69

Miros∏aw Cha∏ubiƒski

Socjologia polityki Maxa Webera

Wk∏ad Maxa Webera (1864-1920) do socjologii polityki (m.in. jego kon-cepcja w∏adzy i panowania partii politycznych) jest dzisiaj powszechnie do-ceniany. I to mimo znacznego zró˝nicowania stanowisk teoretycznych wewspó∏czesnej politologii. Weber jest niekwestionowanym klasykiem tej dys-cypliny. Niemniej jednak jego wszechstronnoÊç sprawia, i˝ nazywanie go poprostu socjologiem1, a tym bardziej socjologiem polityki, grozi pope∏nieniemb∏´du przy próbach ogólnej charakterystyki jego twórczoÊci, gdy˝ stanowipowa˝ne zaw´˝enie niezwykle szerokich zainteresowaƒ i skali dokonaƒ autoraWirtschaft und Gesellschaft2. M. Weber by∏ przecie˝ socjologiem religii, bada-czem struktur spo∏ecznych, tak˝e historykiem prawa i gospodarki, ekonomi-stà oraz metodologiem i filozofem nauki.

We wszystkich tych dziedzinach pozostawi∏ on wa˝ki teoretycznie wk∏ad,do którego wcià˝ nawiàzujà ró˝ne humanistyczne dyscypliny. Weber jestautorem ok. 150 prac, z których za najwa˝niejszà uchodzi niedokoƒczonaWirtschaft und Gesellschaft (I wyd. 1922). Zosta∏a ona po jego Êmierci zreda-gowana przez wydawców i spadkobierców3.

Pami´taç te˝ trzeba, i˝ M. Weber by∏ (a w ka˝dym razie bywa∏) polity-kiem i publicystà politycznym4. Z przekonaƒ nacjonalista, chcia∏ s∏u˝yç nie-

1 Wk∏adu M. Webera do socjologii nie mo˝na widzieç tylko w aspekcie teoretycznym, ponie-wa˝ odegra∏ on du˝à rol´ w instytucjonalizacji socjologii (zw∏aszcza niemieckiej) wspó∏re-dagujàc od r. 1904 czasopismo Archiv für Sozialwissenchaft und Sozialpolitik i zak∏adajàc w 1909 r.(razem z F. Tönniesem, G. Simmlem i W. Sombartem) Niemieckie Towarzystwo Socjolo-giczne (DGS). W roku 1919 M. Weber objà∏ funkcj´ kierownika pierwszej niemieckiej ka-tedry socjologii utworzonej w Monachium.

2 Wyd. pol. M. Weber, Gospodarka i spo∏eczeƒstwo. Zarys socjologii rozumiejàcej, Warszawa 2002(t∏um. i red. D. Lachowska).

3 Kszta∏tuje ona w du˝ym stopniu wyobra˝enia na temat jego teoretycznych koncepcji. War-to jest w tym momencie zauwa˝yç, i˝ M. Weber w ró˝nych odczytach w r. 1917 mówi∏ o pa-nowaniu demokratycznym. Sà wi´c podstawy, by sàdziç, ˝e s∏awna typologia rodzajów legi-tymizacji w∏adzy przybra∏aby innà postaç w skoƒczonym dziele M. Webera (por. D. Lachowska,Wst´p do wydania polskiego w M. Weber Gospodarka i spo∏eczeƒstwo cyt. wyd. XLIV).

4 Por. R. Bendix, Max Weber. Portret uczonego, Warszawa 1975; S. Andreski, Maxa WeberaolÊnienia i pomy∏ki, Warszawa 1992 (t∏um K.Z. Sowa), rozdzia∏ 1; W.J. Mommsen, Max We-ber und die deutsche Politic 1890-1929, Tübingen 1980; M. D´bski (Z. Krasnod´bski), MyÊlpolityczna Maxa Webera [w:] M. Weber, Polityka jako zawód i powo∏anie (t∏um. P. Egel,M. Wander), Warszawa 1987; M. Weber, Polityka jako zawód i powo∏anie, Kraków, Warsza-

mieckiej racji stanu wspierajàc ekspansjonizm w polityce zagranicznej, a w kil-ku momentach zaznaczy∏ swà obecnoÊç na scenie publicznej. I choç karie-ry politycznej nie zrobi∏, mimo aspiracji w tej dziedzinie i niewàtpliwych ora-torskich talentów (np. nie zosta∏ pos∏em Reichstagu), to by∏ cz∏onkiemdelegacji niemieckiej na konferencj´ w Wersalu. By∏ tak˝e wspó∏autorem Kon-stytucji Weimarskiej i podobno wywar∏ du˝y wp∏yw na przeforsowanie tychjej zapisów, które dotyczy∏y wzmocnienia uprawnieƒ prezydenta republiki.

W wielu pracach M. Webera znajdziemy te˝ interesujàce refleksje na te-mat roli moralnoÊci w polityce5. Duch jego analiz, gorzki (acz daleki od cyni-zmu) realizm6 przywodzi skojarzenia z Ksi´ciem N. Machiavellego. Tym bar-dziej ˝e w kilku artyku∏ach kreÊli∏ Weber swój idea∏ polityka ch∏odnego i zarazem„nami´tnie” oddanego sprawie wprowadzajàc rozró˝nienie etyki odpowiedzialno-Êci i etyki przekonaƒ7. W pierwszym przypadku polityk kierujàc si´ nià bierzeprzede wszystkim pod uwag´ skutki swoich dzia∏aƒ, w drugim zaÊ stara si´byç w zgodzie ze swoimi poglàdami i wyznawanymi wartoÊciami, nie wcho-dzàc w ˝adne sytuacyjne kompromisy. M. Weber opowiada si´ raczej za sto-sowaniem w polityce regu∏ etyki odpowiedzialnoÊci. Politycy, a wi´c ludzie dzia-∏ajàcy w obszarze walki o w∏adz´, muszà liczyç si´ z ludzkà interesownoÊcià,ma∏oÊcià. Muszà wiedzieç, i˝ najlepsze intencje i przewaga moralna nad prze-ciwnikiem wcale nie gwarantujà zwyci´stwa s∏usznej sprawy, a czasem mogà,przyjmujàc kryteria skutecznoÊci, rodziç „z∏e” skutki. Stanowi to sk∏adnik zja-wiska, które nazywa∏ on „etycznà irracjonalnoÊcià Êwiata”. Tak czy inaczej, funk-cjonowanie sfery polityki – nawet ograniczanej normami prawnymi i moralny-mi – pozostaje zawsze pod przemo˝nym wp∏ywem bezwzgl´dnej walkio realizacj´ interesów jednostkowych i grupowych. To przekonanie nadaje kon-cepcjom Webera antyutopistyczny i wyraênie pesymistyczny odcieƒ.

Ale nale˝y zauwa˝yç, i˝ osobiste zaanga˝owanie polityczne nie wp∏ywa∏onegatywnie na jego obiektywizm, gdy˝ uprawiajàc nauk´ potrafi∏ on „trzy-maç na wodzy” swoje nami´tnoÊci i pasje spo∏eczne, którym dawa∏ wyrazw publicystyce i dzia∏alnoÊci politycznej.

Co wi´cej, wydaje si´, ˝e owe pasje nie tylko nie przeszkadza∏y jego teo-retycznej refleksji, lecz nawet dodatkowo przydawa∏y jego dociekaniom poli-tologicznym pog∏´biony charakter, bowiem ich autor zna∏ przedmiot swoichanaliz „z pierwszej r´ki” i zarazem zachowywa∏ dystans wobec analizowanychproblemów.

70

wa 1998 (red. Z. Krasnod´bski), (t∏um. A. Kopacki i P. Dybel) oraz Gesammelte PolitischeSchriften, Tübingen 1980 (wyd. 4).

5 M.in. M. Weber, Polityka jako zawód i powo∏anie [w:] M. Weber, Polityka jako....6 Max Weber nie ma wàtpliwoÊci, ˝e jeÊli „ktoÊ obcuje z politykà, to znaczy u˝ywa w∏adzy

i przemocy jako Êrodków, ten zawiera pakt z mocami diabelskimi”, tam˝e, s. 100.7 Tam˝e, s. 96 in.

71

Prowadzi to do konkluzji, i˝ wszelkie próby rekonstrukcji socjologii po-lityki M. Webera muszà braç pod uwag´ ów szerszy kontekst biograficzny,a zw∏aszcza teoretyczno-problemowy, i kwestiom tym poÊwi´c´ teraz niecomiejsca w poni˝szej prezentacji.

1. Specyfika nauk spo∏ecznych. WartoÊci a poznawanie sferypolityki

M. Weber, obok W. Diltheya, G. Simmla oraz niektórych przedstawicielibadeƒskiej szko∏y neokantyzmu (W. Windelband, H. Rickert), nale˝a∏ do czo-∏owych teoretyków zwiàzanych z tzw. antypozytywistycznym prze∏omem w hu-manistyce europejskiej. Najogólniej mówiàc, polega∏ on na próbach budowa-nia, w opozycji do pozytywizmu, humanistyki (nauk o kulturze, naukspo∏ecznych, socjologii rozumiejàcej itp.) na fundamentach teoretycznychi odmiennych od przyrodoznawstwa8. Nie oznacza∏o to w praktyce ani ide-alizacji aktualnego stanu humanistyki, ani te˝ przekonania, i˝ nauki spo∏ecz-ne nie posiadajà (lub te˝ nie powinny posiadaç) ˝adnych procedur badaw-czych wspólnych z naukami przyrodniczymi. Przekonanie o odr´bnoÊcihumanistyki w praktyce konkretyzowa∏o si´ u ró˝nych badaczy w nader roz-maity sposób, lecz pociàga∏o z regu∏y próby okreÊlenia w∏asnego przedmiotupoznania oraz tworzenia i doskonalenia swoistych metod badawczych9.

Tak te˝ by∏o w przypadku M. Webera, który w swych badaniach twór-czo stosowa∏ metod´ historyczno-porównawczà i wspó∏tworzy∏ koncepcj´typów idealnych10. Zdaniem autora Gospodarki i spo∏eczeƒstwa w∏aÊciwy przed-miot humanistyki stanowià najró˝norodniejsze dzia∏ania ludzkie, którychkombinacje sk∏adajà si´ na funkcjonowanie tak skomplikowanych tworów jakinstytucje gospodarcze i organizacje spo∏eczne, partie polityczne i paƒstwo.Takie stanowisko w filozofii nauk spo∏ecznych nazywa si´ zazwyczaj indywi-dualizmem metodologicznym.

Przez dzia∏anie rozumia∏ M. Weber „ludzkie zachowanie (zewn´trzny lubwewn´trzny czyn, zaniechanie czy znoszenie), jeÊli i o ile dzia∏ajàcy, bàdêwielu dzia∏ajàcych, wià˝e z nim pewien subiektywny sens”11. Natomiast przezdzia∏anie spo∏eczne pojmowa∏ on takie post´powanie, „które wedle intencjo-

8 J. Szacki, Historia myÊli socjologicznej, Warszawa 2002, rozdzia∏y 12 i 13.9 Tam˝e, rozdzia∏ 13. Najpe∏niejszy zarys swych poglàdów metodologicznych da∏ Weber

[w:] Gospodarka i spo∏eczeƒstwo. Zarys socjologii rozumiejàcej. Ksi´ga pierwsza; cyt. wyd.; Obiek-tywnoÊç poznania w naukach spo∏ecznych (1904); O niektórych kategoriach socjologii rozumiejàcej(1912); Sens „uwolnienia od wartoÊciowaƒ” w socjologii i ekonomii (1917).

10 I. Lazari-Paw∏owska, O poj´ciu typologicznym w humanistyce, „Studia Filozoficzne” 1958/3.11 M. Weber, Gospodarka i spo∏eczeƒstwo, cyt. wyd., s. 6.

nalnego sensu dzia∏ajàcego lub dzia∏ajàcych odnosi si´ do zachowaƒ innychludzi i jest na nie zorientowane w swoim przebiegu”12.

