Andrzej Skaryski

ZIOA CZYNI CUDA

Scan By Bug for Torrenty.org

SPIS TRECI Lecznicza moc zi 7 Historia zioowa 9 Czy rolina to planeta? 18 Sygnatury zi 24 Substancje czynne w zioach 27

Witaminy 27 Makro- i mikroelementy 34 Makroelementy 34 Mikroelementy 35 Cukrowce 36 luzy i gumy 38 Glikozydy 38 Alkaloidy 39 Garbniki 40 Olejki eteryczne 41 Flawonoidy 42 Gorycze 42 Antrazwizki 43 Azuleny 43 Fenole ' . 43 Kumaryny 44 Fitoncydy 44 Kwasy organiczne 44 Saponiny 44

Cudowne waciwoci zi 45 Arcydzigiel lekarski 45 Babka zwyczajna 49 Bez czarny 52 Biedrzeniec any 55 Borwka czernica 58 Brzoza brodawkowata 62 Bylica pioun 65 Cebula zwyczajna 68

5

**$*-Chmiel zwyczajny 71 Chrzan pospolity 74 Czosnek pospolity 77 Db szypukowy 80 Dziewanna wielkokwiatowa 84 Dziurawiec zwyczajny 86 Gg dwuszyjkowy 91 Jaowiec pospolity 95 Jarzb pospolity 98 Kminek zwyczajny 102 Kolendra siewna 105 Koper woski 108 Kozek lekarski 110 Krwawnik pospolity 113 Lipa drobnolistna 116 Lipa szerokolistna 116 Macierzanka piaskowa 119 Melisa lekarska 121 Mita pieprzowa 124 Mniszek pospolity 128 Orzech woski 131 Perz waciwy 135 Pietruszka zwyczajna 137 Podbia pospolity 140 Pokrzywa zwyczajna 143 Poziomka pospolita 147 Ra dzika 150

Rumianek pospolity 152 Skrzyp polny 156

Sosna zwyczajna 158 Szawia lekarska 161 Tatarak zwyczajny 164 Tymianek waciwy 167

Jak zbiera zioa? 171 Zote recepty zioowe 173

Schorzenia ukadu krenia 173 Schorzenia ukadu oddechowego 175 Schorzenia przewodu pokarmowego 176 Schorzenia wtroby, trzustki i pcherzyka ciowego 179 Schorzenia drg moczowych 180 Schorzenia przemiany materii 182 Schorzenia skry 185 Schorzenia kobiece 186 Schorzenia gocowo-reumatyczne 187 Choroby ukadu nerwowego 188

6

LECZNICZA MOC ZI

Wedug farmakologw zioa swoje dobroczynne dziaanie zawdziczaj dajcym si chemicznie scharakteryzowa grupom substancji bd poszczeglnym substancjom, bdcym w gruncie rzeczy niczym innym jak produktami przemiany materii poszczeglnych rolin. A upraszczajc nieco, moemy stwierdzi, e kada rolina skada si z przernych zwizkw chemicznych, najczciej o skomplikowanej budowie, bo w procesach przemiany materii w organizmie kadego ywego zioa powstaj np. wglowodany, biaka, tuszcze, a z nich... nowe substancje niezbdne do ycia. Owa rnorodno zwizkw organicznych powstajcych w rolinach jest przeogromna. Wystarczy tu wspomnie, e od 1804 roku, czyli od daty wykrycia w opium morfiny, w laboratoriach caego wiata wyizolowano ponad 100000 rnych zwizkw rolinnych, a wiele z nich udao si przebada farmakologicznie.

Ale dzisiaj coraz czciej mwimy rwnie o tym, e swoj niezwyk lecznicz moc zioa zawdziczaj te cudownym waciwociom przekazywania organizmowi tzw. bioinformacji. Wydaje si, e poznawanie na przestrzeni wiekw leczniczych waciwoci rolin byo niczym innym, jak praktycznym rozszyfrowywaniem zawartych w nich bioinformacji, co pozwalao na tworzenie wielu skutecznych terapeutycznie receptur,

Kada rolina lecznicza bd mieszanka zioowa jest zatem lekiem ekologicznym (tzw. ekolekiem) regulujcym mechanizmy samokontroli organizmu czowieka. adna bowiem aparatura naukowa nie jest w stanie oceni, co w danej chwili potrzebne jest ustrojowi do wyrwnania procesw metabolicznych tak dobrze jak sam ustrj czowieka.

I moe dlatego zioa mog czyni cuda...

7

HISTORIA ZIOOWA

Gdzie maj swj prapocztek dzieje zioolecznictwa i zielarstwa? Kiedy czowiek pierwotny zainteresowa si leczniczymi waciwociami rolin? Myl, e spoytkowanie rolin w lecznictwie jest jednym z pierwszych osigni myli ludzkiej. Bo przecie czowiek dawnych epok, prawdopodobnie jeszcze paleolitu, poszukujc rolin jadalnych, musia niewtpliwie natrafia i na takie, ktre najpierw przypadkowo, a pniej ju dziki ich bliszemu poznawaniu, umierzay ble, hamoway krwawienia z ran, dziaay pobudzajco lub uspokajajco, reguloway cay proces trawienia... O tym, e czowiek neolitu posiada pewn praktyk w leczeniu rolinami wiadcz znaleziska resztek wielu gatunkw rolin ot choby w palafitach Szwajcarii, w pou-dniowo-zachodniej czci Niemiec czy wreszcie w Polsce, w Biskupinie i innych odkrytych przez archeologw osiedlach kultury uyckiej.

Nie ulega wtpliwoci, e ludy pierwotne ywiy si przede wszystkim pokarmem rolinnym i tworzyy tzw. kultur zbieraczy, tak waciw ludom koczowniczym. Jak pisz w swojej ksice Zarys zielarstwa I. Turowska i A. Olesiski U ludw zbieraczy, w wdrwkach za pokarmem, kobiety w towarzystwie dzieci i modziey poznaj wiele dzikich rolin, prbuj ich, porwnuj midzy sob, czciowo wyzyskuj i szukaj dalej. atwo zrozumie, jak z powyszego wynika, e w dziedzinie pierwotnego zielarstwa gwn rol odgrywaa kobieta, do ktrej naleao przygotowanie poywienia, a take leczenie chorych lub rannych bojownikw, myliwcw plemienia oraz dzieci". Zreszt, w przypadku rolin leczniczych zbieractwo i do dzisiaj jest w rnych szerokociach geograficznych mniej lub bardziej powszechn form ich pozyskiwania.

Coraz wicej historycznej wiedzy na temat zielarstwa i zioolecz-

9

nictwa dostarcza nam wspczesna etnobotanika, ktra wykazuje m.in. silne zwizki dziejw rolin leczniczych z wierzeniami religijnymi, magi i rnymi ludowymi przesdami. W ksice Dzieje upraw i rolin leczniczych M. Nowiski pisze: Czowiek pierwotny widzia w nich (zioach przyp. autora) personifikacj si przyrody wiele z tych zi" traktowa jako roliny wite. Do takich naleaa staroaryjska tajemnicza soma", by moe po prostu muchomor lub inny grzyb o waciwociach narkotyczno-trujcych, albo chiski De-sze", w krajach rdziemnomorskich mandragora, u nas np. witojaskie ziele" dziurawiec, bylica boe drzewko (przybysz znad Morza rdziemnego), bylica pospolita itd. Darem bogw", wedug wierze krajowcw Starego i Nowego wiata, miay by tropikalne roliny: kakaowiec, herbata, osmta-guarana, kola itd."

Sdz, e kilka oddzielnych zda wypada powici legendarnej mandragorze, ktra jest pierwszym zioem wymienionym z nazwy w Starym Testamencie. Ciekawa jest jej biblijna historia, ktr podaj za ksik Historie zioowe napisan przez M. J. Kawako: Oto Jakub, syn Izaaka, poj za ony dwie siostry, Le (Li) i modsz od niej Rachel. Z Le mia on m.in. syna Rubena, za Rachela pozostawaa przez dugi czas bezpodna, co u Izraelitw uchodzio za hab i kar Bo. Pewnego razu, podczas niw pszenicznych, Ruben, znalazszy na polu korze mandragory, ofiarowa go swej matce, jako rodek majcy sprzyja nastpnym poczciom. Zazdrosna, lecz bardziej przez Jakuba faworyzowana, Rachela, rzeka: Daj mi mandragory syna twego. Spotkaa j jednak odmowa Lei: Czy nie do, e mi zabraa mego ma, i jeszcze chcesz zabra mandragory mego syna? Zrezygnowana Rachela zawoaa: Niechaj wic pi Jakub z tob tej nocy za mandragory twego syna! w akt pokory urodziwej Mezo-potamki zosta przez Jahwe nagrodzony: rwnie i ona porodzia Jakubowi dwch synw Jzefata oraz Beniamina".

Wedug wielu historycznych zapisw nie tylko na Bliskim Wschodzie, ale rwnie np. w Grecji, Francji czy Hiszpanii wystpowaa pono mandragora samicza" (eska) i samcza" (mska), a umieszczony w ou korze pierwszej mia oczywicie gwarantowa podno kobietom, drugiej mczyznom.

Magi tchny nie tylko obrzdy podczas stosowania lekw zioowych, bowiem bardzo zoone zabiegi magiczne towarzyszyy czsto rwnie samemu zbieraniu rolin leczniczych. Oto jakich przepisw, zdaniem czonka Cesarskiego Towarzystwa Lekarskiego w Wilnie J. Talko-Hryncewicza (zapis z 1893 r.), musieli przestrzega zbieracze zi wybierajcy si po korze magicznej mandragory:

10

Wstawszy przed wschodem soca w pitek, id do tego miejsca, gdzie jest korze, zatkawszy sobie uszy i prowadzc ze sob psa czarnego. Okopawszy korze dookoa, przywizuj go sznurkiem do psiego ogona. Pokazuj nastpnie psu kawaek misa, za ktrym on idc, wyrywa korze". A czyme jest owa legendarna rolina? Ot mandragora lekarska (Mandragora officinarium L.) to wieloletnia bylina dorastajca do 2530 cm, o grubym, czsto kilkudzielnym korzeniu i karbowanych oraz zbkowanych liciach. Kwitnie biao lub niebieskawo, wydajc owoce w postaci tawych jagd o ostrej woni.

Przykad mandragory jest dla mnie pretekstem do stwierdzenia, e w pewnych okresach historycznych i u rnych ludw pojawia si bezkrytyczna wrcz wiara w skuteczno lecznicz wybranej roliny magicznej, ktra staje si przysowiowym panaceum. (Panaceum gr. panakeia uniwersalny rodek leczniczy przeciw wszelkim chorobom.)

Po tych refleksjach, nazwijmy je oglnych, czas nieco uporzdkowa dzieje rolin leczniczych, a wic przej do pewnej chronologii wiadomoci historycznych.

Zacz wypada oczywicie od staroytnoci, a konkretniej od Egipcjan, ktrych kultura zaczyna si okoo IV tysiclecia p.n.e. Roso wwczas w Egipcie wiele rolin leczniczych, a ich zasoby byy systematycznie uzupeniane przez kupcw sprowadzajcych zioa gwnie z Babilonu, Asyrii, Azji i Arabii (zwanej w staroytnoci krain bogw i kadzida"). Importowane roliny docieray drog morsk przez centra handlowe przede wszystkim Naukratis, a od IV w. p.n.e. Aleksandri. Wiedz o wielu rolinach uywanych w Egipcie czerpiemy z malowide zachowanych do dzi na kamieniach wity i grobw, w ktrych na mumiach znajdowano te szcztki wiecw kwiatowych, dziki ktrym naukowcom udao si oznaczy wiele gatunkw rolin. Oczywicie wicej wiadomoci dostarczaj nam rne rodzaje pisma: hieratyczne (obrazkowe), hieroglify, ideogramy (czyli symbole), fonogramy (litery). Ale najwicej wiadomoci o dziejach egipskiego zielarstwa czerpiemy z papirusw, a konkretniej z wypisanych na nich recept. Najsawniejszym jest ponad 20-metrowy papirus znaleziony w 1872 roku przez Ebersa, a pochodzcy z 1550 r. p.n.e. Georg Ebers (18371898) by profesorem egiptologii w Jenie i Lipsku. Ksig naby w Tebach zim 1872/73 roku. Skadajcy si z 29 czci manuskrypt zawiera okoo 900 recept.

