aichinterpretatoramiwkategoriachwokreślony

105 M.Kołodziejczak,Hermeneutyka w nauce o polityce – formy obecności,„PrzeglądPolitolo-giczny”,2009,Nr2,s.7–16.

106 Przykładowo:W.Lepenies,Trzy kultury,(przeł.)K.Krzemieniowa,WydawnictwoPoznań-skie,Poznań1997;R.Koselleck,Trzy światy obywatelskie? Wprowadzenie do porównawczej semantyki społeczeństwa obywatelskiego w Niemczech, Anglii i Francji – zarys dziejów teorii,(w:)Europa i społe-czeństwo obywatelskie. Rozmowy w Castel Gandolfo,(red.)K.Michalski,(przeł.)B.Janicka,D. La-chowska,M.Łukasiewicz,A.Pawelec,W.Pięciak,W.Witalisz,Znak,Kraków1994,s.112–122.

107 Przykładowo:H.Agné,Democracy Reconsidered. The Prospects of its Theory and Practice during Internationalisation – Britain, France, Sweden and the EU,StockholmUniversity,Stockholm2004.

108 Chodziwpowyższymkontekścieopostulatuwzględnianiazjawiskaewoluowaniapostawbadawczychposzczególnych autorów.Przykładowo,DavidEaston (ur. 1917)uznawany jest za-równozatwórcęogłoszonegow1953rokuwformieksiążkimanifestubehawioralistycznegow na-ukachpolitycznych,by szesnaście latpóźniej–poobjęciu stanowiskaprzewodniczącegoAPSA(ang.:American Political Science Association)–ogłosićrewolucjęwstosunkudotakrozumianejoptyki i przejść do nawoływania o post-pozytywistyczne metody w ramach sugerowanej przezniegorewolucjipost-behawioralistycznej(ang.: revolution of post-behaviouralism).Szerzejpatrz:D. Easton,The Political System: An Inquiry into the State of Political Science,Knopf,NewYork1953;D.Easton,The New Revolution in Political Science,„AmericanPoliticalScienceReview”,1969,No.63,s.1051–1061;R.A.Dahl,Who Governs? Democracy and Power in an American City,YaleUniversityPress,NewHaven1961;G.A.Almond,A Discipline Divided. Schools and Sects in Political Science,Sage,NewburyPark1990;J.Farr,The new science...,s.443–445.

109 SzerzejnatematzasadnościzastosowaniaujęciaHansa-GeorgaGadamerawzałożonymw niniejszejpracypolubadawczym,wrazzeszczególnymuwzględnieniemadekwatnościzastoso-waniaperspektywyhermeneutycznejwceludookreśleniakluczowegodlazawartychwniejrozwa-żańznaczeniapojęcia«supranarodowość»patrz§1.5,§1.6oraz§1.7niniejszejpracy.

W s t ę p 29sposóbujętegodialogu,cowrezultacie–jakpodnosiPawełDybel–pozwalanaukazywanie:(...) tradycyjnych zagadnień (...) w całkiem nowym świetle poprzez włączanie ich w horyzont obcych im pierwotnie pytań110.W tym sensie uzasadnione zostaje podejście zakładające próbęwyprowa-

dzeniazestawukluczowychpytańwygenerowanychwstosunkudojakościowowzględnienowego zjawiskaeuropejskiegoprocesu integracyjnegow jegode-mokratycznymwymiarzewoparciuoobszar interpretacyjny, jakikonstytuujehermeneutycznedziedzictwomyśliHansa-GeorgaGadamera.Założonewniniejszejpracyzadanieanalizydziejówrozumieniapojęcia«de-

mokracja»,orazzestawieniapodejśćinterpretacyjnychwzględemdookreśleniazawartościterminu«UniaEuropejska»,tudzież«europejskiprocesintegracyj-ny»–comanaceluuzyskanieobrazukonstytuującegosięwoparciuonaświe-tleniewzajemnychpowiązańtychdwóchobszarówproblemowych–wzmacniaperspektywęsugerującą,byzastosowaćhermeneutykęfilozoficznąGadamera.Powyższy pogląd opiera się na przekonaniu, że tawypełnia potrzebę zapew-nienia pewnego stabilnego punktu wyjścia dla tak ujętej problematyki tegoprzedsięwzięcia badawczego. Nie bez znaczenia pozostaje w tym kontekścietakże sugerowana przez samego Gadamera zachęta do podejmowania próbzastosowaniajegohermeneutykifilozoficznejpozagranicamisamejfilozofii111,jakrównieżfakt,żemetodahermeneutycznazzasadynierościsobieprawadowyłącznościswojegoujęcia,coprowadzidootwarciamożliwościzastosowaniaalternatywnychpodejśćnadalszymetapieanalizy112.

05.PytaniabadawczeorazcelepracyAnalizy dotyczące deficytu demokratycznego w Unii Europejskiej, oraz ściślez nimpowiązanegodeficytulegitymizacjiobecnewprzestrzenigłównegonurtu113 –wopiniiAndreasaWimmela114–koncentrująsięnapytaniachoto,dojakiegostopnia,jeśliwogóle,decyzjeocharakterzepolitycznymiprawnym,którepodej-mowanesąwramachinstytucjiunijnychstanowiąprzedmiotodnoszącysiędoza-gadnieńobecnychwprzestrzenidemokracjiilegitymizacji?Zewzględunajakie-

110 P.Dybel,Granice rozumienia i interpretacji. O hermeneutyce Hansa-Georga Gadamera,Uni-versitas,Kraków2004,s.17.

111 M.Bryl,Historia sztuki wobec hermeneutyki H.-G. Gadamera,(w:) Dziedzictwo Gadamera,(red.)A.Przyłębski,Humaniora,Poznań2004,s.151.

112 J.Stelmach,B.Brożek,Metody prawnicze,WoltersKluwerPolska,Kraków2006,s.258.113 Patrzprzykładowo:B.Kohler-Koch,B.Rittberger,Debating the democratic legitimacy of the

European Union,MD:Rowman&Littlefield,Lanham2007;A.Føllesdal,Survey Article: The Le-gitimacy deficits of the European Union, „JournalofPoliticalPhilosophy”,2006,Vol.14,No.4,s. 441–468;A.Moravcsik,In Defence...,s.603–624;A.Føllesdal,S.Hix,Why There is...,s.533–562.