M. Weber zrywa∏ zdecydowanie z charakterystycznym dla ewolucjoni-zmu przekonaniem (obecnym zresztà cz´sto tak˝e w ró˝nych formach ma-terializmu historycznego), i˝ poszczególne spo∏eczeƒstwa b´dàc „zaprogra-mowane” w szczególny sposób przechodzà w swym rozwoju przez te samefazy. Dzieje ludzkie nie sà „jednoliniowe”, istniejà ró˝ne warianty rozwojuspo∏ecznego. Istotnà rol´ odgrywajà ludzkie wybory, zaÊ konkretne wydarze-nia sà zazwyczaj wypadkowymi dzia∏aƒ ró˝nych podmiotów spo∏ecznych.Przyj´cie takiego stanowiska oznacza∏o dystans wobec wszelkich teorii usi-∏ujàcych wyjaÊniaç procesy spo∏eczne przez odwo∏anie si´ do jednego typuprzyczyn, a tym samym tak˝e teoretycznà krytyk´ K. Marksa, a zw∏aszczaekonomicznego monokauzalizmu marksistów13.

Nie powodowa∏o to u Webera po prostu odrzucenia teorii Marksa,lecz ich „pozytywnà krytyk´” i wiele polemicznych nawiàzaƒ. Weber, mi-mo zasadniczych odmiennoÊci politycznych, bardzo wysoko ceni∏ pisar-stwo autora Kapita∏u, którego uwa˝a∏ za w∏aÊciwego twórc´ metody typówidealnych14.

A. Polityka a nauka o polityce

Zaanga˝owanie, pasje polityczne M. Webera oraz systematyczne upra-wianie nauki i dzia∏alnoÊç dydaktyczna by∏y êród∏em jego refleksji na tematstosunku obu tych dziedzin do siebie. Dodajmy: refleksje nader p∏odne teo-retycznie i posiadajàce wa˝kie praktyczne implikacje.

72

12 Tam˝e, s. 6. W wielu pracach M. Webera znajdziemy ró˝ne typologie i klasyfikacje rodza-jów ludzkiego dzia∏ania. Najbardziej znany i przydatny do naszych celów jest zawarty [w:] Go-spodarka i spo∏eczeƒstwo, cyt. wyd. Ksi´ga I rozdzia∏ 1 § 1 i 2 podzia∏ ludzkich dzia∏aƒ na:a) tradycjonalne (zwiàzane z silnymi przyzwyczajeniami); b) emocjonalne (wywo∏ane silnymiafektami); c) wartoÊciowo-racjonalne (zwiàzane ze Êwiadomà wiarà w bezwarunkowà, samo-istnà wartoÊç (etycznà, estetycznà, religijnà lub inaczej interpretowanà) celów dzia∏ania przyÊwiadomym doborze Êrodków do ich realizacji; d) celowo-racjonalne (tu ma miejsce Êwiado-my wybór celów, jak i Êrodków prowadzàcych do jego realizacji).

13 Por. S. Kozyr-Kowalski, Max Weber a Karol Marks, Warszawa 1967.14 Por. M. Weber, ObiektywnoÊç poznania w naukach spo∏ecznych (t∏um. M. Skwieciƒski), [w:]

Problemy socjologii wiedzy, (pr. zbiorowa), Warszawa 1985. Poglàd Webera wydaje si´ byç jed-nak nies∏uszny, gdy˝ koncepcja modeli Marksa zastosowana w Kapitale mia∏a charakter „re-alistyczny” (tzn. modele ujmowa∏y istot´ badanej rzeczywistoÊci). Natomiast typy idealnenoszà wyraênie cechy wygodnego w post´powaniu badawczym humanisty instrumentu kon-struowanego do ró˝nych celów taksonomicznych i eksplanacyjnych. Por. uwagi M. Weberana temat stosowania typów idealnych, Sens „uwolnienia od wartoÊciowaƒ” w socjologii i ekono-mii, [w:] Problemy socjologii wiedzy, cyt. wyd., s. 144 i n.

73

Zdaniem M. Webera nauka (w tym tak˝e nauka o polityce) i uprawia-nie polityki to dziedziny dzia∏alnoÊci ludzkiej zasadniczo odmienne. W przy-padku dzia∏alnoÊci naukowej chodzi o obiektywne poznanie, adekwatny opiszjawisk, uchwycenie zwiàzków mi´dzy nimi i ich wyjaÊnienie. Natomiast po-lityka jest sferà walki o w∏adz´, o pozyskanie przez polityków dla swych ha-se∏ i programów mo˝liwie szerokich zbiorowoÊci, a tak˝e zwalczaniem prze-ciwników politycznych.

Nami´tnoÊci spo∏eczne i polityczne uczonego mogà – zdaniem Webe-ra – stanowiç silnà przeszkod´ w naukowym poznaniu, gdy˝ zazwyczaj za-k∏ócajà jego obiektywizm. Sprzyjajà one ∏amaniu regu∏ metodologicznych,co w efekcie prowadziç mo˝e do wielu deformacji15. Ich mechanizmy –jak wiemy – bada socjologia wiedzy, do której M. Weber wniós∏ swój wa˝-ki wk∏ad.

Agitacja polityczna nie powinna byç zatem prowadzona w salach wyk∏a-dowych. Regu∏y tej – w czym zgodni sà wszyscy jego biografowie – Weberrygorystycznie przestrzega∏ w swej dzia∏alnoÊci akademickiej16. Profesor niepowinien roÊciç sobie pretensji, ˝e jako profesor nosi w tornistrze marsza∏-kowskà bu∏aw´ m´˝a stanu17. Wiàza∏ si´ z tym u M. Webera praktycznysens g∏oszonej przezeƒ zasady nauki „wolnej od wartoÊciowania”, która obej-mowa∏a tak˝e postulat wstrzemi´êliwoÊci w u˝ywaniu w pracach naukowychi dzia∏alnoÊci akademickiej wyra˝eƒ oceniajàcych. Natomiast jeÊli ju˝ – z ró˝-nych powodów – znalaz∏y si´ one w konkretnej wypowiedzi, uczony powi-nien sprecyzowaç kryteria owego wartoÊciowania i wszelkich innych ocen.M. Weber nawiàzywa∏ w tym miejscu do koncepcji badeƒskiego neokanty-sty H. Rickerta.

Sfera nauki w jego koncepcjach jest przeciwstawna polityce (i Êwiatopo-glàdowym konstrukcjom) pod jednym jeszcze bardzo istotnym wzgl´dem.Otó˝ nauka jako instancja poznawcza, która musi opieraç si´ ostatecznie nadanych empirycznych, nie jest w stanie uzasadniaç prawdziwoÊci jakichkol-wiek Êwiatopoglàdów oraz zwiàzanych z nim norm i wartoÊci. Problem tenM. Weber podjà∏ frontalnie w studium ObiektywnoÊç poznania w naukach spo-∏ecznych (1904), które nazwaç mo˝na jego metodologicznym credo. ZdaniemWebera sàdy o wartoÊciach i normach sà niesprawdzalne empirycznie. Przyj-

15 Pisa∏ o tym M. Weber, ObiektywnoÊç poznania w naukach spo∏ecznych (1904) t∏um. M. Skwie-ciƒski, [w:] Problemy socjologii wiedzy, cyt. wyd.; Sens „uwolnienia od wartoÊciowaƒ” w socjolo-gii i ekonomii (t∏um. E. Nowakowska-So∏tan), cyt. wyd. Bardzo wa˝nym studium Maxa We-bera dotykajàcym tej problematyki jest te˝ Nauka jako zawód i powo∏anie. By∏ to wyk∏adwyg∏oszony 7.11.1917 r. w Monachium, a opublikowany w 1919 r. (wyd. pol. w wyborze Po-lityka jako zawód i powo∏anie, (red. Z. Krasnod´bski), cyt. wyd.

16 np. S. Andreski, Maxa Webera olÊnienia i pomy∏ki, cyt. wyd., rozdzia∏ 1.17 M. Weber, Sens uwolnienia od wartoÊciowaƒ..., s. 105.

mujemy je lub odrzucamy w efekcie socjalizacyjnych oddzia∏ywaƒ i naszychmoralnych wyborów a priori, nie zaÊ wskutek jakichÊ teoretycznych i empi-rycznych koniecznoÊci.

„Nauka empiryczna – pisa∏ M. Weber we wspomnianym studium – niemo˝e nikogo pouczyç o tym, co powinien, lecz jedynie o tym, co mo˝e –i w pewnych warunkach, czego chce”18.

Musimy wi´c przyjàç, „˝e Êwiatopoglàdy nigdy nie mogà byç rezulta-tem post´pu wiedzy doÊwiadczalnej, a wi´c, ˝e wobec tego idea∏y najwy˝-sze, najpot´˝niej nas poruszajàce po wsze czasy wy∏aniajà si´ jedynie w walcez innymi idea∏ami, które dla innych sà tak samo Êwi´te jak nasze dla nas”.19

W tym sensie – konstatowa∏ on w innym miejscu – mo˝na mówiç o „poli-teizmie” wartoÊci.20 Rozwój nauki nie zmieni tego stanu. Z∏udne sà zatemnadzieje, ˝e za jej pomocà uzasadnimy kiedykolwiek swoje idea∏y i wartoÊci.Przeciwnie, w europejskiej kulturze, której znami´ stanowià post´py intelek-tualizacji i racjonalizacji dzia∏ania, roÊnie powszechna ÊwiadomoÊç utopijno-Êci tego typu oczekiwaƒ. Wyg∏aszanie sàdów wartoÊciujàcych i normatyw-nych (z wyjàtkiem norm instrumentalnych, które nakazujà podejmowaniepewnych dzia∏aƒ ze wzgl´du na realizacj´ okreÊlonych celów) informuje nasjedynie o nastawieniach wypowiadajàcych ich ludzi, nie zaÊ o w∏aÊciwoÊciachrealnego Êwiata lub jego fragmentów.

Pod tym wzgl´dem stanowisko M. Webera by∏o praktycznie to˝samez filozofià pozytywistycznà, co daje niektórym komentatorom jego twórczo-Êci powód do zaliczania go do pozytywizmu21. Zwa˝ywszy jednak na rozwi-jane w wielu jego pracach tezy o specyfice nauk o kulturze sà to opinie niedo przyj´cia, gdy˝ niezbywalnà cechà orientacji pozytywistycznej wydaje si´byç naturalizm, tzn. przekonanie (ró˝nie konkretyzowane), i˝ dla humanisty-ki, nauki przyrodnicze powinny byç wzorem do naÊladowania22. Od tego zaÊautor ObiektywnoÊci poznania w naukach spo∏ecznych by∏ jak najdalszy, choçniejednokrotnie zwalcza∏ skrajnoÊci antynaturalizmu W. Diltheya i jegouczniów, a zw∏aszcza ich intuicjonistyczny irracjonalizm.

M. Weber, kwestionujàc wartoÊç poznawczà sàdów wartoÊciujàcych, nienegowa∏ jednak wp∏ywu wartoÊci na poznanie humanistyczne. To w∏aÊniewartoÊci wyznawane przez badacza, kultura, w której jest on „osadzony”,zbiorowoÊci, z którymi si´ identyfikuje, odgrywajà zasadniczà rol´ w selek-

74

18 M. Weber, ObiektywnoÊç poznania..., s. 5.19 Tam˝e, s. 8.20 M. Weber, Nauka jako zawód..., s. 53 in. OkreÊlenie to przejà∏ on od Johna Milla.21 Zauwa˝my, ˝e neokantyzm badeƒski (bliski M. Weberowi) pod tym wzgl´dem nie ró˝-

ni∏ si´ od pozytywizmu, gdy˝ oba te kierunki mo˝na traktowaç jako odmiany filozofii na-ukowej.

22 L. Ko∏akowski, Filozofia pozytywistyczna, Warszawa 1965, rozdzia∏ 1.

75

cji mo˝liwych przedmiotów poznania w ich konstytuowaniu si´. Bez wyraê-nych wartoÊci niemo˝liwa by∏aby odpowiedê na pytanie: dlaczego nale˝y po-znawaç ten (lub inny) obiekt. M. Weber, za H. Rickertem (i innymi neo-kantystami badeƒskimi) nazywa to „odnoszeniem do wartoÊci” (Wert-beziehung)i bardzo wyraênie odró˝nia od omówionego wczeÊniej problemu sàdów war-toÊciujàcych i ocen w wypowiedziach o naukowym charakterze. ZmiennoÊçsystemów wartoÊci badaczy pociàga za sobà ewolucje perspektyw poznaw-czych, a tym samym zjawisko nazywane przez M. Webera wiecznà „m∏odo-Êcià” humanistyki.