W staroytnej Grecji zioa stanowiy niema cz towarw, ktre drog morsk pyny do licznych kolonii. Krokiem milowym w rozwoju greckiego zielarstwa bya wyprawa wielkiego zdobywcy

11

-**Jf* Aleksandra (354330 p.n.e.), ktry postanowi zabra ze sob rwnie botanikw, a nazwane od jego imienia miasto Aleksandria, jak ju wczeniej wspomniaem, stao si powanym orodkiem handlu rolinami leczniczymi. Wiele zi pyno kupieckim statkiem z metropolii do kolonii, ale wiele te docierao z rnych stron wiata do Grecji. O licznych gatunkach rolin leczniczych znanych Grekom dowiadujemy si m.in. z zapisw Hipokratesa, Herodota, Hezjoda, Strabona i Peryplusa. W kraju tym dziaali tzw. korzeniokrajcy (rizotomicy) zajmujcy si zawodowo zbiorem i przygotowywaniem rozlicznych zi i mieszanek zioowych, dajcy tym samym pocztek pniejszej farmakologii, czyli nauce o leczniczych surowcach rolinnych. Jednym z najbardziej znanych rizotomikw by niewtpliwie Krataeus (I w. n.e.). Nie sposb te nie wspomnie, e w Grecji zioami zajmowali si rwnie tzw. farmakopolowie, czyli sprzedawcy lekw, a wic prekursorzy zawodu aptekarza.

Za ojca botaniki staroytnej uznajemy dzi yjcego w latach 371286 p.n.e. Teofrasta. Ale zotymi zgoskami w historii zielarstwa zapisa si rwnie inny Grek yjcy w I w. n.e. Dioskorides.

Piszc o staroytnym Rzymie trzeba wspomnie, e ju od V w. p.n.e. w znacznej mierze uleg on wpywom kultury greckiej, filozofii, religi, obyczajom... Rzymianie zaczli te przejmowa spucizn greck w sztuce zielarstwa i zioolecznictwa, tworzc ze swojego kraju olbrzymi rynek zbytu dla rolinnych surowcw leczniczych i przypraw, ktrymi w staroytnoci handlowali gownie Helleni i Egipcjanie. Myl, e krokiem milowym w przenikaniu praktyki i teorii lecznictwa greckiego bya decyzja senatu rzymskiego o zburzeniu Koryntu (146 r. p.n.e.), po ktrej cay kraj Hellenw dosta si pod panowanie Rzymu, a na Pwysep Apeniski zaczli licznie emigrowa lekarze rodem z podbitego kraju. Do najbardziej znanych rzymskich znawcw zielarstwa trzeba zaliczy Antoniusa Musa, C. Pliniusa Secundusa, L. J. M. Columeka, P. Vergiliusa Maro wszyscy I w. n.e.; Claudius Galenus (II w. n.e.), Oribasius Pergamenos (IV w. n.e.).

Piszc o zielarstwie i zioolecznictwie staroytnym trzeba wspomnie te o Indiach obejmujcych przecie swoim zasigiem obszary o rnych klimatach, a wic posiadajcych tak rnorodne bogactwo zi, e nie potrzeboway ich znikd importowa, same za szybko stay si ich powanym eksporterem. Sigajca III i II tysiclecia p.n.e. medycyna wedyjska (Wda lub Wedda to wite ksigi hinduskie dajce pocztek religii bramiskiej) jest mocno zwizana z obrzdami odwoujcymi si do pomocy rnych bstw, std w dawnych Indiach zioa byy czsto przedmiotem zakl czarodziejskich. Jedn z najbar-12

dziej witych" indyjskich rolin, tzw. som (jaki by to w rzeczywistoci gatunek do dzi nie udao si ustali), zbierano wycznie przy wietle ksiyca, by sporzdzi z niej fermentowany napj zdrowotny. Za najcenniejsze surowce zielarskie uwaano te, ktre pochodziy z Himalajw, a cieszca si wspczenie duym zainteresowaniem medycyna tybetaska wwczas stanowia tylko jeden z wielu odamw medycyny indyjskiej.

W Chinach, wedug udokumentowanych rde, pocztki lecznictwa sigaj III tysiclecia p.n.e., a za czasw cesarza Chen-Nung, zwanego czsto ojcem rolnictwa i lecznictwa (ok. 2700 r. p.n.e.), znano ponad 100 rolin leczniczych. Jak pisze w swojej ksice Dzieje upraw i rolin leczniczych M. Nowiski Dzielono je (zioa przyp. autora) na 3 klasy: ksic zioa podtrzymujce ycie, nieszkodliwe dla organizmu, ministersk zwalczajce cikie choroby i przywracajce siy, wreszcie asystenck leczce pewne choroby, ale trujce i nie nadajce si do staego uytku".

Do utrwalenia i przetrwania duej wiedzy dawnych Grekw i Rzymian o rolinach leczniczych niewtpliwie przyczynili si Arabowie redniowieczni, ktrzy w VII w. podbili Syri, Ma Azj, Persj, Azj Przedni i rodkow, Egipt, pnocn Afryk, by wreszcie w VIII w. dotrze do Hiszpanii. Jak pisz w Zarysie zielarstwa I. Turowska i A. Olesiski Arabowie w VIII w. panowali nad handlem na terenach przylegych do Oceanu Indyjskiego, Morza Czerwonego i poudniowych wybrzey Morza rdziemnego. Karawany arabskie podroway po Afryce. Mieli take kontakt z Chinami przez Cejlon. Poprzez medycyn arabsk dostaway si do medycyny rodkowoeuropejskiej elementy medycyny indyjskiej, egipskiej, perskiej, greckiej, rzymskiej. W wiekach X XIII promieniowanie kultury arabskiej na Europ byo najsilniejsze. Rozwj aptekarstwa arabskiego doprowadzi do podziau pracy midzy lekarzem i aptekarzem; dotychczas te dwa zawody byy zczone w jednym rku. Pierwsza apteka powstaa w Bagdadzie".

Jako ciekawostk warto dopowiedzie, e Arabowie spopularyzowali w Europie nie tylko np. przyprawy indyjskie (imbir, pieprz, cynamon, godziki), ale rozpowszechnili rwnie uycie cukru, przede wszystkim poprzez wprowadzanie cukrowych postaci lekw ulep-kw, sodzi, cukat leczniczych, piguek cukrowych.

Za porednictwem przede wszystkim Grekw, Rzymian i Arabw idea uprawy i zbioru rolin leczniczych dotara do caej redniowiecznej Europy najpierw do ogrodw klasztornych, a potem coraz powszechniej nawet do ogrdkw wiejskich. Niektrzy historycy twierdz,

13

-**jr*. e kamieniem milowym dla rozwoju zielarstwa w redniowieczu europejskim by edykt Karola Wielkiego Ksiga o wsiach i folwarkach cesarskich wydany w 812 roku, zgodnie z ktrym ponad 70 rolin ozdobnych i leczniczych powinno znale si w uprawach we wszystkich ogrodach. W Europie w redniowieczu zaczy te powstawa szkoy medyczne, a jedna z nich Szkoa Salernitaska (w Salerno) dziaajca od IX do XVTT w. bya zacztkiem uniwersytetw. M. Nowiski w Dziejach upraw i rolin leczniczych pisze: A po koniec redniowiecza botanika nie bya nauk w cisym tego sowa znaczeniu, ale raczej praktyczn wiedz, opart na znajomoci rolin, przede wszystkim uytkowych. Roliny te stanowiy podstaw odwiecznego lecznictwa, wczesnej farmacji. Apteczny charakter miay przede wszystkim redniowieczne wirydarze klasztorne i ogrody zamkowe. A po koniec wieku XVII w wielu pastwach europejskich istnia obowizek utrzymywania produkcyjnych ogrodw zielarskich, naoony przez wadze na apteki. W okresie tym aptekarze, olejkarze, zbieracze zi leczniczych i handlarze nimi pooyli due zasugi dla rozwoju podstaw botaniki, zwaszcza farmaceutycznej i farmako-gnozji".

Jednym z przeomowych okresw w historii europejskiego zielarstwa i zioolecznictwa jest wiek XVI, kiedy to przebudowa i ksztatowanie nowych pogldw, czyli odrodzenie myli, ogarnia rwnie wiat lekarski, a popularnym zajciem staje si alchemia wraz z praktycznym stosowaniem leczniczym rodkw sztucznie otrzymywanych w laboratoriach. Ten kierunek w dziejach medycyny nosi nazw j a t r o c h e m i c z n e g o , a pionierem chemii lekarskiej by niemiecki lekarz Paracelsus.

Ale mimo mody na alchemi leki rolinne maj w dalszym cigu szerokie zastosowanie, a wiek XVII i XVIII to znaczne rozszerzanie si handlu zielarskiego i okres pojawienia si wielu ciekawych monograficznych opracowa dotyczcych rolin leczniczych (m.in. Lin-neusza). Trzeba te zaznaczy, e wiek XVII i XVIII to moda na podrowanie, co niewtpliwie rozszerzao umysy zielarzy i powikszao zasb lekw.

W okresie tym nie udao si jednak jeszcze wydzieli z rolin skadnikw czynnych, w dalszym cigu wic rozpowszechniony by pogld, e zwizki organiczne tworz si wycznie w organizmach ywych przy obecnoci tzw. siy yciowej. O zbliajcym si jednak bujnym rozwoju produkcji lekw syntetycznych tak pisze dr J. Muszyski w ksice Zioa lecznicze wydanej w Krakowie w 1936 r.: Dopiero na pocztku wieku XIX chemia staje si nauk cis 14

i zaczyna si niezmiernie szybko rozwija. Ju w drugim dziesitku lat XIX w. udaje si farmaceutom francuskim (Sertiirner, Palletier, Ceventou) wykry a l k a l o i d y jako najsilniej dziaajce skadniki rolinne. Po alkaloidach przysza pora na wykrycie w rolinach glikozydw, garbnikw, olejkw eterycznych itp. wiat lekarski, ktry pod wpywem kierunku jatrochemicznego przyzwyczaja si coraz bardziej do stosowania czystych zwizkw chemicznych, zaczyna stosowa coraz chtniej zamiast caych rolin, tylko otrzymane z nich w stanie czystym alkaloidy, glikozydy, garbniki itp. Te roliny, w ktrych nie udao si znale silnie dziaajcych alkaloidw lub glikozydw, zwyczajnie zarzucano. W 1828 roku udaje si niemieckiemu chemikowi Fr. Whlerowi dokonanie pierwszej syntezy organicznej. Zostaje w ten sposb obalona legenda o sile yciowej i rozpoczyna si nowa era w dziejach nauk chemicznych, mianowicie okres tzw, c h e m i i s y n t e t y c z n e j . Naturalnie odbywa si gwatowna praca w kierunku dokonania syntezy (czyli sztucznego wytworzenia) niektrych alkaloidw. Przy tego rodzaju pracach, zmierzajcych do syntezy chininy udaje si Knorrowi w 1883 roku dokona syntezy antipiryny, rodka o wybitnym dziaaniu przyciwgorczkowym. Rok ten stanowi pocztek nowej ery w dziejach lecznictwa, tzw. ery syntezy lekw".