114 A.Wimmel, Theorizing...,s.181–182.

W s t ę p30gorodzajucechypowyższedeficytymiałybybyćrozpoznawalne?Jakieprzyczynyznajdująsięuichpodłoża?Jakrównież,jakiegorodzajuśrodkipolityczneczyteżspołecznemogłybyprzyczynićsiędoichredukcji,względniewyeliminowania?Jakteż,czytegorodzajuśrodkibyłybymożliwedozastosowania?NastępnieWimmel,któregotekstmanacelusyntezęorazuporządkowanietak

ujętejproblematyki,wyprowadzadwapytania, zktórychpierwszeocharakterzeradykalniepodstawowymbrzmi:Jakiegorodzajuprzyczynynależałobyuznawaćzauzasadniającewładzępolityczną,którarozumianajesttujakomożliwośćpodejmo-waniewiążącychdecyzji?Pytaniedrugieodnosisięnatomiastdoesencjiproble-matykilegitymizacjiwładzydemokratycznejwjejunijnymwymiarze.Potym,jakUEwprowadziłaporządeksupranarodowy,któryrządzi–czyli,którypodejmujeiimplementujeprawniewiążącedecyzjeowadzeorazzakresiezarezerwowanymdotądwyłączniedlasuwerennychpaństw–powstajepytanieoto,którezzałożeńklasycznychkoncepcji legitymacjiwładzyzachowujązasadnośćwodniesieniudopoziomuwładzyznajdującejsiępozaobszaremrządówpaństwnarodowych?115

Odnoszącsiędotakzarysowanejprzestrzeniproblemowejnależypodkreślić,iżpowstanieUniiEuropejskiej,wrazzwejściemwżycietraktatuzMaastrichtz dniem1listopada1993rokuoznaczałoprzejściedokolejnegoetapuintegracjieuropejskiej,autworzonawówczaskonstrukcjaUEdobitnieusankcjonowałaswójwymiarpolityczny.Zakładającwzwiązkuzpowyższym,żeprzyporządko-wywanietejcharakteryzującejsięnowąjakościąformułyzarównopodkategoriętylko iwyłącznie organizacjimiędzynarodowej z jednej strony, jak też próbypodobnieperswazyjnegowswejistocieokreślaniaUEwkategoriachbytusta-jącegosiępaństwemfederalnymzestronydrugiejniepowinnybyćuznanezazadowalające,należywyprowadzićnastępującepytania:1) Jakie sąpodstawoweprzyczynyniejednokrotniediametralnieodmiennychstanowisk,któresąobecnewprzestrzeninaukowejrefleksjinatematzjawi-skaokreślanegojakodeficytdemokratycznywUniiEuropejskiej?

2) DojakiegostopnianowajakośćporządkucharakteryzującegoUnięEuro-pejskądeterminujewysokipoziomzróżnicowaniawobszarzeujęćocharak-terzenaukowymwodniesieniudo interpretacji zjawiskaokreślanego jakodeficytdemokratycznywUE?

3) Jakajest istotaprzeszkódpojawiającychsięwtrakciepróbkonstruowaniawzględnie całościowego obrazu poszczególnych wglądów konstytuującychprzestrzeńokreślanąjakodeficytdemokratycznywUE?

4) Jakiegorodzajuoptykabadawczazapewniłabymożliwośćpowiązaniareali-zacjipostulatuwolnościodwartościowaniaorazpogłębionegoodniesieniasiędotakokreślonejproblematyki?

115 Ibidem,s.185.

W s t ę p 31Jednocześnie, w odniesieniu do założonych w niniejszej pracy celów, na

uwagę zasługują słowaBarbaryKrauz-Mozer, któranawiązującdo rozważańKazimierzaAjdukiewicza116uznaje,że:Rozumienie celu, ku któremu się zmie-rza w prowadzonych badaniach, pozwala odnieść się wartościująco do metody, za pomocą której usiłuje się go osiągnąć. Jest ona tym bardziej racjonalna, im sku-teczniej prowadziłaby do celu117.JerzyKmitawstosunkudopowyższychrozwa-żańAjdukiewiczapodkreślaichpionierskiwymiarwobszarzeokreślonymjakodecyzyjnakoncepcjaracjonalności118,cozkoleisygnalizujewielowymiarowośćsamejideiracjonalnościorazwkonsekwencjiróżnorodnemożliwościjejpowią-zańzdziałaniamisłużącymiuzasadnianiu119.Ztegopunktuwidzeniapodkreślićnależytreśćartykułupoświęconegopro-

blematyceniewystarczającegopoziomulegitymacjieuropejskiegoprocesuinte-gracyjnego,któregoautorzy–ErikO.ErikseniJohnErikFossum120wskazu-jąnaodmienneodczytaniainterpretacyjnepojęciaracjonalnościwtakujętymkontekście.Proponująctrzymożliwedrogirozwiązaniaomawianegozagadnie-nia,cytowanibadaczepodnosząjegopowiązaniezokreślonymiinterpretacjamiistotyUE,orazzwynikającymistądróżnorodnymiwariantamiracjonalności.Pierwszywariantuzyskawefekciewymiar instrumentalny, gdyprzyjęte zo-

stanie założenie, że Unia Europejska stanowi funkcjonalną całość, która jestskierowana na rozwiązywanie problemów (ang.:problem-solving entity).Drugi,wymiarkontekstualny,gdyUEujętazostanie jakowspólnotaopartanawarto-ściach (ang.:value-based community).Trzeciwariant racjonalności, któryErik-seniFossumokreślająjakokomunikacyjnyuobecnisięwrezultacieuznaniaUEjakouniiopartejnaprawie (ang.: right-based union).Wkonsekwencjiukazujesię,żeu źródłaodmiennychinterpretacjiracjonalności–orazbezpośrednioz tymzwiązanychróżnicwodniesieniudorozumienialegitymizacji,któraprzyjmowaćbędziekolejnoformęefektywności,tudzieżsamorozumieniasięwspólnoty,albonormopartychnazasadziesprawiedliwości121–znajdujesiędokonaniewyboru,codookreślonejinterpretacjiwzględemtego,couznanezostaniezaistotęUE.

116 K.Ajdukiewicz,Zagadnienie racjonalności zawodnych sposobów wnioskowania,(w:)K.Aj-dukiewicz,Język i poznanie,Wybór pism z lat 1945–1963,PWN,Warszawa1982,t.II,s.282in.

117 B.Krauz-Mozer,Teorie polityki...,s.26.118 J.Kmita,Racjonalność decyzyjna a badanie kultury,(w:)Rozumność i racjonalność,(red.)

T. Buksiński,IFUAM,Poznań1997,s.12.119 H. Schnädelbach,Próba rehabilitacji a n i m a l r a t i o n a l e, (przeł.) K.Krzemieniowa,

OficynaNaukowa,Warszawa2001,s.57in.120 E.O.Eriksen,J.E.Fossum,Europe in search of legitimacy. Strategies of legitimation assessed,

„InternationalPoliticalScienceReview”, 2004,Vol.25,no.4,s.435–459.121 Patrz także: E.O. Eriksen,An emerging European public sphere, „European Journal of

SocialTheory”,2005,Vol.8,No.3, s.341–363;E.O.Eriksen,J.E.Fossum,Democracy through strong publics in the European Union?,„JournalofCommonMarketStudies”,2002,Vol.40,No.3,s. 401–424.