Relacje mi´dzy naukà (w tym politologià) a politykà majà jeszcze inneaspekty. Jednemu z nich chcia∏bym poÊwi´ciç nieco uwagi. Wzmiankowa-∏em o tym wczeÊniej, i˝ post´py racjonalizacji stanowià te˝ leitmotiv dziejóweuropejskiej kultury, której szczególnym sk∏adnikiem jest rozwój nowocze-snej nauki i jej przenikanie do ró˝nych dziedzin ˝ycia. Tak˝e do praktykipolitycznej. Jej elementem jest bowiem wiedza o zjawiskach politycznych,oraz zastosowanie tej˝e wiedzy w walce o w∏adz´, w tworzeniu instytucji po-litycznych itp. Wià˝à si´ z tym procesy profesjonalizacji zawodu polityka,biurokratyzacji instytucji politycznych (inaczej tworzenia si´ specyficznychgrup celowych). Mo˝na w tym sensie mówiç o „unaukowieniu” praktyki po-litycznej w czasach nowo˝ytnych.

M. Weber nie mia∏ wàtpliwoÊci, ˝e zjawiska te b´dà si´ wspó∏czeÊnienasilaç. Póêniejsze doÊwiadczenia z pewnoÊcià potwierdzi∏y zasadnoÊç tejprognozy.

Centralnym tematem twórczoÊci M. Webera by∏a specyfika zachod-nioeuropejskiej kultury oraz zwiàzane z tym ÊciÊle problemy narodzin no-wo˝ytnego kapitalistycznego spo∏eczeƒstwa i jego mo˝liwoÊci rozwojo-wych. W tej perspektywie analizowa∏ on procesy racjonalizacji ró˝nychdziedzin ˝ycia spo∏ecznego (ekspansj´ nauki i techniki, rozwój biurokra-cji) i nowego statusu egzystencjalnego cz∏owieka w nowoczesnym spo∏e-czeƒstwie23.

Najogólniej mówiàc, dzieje nowo˝ytnej kultury oglàdane w panoramicz-nym skrócie to ekspansja we wszystkich dziedzinach sfery dzia∏aƒ celoworacjonalnych, tzn. takich, w których cz∏owiek poddaje analitycznej refleksjizarówno cele dzia∏ania, Êrodki prowadzàce do ich realizacji, jak te˝ mo˝liwe

23 S. Andreski, Maxa Webera..., rozdzia∏ 3; B. Czarny, Max Weber o racjonalizacji dzia∏aƒ ludz-kich, „Studia Socjologiczne”, 1990/3-4; A. Swidler, The Concept of Rationality in the Work ofMax Weber, „Sociological Inquiry”, 1973/43; J. Weiss, Max Weber Grundlegung der Soziologie.Eine Einführung, München 1975; J. Szacki, Historia myÊli socjologicznej, cyt. wyd., rozdzia∏ 13,cz´Êç 5.

24 M. Weber, Gospodarka i spo∏eczeƒstwo, s. 19.

skutki uboczne24. Nauka staje si´ dominujàcà (a czasem jedynà) instancjàpoznawczà, eliminujàc (lub co najmniej wydatnie ograniczajàc) wyjaÊnianieÊwiata w kategoriach si∏ nadprzyrodzonych. Nauka dostarcza niezastàpionychw swej skutecznoÊci instrumentów dzia∏ania nie odpowiadajàc jednak napodstawowe pytania egzystencjalne dotyczàce sensu ˝ycia ludzkiego i Êmierci.Owo „odczarowanie Êwiata” (jak to nazwa∏ M. Weber w nawiàzaniu doF. Nietzschego) zwiàzane jest ÊciÊle z procesami sekularyzacji i erozji religii,daje wi´c wyraênie dokuczliwe skutki dla kondycji psychicznej wspó∏czesne-go cz∏owieka25.

W tej samej perspektywie podjà∏ on swoje monumentalne studia z dzie-dziny socjologii i historii religii (nale˝y do nich najg∏oÊniejsza jego pracaEtyka protestancka i duch kapitalizmu (1904-1905), trzytomowa Etyka gospo-darcza religii Êwiatowych (1920-1921) oraz fragmenty nieukoƒczonej Gospo-darki i spo∏eczeƒstwa (1922)26. Studia te prowadzi∏y go do wniosku, i˝ naj-bardziej wytworzeniu aktywistycznej postawy wobec Êwiata, a tym samympowstawaniu kapitalizmu, sprzyja∏ protestantyzm27. Natomiast religie Da-lekiego Wschodu wytwarza∏y postaw´ negacji rzeczywistoÊci Êwiata (tzn.uniewa˝nienie jej wartoÊci) albo dostosowywania si´ do niej.

W kontekÊcie owego centralnego zagadnienia i wià˝àcych si´ z nimikwestii bardziej szczegó∏owych pojawia si´ w jego pismach problematykapanowania, form legitymizacji w∏adzy, genezy partii politycznych, profe-sjonalizacji zawodu polityka, biurokracji i dzia∏ania nowoczesnego paƒ-stwa, itp.

Nie znaczy to wcale, i˝ zagadnienia socjologii polityki sà dla Weberadrugorz´dne (czy zgo∏a marginalne). Nie chc´ te˝ bynajmniej powiedzieç,˝e próby ich rozwiàzania zachowujà swà teoretycznà wa˝noÊç tylko w tymspecyficznym kontekÊcie. Jest wprost przeciwnie, o czym Êwiadczy ogrom-na iloÊç ró˝norodnych nawiàzaƒ do jego koncepcji sformu∏owanych w tejdziedzinie. Niemniej jednak teoretyczna „lokalizacja” miejsca, w której po-jawia si´ politologiczna problematyka w twórczoÊci M. Webera, jest wa˝nadla prób jej systematycznej rekonstrukcji.

W dalszej cz´Êci niniejszego studium przystàpi´ do uporzàdkowanej pre-zentacji podstawowych kategorii jego socjologii polityki.

76

25 Bardzo sugestywnie swe poglàdy na ten temat wyrazi∏ on w Nauka jako zawód i powo∏anie,[w:] M. Weber, Polityka jako....

26 Por. Z. Krasnod´bski, Max Weber i jego analiza religii Êwiatowych oraz A. Szyjewski, Czy Weberby∏ religioznawcà?; [w:] M. Weber, Dzie∏a zebrane z socjologii religii. Etyka gospodarcza religiiÊwiatowych, T.I. Taoizm i konfucjonizm, 2000 Kraków (t∏um. T. Zatorski).

27 M. Weber, Etyka protestancka i duch kapitalizmu, Lublin 1994 (t∏um. J. Miziƒski), roz-dzia∏y II i III.

77

2. Podstawowe kategorie Weberowskiej socjologii polityki

A. W∏adza, polityka, legitymizacja

Dla rekonstrukcji podstawowych idei socjologii polityki M. Webera naj-wa˝niejsze sà dwie jego prace: Polityka jako zawód i powo∏anie (1919 r.)28 orazfragmenty wydanej poÊmiertnie Gospodarki i spo∏eczeƒstwa. Zarys socjologii rozu-miejàcej (I wyd. 1922).

Szczególne znaczenie ma ta druga – jak wiemy nieukoƒczona – praca,w której Weber podjà∏ prób´ systematycznego rozbioru wielu poj´ç kluczo-wych dla nauk o polityce, m.in. w∏adzy, panowania, legitymizacji, woli, ad-ministrowania, biurokracji i przywództwa, zaÊ jego semantyczne analizy osa-dzone przezeƒ zosta∏y w szerokim socjologiczno-historycznym kontekÊcie29.

M. Weber podkreÊla∏, i˝ interesy materialne du˝ych zbiorowoÊci, po-siadany przez nie presti˝, stanowià, obok instytucji politycznych i w∏adzy,podstawowy czynnik tworzenia i przekszta∏ceƒ struktury spo∏ecznej. W po-lemice z marksistami, pos∏ugujàc si´ obfitym materia∏em historycznym,wykazywa∏ on zarówno powiàzanie, wielostronne warunkowanie si´ ró˝nychform w∏adzy, interesów materialnych, presti˝u, jak te˝ wzgl´dnà autono-mi´ tych podstawowych wymiarów ˝ycia spo∏ecznego30. Tym samymM. Weber daleki by∏ od traktowania zjawisk politycznych jako epifenome-nu grupowych interesów materialnych, a decyzji paƒstwowych po prostujako emanacji woli klas posiadajàcych31. Wypracowanie takiej w∏aÊnie opty-ki badawczej uwra˝liwia∏o Webera na historyczny kontekst, na wieloÊç mo˝-liwych uwarunkowaƒ zjawisk politycznych i kszta∏towania si´ instytucji paƒ-stwowych.

Prezentacj´ g∏ównych kategorii socjologii polityki M. Webera nale˝y roz-poczàç od kluczowego dlaƒ poj´cia w∏adzy. W Gospodarce i spo∏eczeƒstwie de-finiuje on w∏adz´ jako „szans´ przeprowadzenia swej woli, tak˝e wbrew opo-rowi, w ramach pewnego stosunku spo∏ecznego, bez wzgl´du na to, na czymta szansa polega”32. W innych fragmentach tego˝ dzie∏a dopowiada, i˝ mo˝e

28 By∏ to wyk∏ad wyg∏oszony 21 stycznia 1919 r. w Monachium i w tym˝e roku opublikowa-ny (M. Weber, Polityka jako..., s. 55-110).

29 Por. D. Beetham, Max Weber and the Theory of Modern Politics, London 1974; R. Bendix,Max Weber. Portret uczonego, cyt. wyd.; Z. Krasnod´bski, M. Weber, Warszawa 1999, s. 76-95;H. Kubiak, W∏adza, [w:] Encyklopedia Socjologii, Warszawa 2002, tom. IV; J. J. Wiatr, Socjo-logia polityki, Warszawa 1988, rozdzia∏y II i IV.

30 M.in. M. Weber, Gospodarka i spo∏eczeƒstwo, cz´Êç III i IV.31 Por. S. Ossowski, W∏adza polityczna i w∏adza ekonomiczna, [w:] S. Ossowski, Z zagadnieƒ struk-

tury spo∏ecznej, Warszawa 1968, Dzie∏a Zebrane tom V.32 M. Weber, Gospodarka i spo∏eczeƒstwo, s. 39.

chodziç zarówno o jednostk´, jak i o grup´, co nie zmienia w ogóle istotysprawy, a tylko uzupe∏nia wczeÊniejsze okreÊlenie33.

Zaproponowana powy˝ej definicja w∏adzy jest bardzo ogólna, pojemnai mo˝e dotyczyç ró˝nych sytuacji, których cech´ wspólnà stanowi fakt, i˝jedna ze stron (jednostka lub jakaÊ zbiorowoÊç, grupa itp.) mo˝e drugiej roz-kazywaç i wymuszaç na niej pos∏uszeƒstwo. Tak pojmowana w∏adza obej-muje nie tylko pos∏uch wobec decyzji, np. legalnie wybranych przedstawi-cieli spo∏eczeƒstwa w parlamencie, samorzàdzie terytorialnym lub zgodnejz obyczajem sukcesjà tronu w paƒstwie feudalnym. Przyk∏adem w∏adzy w tymogólnym znaczeniu mo˝e te˝ byç uleg∏oÊç wobec ˝àdaƒ gwa∏ciciela lub ter-rorysty. A wi´c psychologicznym motywem pos∏uchu wobec w∏adzy bywastrach przed zastosowaniem przemocy fizycznej przez rozkazodawc´. Mo˝ebyç nim tak˝e interes materialny, poczucie bezradnoÊci i braku realnych alter-natyw dzia∏ania. Krótko mówiàc, w∏adza nie musi cieszyç si´ prawowitoÊcià(inaczej: prawomocnoÊcià, legitymizacjà), przez tych, którzy jej podlegajà.Niektóre sformu∏owania M. Webera w tej materii zdajà si´ byç niejasne34,lecz zdaje si´ nie ulegaç wàtpliwoÊci, i˝ ró˝ne formy panowania stanowià dlaniego szczególnà postaç w∏adzy politycznej, w∏adzy, która jest legitymizowana.Tak wi´c, panowanie, którego historyczne analizy zajmujà wyró˝nione miej-sce35 w politologicznych analizach M. Webera, stanowi kategori´ w´˝szàzakresowo od poj´cia w∏adzy w ogóle, stanowi jej szczególnà postaç. Zdaje si´te˝ nie ulegaç wàtpliwoÊci, i˝ w∏adza, tak jak jà rozumie autor Gospodarkii spo∏eczeƒstwa, odró˝nia si´ wyraênie od pojmowania „wp∏ywu” w ró˝nychwspó∏czesnych teoriach polityki. Z regu∏y bowiem „wp∏yw” oznacza w nichmo˝liwoÊç sk∏onienia jednych bez stosowania sankcji lub groêby ich u˝ycia,by dzia∏ali, myÊleli i czuli, tak jak oczekujà tego drudzy36.