Postp w rozwoju chemii doprowadzi w drugiej poowie wieku XIX i w pocztkach wieku XX do krtkotrwaego zaamania si zioolecznictwa i zielarstwa, a wielu przepowiadao nawet cakowity upadek fitoterapii. Tymczasem warto fizjologiczna wielu szeroko reklamowanych syntetykw leczniczych okazaa si bardzo krucha, m.in. z powodu ich niebezpiecznych dziaa ubocznych, ujawniajcych si czsto po wielu latach gromadzenia si resztek chemikaliw w organizmie. Powoli zacz krystalizowa si wic w medycynie pogld, e rolin leczniczych w wielu przypadkach po prostu nie mona zastpowa syntetykami, a odradzenie fitoterapii rozpoczo si w Europie ju podczas I wojny wiatowej. W okresie midzywojennym we wszystkich krajach obserwujemy rozszerzenie areaw plantacji rolin leczniczych oraz tendencje do organizowania zielarstwa na skal pastwow. W 1927 roku w Wiedniu odby si pierwszy zjazd organizacji wiatowej pod nazw Federacja Zielarska, ktra niestety rozpada si w czasie II wojny wiatowej.

Rwnie bujne i ciekawe s dzieje rolin leczniczych w Polsce. Z czasw prehistorycznych i wczesnohistorycznych niewiele mamy przekazw, ale zapewne bogata rolinno naszych puszcz, bagien

15

i k bya spichlerzem, z ktrego czerpano nie tylko ywno, ale rwnie leki. Prekursorami zielarstwa jako dziedziny wiedzy byy w Polsce zakony klasztorne, bo ju Bolesaw Chrobry sprowadzi z Woch i Francji Benedyktynw, zaoycieli pniejszych szk rolniczych i ogrodniczych. Na dworze np. Wadysawa Jagiey duym powaaniem cieszy si aptekarz Andrzej, ktry zyska szczeglne uznanie za cukierki pobudzajce trawienie, w skad ktrych wchodziy m.in. mid, powida z wielu owocw i zioa. W wiekach XV, XVI i XVII rwnie w Polsce nia zabrako autorw ksig o rolinach, zwanych zielnikami, herbarzami, herbariami lub herbulariami. Z pocztku ksigi te pisane byy jeszcze w jzyku aciskim, pniej ju po polsku. A pierwsz publikacj by tu przedruk wierszy aciskich O zioach" wydany przez Szymona z owicza.

Ale w historii naszego zielarstwa powstaway nie tylko ksigi, lecz rwnie ogrody zioowe. Jeden z nich zaoya np. w XVII w. przy swoim zamku w Golubinie na Pomorzu Anna Wazwna, a nasz pose w Stambule (Uchnaski) przysa jej nasiona fasoli tureckiej, pieprzu tureckiego (czyli papryki) i kukurydzy tureckiej. Historyk S. Pauli w swoim dziele Wirydarze (ogrody) rne, krlewskie i akademie wydanym w 1653 roku na szstym miejscu w Europie klasyfikuje dwa ogrody botaniczne zaoone w Warszawie przez Mari Ludwik Gonzag, on krla Wadysawa IV, a pniej Jana Kazimierza. Wielkim mionikiem ogrodnictwa (w tym zielarstwa) by Jan Sobieski i wielu innych zacnych ludzi w naszej historii.

A oto kilka innych wanych, moim zdaniem, dat w rozwoju polskiego zielarstwa i zioolecznictwa w wiekach XVIII XX.

Rok 1782Komisja Edukacyjna ustanawia na Uniwersytecie Jagielloskim pierwsz katedr farmacji praktycznej i farmakologii, ktr obj J. Szaster.

Rok 1861Dyrektor Ogrodu Botanicznego w Krakowie J. R. Czerniakowski wydaje wan dla farmacji ksik Botanika lekarska do wykadw oraz uycia lekarzw i aptekarzw.

W 1913 roku powstaje spka zielarska Nasze zioa, a w 1914 r. spka Planta.

Rok 1930 to powstanie Polskiego Komitetu Zielarskiego z siedzib w Warszawie, ktrego celem by rozwj i organizacja zielarstwa.

W lipcu 1945 r. powstaje Polski Zwizek Zielarski, ktrego zadaniem by m.in. nadzr nad zbiorem zi z ich naturalnego rodowiska, organizacja szkolenia dla zielarzy oraz stworzenie projektu ustawy zielarskiej.

W 1947 roku utworzone zostaje w Polsce Zrzeszenie Plantatorw

16

i Zbieraczy Zi, posiadajce w niedugim czasie oddziay wojewdzkie, powiatowe i gminne.

Rwnie w 1947 roku powstaje zaoony w Poznaniu przez prof. dra W. J. Straewicza Pastwowy Instytut Naukowy Leczniczych Surowcw Rolinnych (pniejszy Instytut Przemysu Zielarskiego).

W 1954 roku powoane zostaje pastwowe przedsibiorstwo Herbapol, a poszczeglne zakady herbapolowskie s do dzisiaj gwnym odbiorc i przetwrc rolin leczniczych.

2 Zioa czyni cuda 17

CZY ROLINA TO PLANETA?

Pomimo e od tysicy lat czowiek Z zaciekawieniem patrzy w gwiazdy, to do dzisiaj nie jestemy w stanie okreli dokadnie liczby planet krcych wok Soca. Przez cae stulecia ludzie sdzili, e w poczet Ukadu Sonecznego wchodz Merkury, Wenus, Ziemia (cznie z Ksiycem), Mars, Jowisz i Saturn, a dopiero w 1781 roku odkryto Uran, w 1846 r. Neptun i 1930 r. Pluton, ktre maj cznie jeszcze ponad 30 ksiycw. Dzisiaj wiemy te, e w naszym olbrzymim ukadzie sonecznym istnieje jeszcze zbir okoo 50 tysicy maych (do 1,5 km rednicy) planetoid, powstaych by moe po eksplozji duej planety. (Skd twierdzenie o niemoliwoci dokadnego okrelenia liczby planet naszego ukadu? Ot naukowcy poszukuj nadal hipotetycznej potnej planety X, prawie 300-krotnie wikszej od Ziemi i pooonej 65 razy dalej od Soca).

To jest Kosmos blisko" nas, a gdzie gwiazdozbiory Barana, Wagi i inne, skoro odlego Ziemi od gwiazdy najbliszej Socu Proxima Centauri wynosi 4,4 roku wietlnego! (Rok wietlny to odlego 9,5 biliona kilometrw, ktr w cigu roku przebywa obiekt poruszajcy si z prdkoci wiata).

Ten nie w peni odgadniony do dzi Wszechwiat leg u podstaw prastarej magicznej wiedzy leczniczej, ktra wychodzia z zaoenia, e gwiazdy wywieraj wpyw na ludzi, zwierzta, roliny, mineray, e caa natura jest oywiona, e niezliczone tumy niewidocznych dla oka istot duchowych zamieszkuj eter kosmiczny, ziemi, wod, ogie... Skoro tak, twierdzili uzdrawiacze okultyci, to rwnie kadej rolinie przypisa trzeba jak dusz", ktra nadaje jej indywidualne i niepowtarzalne cechy.

Na pocztku naszej ery Pliniusz Starszy pisa: Wszystko co si

18

**fI** kosi, wyrywa i zachowuje, robi si bezpieczniej podczas ubywania ni przybywania Ksiyca". A wspczesny mu Cyceron, mimo e w swoim dziele O wrbiarstwie astrologi poddaje krytyce, Ksiycowi przyznaje jednak wpyw na procesy biologiczne.

W snistym traktacie wierszowanym, napisanym okoo 1270 r., dominikanin Mikoaj z Polski (czonek dominikaskiego uniwersytetu w Montpellier) za jeden z kanonw swojego systemu leczenia uznaje pogld wczesnej astrologii arabskiej, e gwiazdy kierujce losami caych narodw emanuj si wystpujc w rnym nateniu w caej przyrodzie.

Twierdzenie, e przy powstawaniu rolin bior udzia czynniki nie tylko ziemskie, ale i kosmiczne udowadniao w swoich dzieach wielu synnych autorw. Mdrzec z Hohenheim Paracelsus tak pisze m.in. o wpywie gwiazd na zioa: Nie tylko sia rolin z ziemi pochodzi, lecz przede wszystkim od gwiazd, a ich korpus natomiast z ziemi". I dalej, w innym traktacie tego autora czytamy: Gwiazdy s modelami, patronami, formami, matrycami wszelkich zi. Przez sw si przycigajc stwarza kada gwiazda swojego rodzaju zioo z ziemi".

A wic wedug okultystw kwiaty s gwiazdami ziemi, a gwiazdy kwiatami nieba". Ale kada gwiazda, planeta ma swoj dusz, ktrej czstka zawsze znajduje si w kadym miejscu Kosmosu.

O tym, e Ziemia nie jest tu wyjtkiem tak pisa np. synny astronom Jan Kepler w swojej Harmonices mundi: Ziemia rzeczywicie ma swoj dusz, wskazuj na to powstawanie burz i zmiany pogody oraz aspekty planet, ktre s ich powodami... Ziemia jest yjc istot i odnajdziemy tu podobne stosunki, jakie zachodz w ciele zwierzcym... Ziemia posiada pewn si ksztatujc, pewn imaginacj, ruch, pewne choroby a odpyw i przypyw s jej procesami oddychania".

Pojcia b o t a n i k i o k u l t y s t y c z n e j , a s t r o l o g i i h e r -b a l n e j c z y m e d y c y n y h e r m e t y c z n e j przewijaj si przez ca histori zielarstwa i zioolecznictwa, s integraln czci rozpowszechnionej na przestrzeni wiekw, bodaje we wszystkich kulturach wiata, magii leczniczej, o ktrej Henryk Swienko tak pisze w swojej ksice pt. Magia w yciu czowieka: Magia lecznicza we wszystkich okresach rozwoju kultury bya technik iluzoryczn, zastpowaa nie istniejce jeszcze bd sabo rozwinite techniki realne. Stanowia ona pierwszy fundament, zrb pod przysz medycyn eksperymentalno-rac-jonaln. Tak wic technika iluzoryczna daa moliwo istnienia technice realnej. Z magii wyrosa medycyna naukowa, z jednej strony

19

jako jej krytyczna kontynuacja, z drugiej strony jako jej opozycja, zaprzeczenie, znoszenie.

W magii leczniczej najbardziej widocznie wystpuje element racjonalny, lecy u podstaw kadego zabiegu. Magia lecznicza pomijajc szalbierk zadaje kam popularnym i faszywym interpretacjom pierwotnej wiadomoci ludowej, wedug ktrych magia wynikaa z ciemnoty".

Myl, e w praktyce aktualny do dzi pozostaje temat astrologii herbalnej, a to gwnie za spraw coraz popularniejszej w wiecie idei tzw. biodynamicznej uprawy rolin, w tym oczywicie (a moe przede wszystkim) rolin leczniczych. A zatem czym jest owa biodynamika?

Zanim sprbuj odpowiedzie na to pytanie uznaj za niezbdne nieco blisze przedstawienie czowieka uwaanego za twrc r o l n i c t w a b i o d y n a m i c z n e g o , austriackiego filozofa rolnika Rudolfa Steinera (18611925).

Ten synny okultysta *, kiedy by jeszcze wiejskim chopcem, zacz odczuwa obecno ywych istot niewidzialnych dla naszego oka. Urodzi si jako pierwsze dziecko naczelnika maej stacji poudniowo-austriackiej kolei, ktrego niskie pobory stawiay ycie rodziny na krawdzi ndzy. Niespena 10-letni Rudolf nie tylko ju zarabia na ycie i nauk udzielajc korepetycji, ale fascynowa si technik (to niewtpliwy wpyw kolei) i formuowaniem koncepcji filozoficznych. Bardzo szybko doszed do wewntrznego przekonania, e wszystkie idee maj swoje rdo w duchowych istotach. Sta si bliski pogldowi sformuowanemu po raz pierwszy przez Platona, a potwierdzonemu pniej przez synnego poet Goethego, e kada rzecz w przyrodzie ma swj archetyp, czyli swoist ide istniejc w wiecie wyszym. Pniej stworzy wasn wizj wiata, ktr nazwa antropozofi (z gr. antropos czowiek, sophia mdro), wedug ktrej np. nie idea jest pocztkiem wiedzy i zrozumienia, lecz proces uwiadamiania i mylenia, dziki ktremu owa idea moe si pojawia. Wyrnia te trzy powoki" czowieka: ciao fizyczne, ciao eteryczne i ciao astralne (te dwa ostatnie dostrzegalne tylko dla jasnowidzw).