W s t ę p32Celemzasadniczymniniejszejpracyjestzatemwykazanieróżnorodnościtak

przyjmowanychzałożeń,któreczęstopozostająpozaobszaremjednoznacznychartykulacjiwramachposzczególnychprojektówwyjaśniających.Niejednokrot-niekryjąonewsobiezarazempodstawoweprzyczynyprzyjmowanychsądów,co zakłada także odszukiwanie pozostającychw utajeniu niektórych znaczeńterminów,używanychwpolunaukiopolitycewjejeuropeistycznymwymiarze.Natejpodstawiedostrzegalnastajesiętrudnośćwdotarciudouwzględnie-

nia,którezakładauznanieUEzakonstrukcjęsui generiswrazzpodjęciempróbwyprowadzeniapraktykjąopisującychzpolapojęciowego,wstosunkudoktó-regowielezistotnychjejcechnależyuznaćzanieadekwatne.Tozkoleipodkre-ślawagęuwzględnieniasupranarodowegowymiaru,któryrozumianyjestjakoesencjacharakteryzującanowąjakośćustaleńzawartychwramachprocesuin-tegracyjnego,aktóryniewypełniakryteriów,którepozwalałybyzaklasyfikowaćgoaniwramachpolatradycyjnieujętejmiędzynarodowości,aniteżwprzestrze-nizarezerwowanejdlabytówocharakterzepaństwowym.Drugim celem jestw związku z powyższymukazanie, iżw przestrzeni in-

terpretacji europejskiego procesu integracyjnego w kontekście pytań o jegodemokratyczne standardy, zasadniczyproblemstanowi zgodanauznanieau-tonomicznegocharakteruwymiarusupranarodowegowramacheuropejskiegoprocesuintegracyjnego.TendencjąwtymkierunkubyłypróbyjednoznacznegouporządkowaniakompetencjimiędzyUEijejpaństwamiczłonkowskimi,któ-reuobecniłysięwtrakciekonstruowaniaTUKdE,anastępnieznalazłyswojemiejsce w ramach zapisów traktatu lizbońskiego. Niemniej, samą próbę po-działukompetencjinależyuznaćzaniewystarczającątakdługo,jakniebędzieszeroko rozumianego przyzwolenia na wprowadzenie systemu federacyjnegow UE.Uznajączazasadnąprognozę,żetegotypuzgodanienastąpiwewzględ-niebliskiejprzyszłości,należałobypoświęcićwięcejuwaginauporządkowaniesfery interpretującej obecny stan rzeczy w integracyjnym kontekście ujętymz perspektywyhermeneutycznej.Tegorodzajuoptykastanowiłabyistotneuzu-pełnienieaktywnościo charakterzeanalitycznym,któramana celumożliwiejednoznaczneuporządkowanieobszarówkompetencyjnychprzynależącychdoUEzjednejidopaństwjąkonstytuującychzdrugiejstrony.Takwyprowadzonycel zakłada zatemuzasadnienie postulatu uznania autonomicznościwymiarusupranarodowegonapoziomiedyskursunaukowego,copozwoliłobynamożli-wośćzwiększeniajegoprecyzjipoprzezprzekroczenieopatrzonejsilnymikono-tacjamio charakterze emocjonalnym tradycyjnej dychotomii „międzynarodo-we-wewnątrzpaństwowe”122.

122 T.R. Szymczyński,On Some Consequences..., s. 133–149; Y.Mény,De la démocratie...,s.1–13;E.O.Eriksen,Deliberative supranationalism in the EU, (w:)Democracy in the European

W s t ę p 33Jako trzeci cel uznane zostało zastosowanie wyprowadzonego na potrze-

by zawartychw tymmiejscu rozważań zestawu kluczowych dylematów obec-nychw  przestrzeni europejskiego procesu integracyjnego, które niezmienniepozostająprzedmiotemsporówmiędzyzwolennikamikonkurencyjnych inter-pretacji,anaktóreskładająsięodmiennepodejściawzględemkwestii:(1) su-pranarodowość a międzyrządowość; (2) rozszerzanie a pogłębianie procesuintegracyjnego;(3) solidarnośćaelastyczność;(4)tradycyjneczyahistorycznemodelefunkcjonowaniaUE;(5)dynamikaprocesuczystatykawizji„ostatecz-negokształtu”UE; (6)wewnętrzny (regionalny/kontynentalny) a zewnętrzny(globalny)konteksteuropejskiegoprocesuintegracyjnego123.Natomiast cel czwarty zakłada ukazanie wysokiego stopnia adekwatności

uniwersalnejhermeneutykifilozoficznejautoraPrawdy i metodywramachza-stosowaniajejwobszarzeinterpretacjizagadnieniademokratycznegowymiarueuropejskiegoprocesuintegracyjnego.Celtenpozostajeprzytymwbezpośred-nimzwiązkuzprzychyleniemsiędopogląduprezentowanegoprzezAndrzejaPrzyłębskiego,którypodkreśla,iżHans-GeorgGadamerwostatnichlatachjestniesłusznie(...) stawiany w cieniu prac Habermasa, Foucaulta, Rorty’ego czy Der-ridy124,czyteż(...) w cieniu egzystencjalnego myślenia Heideggera125.Umacniającostatnizwyprowadzonychtucelów,wartodlaprzykładupodkre-

ślić,żewielezfundamentalnychzałożeńHansa-GeorgaGadamerazostałoprze-jętychprzezJürgenaHabermasa,określającobszernączęśćpismtegodrugiego.Jakrównieżprzychylićsiędowyrażanegoniekiedyzdziwieniazpowoduniezbytczęstegoodnotowywaniategofaktu,cozaobserwowaćmożnazarównow samychtekstachautoraTeorii działania komunikacyjnego,jakteżwpracachjegointerpre-tatorów.JednymzwielutropówobecnychuJürgenaHabermasa,którewprostejlinii pochodząodGadamera126 jest kwestiadokonanegopodkoniec lat sześć-

Union. Integration through deliberation?, (red.) E.O.Eriksen, J.E. Fossum,Routledge, London& NewYork2000,s.42–64.

123 Natematdylematunr1(supranarodowośćamiędzyrządowość–D-UE1)orazdylematunr6(wewnętrznyazewnętrzny–hybrydowy–konteksteuropejskiegoprocesuintegracyjnego–D-UE6)patrz§1.7.oraz§5.2.3.niniejszejpracy.Na tematdylematunr2 (rozszerzaniea po-głębianie procesu integracyjnego –D-UE2) patrz § 5.4.1. niniejszej pracy.Na temat dylematunr 3(solidarnośćaelastyczność–D-UE3)patrz§5.4.2.niniejszejpracy,natomiastproblematykazwiązanazdylemataminr4 (tradycyjneczyahistorycznemodele systemu funkcjonowaniaUniiEuropejskiej–D-UE4)oraznr5(dynamikaprocesuczystatykawizji„ostatecznegokształtu”UE–D-UE5)wiążąsięzujęciemzaprezentowanymw§6niniejszejpracy.

124 A.Przyłębski, „Ostatni z Heidelbergu”. Wprowadzenie do hermeneutyki filozoficznej H.-G. Ga-damera,(w:)Dziedzictwo Gadamera,(red.)A.Przyłębski,Humaniora,Poznań2004,s.8.

125 A.Przyłębski,O teorii hermeneutycznej Gadamera. Przegląd literatury,„Principia”,2005–2006, t. XLIII–XLIV, www.principia.uj.edu.pl/attachments/article/13/43_Przy%C5%82%C4%99bski.pdf[dostęp:8.04.2013],s.1.