Analiza poj´cia w∏adzy (i panowania jako jej szczególnej postaci) pro-wadzi nas do kolejnej kluczowej kategorii – poj´cia „polityki” w uj´ciu M. We-bera. W jego pracach spotykamy ró˝ne jej okreÊlenia. Politykà – czytamyw jednej z jego rozpraw – „jest kierowanie lub wywieranie wp∏ywu na kiero-wanie zwiàzkiem politycznym, a wi´c w dobie wspó∏czesnej – paƒstwem”37.

Zwiàzkiem politycznym nazywa∏ zaÊ M. Weber „pewien ograniczony swo-istymi regu∏ami lub zamkni´ty na zewnàtrz stosunek spo∏eczny, wtedy gdyprzestrzeganie jego porzàdku gwarantowane jest przez zachowanie okreÊlo-nych ludzi, zmierzajàce wy∏àcznie do jego urzeczywistnienia: kierownika

78

33 Tam˝e, s. 670.34 Por. R. Bendix, Max Weber. Portret..., cz´Êç III.35 M. Weber, Gospodarka i spo∏eczeƒstwo, cz´Êç III.36 J.J. Wiatr, Socjologia..., rozdzia∏ 4.37 M. Weber, Polityka jako..., s. 56.

79

i ewentualnie sztabu administracyjnego, który zwykle uprawniony jest do re-prezentowania”38. Przy tak ogólnym pojmowaniu zwiàzku mo˝emy mieç doczynienia z najró˝niejszymi instytucjami, które przybierajà postaç wspólno-ty lub stowarzyszenia, wystarczy samo istnienie kierownika39. Szczególnà po-staç zwiàzku stanowi wspó∏czesne paƒstwo monopolizujàce na okreÊlonym tery-torium prawo legalnego stosowania fizycznej przemocy40. W innym zaÊ miejscudefiniuje on polityk´ jako „dà˝enie do udzia∏u we w∏adzy lub do wywieraniawp∏ywu na podzia∏ w∏adzy, czy to pomi´dzy paƒstwami czy te˝ w obr´biepaƒstwa, pomi´dzy grupami ludzi, jakie ono obejmuje”41.

Z ró˝nych podobnych – choç nieidentycznych – okreÊleƒ rozsypanychw innych pracach M. Webera – tak˝e w Gospodarce i spo∏eczeƒstwie – mo˝nawnosiç, i˝ dla jego koncepcji polityki najwa˝niejsza (i w∏aÊciwie nieod∏àcz-na) jest walka o w∏adz´, wspó∏czeÊnie zw∏aszcza o w∏adz´ paƒstwowà, a tak˝ewywieranie wp∏ywu na kszta∏t jej decyzji i ich realizacj´. Problematyka w∏a-dzy politycznej obejmuje wi´c, oprócz funkcjonowania paƒstwa, równie˝ dzia-∏anie grup interesu i nacisku w naszym rozumieniu, a tak˝e rywalizacj´i wspó∏dzia∏anie paƒstw na arenie mi´dzynarodowej.

Takie rozumienie polityki jest wi´c dostatecznie szerokie, aby ogarnàçswym zakresem nader rozmaite zjawiska i procesy, dzia∏ania ró˝nych pod-miotów jednostkowych i zbiorowych uczestniczàcych – u˝yjemy terminolo-gii M. Webera – wewnàtrz, jak i na zewnàtrz danego „zwiàzku politycznego”.

Zdaniem Webera nie da si´ scharakteryzowaç paƒstwa (zw∏aszcza wspó∏-czesnego) poprzez opis treÊci jego decyzji, gdy˝ mogà one dotyczyç najró˝-niejszych dziedzin. Natomiast jego cechà charakterystycznà pozostaje legalneu˝ycie przemocy na podleg∏ym mu terytorium.

Poniewa˝ sfera zjawisk politycznych wià˝e si´ nierozerwalnie z walkào w∏adz´ i jej wykorzystanie, uprawia – zdaniem M. Webera – polityk´ ten,kto „dà˝y do w∏adzy rozumianej jako Êrodek w s∏u˝bie ró˝nych celów ideal-nych bàdê egoistycznych lub do w∏adzy «dla niej samej» po to, aby rozko-szowaç si´ poczuciem presti˝u, jakie ona daje”42.

Oglàdana od strony motywacji dzia∏ajàcych jednostek w∏adza mo˝e wi´cposiadaç zarówno instrumentalne, jak i autoteliczne aspekty.

Aspekty instrumentalne posiadania w∏adzy polegajà na tym, ˝e bywaona Êrodkiem realizacji indywidualnych i grupowych interesów material-nych, a tak˝e „celów idealnych”, np. wprowadzania w ˝ycie pewnych wizjiustrojowych, mniej lub bardziej okreÊlonych wartoÊci, obrony narodowej ra-

38 M. Weber, Gospodarka i spo∏eczeƒstwo, s. 36.39 Tam˝e, s. 36.40 Por. Z. Krasnod´bski, M. Weber, cyt. wyd., s. 76 i n.41 M. Weber, Polityka jako..., s. 56.42 Tam˝e, s. 56.

cji stanu, wzrostu znaczenia naszego paƒstwa w spo∏ecznoÊci mi´dzyna-rodowej itp.

Autoteliczne zaÊ aspekty w∏adzy polega∏yby na dà˝eniu do niej z racjiprzyjemnoÊci, które jej posiadanie sprawia, np. presti˝u, mo˝liwoÊci kontroliinnych, uczestniczenia w wa˝nych wydarzeniach. M. Weber wielokrotniepodkreÊla∏, ˝e w konkretnych dzia∏aniach jednostkowych i zbiorowych spo-tykamy zazwyczaj kombinacje tych ró˝norodnych motywów i jest kwestiàbadaƒ empirycznych ustalenie czynników majàcych wp∏yw na przebieg kon-kretnych zdarzeƒ politycznych. A ju˝ z pewnoÊcià nie nale˝y braç dos∏ow-nie deklaracji polityków o motywach ich dzia∏ania. Sà z regu∏y „pi´kniejsze”ni˝ faktyczne pobudki.

Szczególnà uwag´ przywiàzywa∏ M. Weber – jak pami´tamy – do w∏a-dzy legitymizowanej, czyli panowania, zaÊ porzàdkujàc nie zawsze jego jedno-znaczne sformu∏owania powiemy, i˝ rozumia∏ on przez nie takà form´ w∏a-dzy, która charakteryzuje si´ nast´pujàcymi cechami:– jednostka (lub grupa) panuje nad spo∏eczeƒstwem,– wià˝e si´ z tym obiektywne, dajàce si´ empirycznie scharakteryzowaç

pos∏uszeƒstwo wobec rozkazu, poleceƒ sprawujàcych w∏adz´,– poddani (lub podw∏adni) akceptujà w∏adz´ i dlatego wykonujà jej roz-

kazy. Inaczej mówiàc, jest ona legitymizowana.M. Weber wyodr´bni∏ trzy rodzaje panowania. Podstaw´ tej typologii

stanowià dwa kryteria: zasada legitymizacyjna i struktura organizacji poli-tycznej (w tym typy aparatów administracyjnych).

Przedstawione poni˝ej ich rodzaje sà typami idealnymi. Wynika stàd, i˝obiektywnie istniejàce systemy polityczne zazwyczaj zbli˝ajà si´ do katego-rii jednego z tych typów albo stanowià ich kombinacj´. Pami´taç te˝ nale-˝y, ˝e faktyczna legitymizacja w∏adzy jest zawsze czymÊ stopniowalnym.Mo˝liwe sà wi´c sytuacje, gdy jest ona zgo∏a niewielka. W praktyce w∏adzanigdy nie jest akceptowana lub odrzucana przez ca∏e spo∏eczeƒstwo.

1) Panowanie tradycjonalne. Opiera si´ ono na wierze w prawomocnoÊçw∏adzy, która istnia∏a zawsze i jest przeto uÊwi´cona tradycjà. Cechujà je po-s∏uszeƒstwo wobec zwyczaju, jak i osobistej, czasem arbitralnej w∏adzy przy-wódców43. Panowanie tradycjonalne przybiera ró˝ne formy, np. patriarchalne(w∏adza pana nad swym domostwem i s∏u˝bà) albo patrymonialne (ta formarzàdów ma miejsce na du˝ych terytoriach, gdy do zarzàdzania potrzebnyjest panujàcemu rozbudowany personel pomocniczy, który pochodzi zazwy-czaj z domowej administracji w∏adcy). WÊród form w∏adzy patrymonialnejM. Weber wymienia czasem su∏tanizm, który opiera si´ na przemocy lub go-towoÊci jej u˝ycia. W∏adza w paƒstwach, które zbli˝ajà si´ do typu idealne-

80

43 M. Weber, Gospodarka i spo∏eczeƒstwo, cz´Êç III 3 i 6.

81

go su∏tanizmu, jest cz´sto arbitralna, zale˝na od kaprysu w∏adzy44. Jej in-strumentem jest wojsko, ale prowadzi to do sytuacji, w której w∏adca jestsilnie uzale˝niony od si∏ zbrojnych. Nie wchodz´ tu w analiz´ ró˝nych ro-dzajów feudalizmu, którym M. Weber poÊwi´ci∏ w swych studiach niema∏omiejsca, gdy˝ nie jest to niezb´dne do uchwycenia konstytutywnych cechpanowania tradycjonalnego.

2) Panowanie charyzmatyczne z kolei opiera si´ na wierze w nadzwy-czajne cechy przywódcze45. Poj´cie to przejà∏ M. Weber od niemieckiego re-ligioznawcy R. Sohma i rozszerzy∏ je na sfer´ polityki. Zwiàzek oparty nacharyzmie ma charakter emocjonalnego wspó∏odczuwania. Panujàcy jest „przy-wódcà”, a s∏uchajàcy „zwolennikami”. Sztab zarzàdzajàcy tworzà ludzie wska-zani przez przywódc´ ze wzgl´du na cechy ich osobowoÊci. Ten typ pano-wania charakteryzuje p∏ynnoÊç, brak sta∏ej organizacji. Panujàcy musi przeznadzwyczajne czyny potwierdzaç swà charyzm´, inaczej traci w∏adz´. Cha-ryzm´ mogà posiadaç nie tylko jednostki, lecz równie˝ grupy, instytucje (np.koÊció∏, partia, monarchia). Przywódcy charyzmatyczni pojawiajà si´ zazwy-czaj w czasach prze∏omów i spo∏ecznych kryzysów. Odgrywajà oni cz´stowielkà rol´ innowacyjnà i dynamizujàcà przemiany spo∏eczne. W pismachM. Webera znajdziemy mnóstwo ciekawych analiz historyczno-socjologicz-nych, lecz do najbardziej udanych nale˝à jego opisy mechanizmów sukcesjii funkcjonowania w∏adzy charyzmatycznej („spowszechnienie” lub „rutyni-zacja” charyzmy)46.

3) Najwi´cej jednak miejsca w pracach M. Webera zajmujà analizy pano-wania legalnego. Jego zdaniem ten rodzaj panowania stanowi przejaw racjo-nalizacji nowo˝ytnej kultury zachodniej Europy i jest poniekàd jej koronnymosiàgni´ciem. Wspó∏czesne paƒstwa zachodnioeuropejskie sà doÊç bliskieosiàgni´cia tego modelu47. Panowanie legalne charakteryzuje si´ nast´pujà-cymi w∏aÊciwoÊciami:– istniejàcy porzàdek polityczny i administracyjny podlega zmianom w dro-

dze ustawodawstwa,– aparat administracyjny dzia∏a zgodnie z ustanawianymi przepisami praw-

nymi,– przymusowej w∏adzy zwierzchniej podlegajà wszystkie osoby na obsza-

rze obj´tym jego jurysdykcjà,– paƒstwo monopolizuje prawo do u˝ycia si∏y zgodnie z przepisami usta-

wodawstwa.

44 R. Bendix, Max Weber. Portret..., cz´Êç III, rozdzia∏ 11.45 M. Weber, Gospodarka i spo∏eczeƒstwo, cz´Êç III 4, 5.46 Tam˝e, s. 185-192. Por. syntetyczne omówienie tych zagadnieƒ H. Kubiak, Charyzma, [w:]

Encyklopedia Socjologii, tom 1, cyt. wyd.47 R. Bendix, Max Weber. Portret..., rozdzia∏y XII i XIII.