Jedn z idei Steinera, ktra nie tylko przetrwaa, ale u schyku XX wieku przeywa swj renesans, jest rolnictwo biodynamiczne. W Agri-culture ten fascynujcy jasnowidz, filozof i rolnik pisa m.in. Co

* Okultyzm w rozumieniu potocznym (wg Encyklopedii Powszechnej PWN) to wiara w istnienie tajemnych sil w przyrodzie i w czowieku oraz og zwizanych z ni praktyk typu magicznego, ktrych celem jest wykorzystanie tych si do wywierania wpywu na zachowanie si czowieka i przebieg zdarze w przyrodzie.

20

musimy wzi pod uwag, gdy pragniemy, by siy kosmiczne hamoway wzrost roliny, jej kwitnienie i owocowanie, tak eby nie moga si rozwin? Przypumy, e chcemy, aby rolina nie rozwina ani odygi, ani lici, lecz pozostaa samym korzeniem. Co musimy zrobi? Musimy wsadzi j do gleby piaszczystej, gdy w takiej glebie sia kosmiczna jest przyhamowana; tak naprawd jest ona zapana. (...) Musimy zawsze umie rozrni, co jest w rolinie kosmiczne, a co ziemskie. Jak moemy zaadaptowa gleb na Ziemi, wykorzystujc jej specyficzn konsystencj, eby zagci jej kosmiczny aspekt i skierowa go na rozwj korzenia i lici? (...) Jeeli mamy morele lub liwki o dobrym smaku, to ten sam smak, podobnie jak kolor owocw, jest waciwoci kosmiczn, wyniesion w gr a do owocu. W jabku jemy Jowisza, a w liwce Saturna (...) Cae gwiadziste niebo mimo i nie moemy tego udowodni za pomoc dzisiejszych metod naukowych jest w pewnym sensie odbijane z powrotem na Ziemi przez Ksiyc. Jest to w rzeczywistoci potna, zogniskowana moc kosmiczna, ktr Ksiyc wysya wraz ze swoimi promieniami do roliny, tak by posza w nasiona, aby spotgowa si wzrostu do poziomu, w ktrym bdzie moga si przeksztaci w si rozmnaania".

U schyku ycia, w marcu 1924 r., w Kobierzycach pod Wrocawiem, w majtku Keyserlingkw, R. Steiner wygosi cykl wykadw, ktre stay si podstaw dzisiejszego rolnictwa biodynamicznego, ktrego istota polega na optymalnym wykorzystaniu energii czowieka i przyrody poprzez m.in. uwzgldnienie wiadomoci, wraliwoci i czasami wielopokoleniowych dowiadcze rolnika, oywienie gleby, maksymalne wykorzystanie energii atmosfery i Kosmosu, uwzgldnienie wzajemnie korzystnego wpywu rolin na siebie.

Z obszernego ju dzi zasobu wiedzy o rolnictwie biodynamicznym, ktrego zasad w Europie i Ameryce Pnocnej zaczyna przestrzega coraz wicej gospodarstw, postanowiem w swojej ksice nieco przybliy temat rytmw kosmicznych w uprawie rolin, a wic i zi, uznajc e ci czytelnicy, ktrzy zechc je uprawia na dziace lub tylko zbiera w rodowisku naturalnym, uwzgldniajc wpyw planet, mog uzyska bogatsze plony bd zebra zioa o wikszej sile leczniczej.

Pierwsze badania, w oparciu o wskazania Rudolfa Steinera, przeprowadzia w latach dwudziestych kobieta Liii Kolisko. Wykazaa ona poprzez liczne eksperymenty, e przy sianiu, sadzeniu i zbiorze rolin bardzo wane jest przestrzeganie faz Ksiyca (nowiu, pierwszej kwadry, peni i trzeciej kwadry), gdy decyduj one o rosncej lub sabncej sile jego oddziaywania. W okresie od nowiu do peni soki podaj od korzeni do naziemnych, grnych czci rolin

21

i dlatego warzywa wydajce swj owoc ponad ziemi (fasola, saata, groch, kapusta, pomidory), drzewa i krzewy owocowe, a take zioa, z ktrych zbieramy grne czci (licie, kwiaty, owoce, nasiona) powinnimy sia, sadzi i zrywa w okresie, kiedy Ksiyca przybywa. Przy Ksiycu ubywajcym od koca peni do koca ostatniej kwadry siejemy, sadzimy i zbieramy roliny, ktrych uyteczna dla czowieka pody znajduj si pod ziemi, a wic spord warzyw np. marchew, buraki, cebula, czosnek, ziemniaki; spord zi zbieramy korzenie lub kcza, np. kozka lekarskiego, tataraku, opianu, arcydzigla i perzu.

Bardzo wiele rolnictwo biodynamiczne zawdzicza drugiej kobiecie Marii Thun, ktra swoj dziaalno badawcz rozpocza w latach pidziesitych naszego stulecia i wydaa m.in. biodynamiczny kalendarz zasieww. Wiele uwagi autorka powica rytmowi wznoszenia si i opadania Ksiyca. Wspomniany rytm to droga tego ciaa niebieskiego nad horyzontem, przypominajca nieco roczn wdrwk" Soca, ktre na pocztku lata najwyej znajduje si na nieboskonie, pniej opada do punktu najniszego (koo Boego Narodzenia), by znowu w nastpnym proczu unosi si do gry. Ksiyc odbywa podobn drog wznoszenia i opadania, ale w cyklu miesicznym, a najwysz pozycj na horyzoncie zajmuje wtedy, gdy znajduje si w konstelacji Blinit. I tak podczas poowy cyklu miesicznego (od Blinit do Strzelca) nazywamy go opadajcym, a podczas nastpnej (od koca Strzelca do koca Blinit) wznoszcym. W trakcie opadania Ksiyca soki rolin schodz do czci podziemnej i jest to dobry okres do zbioru kczy, korzeni czy bulw zi. Wznoszcy si Ksiyc podnosi soki rolin do gry wtedy powinnimy zbiera czci naziemne zi (Ucie, kwiaty, nasiona i owoce).

Ze starannie opracowanej przez Mari Thun statystyki rnych ukadw cia niebieskich najwaniejszy wydaje si pobyt ksiyca w jednej z 12 konstelacji rzeczywistych (przesunitych przez 2000 lat o okoo 30 od znakw Zodiaku). Owe konstelacje mona grupowa w tzw. trygony czce znaki tego samego elementu, a kady trygon odpowiada okrelonej czci roliny:

ziemia (korze) Byk Panna Kozioroec woda (licie) Rak Skorpion Ryby powietrze (kwiaty) Blinita Waga Wodnik ogie (nasiona, owoce) Baran Lew Strzelec

W zalenoci od tego, jak cz roliny zamierzamy zbiera (np. kozek lekarski, chrzan, czosnek czy cebula korze; rumianek,

22

fioek kwiat; mita, estragon, dziurawiec licie; jeyna, orzech, ra owoce) tak dobieramy por wysiewu sadzenia lub zbioru, aby Ksiyc pozostawa wtedy w konstelacji odpowiedniego trygonu. I tak np. mit (licie) naley sia i zbiera, kiedy Ksiyc znajduje si w konstelacjach trygonu wody, a wic konstelacjach Raka, Skorpiona i Ryb.

Tym, dla ktrych ledzenie drogi Ksiyca okae si zbyt uciliwe, podaj inn najprostsz zaleno: poranna pora dnia (ale po opadniciu rosy) wpywa na roliny podobnie jak wznoszcy si, a wieczorowa jak opadajcy Ksiyc. A wic analogicznie licie, kwiaty, owoce i nasiona zi powinnimy zbiera rano; korzenie kcza i bulwy przed wieczorem.

23

SYGNATURY ZI

Jeden z najwikszych zielarzy w historii zioolecznictwa Pa-racelsus (14931541), zwany te czsto ojcem chemii lekarskiej (tzw. jatrochemii), by gorcym zwolennikiem interesujcej, moim zdaniem, teorii: sygnatur rolinnych.

Cay wiat natury, wedug przekona Paracelsusa, jest jedn wielk aptek, a wic kada choroba ma swj lek w przyrodzie, trzeba go tylko umie odnale. Tak zwane sygnatury zi s wedug niego wanym kluczem do rozwizania tej zagadki. Rwnie Uczni okultyci yjcy jeszcze przed mdrcem z Hohenheim twierdzili, e kada rolina stanowi sob co wicej ni fizyczny splot yjcych komrek, a wic jest rwnie odbiciem czstki ducha Wszechwiata i jako taka zawiera w sobie pewien pierwiastek" nadrzdny, kierujcy, nadajcy jej fizjonomii" swoisty i niepowtarzalny charakter, jest zatem na Ziemi niepowtarzalnie sygnowana. A oto co pisa na ten temat Paracelsus: Roliny wskazuj nam same, przez zewntrzne swe ksztaty, jakie siy i moce, jakie rodki lecznicze w sobie ukrywaj. Bowiem dziki takim umiejtnociom, jak chiro-mantia, physionomia i magia jest moliwym od razu, wedug zewntrznego wygldu, oceni wasnoci i cnoty kadego zioa i korzenia wedug jego signatus, jego postaci, formy i koloru i nie trzeba dugich prb i dowiadcze".

redniowieczni zielarze przy pomocy rnie czasami rozumianych sygnatur intuicyjnie, ale skutecznie dobierali leki rolinne do poszczeglnych schorze, wyznajc jednak zawsze filozofi, e sama rolina stanowi na ziemi tylko zewntrzn form, pod ktr skrywa si waciwe arcanum", czyli dziaajca moc uzdrawiajca. Leczy zatem nie tylko materia, ale przede wszystkim principium", czyli

24

swoista zasada duchowa, rozumiana czasem jako transformacja si kosmicznych.

A oto kilka przykadw interpretacji zi wedug artykuu Urbana: Nauka o sygnaturach, jako podstawowe prawo w leczeniu zioami, wydrukowanego w 1921 roku w czasopimie Der He-ilkundige:

KCZE PERZU. Trawa o dugich, mocno rozgazionych korzeniach, bdca bardzo trudnym do wyplenienia chwastem w polu czy ogrodzie. Czy nie wykazuje ona sygnatury (skojarzeniowych znamion) chronicznego reumatyzmu i podagry, ktre wolno rozprzestrzeniaj si w naszym ciele i s rwnie trudne do wytpienia. I rzeczywicie kcze perzu jest w medycynie ludowej cennym rodkiem m.in. przeciwko reumatyzmowi.

KORA WIERZBY. Wierzba, wyrastajca najczciej na podmokych terenach przy rzekach, na zalewowych kach i na bagnach od razu kojarzy si nam z reumatyzmem i rzeczywicie jej kora jest w tym schorzeniu cenionym lekarstwem.

FASOLA. Poniewa jej nasiono (fasolka) ma wyran sygnatur nerki, jest skuteczna we wszystkich schorzeniach, w ktrych niedostateczna filtracja nerek uznawana jest za podstawow przyczyn innych niedomaga. Zewntrzna posta caej roliny jest jednak wta, w zwizku z tym wymaga ona podpory podobnie jak chory na chroniczn podagr. Jednake fasola odznacza si du podnoci i w zwizku z tym powinna pomc wszystkim cierpicym na bezpodno i niemoc pciow... jednak pod warunkiem, e ich osobowociowa konstytucja ma jaki zwizek z duchem" roliny (np. ludzie, ktrzy duo i chtnie pracuj w polu lub w ogrodzie).

ORZECH WOSKI. Po rozupaniu skorupy pojawia si owoc swoim ksztatem przypominajcy mzg czowieka, std ju przed wiekami w niektrych krajach jedzono orzechy dla wzmocnienia umysu".