126 H.-G.Gadamer,Prawda...,s.427–443.

W s t ę p34dziesiątychXXwieku zwrotuHabermasaw kierunku klasycznej politykiwrazzpodstawowąwtymobszarzekategoriąmądrościpraktycznej(gr.:jρóνησις – phronesis;łac.:prudentia)127,coRafałWonicki128uznajezazasadniczyfilarpodej-ściaautoraTeorii i praktyki,któryzawierasięwpytaniu:(...) jak utrzymać w mocy filozofię społeczną, mianowicie teoretyczną analizę całości życia społecznego, i nie rezygnować zarazem z praktycznego nastawienia klasycznej polityki?129. Innymprzy-kłademtegorodzajujestfundamentalnedlaGadamerazałożenieodnoszącesiędoproblematykiepistemologiczno-ontologicznej130,któreuHabermasaodnaj-dziemy w wypowiedzi podkreślającej, iż: paradygmat poznawania przedmiotów trzeba zastąpić przez paradygmat porozumienia między mówiącymi i działającymi podmiotami131.Również przytoczona powyżej132 kwestia pilnowania granic, bynaukaniestawałasię ideologią133przynależydotejsamej linii interpretacyjneji raczejwinnabyćkojarzonazGadameremaniżeliz Habermasem134.

06.RozumieniepojęćwperspektywiehermeneutycznejH.-G.GadameraZagadnienie rozumienia pojęć w ramach sięgającej czasów starożytnej Gre-cji hermeneutyki (gr.:  έρμηνέια – ermeneia) należy w pierwszej kolejnościodnieść do obecnychw tymwzględzie różnicmiędzy Platonem iArystotele-sem. Jak ukazujeKazimierzLeśniak,w swoimwstępie do przełożonej przezniego na język polski Hermeneutyki Arystotelesa135, zarówno na poziomieteorii genezy języka, jak i  w  odniesieniu do powiązanej z nią interpretacjiznaczenia pojęć136 uwidaczniają się zasadnicze odmienności, które są przed-

127 R.Dottori,Jaka filozoficzna lekcja dochodzi do nas z XX wieku?,(w:)Dziedzictwo Gadame-ra,(red.)A.Przyłębski,Humaniora,Poznań2004,s.25.

128 R.Wonicki,Spór o demokratyczne państwo prawa. Teoria Jürgena Habermasa wobec liberal-nej, republikańskiej i socjalnej wizji państwa,PANISP,Warszawa2007,s.103.

129 J.Habermas,Teoria i praktyka,(przeł.)M.Łukasiewicz,Z.Krasnodębski,PIW,Warszawa1983,s.70.

130 A.Przyłębski,O fenomenologii w hermeneutyce, czyli Gadamerowska krytyka Husserla,(w:)Dziedzictwo Gadamera,(red.)A.Przyłębski,Humaniora,Poznań2004,s.180.

131 J. Habermas, Filozoficzny dyskurs nowoczesności, (przeł.) M. Łukasiewicz, Universitas,Kraków2000,s.335–336.

132 J.Szacki,Historia...,s.926.133 Szerzejnatematinterpretacjipojęcia„ideologia”patrz:Z.Bauman, Ideologia,(w:)Ency-

klopedia Socjologii,OficynaNaukowa,Warszawa1998,t.I,s.297–301.134 R.Dottori,Jaka filozoficzna...,s.25–26.135 K.Leśniak,Wstęp (do:)Arystoteles,Hermeneutyka,(w:)Arystoteles,Dzieła wszystkie,t. I,

WydawnictwoNaukowePWN,Warszawa2003,s.66–68.136 Należypodkreślić,żewopiniiLeśniakatytułtekstuHermeneutykazostałdodanypóźniej,

a zatemniepochodziodArystotelesa,orazżewjęzykułacińskimtekstówznanyjestpodnazwąDe interpretatione:K.Leśniak,Wstęp...,s.23,66.

W s t ę p 35miotem Platońskiego dialoguKratylos137, a które opierają się na konkurują-cych ze sobąwówczesnejGrecji poglądach, pośródktórych jedenwychodziłz założenia, żepojęcia sąwytworaminatury (gr.: jύσει – physei), adrugi, żesąwynikiemumowy(gr.: τέσει – tesei).JakprzyjmujeLeśniak:Platon był prze-konany, że istnieje system słów o ustalonym znaczeniu138. System, do któregomożnawyłączniepróbowaćdotrzeć,a nietworzyćczyteżwspółtworzyćgo,cow rezultacie dodatkowo implikujemożliwość podziału na pojęcia prawdziwei  fałszywe.NatomiastArystotelespojmował znaczenie słów jakowynikokre-ślonejkonwencji:Nazwa jest to dźwięk znaczący coś na mocy umowy139,azatemw  jego interpretacji słowaniemogąbyćznaturyaniprawdziweani fałszywe.NatakzarysowanymtleukazujesięspecyfikaujęciaHansa-GeorgaGada-

mera, którego wypowiedź w odniesieniu do powyższej problematyki zostaławewstępnej części niniejszej pracypotraktowana jakomotto, a którąnależyokreślić jakoznajdującąsięzasadniczopomiędzyperspektywamidwóchwiel-kichGreków.ZcałąpewnościąniechodziuGadameraouznaniepowiązanegoz Platońskimświatemideizałożeniaomniej lubbardziejtajemniczymźródlepojęć.NiemniejoptykaautoraPrawdy i metodynieakceptuje równieżczystokonwencjonalnej interpretacji, kiedypodkreśla, iż:Pojęcia nie są przecież do-wolnymi narzędziami intelektu, za których pomocą człowiek porządkuje doświad-czenia i panuje nad nimi. Pojęcia wyrosły z doświadczenia, są artykulacją naszego rozumienia świata, a tym samym wyznaczają przebieg doświadczenia140.JednocześnieGadamer łączy ten fakt z istotnąkwestiąowymiarzemeto-

dologicznym,cozkoleipozostajewbezpośrednimpowiązaniuzprzyjętąwra-machniniejszejpracystrukturą,acoukazujezasadniczewyzwanie,którewyni-kaz możliwychwieloznaczności,któremogąsięznajdowaćpodpowierzchniąetykietpojęć:Każde używane przez nas pojęcie przynosi jakąś decyzję, której pra-womocności już nie sprawdzamy. Uświadomić sobie tę decyzję znaczy (...) dostrzec nowe pytania, utorować nowe drogi rozwiązania starych problemów141.Odniesieniedonajistotniejszychpojęćdla hermeneutycznej optykiGada-

meranależyrozpocząćodznajdującegosięupodstawtejperspektywyzałożeniao jejuniwersalnymwymiarze.Choćniemożnauznaćtej tezyzawpełnibez-sporną142, tozpunktuwidzeniaprzyjętegowniniejszejpracyzadania–którezakładaodnajdowanieutajonychniejednokrotnieznaczeńterminówużywanych

137 Platon,Kratylos,(przeł.)W.Stefański,Ossolineum,Wrocław1990.138 K.Leśniak,Wstęp...,s.23,66.139 Arystoteles,Hermeneutyka,(przeł.)K.Leśniak,(w:)Arystoteles,Dzieła wszystkie,t.I,Wy-

dawnictwoNaukowePWN,Warszawa2003,16a,s.70.140 H.-G.Gadamer,Przyczynowość...,s.82.141 Ibidem,s.82.142 A.Przyłębski,O teorii hermeneutycznej...,s.1–8.