Wynika stàd, i˝ ludzie sprawujàcy w∏adz´ dzi´ki zajmowanej pozycji niesà w∏adcami osobistymi, a tylko prze∏o˝onymi, czasowo piastujàcymi urzàd,zaÊ ludzie, którzy uznajà prawnie ustanowionà w∏adz´, czynià to jako oby-watele, a nie poddani, i sà pos∏uszni raczej prawu ni˝ urz´dnikowi, który jewprowadza w ˝ycie.

B. Biurokracja

Integralny sk∏adnik badaƒ historyczno-porównawczych Webera, którychcelem by∏o wyjaÊnienie narodzin nowo˝ytnej Europy i opis jej konstytutyw-nych cech (w tym post´pu spo∏ecznego podzia∏u pracy, nacisku k∏adzionegona skutecznoÊç dzia∏ania w ró˝nych dziedzinach ˝ycia, rosnàcego znaczeniaró˝nych form panowania legalnego w ˝yciu politycznym itp.) stanowi jegoteoria biurokracji. Mo˝e on z pe∏nym uzasadnieniem uchodziç za jednegoz jej twórców, co zgodnie przyznajà historycy, socjologowie i teoretycy za-rzàdzania48.

Weberowskie pojmowanie „biurokracji” jest bliskie poj´ciu „organizacji”,„grupy formalnej”, „celowej”, „wtórnej” stosowanemu przez ówczesnychi wspó∏czesnych socjologów. Najogólniej mówiàc, chodzi o wszelkie, tworzo-ne przez cz∏owieka grupy z myÊlà, by wype∏nia∏y one jakieÊ cele, funkcje,których dzia∏alnoÊç jest regulowana przez przepisy prawa, regulaminy, ko-deksy itp.49 W tym sensie przyk∏adem „biurokracji” mo˝e byç np. zak∏adpracy, partia polityczna, administracja paƒstwowa, stowarzyszenie. W nie-których pracach Webera (m.in. w Gospodarka i spo∏eczeƒstwo) termin „biuro-kracja” przybiera sens szczególny – chodzi o taki system polityczny, w któ-rym administracja paƒstwowa odgrywa istotnà rol´ w rzàdzeniu, uczestniczàcciàgle w sprawowaniu w∏adzy. Czasem zaÊ „biurokracja” u Webera to war-stwa spo∏eczna („stan” wg jego terminologii) charakteryzujàca si´ okreÊlo-nym miejscem w spo∏ecznym podziale pracy, stosunkowo wysokim cenzu-sem wykszta∏cenia, poziomem kompetencji, grupowà solidarnoÊcià. Bywa te˝,˝e równie˝ poczuciem misji spo∏ecznej, którà ma ona do wype∏nienia.

Najwi´cej miejsca w pismach Webera zajmujà opisy dzia∏ania biurokra-cji paƒstwowej50, niema∏o jednak znajdziemy tam równie˝ analiz partii po-litycznych, przedsi´biorstw produkcyjnych itp. Czasy wspó∏czesne – podkre-Êla∏ z mocà M. Weber – to okres post´pujàcej biurokratyzacji wszystkich

82

48 Por. cytowane prace D. Beethama i R.D. Bendixa oraz M. Crozier, Biurokracja. Anatomiazjawiska, Warszawa 1967; J. Kurnal (red.), Twórcy naukowych podstaw organizacji. Wybór pism,Warszawa 1972.

49 A.Z. Kamiƒski, Biurokracja, [w:] Encyklopedia Socjologii, tom 1, Warszawa 1998.50 M. Weber, Gospodarka i Spo∏eczeƒstwo, Ksi´ga I, III § 4 i 5, Ksi´ga II, cz´Êç 2.

83

praktycznie dziedzin ˝ycia, bowiem funkcjonowanie ró˝nych struktur orga-nizacyjnych czyni zbiorowe dzia∏ania systematycznymi i bardziej efektywny-mi, jeÊli porównywaç je z mo˝liwymi alternatywnymi formami ludzkiej aktyw-noÊci. W tym sensie jesteÊmy wspó∏czeÊnie „skazani” na biurokracj´. Mo˝ebyç ona lepsza lub gorsza, ale jakaÊ istnieç musi.

Do klasycznych dla socjologii organizacji i teorii zarzàdzania nale˝à frag-menty Gospodarki i spo∏eczeƒstwa zawierajàce charakterystyk´ typu idealnegobiurokracji51. Jego g∏ówne rysy mo˝na ujàç nast´pujàco:– dzia∏anie urz´dów jest regulowane przez podzia∏ pracy oraz bezosobo-

we prawo i przepisy, nie zaÊ przekonania osobiste (w tym polityczne)zatrudnionych tam urz´dników,

– urz´dy sà instytucjà hierarchicznà o wyraênie okreÊlonych regu∏ach w∏a-dzy i podleg∏oÊci, ale urz´dnicy sà osobiÊcie wolni, pe∏nià swój urzàddobrowolnie i podlegajà hierarchicznej w∏adzy tylko w zakresie swychurz´dowych obowiàzków,

– zasadà zatrudniania urz´dników sà ich kompetencje (profesjonalizm)w dziedzinach zwiàzanych z pracà urz´dów. Urz´dnik ma mo˝liwoÊçawansu i osiàgania najwy˝szych stanowisk w hierarchii urz´dniczej,

– dla urz´dnika praca w urz´dzie jest jedynym (lub g∏ównym) zaj´ciemdostarczajàcym mu Êrodków utrzymania, zaÊ Êrodki administrowaniai stanowisko nie sà jego w∏asnoÊcià,

– obieg informacji w urz´dzie dokonuje si´ poprzez przep∏yw dokumentóws∏u˝bowych, a ich agregacja tworzy „pami´ç zbiorowà” danej instytucji.PodkreÊliç nale˝y fakt, i˝ powy˝sza charakterystyka typu idealnego biu-

rokracji nie jest oczywiÊcie opisem rzeczywistoÊci, o czym zapomina∏o wie-lu komentatorów i krytyków Webera zarzucajàcych mu jej idealizacj´ czyzgo∏a apologi´.

Jak pami´tamy, typ idealny jest konstruktem badawczym zawierajàcympewne cechy w stopniu niespotykanym w rzeczywistoÊci. Ma on s∏u˝yç po-rzàdkowaniu i porównywaniu realnych zjawisk i obiektów52. Nie inaczej jestz typem idealnym biurokracji. ˚adna z istniejàcych instytucji nie urzeczy-wistnia w pe∏ni jego cech. Niemniej jednak u˝yteczne badawczo sà ich po-równania z modelem, a pytania o przyczyny odmiennoÊci biurokracji w ró˝-nych spo∏eczeƒstwach mogà prowadziç do wartoÊciowych poznawczorezultatów.

Co wi´cej, o M. Weberze mo˝na powiedzieç, ˝e nie tylko nie by∏ apologetàbiurokracji, lecz jednym z pierwszych (obok A. de Tocqueville’a i K. Marksa)badaczy jej dysfunkcji i patologii.

51 Tam˝e, cz´Êç 2. Istota, za∏o˝enia i rozwój biurokratycznego panowania.52 Por. I. Lazari-Paw∏owska, O poj´ciu typologicznym w..., cyt. wyd..

Kilka przyk∏adów. Weber, dysponujàc szerokim materia∏em porównaw-czym, pochodzàcym m.in. z analiz wschodnich despotii, antycznych monar-chii, a tak˝e wspó∏czesnych Niemiec i Rosji, dostrzega∏ wiele zagro˝eƒ p∏y-nàcych z istnienia biurokracji. Przede wszystkim niepokojem napawa∏a gosk∏onnoÊç biurokracji paƒstwowej do kontrolowania ca∏ego ˝ycia spo∏ecznego(zw∏aszcza struktur w∏adzy politycznej) i ograniczonych mo˝liwoÊci jej efek-tywnej kontroli53.

M. Weber by∏ przekonany, i˝ jakkolwiek biurokracja staro˝ytnego Egiptuskutecznie koordynowa∏a prowadzone na wielkà skal´ dzia∏ania irygacyj-ne, to równoczeÊnie spowodowa∏a stagnacj´ i swoisty „bezruch” tego kra-ju. Tak˝e imperialna biurokracja schy∏kowego okresu Cesarstwa Rzym-skiego zniszczy∏a aktywnoÊç ekonomicznà spo∏eczeƒstwa i przyspieszy∏ajego upadek54.

Wspó∏czesna biurokracja paƒstwowa – zdaniem Webera – rozrasta si´nie tylko z powodu w∏asnej sprawnoÊci i niezb´dnoÊci, lecz równie˝ dlate-go, ˝e monopolizujàc informacje i pewnego typu umiej´tnoÊci mo˝e onaskutecznie forsowaç swoje interesy. SzkodliwoÊç jej dzia∏ania mo˝e polegaçte˝ na tym, ˝e ogranicza ona aktywnoÊç cia∏ przedstawicielskich (parlamen-tu, samorzàdu terytorialnego). Pewnà nadziej´ na zminimalizowanie niebez-pieczeƒstw rzàdów biurokracji – zdaniem Webera – stwarza dzia∏alnoÊç po-lityków, a wi´c osób w odró˝nieniu od biurokratów (administratorów)kierujàcych si´ zasadà osobistej odpowiedzialnoÊci, zw∏aszcza zaÊ politykówcharyzmatycznych pojawiajàcych si´ zazwyczaj w czasach kryzysów spo∏ecz-nych. Majà oni zdolnoÊç mobilizacji do dzia∏ania wielkich zbiorowoÊci ludz-kich, prze∏amywania inercji i konserwatywnych interesów administracji paƒ-stwowej.

M. Weber by∏ te˝ znakomitym analitykiem procesów biurokratyzacji par-tii politycznych, antycypujàc póêniejsze prace R. Michelsa, konstatowa∏ ro-snàce znaczenie w funkcjonowaniu partii grup zawodowych funkcjonariuszyi koncentracj´ w∏adzy w ich r´kach. Istnienie takiej grupy jest jednak nie-zbywalnym warunkiem skutecznej rywalizacji partii w walce o w∏adz´ wewspó∏czesnych systemach demokratycznych. Inaczej mówiàc, partie nie po-siadajàce zawodowego, specjalistycznego aparatu muszà przegrywaç w kon-kurencji z lepiej zorganizowanymi rywalami. Nale˝y jednak stwierdziç, i˝wielopartyjnoÊç sprzyja ograniczeniu monopolistycznych tendencji biurokra-cji paƒstwowej.

84

53 M. Weber, Panowanie urz´dników a przywództwo polityczne (1918), [w:] Z. Krasnod´bski, MaxWeber....

54 M. Weber, Wirtschaft-geschichte, Tübingen 1923, s. 286-7. Por. komentarz do jego poglàdówna ten temat w D. Beetham, Max Weber and The Theory..., cyt. wyd.

85

Wa˝nym czynnikiem powÊciàgajàcym patologie zwiàzane z ekspansjàwspó∏czesnej biurokracji jest istnienie w∏asnoÊci prywatnej i rynku. Przed-si´biorstwa kapitalistyczne pod groêbà bankructwa muszà zaspokajaç potrze-by klienta i ograniczaç dysfunkcje charakterystyczne dla wszystkich typóworganizacji (np. nadmiar przepisów, zbyt wàskà specjalizacj´, nadzatrudnie-nie itp.)

Tak wi´c, M. Weber by∏ daleki od idealizowania biurokracji, a jego sto-sunek do procesów biurokratyzacji charakteryzowa∏ si´ silnymi ambiwalen-cjami. Z jednej strony, wierzy∏ on w nieuchronnoÊç jej rozwoju i ekspansji,w wy˝szà efektywnoÊç w porównaniu z alternatywnymi formami organiza-cyjnymi. Wyra˝a∏ tak˝e niejednokrotnie przekonanie, ˝e biurokracja, stosu-jàc merytokratyczne (a nie stanowe) regu∏y rekrutacji i awansu cz∏onków,stanowi czynnik demokratyzujàcy spo∏eczeƒstwo stwarzajàc wa˝ne kana∏y ru-chliwoÊci spo∏ecznej. Z drugiej zaÊ strony, mia∏ Weber bardzo wyrazistà Êwia-domoÊç licznych zagro˝eƒ, które stwarza jej istnienie dla ludzkiej wolnoÊcii kreatywnoÊci.