W zioowym redniowieczu rni medycy tworzyli wasne systemy sygnatur, jednak pewne zasady respektowane byy niemal przez wszystkich. I tak np. przyjmowano do powszechnie, e roliny z limi w ksztacie nerek dziaaj moczopdnie, z limi symbolizujcymi serce wzmagaj krenie, pucnik dziki swej galaretowatej budowie (przypominajcej pcherzyki) leczy puca, bulwiasty trdownik jest skuteczny przy nabrzmieniach gruczow, kujce osty stosowano przy kuciach w boku, roliny z biaym sokiem powinny przeciwdziaa luzowatym wyciekom, zioa z tym mleczkiem zwalczay taczk,

25

kwitnce na czerwono miay tamowa krew, niebieskawofioletowe przeciwdziaay chorobom oczu, brunatne garda.

Zapomniana ju dzi zasada sygnatur rolin przypomina nam, jak donios rol odegra ongi okultyzm w caym zioolecznictwie. A warto przypomnie o niej choby dlatego, e prowadzi nas do pradawnego rda intuicyjnego stosowania przez czowieka rolin leczniczych, a wic pocztkw zioolecznictwa ludowego.

SUBSTANCJE CZYNNE W ZIOACH

Obecnie moemy przyj, e na Ziemi ronie okoo 450 000 rolin wyszych, ale tylko okoo 15% z nich zostao szczegowo przebadanych chemicznie i farmakologicznie. Z tej liczby okoo 20 000 uznajemy dzi za lecznicze, w Polsce za okoo 230 rolin. Jakie jest zatem podstawowe kryterium pozwalajce uzna rolin za lecznicz? Ot zdaniem medycyny wspczesnej decyduje o tym obecno okrelonych zwizkw chemicznych, nazywanych umownie zwizkami czynnymi, czyli wywierajcymi niewtpliwy wpyw na fizjologi ustroju czowieka.

WITAMINY

W 1912 roku polski biochemik doktor Kazimierz Funk wyodrbni z usek ryowych substancj zapobiegajc gronej chorobie systemu nerwowego zwanej beri-beri. Substancj t nazwa witamin. I tak rozpocza si nowa era w naukach zajmujcych si ywieniem, a take zioolecznictwem.

Dzisiaj wiemy ju, e owe utajone moce tkwice w rolinach to drobnoczsteczkowe zwizki organiczne o rnorodnej budowie chemicznej. S one w ywym organizmie biokatalizatorami yciodajnych, niekiedy bardzo swoistych reakcji biochemicznych. Mona miao powiedzie, e bez witamin nie ma ycia, gdy nie ma niezbdnej dla jego trwania przemiany materii. Znamy dzi budow chemiczn poszczeglnych witamin, otrzymujemy je nawet syntetycznie, chocia biochemiczna rola wielu z nich w naszym organizmie nie zostaa jeszcze do koca wyjaniona. Jedno wszak jest pewne organizm

27

ludzki nie jest w stanie sam wytwarza witamin, musz by one dostarczane w poywieniu i to przede wszystkim rolinnym.

W profilaktyce, w codziennym ywieniu piguki" nie zawsze wytrzymuj prb czasu, gdy najbardziej yciodajne, najlepiej przez nas przyswajane s witaminy pochodzce z naturalnego rda. Syntetyczne speniaj swoje funkcje w leczeniu niektrych ostrych stanw chorobowych, natomiast na co dzie powinnimy pobiera witaminy poprzez prawidowo dobrane poywienie.

Ile zatem i jakich witamin powinnimy codziennie dostarczy naszemu organizmowi, aby mg funkcjonowa prawidowo?

Witamina A (akseroftol)

Jest niezbdna dla procesw wzrostu (szczeglnie organizmw modych), prawidowego stanu bon luzowych i dla procesu widzenia.

Jej brak powodowa moe midzy innymi zahamowanie wzrostu, ziemistote zabarwienie skry (szczeglnie twarzy), zaburzenia w regeneracji nabonkw komrkowych caego ciaa, co objawia si na przykad nadmiern suchoci i rogowaceniem skry, suchoci w gardle, chronicznym nieytem nosa z upoledzeniem wchu, zmniejszeniem wydzielania si kwasw odkowych. Jej niedostatek sprzyja powstawaniu kamicy nerkowej, zmniejsza odporno na przezibienia, powoduje pieczenie pod powiekami, upoledzone widzenie o zmierzchu. Ten ostatni objaw zwany popularnie kurz lepot", jest najbardziej typowy. Aby przekona si, czy organizm nasz nie cierpi na niedobr witaminy A, moemy wykona prosty test.

Wchodzimy z pomieszczenia jasnego do ciemnego i liczymy, jak dugo trwa przystosowanie si wzroku do ciemnoci. Jeli nie duej ni 7 sekund, nasz organizm zawiera dostateczn ilo witaminy A, czas 812 sekund wiadczy ju o jej niedoborze, cho niegronym jeszcze dla stanu zdrowia, powyej 12 sekund to ju grona awitaminoza, ktr trzeba zacz natychmiast likwidowa.

Akseroftol to witamina A, ktr bezporednio uzyskujemy z poywienia pochodzenia zwierzcego, a prowitamina A (karoten) pochodzi z rolin.

Poniewa witamina A rozpuszcza si w tuszczach, surwki winny by bezwzgldnie przyprawione oliw.

28

Podstawowa dawka witaminy A wynosi od 3 do 7 mg na dob. Prowitamina ma 23 razy sabsze dziaanie od witaminy A. Witamin A (okoo 95%) nasz organizm magazynuje w wtrobie, a jej nadmiar jest rwnie niewskazany jak niedobr i moe by nawet toksyczny.

Witamina Bx (tiamina)

Tiamina, usprawniajc mechanizmy energetyczne, wspomaga spalanie wglowodanw i cukrw, jest zatem niezbdna w procesach trawienia i przyswajania pokarmw.

Jej niedostatek w organizmie wpywa przede wszystkim na zaburzenia czynnoci nerww i mini, powodujc midzy innymi zapalenie wielonerwowe zwane popularnie zapaleniem korzonkw nerwowych", rnego rodzaju objawy nerwicowe (zmczenie, nerwowo, koszmary senne, zaburzenia czynnociowe przewodu pokarmowego, migren), niedowad mini. Brak witaminy B

wywouje piczk cukrzycow, nadmiern otyo spowodowan przede wszystkim z przemian wglowodanw, spadkiem cinienia krwi.

Poniewa witaminy Bj nasz organizm nie jest w stanie magazynowa, powinnimy otrzymywa j codziennie wraz z poywieniem; wedug oficjalnych norm modzie 2 mg, a doroli 3 mg na dob. S to jednak dawki minimalne, jeli wemiemy pod uwag, e organizm potrzebuje 0,5 mg tiaminy na spalenie kadego 1000 kalorii. Zapotrzebowanie na tiamin gwatownie ronie w sytuacjach stresowych, w okresach duej aktywnoci fizycznej, po kadej dawce antybiotykw. Przyswajanie witaminy bardzo utrudnia alkohol, a kawa niszczy j w okoo 50%.

Witamina B2 (ryboflawina)

Ta witamina, podobnie jak B t, wspomaga w naszym organizmie spalanie cukrw, bierze te udzia w oddychaniu tkankowym, w syntezie hemoglobiny, tworzy w poczeniu z biakami wiele enzymw niezbdnych do transportu tlenu, uczestniczy w przemianie na impulsy nerwowe bodcw wietlnych docierajcych do oka.

Jej niedobr powoduje midzy innymi zaburzenia przemiany biaek, zahamowanie wzrostu, zmniejszenie ostroci widzenia, zmiany

29

* * & * chorobowe skry, pkanie luzwki w kcikach ust i na wargach, niedokrwisto, dychawic oskrzelow, rnego rodzaju objawy nerwicowe.

Dzienne zapotrzebowanie dorosej osoby na ryboflawin wynosi 2 mg, a w przypadku odywiania si zwikszon iloci misa i innych produktw biakowych oraz cukrw wzrasta do 3 mg.

Ryboflawina dobrze znosi podwyszon temperatur (gotowanie), natomiast nie lubi wiata. Na przykad mleko postawione na oknie w przezroczystej butelce ju po 2,5 godzinach traci prawie poow witaminy B2.

Witamina ta rozpuszcza si w wodzie, dlatego odlewajc wod po ugotowaniu produktw zawierajcych witamin B2 pozbawiamy si prawie caej ryboflawiny. Dietetycy zalecaj zatem wykorzystanie tej wody do innych potraw.

Witamina B6 (pirydoksyna)

Pirydoksyna jest niezbdna w metabolizmie biaka oraz cia tuszczowych. Jej niedostatek prowadzi wic do zaburze przemiany biaek i tuszczw, co objawia si moe otyoci, zaburzeniami snu, samoistnym dreniem rk, zaburzeniami psychicznymi, zmianami chorobowymi skry, spadkiem limfocytw we krwi.

Czowiek powinien otrzymywa dziennie 2 mg witaminy B6, wielu lekarzy twierdzi jednak, e norm t mona z powodzeniem podwoi.

Pirydoksyna rozpuszcza si w wodzie, nie ulega rozpadowi w trakcie gotowania.

Witamina B1 2 (kobalamina)

Pobudza wzrost kadej komrki w organizmie, szczeglnie za przyspiesza dojrzewanie komrkowych skadnikw krwi. Odgrywa istotn rol w prawidowym dziaaniu ukadu nerwowego.

Niedobr B 1 2 powoduje przede wszystkim anemi, a w konsekwencji wszystkie towarzyszce jej objawy: chroniczne zmczenie, osabienie, bezsenno, zaburzenia odkowe. Przy jej niedoborze zaleca si stosowanie przede wszystkim wtroby wieprzowej i woowej, drody, przetworw mlecznych, ryb, razowego chleba i kiekw pszenicy.

U zdrowych ludzi zapotrzebowanie na kobalamin moe by zaspokajane za porednictwem drobnoustrojw przewodu pokarmowego.

30

Witamina B3 (niacyna)

Zwana te witamin PP lub kwasem nikotynowym. Niacyna jest potrzebna kadej komrce do prawidowego przebiegu reakcji utleniania i redukcji, a szczeglnie w metabolizmie cukrw i hemoglobiny krwi. Jest niezbdna dla prawidowego funkcjonowania ukadu nerwowego, skry i bon luzowych.

Zapotrzebowanie czowieka na t witamin wynosi okoo 15 mg na dob.

Hipowitaminoza, czyli niedobr, kwasu nikotynowego powodowa moe zaburzenia czynnoci ukadu nerwowego, przewodu pokarmowego, stany zapalne jamy ustnej, rnego rodzaju zmiany skrne, wcznie z uszczeniem si, bezsenno, wewntrzny niepokj.

Witamina H (biotyna)

Jest kwasem organicznym wpywajcym gwnie na metabolizm tuszczu i stan komrek skry.

Jeli mamy niedobr biotyny, niewtpliwie podstawowym sygnaem bdzie uszczenie si skry (nazwa witaminy H " pochodzi od niemieckiego sowa Haut skra). Drugim symptomem moe by lojotokowe zapalenie skry gowy i wypadanie wosw. Moemy te odczuwa osabienie i zauway objawy szybkiego mczenia si.

Dzienne zapotrzebowanie na witamin H jest stosunkowo niewielkie i wynosi 0,2 mg, a ilo t otrzymujemy praktycznie w kadym poywieniu, ale najwicej biotyny znajduje si w drodach, wtrobie, nerkach i grochu.

W skad witamin grupy B wchodz jeszcze kwasy: pantotenowy i foliowy, ktrych szczegowo nie omawiam.

Witamina C (kwas askorbinowy)

Kwas askorbinowy uszczelnia rdbonki naczy krwiononych, podnosi odporno naszego organizmu na rnego rodzaju zakaenia, a poprzez wpyw na tkank czn przyspiesza gojenie si ran.