W s t ę p36wpolunaukiopolitycewjejeuropeistycznymaspekcie–jeślibyćmożenawetnieuniwersalny,tonapewnoniezwykleszerokijejzasięgniepowinienbudzićkontrowersji. Następnie wyłącznie zasygnalizowane zostaną kolejne pojęcia,którewujęciuGadamerazyskująokreśloneznaczenie, co spowodowane jestfaktem,żewięcejmiejscadlapowyższejtematykiprzeznaczonezostałowko-lejnychczęściachniniejszejpracy.Jednocześnieniecowięcejuwagipoświęconezostanieznaczeniukryjącemusięzapojęciem«horyzont»orazideą«stapianiahoryzontów»,jakteżkoncepcjiokreślanejjako«zasadadziejówefektywnych».Założenieprzeprowadzeniamożliwiesyntetycznejcharakterystykipowyższychpojęćnatymetapieniniejszejpracywynikazfaktu,żewpierwszymprzypadkuchodzioterminzastosowanywjejtytule,natomiastdrugazwymienionychkon-cepcjipozostajewbezpośrednimpowiązaniuzarównozkategoriąhoryzontu,jakizreprezentowanąprzezGadameraideąujmowaniapojęć.RozpatrujączagadnienieGadamerowskiegozałożeniaouniwersalnymzasię-

guhermeneutyki(niem.:Universalitätsanspruch der Hermeneutik)143,DavidWe-bermanwartykulepodtytułem:Czy hermeneutyka jest rzeczywiście uniwersalna, pomimo heterogeniczności jej przedmiotów?144,wyprowadzaczterymożliwew tymkontekścieodniesienia.Popierwsze,hermeneutykaokazujesięuniwersalna,po-nieważ–zgodniezzałożeniemwyprowadzonym jużprzezFriedrichaSchleier-machera145–interpretacjanieuaktywniasiędopierowmomenciepojawieniasięfragmentu,któryzostajeuznanyzaniezrozumiały, leczjestnieustannieobecnaodpoczątkuzetknięciasięz „tekstem”146.Podrugie,uniwersalnośćhermeneutykiwynikaz faktu,iżdojakiegokolwiekrodzajuobiektupodchodzimyniezmienniewsposób„rozumiejący”,cowiążesięzHeideggerowskąkoncepcjąprestrukturyrozumieniaiGadamerowskąideąprzed-sądów.Potrzecie,„tekst”ujmowanytuw jaknajszerszejinterpretacji,azatemjakoswoisty„tekstświata”147zakładamoż-liwośćwykraczaniapozaściślejęzykoweformykomunikacjiorazrozumienia.Poczwarte,Webermanpodkreśla,żetakujęterozumieniewżadnymrazienieogra-niczasiędoobszarukulturyzachodniej,leczznajdujeswojezastosowaniewsto-sunkudowszelkichepokorazkultur.Należywtymmiejscuszczególniepodkreślić

143 H.-G.Gadamer,Uniwersalność problemu hermeneutycznego,(przeł.)M.Łukasiewicz,„Pa-miętnikLiteracki”,LXVIII,1977,z.4,s.309–319.

144 M.Weberman,Gadamer and the heterogeneity of understanding,(w:)Gadamer verstehen – Understanding Gadamer,(red.)M.Wischke,M.Hofer,WissenschaftlicheBuchgesellschaft,Darm-stadt2003,s.35–56,podajęza:A.Przyłębski,O teorii hermeneutycznej...,s.1–2.

145 FriedrichDanielErnstSchleiermacher(1768–1834).146 Natematznaczeniasłowa„tekst“wpowyższymkontekściepatrz:G.Woroniecka,Herme-

neutyka...,s.80in.147 H.-G. Gadamer, Kilka słów o hermeneutyce, (w:)Gadameriana. Hans-Georg Gadamer

w „Zbliżeniach Polska-Niemcy. Annäherungen Polen-Deutschland”, (red.) K. Bal, J.Wilk, Atut,Wrocław2006,s.91–92.

W s t ę p 37ostatnieodniesienie,gdyżoznaczaono,żeoptykahermeneutycznanieograniczasięwyłączniedoodczytańwytworówkulturdawnych,azatemobecnychnaosiczasu,lecztakżepozostajeaktualnaw przestrzennymwymiarze,awięcwrelacjidowspółczesnychobiektówreprezentującychposzczególneobszarykulturowe148.WcelusyntetycznegozestawieniazbiorunajważniejszychkoncepcjiGadame-

rapomocnemożeokazaćsię ichwstępneuporządkowaniewoparciuo zawar-tąwpierwszym rozdzialeniniejszejpracyfigurę „rozumuhermeneutycznego”,którynależyokreślaćwjegopraktycznym,dziejowymorazjęzykowymwymiarze.Jużjednaknawstępieniemożnaniepodkreślić,żepodziałówmacharakterwy-łącznieporządkujący,cowynikazpodstawowychzałożeńniezwykleważnej jużwczasachhermeneutykiprzedgadamerowskiejkoncepcji„kołahermeneutyczne-go”149.W ramachtakujętegopodzbiorupraktycznegonależypodkreślićopartąnazałożeniuMartinaHeideggerao„prestrukturzerozumienia”Gadamerowskąkoncepcję„przed-sądów”orazrozumienieokreślenia„praktyka”,którewiążesiętuzArystotelesowskąideąmądrościpraktycznej(gr.:jρóνησις – phronesis)150. JakteżcharakterystyczneuautoraPrawdy i metodyzałożenieswoistej„rehabi-litacjimowypotocznej”, oraz ideeodnoszące siędo zagadnienia „kształcenia”(niem.:Bildung)ipozostającejzniąwbliskiejrelacjiinterpretacjąpojęcia„auto-rytetu”,copozostajewzwiązkuzpodzbioremdziejowym,czyteżhistorycznym,w przestrzeni którego wiele wniosła dokonana przez Gadamera interpretacja„tradycji”,jakrównieżstrategiapodejściawzględemprzeszłości,którauzyskałanazwę„świadomościhistoriiefektywnej”.Z koleiwgranicachpodzbiorujęzyko-wegoważnemiejscezajmujepodjętawyżejproblematykaodnoszącasiędorozu-mieniasamych„pojęć”,jakrównieżpodkreśleniewagi„pytań”oraz„rozmowy”,którewspólnie konstytuująfiguręujętą jako „pewienwspólny język”151.Nato-miast podstawowe założeniamieszczące się niezmiennie we wszystkich trzechpodzbiorachzawierająsięwpojęciu„aplikacji”lub„zastosowania”wrozumieniuhermeneutycznym,jakteżwkoncepcji„horyzontu”oraz„fuzjihoryzontów”.Zastosowanyw tytule pracy termin «horyzont», choć był używany już za-

równoprzezFriedrichaNietzschego152, jak iEdmundaHusserla153,w ujęciu

148 H.-G.Gadamer,Pomiędzy fenomenologią a dialektyką – próba samokrytyki,(w:)A.Przyłęb-ski,Gadamer. Wybór pism,(przeł.)A.Przyłębski,WiedzaPowszechna,Warszawa2006,s.248.