Ze stosunkiem M. Webera do zjawiska biurokracji i biurokratyzacji wià-za∏y si´ bezpoÊrednio krytyczne oceny socjalizmu, zw∏aszcza w jego komu-nistycznej odmianie. Dla poglàdów M. Webera w tej dziedzinie szczególniesymptomatyczny by∏ jego odczyt wyg∏oszony w Wiedniu w 1918 r. dla ofi-cerów austriackich55. Jego treÊç, zwa˝ywszy na fakt, i˝ zosta∏ wyg∏oszonyw nieca∏y rok od wybuchu rewolucji paêdziernikowej, mo˝na Êmia∏o nazwaçz perspektywy naszych doÊwiadczeƒ proroczà. M. Weber zwraca∏ w nim uwa-g´ na odejÊcie bolszewików od litery pism Marksa i Engelsa i programowychcelów sformu∏owanych ju˝ jasno w ManifeÊcie Komunistycznym – zdecydowalisi´ bowiem oni na przeprowadzenie rewolucyjnego przewrotu w kraju zaco-fanym gospodarczo i cywilizacyjnie, w którym kapitalizm by∏ nierozwini´ty.Weber nie mia∏ wàtpliwoÊci, ˝e paƒstwo komunistyczne, likwidujàc w∏asnoÊçprywatnà i zast´pujàc jà centralnym planowaniem, stworzy rzàdy hiperbiu-rokracji. Zamiast dyktatury proletariatu w efekcie otrzymamy dyktatur´ urz´d-ników. W tym samym kierunku b´dzie dzia∏a∏a likwidacja wielopartyjnoÊcii wojna domowa. Tak czy inaczej, likwidacja kapitalizmu b´dzie zwyci´stwemjakiejÊ formy biurokracji, lecz wtedy jej zwyci´stwo b´dzie bezwzgl´dne56.O wiele bardziej bezwzgl´dne ni˝ w nowoczesnym kapitalizmie. Musi tospowodowaç regres gospodarczy i cywilizacyjny spo∏eczeƒstw, w których ko-munizm zwyci´˝y.

55 M. Weber, Socjalizm. Mowa dla ogólnego zorientowania oficerów austriackich w Wiedniu 1918 r.(t∏um. A. Kopacki), [w:] M. Weber, Polityka jako...

56 Por. M. Weber, Panowanie urz´dników a....

C. Partie polityczne

Powszechnie docenia si´ wk∏ad M. Webera do socjologiczno-historycz-nych badaƒ partii politycznych i profesjonalizacji polityki, a jego prace z tejdziedziny i zawarte w nich ustalenia s∏usznie traktuje si´ jako prace klasycz-ne, których znajomoÊç jest obowiàzkiem politologa, gdy˝ wchodzà one dozawodowego kanonu.

Weber okreÊli∏ partie polityczne jako „stosunki stowarzyszenia, opierajà-ce si´ na (formalnie) swobodnym werbunku, których celem jest pozyskaniedla ich kierowników w∏adzy w obr´bie pewnego zwiàzku, a dla ich aktyw-nych uczestników dzi´ki temu (idealnych lub materialnych) szans (urzeczy-wistnienia celów rzeczowych lub uzyskania osobistych korzyÊci, albo jedne-go i drugiego zarazem)”57. Do zaproponowanej przez M. Webera definicjipartii politycznej nawiàzywali (czasem polemicznie) wszyscy póêniejsi ba-dacze, zg∏aszajàc swe w∏asne propozycje teoretyczne58. Niewàtpliwà zaletàtego okreÊlenia zdaje si´ byç jego pojemnoÊç, pozwalajàca uwzgl´dniaç naderró˝ne przypadki i tym samym konstruowaç klasyfikacje, typologie itp. par-tii politycznych, uwzgl´dniajàce wielkie bogactwo historycznych przypadkówi form. Tak wi´c, trwanie partii bywa efemeryczne, zwiàzane jest z pojawie-niem si´ jakiegoÊ nierozwiàzanego problemu spo∏ecznego. Mo˝e byç jednakd∏ugotrwa∏e, bo jej istnienie opiera si´ na interesach ca∏ych narodów, klasi warstw spo∏ecznych. Partie przybierajà najró˝niejsze formy organizacyjne.Nader zró˝nicowane bywajà motywy aktywnoÊci i przynale˝noÊci ich cz∏on-ków. Nie inaczej jest z metodami walki o w∏adz´. Porównajmy choçby – kon-trastowo – systemy demokratyczne i totalitarne.

W swoich studiach wyró˝nia∏ w zasadzie M. Weber dwa rodzaje nowo-czesnych partii: 1) patronackie (patrona˝u), dà˝àce do obsady stanowisk ad-ministracyjnych przez w∏asny sztab wyborczy i zwolenników. Modelowymprzyk∏adem partii tego typu sà dla niego stronnictwa amerykaƒskie59; 2) Êwiato-poglàdowe, tzn. takie, których celem jest realizacja okreÊlonych treÊci politycz-nych, idea∏ów spo∏ecznych itp. Do partii Êwiatopoglàdowych nale˝y zdaniemM. Webera wspó∏czesna [Weberowi – M.Ch.] niemiecka socjaldemokracja60.

Niektórzy komentatorzy jego prac (np. M. Sobolewski) rekonstruujàczawarte tam pomys∏y wyró˝niajà jeszcze partie interesu, które sà nastawionena realizacj´ interesów konkretnych „stanów” (sà to u M. Webera odpowied-niki warstw w uj´ciu wspó∏czesnych teorii stratyfikacji) i klas spo∏ecznych.

86

57 M. Weber, Gospodarka i spo∏eczeƒstwo, s. 216.58 Por. G. Ekiert, Partie polityczne, [w:] Encyklopedia Socjologii, tom 3, Warszawa 2000; M. Sobo-

lewski, Partie i systemy partyjne Êwiata kapitalistycznego, Warszawa 1974, rozdzia∏y 1 i 2.59 M. Weber, Gospodarka i spo∏eczeƒstwo, s. 218.60 M. Weber, Panowanie urz´dników a...

87

Moim zdaniem ze wzgl´du na fakt, i˝ ∏àczà one zarówno cechy partii pa-tronackich, jak i Êwiatopoglàdowych, jest sprawà dyskusyjnà osobne ich wy-odr´bnianie w konstruowanej typologii.

M. Weber, opierajàc si´ g∏ównie na materiale zachodnioeuropejskimi amerykaƒskim, wyodr´bni∏ kilka etapów historycznego rozwoju partii poli-tycznych61.

W pierwszym okresie istnia∏y koterie arystokratyczne, przez co pojmowa∏on ugrupowania, które powsta∏y w parlamencie. Przez etap ten przesz∏a tylkoWielka Brytania, a za najstarsze partie uwa˝a si´ wigów i torysów, które powielu przekszta∏ceniach da∏y nam istniejàce po dzieƒ dzisiejszy stronnictwaliberalne i konserwatywne.

W etapie drugim, który nast´puje po rewolucjach bur˝uazyjnych prze-∏omu XVIII i XIX w., dzia∏ajà partie klubowe. W okresie tym os∏abieniu ule-gajà cenzusy wyborcze, a ustroje polityczne stajà si´ tym samym bardziejdemokratyczne. W polityce dominuje walka mieszczaƒstwa ze szlachtà, choçpojawia si´ ju˝ ruch robotniczy (na poczàtku z regu∏y nielegalny). W okre-sie tym istniejà zalà˝ki formalnych struktur partyjnych. Charakteryzujàc tenokres M. Weber mówi∏ czasem o partiach notabli (Honoratiorenpartei), majàcna myÊli wielkà rol´, jakà w ich funkcjonowaniu odgrywa∏a nieliczna grupaludzi bogatych, ˝yjàcych „dla polityki” (notabli – honoratiores)62, czyli tych,którzy pe∏nili funkcje bez wynagrodzenia.

W trzecim etapie demokratyzacji systemów politycznych w Europie Za-chodniej w koƒcu XIX w., gdy dalszemu ograniczeniu ulegajà cenzusy wy-borcze pojawiajà si´ partie masowe. Za pierwsze twory tego rodzaju nale˝yuznaç partie socjaldemokratyczne. Stanowià one wzorzec dla powstajàcychpóêniej stronnictw bez wzgl´du na ich spo∏ecznà orientacj´ i ideologi´.

Jak pami´tamy, wspó∏czesne mu masowe partie polityczne traktowa∏Weber jako szczególnà postaç biurokracji (grup celowych)63. Racjonalizacjatechniki walki wyborczej, starania o pozyskanie szerokiego elektoratu, w wa-runkach powszechnego prawa wyborczego, koniecznoÊç urabiania opinii pu-blicznej, praca parlamentarna wymagajà specjalistycznego, zawodowego apa-ratu zorganizowanego funkcjonalnie, tak by realizowa∏ on powy˝sze funkcje.Ludzie zatrudnieni w partyjnym aparacie (a wi´c politycy w szerokim rozu-mieniu tego s∏owa) ˝yjà z polityki, a nie dla polityki, bez wzgl´du na swojeindywidualne motywacje, tzn. poprzez prac´ w nim, zdobywajà podstawo-we Êrodki utrzymania. Nie wyklucza to, rzecz jasna, motywacji ideowych.Mo˝na by wi´c powiedzieç, ˝e funkcjonowanie aparatu wspó∏czesnych partii

61 Por. M. Weber, Polityka jako...62 A. Hertz, znawca M. Webera mówi o „honoracjorach”.63 M. Weber, Panowanie urz´dników a...; Gospodarka i spo∏eczeƒstwo, s. 1042 i n.

masowych stanowi ostatni etap procesu profesjonalizacji polityki, procesu,którego poczàtki w Europie Zachodniej si´gajà co najmniej czasów nowo-˝ytnych i poczàtków absolutyzmu. Najpe∏niej (i najbardziej syntetycznie)scharakteryzowa∏ t´ problematyk´ M. Weber w wielokrotnie ju˝ tutaj przy-wo∏ywanym studium Polityka jako zawód i powo∏anie.

Trwa∏e sprawowanie wszelkiej w∏adzy politycznej (w tym panowanie) wy-maga – jego zdaniem – istnienia ciàg∏ej i pos∏usznej administracji (perso-nelu) oraz dysponowania odpowiednimi Êrodkami (Weber nazywa je „mate-rialnymi, zewn´trznymi dobrami rzeczowymi”). Natomiast zwiàzek polityczny(w tym paƒstwo), „w którym rzeczowe Êrodki administracyjne ca∏kowicie lubcz´Êciowo pozostajà w osobistym w∏adaniu zale˝nego sztabu administracyj-nego”64, nazywa on „zwiàzkiem podzielonym stanowo”. Przyk∏adów takiegosystemu dostarczajà w obfitoÊci dzieje europejskiego feudalizmu. W∏adcaw „zwiàzku podzielonym stanowo” panuje przy pomocy samodzielnej ary-stokracji, a wi´c de facto dzieli z nià swe panowanie.

W∏adca rzàdzi czasem przy pomocy zale˝nej od niego s∏u˝by, niewol-ników i faworytów monopolizujàc „materialne zewn´trzne dobra rzeczowe”niezb´dne dla pracy administracji, która stanowi instrument jego w∏adzy.Przyk∏adem takich rzàdów mo˝e byç panowanie patriarchalne lub patry-monialne albo su∏taƒska despotia65. Pod tym wzgl´dem sà one bli˝szewspó∏czesnemu biurokratycznemu porzàdkowi paƒstwowemu ni˝ systemfeudalny. Rozwój nowoczesnego paƒstwa zaczyna si´ bowiem w schy∏ko-wym okresie feudalizmu, gdy w∏adcy absolutni wyw∏aszczajà arystokracj´z „materialnych zewn´trznych dóbr rzeczowych” niezb´dnych do prowa-dzenia samodzielnej polityki i wojen, zaÊ ich miejsce zajmujà jego najwy˝-si przedstawiciele.

Wokó∏ w∏adcy absolutnego zaczyna powstawaç grupa ludzi uprawiajàcapolityk´ z jego upowa˝nienia i korzystajàca z jego Êrodków66. Dodajmy, upra-wiaç profesjonalnie, tzn. dysponujàc pewnymi umiej´tnoÊciami, które dosko-nali∏a praktyka i oddajàc si´ tej dzia∏alnoÊci nie okazjonalnie, lecz ciàgle, zdo-bywajàc w ten sposób Êrodki utrzymania. Rozwój demokracji masowej i jejpraktyczne wymogi pog∏´biajà zasadnicze tendencje do „uzawodowienia” po-lityki. Inaczej mówiàc, roÊnie grupa ludzi ˝yjàcych z polityki.