Niedobr witaminy C powoduje krucho naczy krwiononych, a w konsekwencji pkanie naczy woskowatych, co moe objawia si przede wszystkim krwawieniem dzise i powstawaniem sicw na ciele nawet podczas ucisku. Wynikiem tego niedoboru jest rwnie

31

'***!*' szkorbut (gnilne zapalenie dzise), odsonicie przyzbnej zwane paradentoz, zmiany w ozbnej ktrych konsekwencj moe by nawet wypadanie zbw. Ponadto brak witaminy C powoduje nieokrelone ble w koczynach i krgosupie, skonno do przezibie i nieytw drg oddechowych, brak odpornoci na zakaenia, zahamowanie przyrostu wagi u dzieci i nadmierne chudnicie u dorosych, wrzody odka i dwunastnicy, przedwczesn skleroz i objawy uwidu starczego, rnego rodzaju dolegliwoci sercowe.

Nasze minimalne dzienne zapotrzebowanie na witamin C jest due i wynosi wedug rnych rde od 80 do 100 mg. Poniewa witamina ta utrzymuje si w organizmie najwyej dwie doby, musi by systematycznie uzupeniana.

Najwikszym naturalnym rdem kwasu askorbinowego jest owoc ry. 10 dag dzikiej ry zawiera 470 mg witaminy C, ra Rugoza 840 mg, ra Jubileuszowa a 1480 mg, a odmiana Skolimw-Konstancin nawet 3100 mg.

Zapotrzebowanie na kwas askorbinowy jest wiksze u palaczy, poniewa gorzej go przyswajaj. Jeli kto wypala ponad jedn paczk papierosw dziennie, potrzebuje o 50% witaminy C wicej, czyli okoo 150 mg na dob. Wicej wysokowitaminowego poywienia potrzebuj rwnie ludzie pijcy systematycznie alkohol. Duo witaminy C zuywaj ludzie szczeglnie naraeni na sytuacje stresowe. Potrzebujemy jej rwnie wicej w rnego rodzaju stanach przezibieniowych i innych zakaeniach bakteryjno-wirusowych. Profesor Pauling dwukrotny laureat Nagrody Nobla twierdzi, e podczas przezibienia powinno si podawa do 1000 mg kwasu askorbinowego! Ponadto formuujc warunki sprzyjajce przedueniu ycia czowiekowi o 20 lat, na pierwszym miejscu stawia dostatek witaminy C.

Witamina C rozpuszcza si w wodzie, nie lubi dugiego gotowania, rozkada si w zetkniciu z elazem, ubywa jej take w czasie przechowywania produktw.

Witamina D (kalcyferol)

Kalcyferol bierze udzia w gospodarce wapniem i fosforem naszego organizmu. W jego obecnoci obydwa te pierwiastki zachowuj najkorzystniejsz wzajemn proporcj, we waciwej iloci koncentruj si we krwi i odkadaj w kociach. Wedug niektrych rde witamina D czyni organizm odporny na wszelkiego rodzaju zakaenia.

Brak tej witaminy u dzieci powoduje krzywic. U osb dorosych,

32

ktre przekroczyy 50 rok ycia, struktura kostna sabnie i rozwija si tak zwane rzeszotnienie koci, powodujce czsto ble podobne do reumatycznych. Podawanie witaminy D w znacznym stopniu agodzi te dokuczliwe dolegliwoci.

Bogatym, cho porednim rdem witaminy D s promienie soneczne, ktre zamieniaj na kalcyferol zwizek chemiczny z grupy steroli wystpujcy w naszej skrze.

Witamina D rozpuszcza si w tuszczach i atwo utlenia szczeglnie w temperaturze przekraczajcej 100C.

Witamina E (tokoferol)

Ju sama nazwa tokoferol tokos (rodzenie) i phero (nosi) wskazuje, e jest witamin podnoci, niezbdn podczas syntezy hormonw gonadotropowych w przysadce mzgowej. Witamina E uczestniczy w procesach oksydoredukcyjnych, zapobiegajc midzy innymi starzeniu, a w konsekwencji kurczeniu si czerwonych krwinek pod wpywem tlenu. Zwizana jest z metabolizmem azotu i oddychaniem komrkowym. Wpywa na metabolizm naszych mini. Tokoferol dodaje nam energii i witalnoci, zdecydowanie poprawia nastrj.

Niedostatek witaminy E powoduje oglny odpyw energii yciowej, zaburzenia procesw rozrodczych, dystrofi mini, dolegliwoci sercowe, miadyc ttnic, nadcinienie.

Witamina E rozpuszcza si w tuszczach, jest odporna na temperatur do 120C, a wic wytrzymuje proces gotowania.

Dorosy, zdrowy czowiek potrzebuje dziennie od 15 do 30 mg tokoferolu.

Witamina K (fillochinon)

Witamina ta bierze udzia w krzepniciu krwi. Przy jej niedoborze proces ten nie moe przebiega prawidowo, co objawia si dugim okresem gojenia ran. Zdrowy organizm dziki drobnoustrojom sam jest w stanie wytworzy j w jelicie grubym. Poza tym sporo fillochinonu znajduje si w otrbach pszennych, ziemniakach, selerach, koperku, pomidorach, male i fasoli szparagowej.

Dzienne zapotrzebowanie na t witamin wynosi 12 mg. Fillochinon jest rozpuszczalny w tuszczach i mao odporny n temperatur.

3 Zioa czyni cuda 33

MAKRO- I MIKROELEMENTY

W ostatnim dwudziestoleciu ywieniowcy we wszystkich krajach coraz wicej uwagi powicaj biopierwiastkom, nazywajc je wprost pierwiastkami ycia. Skadniki mineralne (pierwiastki i nieorganiczne ich poczenia), stanowice zaledwie okoo 4% ciaru naszego ciaa, utrzymuj na przykad cinienie osmotyczne, wchodz w skad wielu enzymw bd powoduj ich zwikszon aktywno. Uczestnicz wic porednio lub bezporednio w licznych reakcjach biochemicznych. Nie odgrywajc zatem roli energotwrczej, steruj najoglniej mwic przemian materii. A zatem ich niedobr lub nadmiar musi wywiera niekorzystny wpyw na nasze samopoczucie i zdrowie.

Pierwiastki, ktre znajdujemy w naszym organizmie w wikszych ilociach, takie jak: tlen, wgiel, sd, potas, wap, chlor, wodr nazywamy makroelementami; pierwiastki wystpujce w ilociach ladowych (od 10~2 do 10~ n %), np. zoto, srebro, ind, mied, cynk, mangan, wolfram, platyna to mikroelementy.

MAKROELEMENTY

Sd (Na), chlor (Cl), potas (K)

Jony sodu i chloru s niezbdne dla utrzymania staego cinienia osmotycznego i do produkcji kwasu solnego w odku. Czowiek powinien otrzyma w codziennym poywieniu okoo 10 g soli kuchennej (NaCl).

Jony potasu odgrywaj wan rol w procesach oksydacyjnych, w polaryzacji elektrycznej, a poza tym dziaaj odwadniajce Wraz z poywieniem powinnimy otrzymywa okoo 3 g potasu na dob.

Bardzo wana dla naszego organizmu jest tak zwana rwnowaga sodowo-potasowa.

Wap (Ca) Prawie 99% wapnia znajduje si w kociach, reszta w miniach

i we krwi. Jego gospodark w organizmie reguluje przede wszystkim hormon tarczycy, przytarczyce oraz witamina D, ktra usprawnia wchanianie wapnia w jelitach cienkich.

34

****f** Ten makroelement wpywa w istotny sposb na stan koci

i uzbienia, obnia poziom cholesterolu we krwi, ktry dziki jego zwizkom jest prawidowo wydalany z organizmu; wywiera wpyw na funkcjonowanie nerww i mini (jego niedobr powoduje na przykad bolesne skurcze mini); przeciwdziaa zwapnieniu naczy krwiononych (!); reguluje wiele innych funkcji caego ustroju.

Dorosy czowiek powinien pobra dziennie w poywieniu okoo 3 g wapnia. Niektre rda podaj, e wystarczy tylko 1 g, ale jest to moim zdaniem dawka zaniona, gdy pierwiastek ten jest wchaniany przez organizm do trudno.

Ilo zjadanych produktw zawierajcych wap powinnimy znacznie zwikszy w okresie od pojawienia si pierwszych zielonych nowalijek, a do pnej jesieni. Dlaczego? Ot wiele warzyw, przede wszystkim za rabarbar, szczaw i szpinak, zawiera kwas szczawiowy, ktry wie wap i w ten sposb czyni go nieprzydatnym dla naszego organizmu. Nie oznacza to, e naley unika tych warzyw, gdy zawieraj one wiele innych cennych skadnikw. Trzeba po prostu pi wicej mleka i zjada wicej serw.

MIKROELEMENTY

elazo (Fe) Poowa elaza, ktre zawiera nasz organizm, znajduje si w he

moglobinie krwi, a wic z powodu niedoboru Fe cierpi przede wszystkim proces tworzenia krwi. Pierwszym objawem niedoboru elaza, a czsto i anemii, jest ustawiczne nieuzasadnione oglne zmczenie.

Dorosy czowiek potrzebuje w cigu doby okoo 15 mg elaza.

Mied (Cu)

Mied potrzebna jest organizmowi podobnie jak elazo. W procesie tworzenia krwi elazo jest w jej obecnoci lepiej przyswajane. Mied jest te konieczna do sprawnego dziaania niektrych enzymw oksydoredukcyjnych. W cigu doby kady z nas potrzebuje 23 mg miedzi.

35

Oto, podana w przyblieniu, zawarto Cu (w mg) w 1 kg suchej masy niektrych produktw spoywczych:

szpinak 70 saata 40 owies 20 ziemniaki 18 Duo miedzi zawiera te wtroba woowa i wieprzowa. W procesach wytwarzania krwi, obok elaza i miedzi, wan rol

odgrywa kobalt oraz mangan. Ten ostatni biopierwiastek agodzi ponadto toksyczne waciwoci wielu zwizkw.

Magnez (Mg)

Magnez, podobnie jak wap, spotykamy przede wszystkim we krwi, miniach i kociach.

Pierwiastek ten ma swj wany udzia w pracy mini i systemu nerwowego, a jego niedobr powodowa moe wiele bardzo przykrych objaww, midzy innymi: drtwienie koczyn, skurcze mini, nadmierne wypadanie wosw, amliwo paznokci, zawroty gowy, arytmi serca, bezsenno, poranne zmczenie, rnego rodzaju wdrujce" ble.

Dla utrzymania dobrej kondycji fizycznej potrzeba nam wedug rnych rde od 400 do 700 mg magnezu na dob.

Cynk (Zn)

Cynk koncentruje si przede wszystkim w miniach, wtrobie i nerkach. Jest niezbdny do prawidowej przemiany biakowej i wglowodanowej, w procesach wzrostu i rozwoju caego organizmu. Przy niedoborze tego minerau nastpuje zachwianie metabolizmu, zmniejsza si moliwo przyswajania elaza.

Dorosy czowiek potrzebuje w cigu doby minimum 20 mg cynku.

CUKROWCE

Roliny zawierajce chlorofil w wyniku procesu fotosyntezy mog syntetyzowa z dwutlenku wgla i wody tzw. cukrowce. W trakcie naturalnej reakcji najpierw powstaj cukry proste (mono-

36

zy), a najwaniejszymi z nich s niewtpliwie glukoza i fruktoza. Monozy cz si nastpnie po dwa, tworzc tzw. dwucukry (biozy), a jednym z nich jest sacharoza, czyli cukier, ktrym na co dzie sodzimy. W trakcie dalszej syntezy i doczania po jednym cukrze prostym powstaj trjcukry, czterocukry, a wreszcie wielocukry (poliozy) o przernej ju budowie chemicznej, konsystencji i waciwociach fizycznych. Surowce rolinne o znacznej iloci cukrw s zwykle cennym rdem odywczym.