149 J.Stelmach,B.Brożek,Metody...,s.26,224–264.150 H.-G.Gadamer,Prawda...,s.427–443.151 Ibidem,s.514.152 FriedrichNietzscheużywapojęciahoryzontwjegoraczejpotocznymsensie.Przykładowo

patrz:F.Nietzsche,Wędrowiec i jego cień,(przeł.)K.Drzewiecki,Wydawnictwovis-à-vis/Etiuda,Kraków2010,§120,s.53.

153 Koncepcja«horyzontu»wwydaniuEdmundaHusserla zostałazainspirowana terminem«obrzeży»(ang.:fringes)autorstwaamerykańskiegofilozofaipsychologa,WilliamaJamesa.Natentemat:H.-G.Gadamer,Prawda...,s.343.

W s t ę p38Gadameraprzynosiwszczególnysposóbdookreślonyobraz,którywswoimza-sadniczymznaczeniuodnosi siędo relacjiprzeszłości i teraźniejszości.AutorPrawdy i metodyujmujetozagadnieniewpostacipytania:Czy więc istnieją tu dwa różne od siebie horyzonty, jeden, w którym żyje rozumiejący, i drugi, zawsze historyczny, w który się on przenosi?154JakoodpowiedźGadamerpodkreśla,żewrzeczywistościjakikolwiekhoryzontniemożeoznaczaćczegośzamkniętego:Horyzont jest raczej czymś, w co wkraczamy i co kroczy razem z nami. W trak-cie ruchu zmieniają się horyzonty. Także więc horyzont przeszłości, w którym żyje wszelkie ludzkie życie i który istnieje w postaci przekazu, jest ciągle w ruchu. To nie świadomość historyczna wprawia w ruch zbiorczy horyzont. W niej ów ruch staje się tylko świadom samego siebie155.Z tego punktuwidzenia koncepcja ta pozostajew bezpośrednim związku

z «zasadądziejówefektywnych»156,którawjęzykupolskimfunkcjonujetakżepodnazwą«świadomościhistorycznychoddziaływań»,oraz«świadomościpod-ległejhistorycznymoddziaływaniom»157(niem.:das wirkungsgeschichtliche Be-wußtsein)158,aktórawyprowadzonazostałaprzezGadamerawceluukazaniamankamentów podejścia określanego jako świadomość historyczna: Świado-mość historyczna winna sobie uświadomić, że w rzekomej bezpośredniości, z jaką kieruje się ona ku dziełu lub przekazowi, współgra ciągle ta inna perspektywa, choć-by nawet nierozpoznana i w związku z tym niekontrolowana. Gdy jakieś zjawisko historyczne usiłujemy zrozumieć z dystansu historycznego określającego całą naszą sytuację hermeneutyczną, zawsze podlegamy już efektom dziejów efektywnych159. Zatem«zasadadziejówefektywnych»podkreślaistotnyczynnik,którypozosta-jeniezmiennieobecnywtrakciecałegoprocesubadawczegowprzestrzeninaukoczłowieku,podnosząc,iżjejrezultatyconajmniejwspółokreślają:(...) co nam się ukazuje jako godne zbadania i jako przedmiot badania, i zapominamy niejako połowy tego, co rzeczywiste, a nawet więcej: zapominamy o całej prawdzie zjawiska, gdy samo bezpośrednie zjawisko bierzemy za całą prawdę160.Tymsamym,wzgodziezzałożeniamifigurykołahermeneutycznego,ujawnia

sięmniejbezpośrednieujęciekategoriihoryzontu.PodążajączasłowamiGada-mera,iż:Horyzont nie jest sztywną granicą, lecz czymś, co towarzyszy w marszu i co

154 Ibidem,s.417.155 Ibidem,s.417–418.156 Ibidem,s.412in.157 P.Dehnal,B.Sierocka,Posłowie. Rozmowa, którą jesteśmy. Kilka uwag o hermeneutyce fi-

lozoficznej Hansa-Georga Gadamera,(w:)H.-G.Gadamer,Język i rozumienie,(przeł.)P.Dehnal,B. Sierocka,Aletheia,Warszawa2003,s.167,169.

158 Szerzejnatentematpatrz§1.4.2.niniejszejpracy.159 H.-G.Gadamer,Prawda...,s.412–413.160 Ibidem,s.413.

W s t ę p 39zaprasza do dalszego posuwania się naprzód161,ukazujesięmożliwośćzastosowa-niatejkoncepcjiwprzestrzeniprzekraczającejwymiarczasowy,a kierującejsięw stronęobecnychwspółcześniewytworówkulturowych,którenietylkowypeł-niająwstępnywymógichinterpretacji,leczdziękiwtakisposóbukonstytuowa-nejprzezGadameracharakterystycekategoriihoryzontupodlegajązasadniczotożsamym założeniom162. Na tak zarysowanej płaszczyźnie zasadne okazujesięujmowanieokreślonychwymiarówrzeczywistościspołecznejwkategoriach„anonimowych horyzontów”163, idei „stapiania horyzontów”164, czy też „fuzjihoryzontów”165,jakrównież„horyzontówtradycji”oraz„horyzontówsporu”.

07.StrukturapracyNapodstawiepodjętychwniniejszejpracyzałożeńwodniesieniudoprzedmio-tubadańorazproblemówbadawczych,jakteżwyprowadzonychwjejramachpytańbadawczychorazcelówpracywrazzokreśleniemmetodybadawczej,któ-raopartazostałanawykładnirozumieniapojęćzperspektywyhermeneutycznejautorstwaHansa-GeorgaGadameraprzyjętazostałastrukturaniniejszejpracy,naktórąskładasięwstęp,sześćrozdziałóworazzakończenie.Rozdział pierwszy został poświęcony sylwetce Hansa-Georga Gadamera

orazzestawieniugłównychzałożeńjegohermeneutyki,bynatejpodstawiewy-prowadzićuzasadnieniedlazastosowaniatejoptykiwramachbadańnadproce-semintegracjieuropejskiejwkontekściepytańojakośćjegowymiarudemokra-tycznego.Wkonsekwencjijakopunktwyjściaprzyjętazostałacharakterystykazałożeń konstytuujących ideę Gadamerowskiego rozumu hermeneutycznegow jegopraktycznym,dziejowymorazjęzykowymujęciu.Następnieideętęzasto-sowanowceludookreśleniaznaczeniapojęciasupranarodowość,którezostałozinterpretowanejakokoncepcjastanowiącaoistocienowejjakościrozwiązańzastosowanychwprzestrzenieuropejskiegoprocesuintegracyjnego.Wrozdzialedrugimpróbiezestawieniapoddanezostałykoncepcjeokreślone

jakohoryzontytradycjimyślizwiązanejzdemokracją,rozumianejakoswoisteźródławspółczesnychteoriidemokracji,azatempodłożatego,cokryjesiępodpostaciątegopojęciawjegowspółczesnymzastosowaniu.Głównynaciskpoło-żonyzostałprzytymnakwestiepodstawowychkategorii,którychrodowódsięgaantycznychAten,coopierasięnaprzeświadczeniu,żewłaśniewówczaspowsta-