W pismach M. Webera znajdziemy te˝ mnóstwo ciekawych pomys∏ówtypologii zawodowych polityków zas∏ugujàcych z pewnoÊcià na rozwini´cie,które on tylko mimochodem naszkicowa∏67.

88

64 M. Weber, Polityka jako..., s. 60.65 Tam˝e, s. 61.66 Tam˝e, s. 62.67 Tam˝e, s. 71 i n.

89

Odnosi si´ te˝ wra˝enie, i˝ olbrzymi wk∏ad teoretyczny Webera do ba-dania genezy i funkcjonowania partii politycznych prowadzi czasem do nie-dostrzegania jego pomys∏ów dotyczàcych innych dziedzin, np. dzia∏ania grupinteresu. A poj´ciem tym M. Weber pos∏ugiwa∏ si´ expressis verbis68 i w od-ró˝nieniu od dominujàcych konwencji we wspó∏czesnej politologii69 nie uto˝-samia∏ ich z oddzia∏ywaniem lobbies na ró˝ne organy w∏adzy centralnej, lecznadawa∏ temu poj´ciu interpretacj´ rozszerzajàcà. W rozumieniu Weberagrupy interesu mogà byç umiejscowione na ró˝nych szczeblach ˝ycia poli-tycznego. Sàdz´, i˝ interpretacja ta jest wydajniejsza poznawczo. Wymagatylko ka˝dorazowo dookreÊleƒ w konkretnych analizach socjologiczno-histo-rycznych.

Pomys∏ów takich znajdziemy w pracach Webera znacznie wi´cej i na-prawd´ nale˝y ˝a∏owaç, i˝ jego Gospodarka i spo∏eczeƒstwo stanowi brulionniedokoƒczonego dzie∏a. Imponujàcy brulion...

3. Wp∏yw i recepcja koncepcji M. Webera

Choç M. Weber nie stworzy∏ w∏asnej szko∏y, jak np. K. Marks, Z. Freudczy E. Durkheim, i doÊç daleki by∏ (ze wzgl´du na przedwczesnà Êmierç)od osiàgni´cia tej fazy twórczoÊci, gdy mo˝na by∏oby mówiç o dopracowa-nym systemie naukowym, to jednak jego wp∏yw na humanistyk´ II po∏owyXX wieku (w tym socjologi´ polityki) jest bez przesady ogromny i wielo-stronny. Wi´cej nawet, mo˝na powiedzieç, ˝e ów wp∏yw roÊnie, ogarniajàcnowe dziedziny humanistyki i pola problemowe70. Wspó∏czeÊnie M. Webernale˝y do bardzo niewielu studiowanych a nie tylko ceremonialnie lub sym-bolicznie przywo∏ywanych klasyków. Nie zawsze jednak tak by∏o. Za jego ˝y-cia i tu˝ po Êmierci o wiele bardziej byli znani inni niemieccy uczeni, np.K. Kautsky, W. Wundt i F. Tönnies71. W angielskim obszarze j´zykowymzaczyna byç on szerzej czytany dopiero po II wojnie Êwiatowej za sprawàT. Parsonsa (t∏umaczy∏ on na angielski jego Etyk´ protestanckà i duch kapita-lizmu – wydanà w USA w r. 1930) i C.W. Millsa (1916-1962) autora Elityw∏adzy i Bia∏ych ko∏nierzyków.

Trudno sobie jednak aktualnie wyobraziç powa˝niejszà dyskusj´ na te-mat roli wartoÊci w poznaniu humanistycznym, dopuszczalnoÊci ocen i war-

68 m.in. M. Weber, Gospodarka i spo∏eczeƒstwo..., r. IX cz´Êç 8 § 3 s. 1027 i n.69 Por. S. Ehrlich, W∏adza i interesy, Warszawa 1974, rozdzia∏ I.70 Jego zwi´z∏e omówienie zawiera J. Szacki, Historia myÊli..., s. 480-481 i S. Kozyr-Kowalski

Gesellschaft ohne Wirtschaft Formy recepcji Maxa Webera w socjologii amerykaƒskiej (Pos∏owie doR. Bendix, Max Weber. Portret...

71 Por. S. Andreski, Maxa Webera..., rozdzia∏ 1.

toÊciowaƒ72, epistemologicznego statusu teorii, stosowalnoÊci (i ograniczeƒ)metody historyczno-porównawczej itp. bez przywo∏ywania koncepcjiM. Webera. To samo dotyczy sporów o charakter modernizacji spo∏ecz-nej, rol´ religii w ˝yciu spo∏ecznym, genez´ nowoczesnego kapitalizmu, cha-rakter instytucji biurokratycznych i uwarstwienia presti˝owego. Do jegoprac traktujàcych o tych problemach nawiàzujà szeroko prace historyków,religioznawców, teoretyków struktur spo∏ecznych73, zarzàdzania74 i socjolo-gów nauki75.

Zasygnalizowa∏em jedynie fakt wielostronnego oddzia∏ywania M. Webe-ra na wspó∏czesnà humanistyk´. Interesuje nas jednak g∏ównie jego wp∏ywna socjologi´ polityki. Jest on równie˝ g∏´boki i ró˝nokierunkowy. Pod tymwzgl´dem M. Weber co najmniej wytrzymuje porównanie z A. de Tocque-ville, K. Marksem i V. Pareto, a zdaniem wielu, jego koncepcje stanowià naj-bardziej wp∏ywowà („klasycznà”) orientacj´ wspó∏czesnej socjologii polityki.Nie sposób jest aktualnie uprawiaç teoretycznej politologii, historii i socjo-logii partii politycznych bez odniesieƒ do Webera koncepcji w∏adzy, legity-mizacji, przywództwa politycznego i analiz procesów profesjonalizacji poli-tyki itp. Owe odniesienia cz´stokroç majà polemiczny charakter (np. niektóreprace T. Parsonsa, K.W. Deutscha). Zazwyczaj jednak wp∏ywajà silnie natreÊç przeprowadzonych analiz.

Poni˝ej przyk∏adowo omówi´ kierunki nawiàzaƒ do prac M. Webera czy-nione w ró˝nych obszarach badawczych socjologii polityki.

Bardzo wielu politologów czerpie z jego analiz legitymizacji w∏adzy i ró˝-nych form panowania. Zazwyczaj ich nawiàzania sà zwiàzane z próbamibudowania w∏asnych typologii i enumeracji w∏asnej listy czynników spo∏ecz-no-ekonomicznej natury wp∏ywajàcych na legitymizacj´76. Zwraca si´ po-wszechnie uwag´ na fakt, i˝ jest ona kompleksem procesów – empirycznierzecz bioràc – stopniowalnym. Inaczej mówiàc, istniejà ró˝ne stopnie fak-tyczne legitymizacji w∏adzy, która nigdy nie jest pe∏na. Mo˝e te˝ przybieraç

90

72 Np. A.W. Gouldner, Anty-Minotaur, czyli mit socjologii wolnej od wartoÊci (t∏um. E. Moraw-ska), [w:] Kryzys i schizma (1) (red. E. Mokrzycki), Warszawa 1984. Por. syntetyczne omó-wienie tej problematyki w M. Zió∏kowski, WartoÊci, oraz I. Paƒków, WartoÊciowanie i ocenia-nie w socjologii, [w:] Encyklopedia Socjologii, Warszawa 2002.

73 Np. R. Dahrendorf, Class and Class Conflict in Industrial Society, London 1960.74 R. Merton, Struktura biurokratyczna a osobowoÊç (1936), (t∏um. J. Wertenstein-˚u∏awski), [w:]

R.K. Merton, Teoria i struktura spo∏eczna, Warszawa 1982.75 R.K. Merton, Purytanizm, pietyzm, nauka (1936), (t∏um. J. Wertenstein-˚u∏awski), [w:]

R.K. Merton, Teoria i struktura, cyt. wyd.76 Np. J. Habermas, Theorie des Kommunikativen, Handels Frankfurt am Main 1981; W. Mom-

msen, Max Weber and Constitutional democracy, New York 1985; W. Weso∏owski, Weberowskakoncepcja legitymizacji. Ograniczenia i kontynuacje, „Kultura i Spo∏eczeƒstwo”, 1986/4.

91

ona inne postacie ni˝ te, które analizowa∏ w swych klasycznych pracachM. Weber i opieraç si´ na efektywnoÊci gospodarczej, sukcesach w dziedzi-nie modernizacji i skutecznoÊci w polityce zagranicznej wreszcie realizacjipewnych wysoko cenionych spo∏ecznie wartoÊci, np. masowy awans spo∏ecz-ny i egalitaryzm77.

D. Beetham, wybitny znawca i komentator twórczoÊci M. Webera, pod-kreÊla wielowymiarowoÊç zjawiska legitymizacji politycznej i wyodr´bnia na-st´pujàce jej sk∏adniki: 1) regu∏y (dotyczy to form zdobycia w∏adzy i sposo-bów jej sprawowania); 2) przekonania (a wi´c aksjologii, Êwiatopoglàdu, ideologiiitp.), z których wynikajà regu∏y; 3) zachowania (tu chodzi o czynne przyzwo-lenie, kooperacj´ rzàdzonych). Z ka˝dym z wymienionych powy˝ej sk∏adni-ków prawowitoÊci w∏adzy wià˝à si´ odpowiednie formy jej spo∏ecznej dele-gitymizacji78.

Z kolei D. Easton wyodr´bni∏ trzy wymiary legitymizacji: a) ideologicz-ny, w którym chodzi o uznanie wartoÊci i zasad le˝àcych u pod∏o˝a syste-mu politycznego; b) strukturalny (akceptacja norm dzia∏ania systemu); c) per-sonalny (akceptacja ludzi sprawujàcych funkcje polityczne)79.

Poj´cie legitymizacji bywa te˝ przenoszone ze sfery w∏adzy paƒstwowejna inne dziedziny, np. zarzàdzanie ró˝nymi instytucjami i organizacjami,a w niektórych przypadkach na wszelkie, spo∏eczne obowiàzujàce obrazyÊwiata, np. Êwiatopoglàdy, ideologie (tak czynià w ró˝nych swych pracachJ.F. Lyotard i P. Berger).

Sfera ró˝nych form panowania wià˝e si´ u M. Webera i jego komenta-torów bezpoÊrednio (a w niektórych przypadkach stanowi ich integralnysk∏adnik z analizami administracji paƒstwowej i ró˝nych rodzajów przywódz-twa politycznego. Do pism autora Wirtschaft und Gesellschaft nawiàzuje g∏o-Êny badacz procesów biurokratyzacji i oligarchizacji partii politycznych R. Mi-chels80. I choç jego prace nie sà wolne od ryzykownych historiozoficznychuogólnieƒ, inspirowa∏y one systematyczne empiryczne badania przywództwapolitycznego.

TwórczoÊç M. Webera inspirowa∏a tak˝e historyczno-porównawcze i in-stytucjonarne (tzn. definiowane przez zajmowane przez jednostki pozycjew hierarchicznym uk∏adzie w∏adzy danej organizacji lub instytucji) studia

77 W. Weso∏owski, Systemowe funkcje ruchliwoÊci spo∏ecznej, „Kultura i Spo∏eczeƒstwo”, 1983/4.78 D. Beetham, The Legitimation of Power, Humantise Press International 1991 (jej fragment

pod tytu∏em Legitymizacja w∏adzy ukaza∏ si´ w: W∏adza i spo∏eczeƒstwo, Warszawa 1995, cz´ÊçI (red. J. Szczupaczyƒski). Por. inspirujàce spostrze˝enia w L. Sobkowiak, Delegitymizacja po-lityczna, [w:] Studia z teorii polityki, tom III, Wroc∏aw 2000 (red. A. Czajkowski, L. Sobko-wiak).

79 D. Easton, An Approach to the Analysis of Political Systems, [w:] World Politics, 1957 tom IX.80 R. Michels, Zur soziologie des parteiwens in Modern Demokratie, Lepzig 1911.

nad elitami politycznymi81. Wspomn´ tutaj o g∏oÊnym socjologu amerykaƒ-skim C.W. Millsie82.

Podobnie jest z jego pionierskimi klasyfikacjami partii politycznych, doktórych – jak pami´tam – nawiàzujà w∏aÊciwie wszyscy badacze, by wymie-niç tylko klasyczne prace M. Duvergera i S. Neumanna83.