Najbardziej chyba znanym wielocukrem, zoonym z licznych drobin glukozy, jest skrobia bdca najwaniejszym poywieniem wglowodanowym czowieka. Wystpuje w komrkach rolinnych w formie mikroskopijnych ziaren. Spoywamy j najczciej w postaci mki i ziemniakw. W rolinach leczniczych gromadzi si przede wszyskim w kczach, korzeniach, odygach, bulwach i nasionach.

W naszym przewodzie pokarmowym z wglowodanw i rnych cukrw zawartych w poywieniu powstaj cukry proste. (Ze skrobi pod wpywem dziaania odpowiednich enzymw najpierw powstaje maltoza rozpadajca si nastpnie na czsteczki glukozy.) Do krwi wchania si glukoza, fruktoza i galaktoza. Pamitajmy, e cukry proste stanowi podstaw przemian energetycznych w naszym ustroju

W produkcji farmaceutycznej ze skrobi przyrzdza si opatki apteczne, dodaje si j do tabletek, bo pczniejc w przewodzie pokarmowym przyspiesza rozpad tabletki, w nieytach odka i jelit zaleca si spoywanie kleikw skrobiowych. Ten biay sypki proszek bez zapachu (posta handlowa) jest wreszcie podstawowym surowcem w produkcji pudrw, przysypek i maci osuszajcych.

Bony komrkowe wszystkich rolin (z wyjtkiem grzybw) utworzone s z bonnika, a wic drugiego po skrobi wanego wielo-cukru, zwanego rwnie celuloz. Jej czsteczka zbudowana jest niekiedy nawet z kilku tysicy poczonych ze sob resztek glukozy. I chocia bonnik nie jest trawiony i przyswajany przez organizm czowieka, to szczeglnie w ostatnich latach fizjologowie coraz goniej mwi o znaczeniu dla prawidowej pracy przewodu pokarmowego diety tzw. bogato resztkowej, a wic zasobnej w pczniejcy pod wpywem wody bonnik, dziki ktremu nie wystpuj bardzo nieprzyjemne i grone dla zdrowia stany zapalne przede wszystkim jelita grubego.

37

LUZY I GUMY

luzy i gumy to wielocukry tzw. bezpostaciowe, ktre w wodzie pczniej, tworzc roztwory koloidalne o duej lepkoci. luzy wystpuj w komrkach, gumy (nie myli z kauczukiem!) s produktami powstajcymi w wyniku patologicznych zmian bon komrkowych. Wyciekajce gumy mona najatwiej i najczciej zaobserwowa na wini i liwie. Obydwie substancje stosuje si jako rodki powlekajce, a wic agodzce stany zapalne bon luzowych. luzy wykazuj ponadto dziaanie przeciwkaszlowe.

GLIKOZYDY

Glikozydy (zwane niekiedy heterozydami) to substancje organiczne stanowice poczenia cukrw prostych (najczciej glukozy, galaktozy, arabinozy, ksylozy i ramnozy) z rnymi zwizkami niecukrowymi (np. flawonami, antocyjanami, fenolami, kumarynami). Skadaj si wic zawsze z dwch czci cukrowej zwanej glikonem i niecukrowej zwanej aglikonem. Poniewa w czeniu glikonu z aglikonem uczestnicz rne pierwiastki moemy wyrni z tego punktu widzenia rne typy glikozydw: O-glikozydy (cznikiem jest tlen), C-glikozydy (cznik stanowi tu wgiel), S-glikozy-dy (czenie przez siark), N-glikozydy (z azotem jako cznikiem).

Glikozydy wytwarzane s w procesie fotosyntezy, gwnie w liciach, a powstaj pod wpywem specyficznych enzymw, tzw. glikozy-daz. Gromadz si najczciej w tkankach spichrzowych korzeni lub kczy, w korze, nasionach i owocach. S ciaami staymi, krystalicznymi, w wikszoci rozpuszczalnymi w wodzie, czasami nawet barwnymi (np. glikozydy flawonoidowe s te, a antocyjanowe czerwone, fioletowe lub niebieskie). Nie nale do zwizkw trwaych i pod wpywem specyficznych enzymw wystpujcych w komrkach rolinnych i w naszym przewodzie pokarmowym nastpuje ich rozpad (tzw. hydroliza enzymatyczna) na czci skadowe. Rozpad rwnie atwo zachodzi pod wpywem kwasw, a nawet rodkw utleniajcych.

Z medycznego punktu widzenia najwiksze znaczenie maj glikozydy nasercowe (zwane niekiedy te kardenolidowymi, naparst-nicowymi, digitaloidowymi, sterydowymi), ktre przyczyniaj si do wzmocnienia minia sercowego, a zawiera je na przykad naparst-

38

nica (przede wszystkim wenista i purpurowa), miek wiosenny i konwalia majowa. Dla porzdku trzeba wspomnie, e odkrycie naparstnicy jako wspaniaego leku w chorobach serca zawdziczamy angielskiemu lekarzowi Wiliamowi Witheringowi z Birmingham (1785 rok). (Ale uwaga glikozydy naparstnicy s rodkiem silnie dziaajcym fizjologicznie i ju w niewielkich dawkach mog by trujce!)

Z innych glikozydw warto wymieni jeszcze antraglikozydy (znajduj si m.in. w aloesie, rzewieniu i kruszynie) stosowane w schorzeniach przewodu pokarmowego, przede wszystkim jako rodki przeczyszczajce; antocyjanowe (znajdujemy je w owocach np. czarnej porzeczki i borwki czernicy) te wzmacniaj woskowate naczynia krwionone, bior udzia w wielu reakcjach utleniania i redukcji, poprawiaj wzrok; gorczyczne (zawiera je np. gorczyca czarna i nasturcja) dezynfekuj i powoduj lepsze ukrwienie skry; fenolowe (spotykane np. w mcznicy lekarskiej i pierwiosnku lekarskim) to substancje o dziaaniu moczopdnym, dezynfekujcym i przeciwzapalnym. Do grupy glikozydw rolinnych zalicza si jeszcze glikozydy flawonoidowe (nieco bliej przedstawi je pod hasem flawonoidy"), saponinowe, irydoidowe, cyjanogenne, alkaloidowe i inne.

ALKALOIDY

Stanowi bardzo liczn grup substancji organicznych zawierajcych w swojej czsteczce jeden lub wicej atomw azotu, co nadaje im charakter mniej lub bardziej zasadowy. W rolinie znajduje si najczciej kompleks tych substancji, a tak w ogle poznano dotychczas kilkaset alkaloidw! Zaliczamy je do najskuteczniejszych i najwaniejszych rolinnych substancji czynnych. Pierwszy alkaloid morfin wyodrbni z opium w 1804 r. Fryderyk Wilhelm Serturner, w nastpnych latach uzyskano szereg innych, np. strychnin (1818), chinin (1820), nikotyn (1828), atropin (1833). Czsteczki alkaloidw, oprcz wspomnianego ju azotu, zawieraj zawsze wgiel, wodr i bardzo czsto tlen, s z reguy substancjami staymi, krystalicznymi (chocia np. nikotyna jest pynem), o smaku czsto gorzkim.

Przebadane dotychczas alkaloidy moemy podzieli midzy innymi na:

pochodne tropanu (np. atropina, hioscyjamina, skopolamina, kokaina),

39

pochodne pirydyny (np. nikotyna, lobelina), pochodne chinoliny (np. chinina, cynchonina, chinidyna), pochodne izochinoliny (np. papaweryna, kuraryna, tuboku-

raryna), pochodne indolu (np. strychnina, rezerpina, ergotamina), pochodne puryny (np. kofeina, teobromina, teofilina), pochodne fenantrenu (np. morfina, kodeina). Alkaloidy mog wywiera na nasz organizm bardzo rne dziaanie,

czasami bardzo silne, a nawet gwatowne i trujce (np. kurara czy strychnina). Wykazuj przede wszystkim silny wpyw na tkank nerwow jedne dziaaj pobudzajco, inne hamujco, a jeszcze inne nawet poraajco.

W oto przykady alkaloidw (i ich dziaania) zawartych w znanych nam rolinach:

pieprz piperyna (pobudza zakoczenia nerwowe w przewodzie pokarmowym, wzmagajc przede wszystkim wydzielanie soku odkowego),

papryka kapsaicyna (przyspiesza syntez enzymw trawiennych, wzmaga krenie krwi przy okadach powoduje m.in. przekrwienie skry),

mak kodeina (stosowana jako rodek przeciwko kaszlowi),

kawa kofeina (przyspiesza prac serca, znosi uczucie znuenia i sennoci),

herbata teina (znosi uczucie zmczenia, reguluje ruchy robaczkowe jelit, agodzi ble),

glistnik jaskcze ziele papaweryna (dziaa przeciwblowo i rozkurczowo),

ruta fagaryna (znosi skurcze mini gadkich).

GARBNIKI

Garbnikami nazywamy zwizki organiczne o charakterze wielo-fenoli, wystpujce w rolinach, nie stanowice jednak jednolitej grupy chemicznej. Ze wzgldu na budow dzielimy je na dwie podgrupy: zwizki hydrolizujce (np. tanoidy i depsydy) oraz zwizki skondensowane, nie hydrolizujce (np. katechiny, pochodne kwasu elagowego). Ich czsteczki zbudowane s z czci cukrowej i aglikonu (kwas galusowy lub jego pochodne). Wszystkie garbniki, bez wzgldu na

40

struktur chemiczn, maj cierpki smak, waciwoci cigajce oraz zdolno tworzenia z biakiem skry (tzw. kolagenem) nieodwracalnych pocze nierozpuszczalnych i nie podlegajcych gniciu. Dlatego przyjte doustnie dziaaj cigajco na bony luzowe, hamuj ich przepuszczalno, zapobiegajc np. mikrokrwawieniom z woskowatych naczy krwiononych (przede wszystkim w przewodzie pokarmowym), unieczynniaj te bakterie i wytwarzane przez nie toksyny. Poniewa daj trudno rozpuszczalne osady z metalami cikimi i alkaloidami, mog by uywane jako odtrutka przeciwko tym substancjom. Zewntrznie uywamy ich rwnie do okadw na skr uszkodzon, np. na czyraki, rany, oparzenia. Wodne stone roztwory garbnikw stosuje si do garbowania i wyprawiania skry, ktra dziki nim staje si nieprzepuszczalna dla wody.

Garbniki wystpuj w wielu rolinach, ale najwicej jest ich w korze dbu, owocach borwki czernicy i borwki brusznicy, rdecie wowniku, orzechu woskim, tymianku, majeranku, korze wierzby, herbacie. Musz jednak przestrzec, e naduywanie rolin bogatych w garbniki (np. zbyt czste picie herbaty) nie jest korzystne, bowiem utrudnia wchanianie w przewodzie pokarmowym m.in. witamin oraz makro- i mikroelementw.

OLEJKI ETERYCZNE

Olejki s pynnymi mieszaninami liczcymi nawet do stu kilkudziesiciu zwizkw. (Oprcz wglowodanw znajdujemy w nich zwizki tlenowe alkohole, aldehydy, ketony, kwasy, estry, rodanki, nitryle, fenole, laktony, siarczki).

S to ciecze lotne nie rozpuszczajce si w wodzie, o intensywnym zapachu, najczciej bezbarwne, tawe, zielonkawe lub niebieskawe. Z czasem kn lub brunatniej, staj si gste i ywicowate.

Olejki eteryczne wystpuj w wielu rolinach, u ktrych spotykane s jako wydzieliny w specjalnych komrkach i zbiorniczkach. Ich zastosowanie lecznicze jest do rnorodne.

Oto przykady dziaania terapeutycznego najpopularniejszych olejkw:

ciopdnie dziaaj np. olejki mitowy i tymiankowy; moczopdnie pietruszkowy i jaowcowy; wykrztunie sosnowy, eukaliptusowy, szawiowy, mitowy; uspokajajco walerianowy, tatarakowy, z melisy;

41

przeciwbakteryjnie mitowy, sosnowy, anyowy, majerankowy.