161 Ibidem,s.342.162 H.-G.Gadamer,Pomiędzy...,s.248–271.163 A.Przyłębski,O fenomenologii w hermeneutyce...,s.180.164 F.Renaud,Gadamera powrót do Greków,(w:)Dziedzictwo Gadamera,(red.)A.Przyłębski,

Humaniora,Poznań2004,s.97.165 Z.Bauman,Kultura w płynnej...,s.104.

W s t ę p40wałyzrębypojęć,któredodziśstanowiąrdzeńokreśleństosowanychw szerokorozumianympolupolityki,wrazzzałożeniem,żewiększośćz nichwprocesieprzemianhistorycznychpodlegałaoraznadalpodlegaistotnymmodyfikacjom.Wkonsekwencjiwglądwpowyższąproblematykęwprowadzonyzostałpoprzeznaświetlenietematykimituorazlogosuwichróżniącychsięodsiebiewykład-niach,bynastępniemócodnieść siędo ideikojarzonychz republikanizmem,demokracjąprzedstawicielskąorazdemokracjąbezpośrednią.W rozdziale trzecim analizie poddane zostały wybrane teorie demokracji

stworzonewXXwieku,przyczymzasadniczymcelembyłotunaświetleniewy-zwańwynikającychztrudnościobecnychwpolunaukhumanistycznychispo-łecznych, którewiążą się z problematykąwzajemnych relacji uobecniającychsięwprzestrzeniznajdującejsiępomiędzyprzyjmowanąprzezposzczególnychautorówmetodą,awyrażanąexplicitelubimplicitepostawąocharakterześwia-topoglądowym. Uznając na wstępie za symptomatyczne w tak zarysowanymkontekście losydwóchmyślicieli–RobertaMichelsaorazJoséOrtegiyGas-seta,szczególnauwagapoświęconazostałaujęciuperspektywautorstwaMaxaWebera,JosephaA.Schumpetera,RobertaA.Dahla,GiovanniegoSartoriegoorazPierre’aBourdieu.Przyjętewtakisposóbzestawieniejednoznaczniewska-zujeprzytym,żeniebyłocelemniniejszegorozdziałuwyczerpującezaprezen-towaniewszystkichautorówkojarzonychwramachgłównegonurtuzteoretycz-nymwkłademw obszarze problematyki demokratycznej166, lecz naświetlenieokreślonychaporii,któreujawniająsięzróżnymnasileniemwposzczególnychprzykładach, a u których podstawy znajduje się problematyka relacjimiędzyprzyjmowanymizałożeniamimetodologicznymiorazichrealizacją.Przedmiotemrozdziałuczwartegojestkontynuacjaodniesieniasiędopyta-

niaoistotęUniiEuropejskiej,polegającanatym,iżpodokonanymwpierwszymrozdzialewduchuhermeneutykiGadameradookreśleniuznaczeniapojęciasu-

166 Przykładowo,próbasyntezyujęciaprezentowanegoprzezJürgenaHabermasawrazzjegointerpretacjądemokracjideliberatywnejzostałatutajpominięta.Decyzjawtejkwestiiopierasięprzy tymna szereguargumentów,wśródktórychnapierwszyplanwysuwasięzagadnienienie-zwykleskomplikowanejrelacjitegouczonegozHansem-GeorgiemGadamerem,którejrzetelneukazanie zpewnościąprzekroczyłoby ramyprzyjętejwniniejszej pracy struktury.Wcelu jedy-niepobieżnegonaświetleniapowyższejproblematyki,przytoczyćmożnasłowaGadamera,któryw wywiadzieudzielonymRiccardoDottoriemuw2000rokuskonstatował:Co obecnie respektuję u Habermasa, to po pierwsze, że dla nas obu u podstaw leżą te same reguły; to, czego u niego nie zrozu-miałem, tego on nie zrozumiał u mnie. Nie zrozumiałem bowiem wszystkiego; pomimo to rzekłbym, iż znalazłem u niego wielce godną szacunku ludzką gotowość do uczenia się. Wielkim doświadczeniem, które zawdzięczam Habermasowi jest to, że próba rozmowy, którą obaj podjęliśmy, pokazała nam, że musimy nawzajem się uczyć, a argumenty, które obaj wnieśliśmy do dyskusji nie dlatego nie zostały podjęte, iż pochodzą od Innego. Nie mógł uczynić ze mnie człowieka politycznego, a ja nie mogłem uczynić z niego człowieka filozoficznego, pozostał politykiem(R.Dottori,Jaka filozoficzna...,s.25–26 [Przekładnieznaczniezmieniony]).Patrztakżenatentematw§05.niniejszejpracy.

W s t ę p 41pranarodowość,przeprowadzonyzostałprzeglądteorii integracjieuropejskiejz  uwzględnieniem ich bardziej lubmniej bezpośrednio sygnalizowanego sto-sunkudokwestiidemokracji.Wrezultacie,powyprowadzeniupodstawowychzałożeńokreślanychjakoklasyczneteorieintegracjieuropejskiej,uwagaskie-rowanazostałanaichwspółczesnepropozycje,wśródktórychanaliziepoddanezostały:liberalnepodejściemiędzyrządowe,analizasiecipolityki,nowyinstytu-cjonalizmorazkonstruktywizmspołeczny.Następnie rozdziałpiątypoświęconyzostałdwómzasadniczymwymiarom

obecnymwprzestrzeni naukowej refleksji nad zjawiskiemdeficytudemokra-tycznegowUE,naktóreskładasięperspektywaobecnawpoluprawazjednejstronyorazspołeczno-psychologiczna,któraporuszakwestietożsamościowezestronydrugiej.W ramach takujętej przestrzeniwyprowadzony został zestawpytań na temat wzajemnego powiązania tych dwóch perspektyw, co zostałouwidocznionepoprzezszczególnenaświetlenieproblematykiuobecniającejsięw ramachdylematuokreślanegojako„rozszerzenieapogłębienieUniiEuro-pejskiej”oraz„solidarnośćaelastycznośćwUE”.Ostatni rozdział, ujmując zagadnienie deficytu demokratycznego w UE

z perspektywyhermeneutycznej,koncentrujesięnaobecnychwtejprzestrzeniproblemowejwzajemnychzwiązkachmiędzyteoriąipraktyką,wyprowadzającna tej podstawie zestawienie zasadniczychdylematówo charakterzepojęcio-wym,któreuporządkowanezostaływichodniesieniudowymiarupaństwowo--centrycznego oraz unijnego.W tak wyprowadzonej optyce ukazane zostaływyzwaniaocharakterzekomunikacyjnym,którepozostająobecnewpoddanejanalizieprzestrzeniproblemowejniezależnieczyokreślanajestonajakodeficytdemokratycznywUE,czyteżjakodeficytlegitymizacjiUniiEuropejskiej.