Analizy M. Webera dotyczàce procesów biurokratyzacji zachodzàcychwe wspó∏czesnych spo∏eczeƒstwach inspirowa∏y równie˝ teoretyków totalita-ryzmu i biurokracji totalnej w badaniach spo∏eczeƒstw komunistycznych(S. Neumann, C. Wittfogel, M. Hirszowicz, N. Wosleƒski). Zauwa˝yç jednaknale˝y, i˝ M. Weber by∏ w tej dziedzinie tylko jednym ze êróde∏ inspiracji84.

M. Weber wywar∏ te˝ znaczny wp∏yw na polskà socjologi´ polityki. Dojego prac (a tak˝e do V. Pareta) nawiàzywa∏ bezpoÊrednio wybitny socjo-log polski Aleksander Hertz (1895-1983)85 w swojej pionierskiej pracy natemat genezy niemieckiego faszyzmu Dru˝yna wodza (1937)86. Praca ta po-s∏ugiwa∏a si´ kategoriami wprowadzonymi przez M. Webera i podejmo-wa∏a charakterystyczne dlaƒ wàtki problemowe (panowanie charyzmatycz-ne, biurokratyzacja partii, stronnictw politycznych, profesjonalizacja polityki).

Z kategorii teoretycznych M. Webera korzysta∏ te˝ zwolennik „marksi-zmu otwartego” J. Hochfeld (1911-1966) i jego uczniowie87 oraz S. Ossow-ski (1897-1963) w wypracowanej przez siebie koncepcji w∏adzy i wielowy-miarowej teorii stratyfikacji88.

Wielu polskich socjologów nawiàzywa∏o te˝ do jego koncepcji legitymi-zacji w∏adzy bàdê to w kontekÊcie dyskusji o kryzysie realnego socjalizmu89,bàdê to testujàc przydatnoÊç tej kategorii w badaniach spo∏eczno-historycz-nych i teoriach politologicznych90.

92

81 J. Wasilewski, Elita, [w:] Encyklopedia Socjologii, Warszawa 1998. tom I; W. Weso∏owski, Teo-retyczne aspekty badania elit politycznych, „Studia Socjologiczne”, 2000/4.

82 Zw∏aszcza C.W. Mills, Elita w∏adzy, Warszawa 1961.83 Vide przeglàd problematyki w M. Sobolewski, Partie i systemy..., r. IV.84 Nawiàzywano te˝ do uwag K. Marksa o formacji azjatyckiej, L. Trockiego i M. D˝ilasa.85 Po II wojnie Êwiatowej pozosta∏ w USA, gdzie opublikowa∏ wiele wa˝nych prac z dziedzi-

ny nauk spo∏ecznych.86 A. Hertz, Dru˝yna wodza, „Przeglàd Socjologiczny” 1937, tom V. Wspomnieç te˝ nale˝y

o nieco wczeÊniejszej jego pracy Pos∏annictwo wodza, „Przeglàd Socjologiczny” 1936, tom IV.87 Np. Z. Bauman, O poj´ciu w∏adzy, „Studia Socjologiczno-Polityczne”, 1962/13; J.J. Wiatr,

Socjologia..., rozdzia∏ IV.88 S. Ossowski, Z zagadnieƒ struktury spo∏ecznej, Dzie∏a, tom V, cyt. wyd.; W∏adza polityczna i w∏a-

dza ekonomiczna; S. Ossowski w swych studiach nawiàzywa∏ te˝ do innych autorów m.in.R. Michelsa, H.D. Lasswella oraz oczywiÊcie K. Marksa.

89 A. Rychard, A. Su∏ek (red.), Legitymizacja. Klasyczne teorie i polskie doÊwiadczenia, Warszawa1988.

90 Np. W. Sokó∏, Legitymizacja systemów politycznych, Lublin 1997; L. Sobkowiak, Legitymizacjapolityczna, [w:] Studia z teorii polityki, Wroc∏aw 1998, tom II (red. A.W. Jab∏oƒski, L. Sob-

93

Wspó∏czeÊnie wzrasta zainteresowanie M. Weberem równie˝ jako pu-blicystà i myÊlicielem politycznym. Bez wàtpienia du˝à rol´ odgrywajà tudyskusje na temat upadku komunizmu i trendów rozwojowych wspó∏cze-snych spo∏eczeƒstw. ˚yjemy wszak w epoce postkomunistycznej. Wzrastate˝ rola Niemiec w jednoczàcej si´ Europie.

Nie ulega wàtpliwoÊci, i˝ wielu ludzi, usi∏ujàc zrozumieç naszà nowà nie-przejrzystoÊç poczàtków XXI wieku, si´ga i si´gaç b´dzie do pism autora Wirt-schaft und Gesellschaft. PowinniÊmy jednak mieç w pami´ci uwagi Webera natemat „wiecznej m∏odoÊci” humanistyki, która powoduje dezaktualizacj´ obo-wiàzujàcych ustaleƒ naukowych, nie tyle wskutek ich niedostatków warszta-towych, lecz zmiany zainteresowaƒ badacza i pojawienia si´ nowych punk-tów widzenia91.

W jego Êwietnych pracach nale˝y zatem szukaç raczej inspiracji ni˝ bez-poÊrednich odpowiedzi na nurtujàce nas wspó∏czeÊnie pytania.

Literatura

Andreski S., Maxa Webera olÊnienia i pomy∏ki (t∏um. Kazimierz Z. Sowa), Warszawa 1992.Bauman Z., O w∏adzy, „Studia Socjologiczno-Polityczne” 1969, z. 13.Beetham D., Max Weber and the Theory of Modern Politics, London 1974.Beetham D., The Legitimation of Power, Press International 1991.Biernat T., Legitymizacja w∏adzy politycznej. Elementy teorii, Toruƒ 2000.Crozier M., Biurokracja. Anatomia zjawiska, Warszawa 1967.Czarny B. Max Weber o racjonalizacji dzia∏aƒ ludzkich, „Studia Socjologiczne” 1990,

nr 3-4.Dahrendorf R., Class and Class Conflict in Industrial Society, London 1960.Easton D. An Approach to the Analysis of political Systems, „World Politics” 1957, vol. IX.Ekiert G., Partie polityczne [w:] Encyklopedia Socjologii, t. III, Warszawa 2000.Ehrlich S., W∏adza i interesy, Warszawa 1974.Gouldner A.W., Anty-Minotaur, czyli mit socjologii wolnej od wartoÊci (t∏um. E. Moraw-

ska) [w:] Kryzys i schizma, t. 1, pod. red. E. Mokrzyckiego, Warszawa 1989.Habermas. J., Theorie des kommunikativen Handels, Frankfurt a/Main 1981.Hertz A., Dru˝yna wodza, „Przeglàd Socjologiczny” 1937, t. V.Hertz A., Pos∏annictwo wodza, „Przeglàd Socjologiczny” 1936, t. IV.Kamiƒski A., Biurokracja [w:] Encyklopedia Socjologii, t. I, Warszawa 1998.Kocka J., Kontroversen über Max Weber, „Neue Politische Literatur” 1976/21.

kowiak); L. Sobkowiak, Delegitymizacja polityczna, „Studia z Teorii Polityki”, Wroc∏aw 2000,tom III, (red. A. Czajkowski, L. Sobkowiak).

91 Por. Z. Krasnod´bski, Przedmowa. Weber po komunizmie, [w:] M. Weber, Polityka jako, cyt. wyd.

Kocka J., Znaczenie Maxa Webera dla nauki historii (t∏um. J. Ka∏à˝ny) [w:] J. Kocka,O historii spo∏ecznej Niemiec, Poznaƒ 1997.

Ko∏akowski L., Filozofia pozytywistyczna, Warszawa 1965.Kozyr-Kowalski S., Max Weber a Karol Marks. Socjologia Maxa Webera jako pozytywna

krytyka materializmu historycznego, Warszawa 1967.Krasnod´bski Z., Max Weber, Warszawa 1999.Kubiak H., Charyzma [w:] Encyklopedia Socjologii, t. I, Warszawa 1998.Kubiak H., W∏adza [w:] Encyklopedia Socjologii, t. IV, Warszawa 2002.Kurnal J. (red.), Twórcy naukowych podstaw organizacji. Wybór pism, Warszawa 1972.Lazari-Paw∏owska I., O poj´ciu typologicznym w humanistyce, „Studia Filozoficzne” 1958

nr 3.Michels R., Zur Soziologie des Parteiwesens in Modern Demokratie, Leipzig 1911.Mills C.W., Elita w∏adzy, Warszawa 1961.Mommsen W.J., Max Weber and Constitutional Democracy, New York 1985.Mommsen W.J., Max Weber und die Deutsche Politic 1890-1920, Tübingen 1980.Merton R.K., Teoria socjologiczna i struktura spo∏eczna (t∏um. E. Morawska, J. Werten-

stein ˚u∏awski), Warszawa 1982.Olbromski C.J., „Verstehende Soziologie” Maxa Webera, Toruƒ 2003.Ossowski S. Z zagadnieƒ struktury spo∏ecznej, [w:] Dzie∏a t. V, Warszawa 1968.Ossowski S., W∏adza polityczna i w∏adza ekonomiczna, [w:] Dzie∏a, t. V, Warszawa 1968.Paƒków I., WartoÊciowanie i ocenianie w socjologii. W∏adza [w:] Encyklopedia Socjologii,

t. IV, Warszawa 2002.Rychard A., Su∏ek A. (red.), Legitymizacja. Klasyczne teorie i polskie doÊwiadczenia, War-

szawa 1998.Sobolewski M., Partie i systemy partyjne Êwiata kapitalistycznego,Warszawa 1974.Sokó∏ W., Legitymizacja systemów politycznych, Lublin 1997.Studia z teorii polityki, pr. zbior. Wroc∏aw (t. I – 1996, t. II – 1998, t. III – 2000)Swindler A., The Concept of Rationality in the Work of Max Weber, „Sociological Inquiry”

1973/43.Szacki J., Historia myÊli socjologicznej, Warszawa 2002.Szacki J., Max Weber in Polish Sociology [w:] „The Polish Sociological Biulletin” 1982/1-4.Szczupaczyƒski J. (red.), W∏adza i spo∏eczeƒstwo, t. 1, Warszawa 1995.Wasilewski J., Elita [w:] Encyklopedia Socjologii, t. I, Warszawa 1998.Woroniecki P., Olbromski C. (red.), Wokó∏ socjologii polityki Maxa Webera, Olsztyn 2003.Weber M., Etyka gospodarcza religii Êwiatowych (t∏um. T. Zatorski, G. Sowiƒski, D. Motak),

t. I-III, Kraków 2000.Weber M., Etyka protestancka a duch kapitalizmu (t∏um. J. Miziƒski), Lublin 1994.Weber M., Gesammelte Politische Schriften, Tübingen 1980.Weber M., Gospodarka i spo∏eczeƒstwo. Zarys socjologii rozumiejàcej (t∏um. i red. D. La-

chowska), Warszawa 2002.

94

95

Weber M., ObiektywnoÊç poznania w naukach spo∏ecznych (t∏um. M.S. Kwieciƒski) [w:]Problemy socjologii wiedzy, Warszawa 1985.

Weber M., Polityka jako zawód i powo∏anie, Kraków-Warszawa 1998.Weber M., Sens „uwolnienia od wartoÊciowaƒ” w socjologii i ekonomii (t∏um. E. Nowakow-

ska-So∏tan) [w:] Problemy socjologii wiedzy, Warszawa 1985.Weber M., Szkice z socjologii religii, (t∏um. J. Prokopiuk, H. Wandowski, red. S. Kozyr-

-Kowalski), Warszawa 1995.Weber M., Wirtschaftgeschichte, Tübingen 1923.Weiss J., Max Weber Grundlegung der Soziologie. Eine Einführung, München 1975.Weso∏owski W., Teoretyczne aspekty badania elit politycznych [w:] „Studia Socjologiczne”

2000, nr 4.Weso∏owski W., Weberowska koncepcja legitymizacji: ograniczenia i kontynuacja [w:] „Kul-

tura i Spo∏eczeƒstwo” 1986, nr 4.Wiatr J.J., Socjologia polityki, Warszawa 1999.„Zagadnienia Naukoznawstwa”, zeszyt 1-2 (155-156), Warszawa 2003.Zió∏kowski M., WartoÊci [w:] Encyklopedia Socjologii, t. IV, Warszawa 2002.