08.UwagipodsumowującePrzyjętawniniejszej pracy optyka, która zakłada zastosowanie na gruncie na-ukiopolityce,hermeneutykifilozoficznejHansa-GeorgaGadameraw ramachpola problemowego zawierającego pytania o adekwatność interpretacji demo-kratycznego wymiaru rozwiązań przyjętych w obszarze europejskiego proce-su integracyjnego167, w istotnym stopniu wpłynęła na zagadnienie wiążące sięzarówno z kwestiąwyborunajistotniejszychpozycji literatury, jak też jej okre-ślonegopowyższymkontekstemstatusu.Wynika toz faktu, iż jejzastosowaniezakładaprojekt konstytuującyperspektywę, którąnależałobyokreślić jakopo-trójną hermeneutykę. Popularna koncepcja przyjmuje przeważnie zestawienie

167 A.Wolff-Powęska,Politologia – nauka w drodze, „Przegląd Politologiczny”, 2012,Nr 3,s. 13;M.Kołodziejczak,Hermeneutyka w nauce o polityce...,s.7in.

W s t ę p42dwupoziomowe168,wramachktórego–jakwskazujeJacekCzaputowicz–pierw-szyznich:(...) oznacza, że świat jest interpretowany przez aktorów, drugi – że dopiero ta interpretacja dokonana przez aktorów jest następnie interpretowana przez obser-watora169.Tutajnatomiasttrzecipoziomuobecniasięwwynikuzałożenia,iżza-sadniczymprzedmiotempodlegającyminterpretacjisąwistotnejmierzezabiegio charakterzewyjaśniającymzawartewpublikacjachnaukowych170.Innymisłowy,obserwatorzpoziomudrugiegowujęciuCzaputowiczatoautorzypracpoświę-conychwyjaśnianiu problematykimieszczącej się w polu dyskursu naukowegowodniesieniudozagadnieniadeficytudemokratycznegowUE,którychefektypracybadawczejstanowiąprzedmiotpoddawanyzabiegominterpretacyjnym,cooznaczatrzecipoziomsytuacjihermeneutycznej.Niebezznaczeniapozostajetu-tajrównieżswoiściekonkluzywnywymiarjakiejkolwiekpróbyselekcji,comoż-naodnieśćdoopiniiRobertaA.Dahla,którywkontekściewymiaruocennegow obszarzeteoriidemokracjipodnosi:Kłopot polega nie na tym, że rozsądna oce-na jest niemożliwa, lecz na tym, że oceny te są niekonkluzywne i dyskusyjne171.Niechodzituzatemoperspektywę,któramiałabywjakimkolwiekstopniuumniej-szaćwagępublikacji,naktórychopierasięniniejszapraca,leczwręczprzeciw-nie,wynikaonazprzekonaniaoichwysokiejrandzeznaczeniowej.Podobniezarysowujesiękwestiaścisłychzałożeńwodniesieniudoramcza-

sowych,corównieżwynikazprzyjętejtumetodyhermeneutycznej,wrazz  jejinterpretacjąwymiaruczasowegowkategoriachukazanejpowyżejzasadydzie-jówefektywnych.Wiążesiętozpołożeniemnaciskuprzedewszystkimnaujęcieproblemowewodniesieniudodziejówpojęć. Jednocześnieprzyjętewniniej-szej pracyodniesieniadounijnegodorobkuprawnego (fr.:acquis de l’Union européenne)opierająsięnastanieprawnym,któryuwzględniazapisyTUEorazTFUEwwersjitraktatulizbońskiego172,natomiastwwymiarzesymbolicznymprzyjęta cezura czasowa wiąże się ze zrealizowanym przez Polskę zadaniemsprawowaniapółrocznegoprzewodnictwawRadzieUE173, conastąpiłowrazz zakończeniem2011roku.

168 Natemat„podwójnejhermeneutyki”patrzprzykładowo:A.Giddens,Nowe zasady metody socjologicznej. Pozytywna krytyka socjologii interpretatywnych,(przeł.)G.Woroniecka,Nomos,Kra-ków2009,s.11in.

169 J.Czaputowicz,Teorie...,s.403.170 Szerzejnatentematpatrz§1.5.niniejszejpracy.171 R.A.Dahl,Demokracja...,s.296.172 ArturNowak-Farzwracauwagęnapotrzebęzmianyokreśleniaacquis communautairena

acquis de l’Unionwrezultacieprzyjętychwramachtraktatulizbońskiegorozwiązań:A.Nowak--Far,Unia Europejska jako czynnik demokracji,(w:)Deficyt demokracji w Unii Europejskiej,(red.)K.A.Wojtaszczyk,J.Szymańska,OficynaWydawniczaASPRA-JR,Warszawa2012,s.29.

173 Natematkontrowersjiwynikającejznazwy«prezydencjawUniiEuropejskiej»oraz«pre-zydencjawRadzieUniiEuropejskiej»patrzszerzej§5.2.3.niniejszejpracy.

W s t ę p 43WówczasnazamówienieNarodowegoInstytutuAudiowizualnegozokazji

zorganizowanegowramachpolskiejprezydencjiEuropejskiegoKongresuKul-tury,któryodbył sięweWrocławiuwdniachod8do11września2011 rokupowstała książka pt.:Kultura w płynnej nowoczesności autorstwa urodzonegow1925rokuwPoznaniuZygmuntaBaumana,którynajejłamachpodkreśla:Gadamer wskazywał, że droga porozumienia co do prawdy wiedzie przez «fuzję horyzontów». Jeśli to, co każde zbiorowisko ludzkie uznaje za prawdę, jest osadem jego zbiorowego doświadczenia, to horyzonty ograniczające pola widzenia są też granicami zbiorowiskowych prawd. Jeśli przybywając z różnorodnych zbiorowisk, pragniemy dotrzeć do prawdy ponadzbiorowiskowej i co do niej się porozumieć, potrzebujemy «fuzji horyzontów», owego wstępnego warunku syntezy doświadczeń o odrębnej historii, lecz wspólnej przyszłości. (...) Unia Europejska jest szansą ta-kiej fuzji. Jest wszak ona wspólną naszą pracownią, w jakiej, wiedząc o tym czy nie, i czyniąc to z chęcią albo i niechętnie, dokonujemy spawania grupowych hory-zontów, poszerzając przy okazji każdy z nich. (...) Praca to długa, proces powolny i szybkich rezultatów nie należałoby się spodziewać. Ale proces dałoby się przyśpie-szyć, a rezultaty przybliżyć: a mianowicie pomagając horyzontom w ich fuzji – świa-domie i konsekwentnie174.

174 Z.Bauman,Kultura w płynnej...,s.104.