Wiele olejkw rolinnych poprawia smak potraw, napojw; wielkie ich iloci zuywa przemys perfumeryjny, mydlarski i chemii gospodarczej.

FLAWONOIDY

Tworz bardzo liczn grup zwizkw nadajcych rolinom rnorodne zabarwienie flawony to barwniki te, antocyjany za, w zalenoci od kwasowoci rodowiska, maj barwy od pomara-czowoczerwonej przez purpurow do fioletowej.

Flawonoidy s pochodnymi y-pironu, a cz z nich jest zwizana z cukrami prostymi i tworzy grup glikozydw tzw. flawonoido-wych. (Zwizki te charakteryzuje wystpowanie w aglikonie czyli czsteczce niecukrowej flawonolu, flawonu i izoflawonu). Mimo do jednorodnej budowy wykazuj rnorodne dziaanie na organizm czowieka. Flawony np. uczestnicz czynnie w reakcjach utleniania i redukcji, dziaaj moczopdnie, obniaj cinienie ttnicze krwi, wspomagaj magazynowanie witaminy C, a szczeglnie duo gromadzi si ich w naszych owocach oraz w pokrzywie, gryce, rucie czy kwiatach bzu czarnego. Antocyjany uatwiaj trawienie, peni rol enzymw oddechowych, dezynfekuj drogi moczowe, a due ich iloci gromadz np. owoce czarnej porzeczki, wini, bzu, borwki czernicy, a take buraki wikowe.

GORYCZE

S to nietrujce, bezazotowe substancje o rnym skadzie chemicznym, charakteryzujce si gorzkim smakiem. Poprzez pobudzanie wydzielania soku odkowego wzmagaj czynnoci trawienne, wykazuj te sabe dziaanie antyseptyczne i przeciwrobacze. Goryczami s niektre alkaloidy (np. strychnina i chinina), glikozydy (np. gencjana), a ich zwizki stwierdzono m.in. w liciach bobrka trjlistnego, zielu krwawnika, dziurawca, mniszka, piounu, tysicznika, melisy lekarskiej, tymianku, estragonu i szawii. W medycynie stosujemy je najczciej

42

w formie win i rnorodnych nalewek alkoholowych. Niektrzy zielarze twierdz, e wycigi alkoholowe goryczy dziaaj lekko uspokajajco i oglnie wzmacniajco i dlatego chtnie aplikuj je rekonwalescentom. Trzeba te wspomnie, e tzw. zioa gorzkie uywane s do produkcji wermutw i gorzkich likierw odkowych.

ANTRAZWIZKI

Nazywane czasami antraglikozydami s pochodnymi antracenu, zawieraj jedn lub kilka grup hydroksylowych i tworz czsto poczenia z cukrami prostymi. Antrazwizki to liczna grupa posiadajca zdolnoci do czenia si po dwa zwizki i tworzenia tzw. dimerw. Wystpuj m.in. w korze kruszyny, w liciach i owocach senesu, w strczycu, korzeniach rzewienia i aloesie. Wycigi tych rolin, dziki zawartym w nich antrazwizkom, dranic jelito grube dziaaj przeczyszczaj co. Nie naley ich jednak zbyt dugo stosowa, trzeba natomiast zaniecha w ostrych chorobach zapalnych przewodu pokarmowego, niewydolnoci nerek i w okresie ciy, gdy mog niekiedy prowadzi do poronie.

AZULENY

Azuleny to wglowodory o dziaaniu przeciwuczuleniowym, przeciwzapalnym, hamujcym rozwj wielu rodzajw bakterii (nierzadko rwnie gronkowcw). W lecznictwie najbardziej rozpowszechniony jest chamazulen, ktry wystpuje m.in. w rumianku, piounie i krwawniku.

FENOLE

Te sabe kwasy, przypominajce swoj budow alkohole, s silnymi rodkami przeciwbakteryjnymi. atwo te przenikaj przez bon komrkow, powodujc denaturacj biaka. Wystpuj m.in. w korze dbu, arnice i czarnym bzie.

43

-***$&** KUMARYNY Tworz grup zwizkw zblionych strukturalnie do flawonoidw,

a niektre z nich wystpuj jako glikozydy. Znajduj si m.in. w rumianku, kasztanowcu i pooniczniku. Dziaaj rozkurczowo, lekko moczopdnie i uspokajajco.

FITONCYDY

S to substancje pochodzenia rolinnego zawarte w olejkach eterycznych, a obdarzone zdolnoci niszczenia niektrych szczepw bakterii, grzybw i pierwotniakw. Bogate w fitoncydy s takie roliny, jak czosnek, cebula, chrzan, pietruszka, seler, kolendra, koper ogrodowy, gorczyca biaa, mita i jaowiec.

KWASY ORGANICZNE

S zwizkami wgla zawierajcymi grup karboksylow, gromadzcymi si w odygach, liciach, korzeniach, owocach i nasionach rolin. W organizmie czowieka dziaaj korzystnie na trawienie i ca przemian materii, przeciwdziaaj te nadmiernej fermentacji w jelitach. Najczciej spotykane kwasy to octowy, mrwkowy, jabkowy i walerianowy.

SAPONINY

Te zwizki o charakterze glikozydowym posiadaj zdolno obniania napicia powierzchniowego cieczy, a take pienienia ich. Saponiny, dranic agodnie bon luzow jamy ustnej i garda, stosowane s jako neutralne leki wykrztune. Wystpuj m.in. w myd-lnicy, pierwiosnku, nagietku, kozieradce i konwalii.

44

CUDOWNE WACIWOCI ZI

Arcydzigiel lekarski (Archangeica officinalis Hoffm.)

Inne nazwy: dzigiel wielki, litwor, arcydzigiel litwor, archangelika, angelika, anelika, andelika, dzigiel szerokoliciowy, dzigiel wielki, ciengiel, arcydzigiel kartuzw, dzigielnica, ziele w. Ducha, lubscza, lubszcza, gobie pokrzywy, anielskie ziele, anielski korze.

Angielska: Garden Angelica. Francuska: Archangeliue. Niemiecka: Garten-Engelwurz. Rosyjska: Djagil aptecznyj.

Nazwa tej wanej dla zioolecznictwa roliny Archangeica owiana jest legend, wedug ktrej sam archanio Gabriel w czasie epidemii dziesitkujcej ludzi zstpi z niebios na ziemi, objawi si pewnemu zacnemu medykowi, ktremu przekaza wiadomo, e wystarczy u korze dzigla, aby si przed chorobami uchroni. Tak gosi legenda, ale faktem jest, e archangelika wczenie wprowadzona zostaa do licznych obrzdw i kultw religijnych. Znana ju w czasach przedhistorycznych (o czym np. w Polsce wiadcz wykopaliska biskupiskie). Arcydzigiel od dawna znany by ludom nordyckim i Lapoczykom, ktrzy z jego baldachw i z mleka reniferw wytwarzali specjalny rodzaj sera, zjadali te odygi, kcza i korzenie tej jednej z nielicznych rolin jadalnych wystpujcych w ostrym klimacie. W krajach nordyckich arcydzigiel zyska tak wielk popularno, e wprowadzono jego ochron, co niewtpliwie dao pocztek uprawom tego cennego zioa. A z XII-wiecznych zapiskw wynika jasno, e dzierawca opuszczajcy gospodarstwo zgodnie z obowizu-

45

jcym prawem powinien pozostawi poow upraw arcydzigla swojemu nastpcy, co byo rwnie elementem kompleksowej ochrony roliny. Wiemy te, e ju w XII wieku upraw litworu w ogrdkach przyklasztornych rodkowej Europy zajli si zakonnicy, nazywajcy rolin zielem w. Ducha, wedug ktrych ucie korzenia miao stanowi gwarancj dugowiecznoci. Arcydzigiel lakarski wchodzi w skad wielu cudownych lekw i mikstur redniowiecza, m.in. uniwersalnego medykamentu teriaku, komandorskiego balsamu (na wszelkie owrzodzenia) i wody karmelickiej (na nerwy i popraw trawienia). Wiek XV i XVI w Europie, a wic okres Odrodzenia, charakteryzuje si m.in. burzliwym rozwojem miast i wikszych osiedli ludzkich oraz... licznymi epidemiami, I wanie w tym okresie historycznym arcydzigiel zyskuje najwiksz popularno jako lek przeciwko rnym chorobom zakanym. Rwnie w Polsce w XVI w. Herbarz Szymona Syreskiego wymienia arcydzigiel pord warzyw powszechnie uprawianych.

Arcydzigiel lekarski to rolina lecznicza sigajca daleko na pnoc. Stwierdzenie, e ronie dziko w pnocnej Europie to za mao, gdy wystpuje na caym Pwyspie Skandynawskim, na Grenlandii i Islandii, a nietrudno spotka j rwnie w pnocnej Azji. W Polsce, gdzie jest chroniony, w stanie dzikim spotykamy go rzadko przewanie w Sudetach i Karpatach, za to znacznie czciej bywa uprawiany w ogrdkach przydomowych i na dziakach. Trzeba tu wspomnie, e arcydzigiel lekarski mona atwo pomyli z dziglem lenym (Angeiica sihesths) i rosncym na wybrzeach Batyku dziglem przybrzenym (Angeiica litorais), ktre nie s uznawane za roliny lecznicze.

Archangelica officinalis to rolina dwuletnia z rodziny baldasz-kowatych (Umbelliferae); w pierwszym roku wytwarza rozet przyziemnych dugoogonkowych lici, podwjnie lub potrjnie pierzastych oraz kcze i korzenie; w drugim roku wyrasta wysoki (niekiedy nawet 2-metrowy) rozgaziony pd kwiatowy o liciach odygowych mniejszych od dolnych, pojedynczo pierzastych, z duymi pochwami obejmujcymi odyg. Kwitnie w czerwcu i lipcu wytwarzajc na kocach odygi due, prawie kuliste, 2040-promienne baldachy niepozornych tawych lub zielonawych kwiatw. Caa rolina charakteryzuje si silnym aromatem przypominajcym pimo.

Arcydzigiel na dziace czy w ogrodzie atwo rozsiewa si samorzutnie, a dla potrzeb wasnych wystarczy uprawia nie wicej ni 10 rolin i wysiewa nasiona corocznie. Propagatorka uprawy zi Danuta Tyszyska-Kownacka tak pisze o arcydziglu w swojej ksice

46

Zioa w polskim domu: W ogrodzie sadzi si go pod potem, gdzie nie bdzie naraony jako rolina krucha i amliwa na zniszczenie. Mona go rwnie wyeksponowa jako rolin ozdobn na otwartym terenie. Lubi gleb gboko uprawion i yzn, zasobn w wilgo. Udaje si zarwno na miejscu nasonecznionym, jak i w pcieniu,

Najlepiej wysiewa go od razu po zbiorze nasion, tj. w kocu lipca, do skrzynek, a nastpnie po wytworzeniu dwch par lici waciwych przesadza do gruntu. Wschody ukazuj si po 2 tygodniach".

Podstawowym surowcem zielarskim s korzenie i kcza zbierane jesieni (najczciej w drugiej poowie wrzenia) nawet ju po pierwszym roku uprawy lub wczesn wiosn w drugim roku, zanim jeszcze

"wybije" pd kwiatowy. Wykopane korzenie puczemy starannie i cae lub krojone starannie suszymy w temperaturze okoo 35C. Susz

przechowujemy zawsze w miejscu suchym i chodnym, a take osonitym przed wiatem, najlepiej w szczelnie zamykanych puszkach, poniewa czsto atakowany jest przez szkodniki. Korze arcydzigla lekarskiego zawiera 11,5% olejku etery cz

ego, ktrego gwnym skadnikiem jest /?-felandren, ale znajduj si te takie terpeny, jak: pinen, cymen, kamfen i limonen. Wanym skadnikiem Utworu, z zielarskiego punktu widzenia, s te zwizki

kumarynowe (m.in. umbeliferon, pragolaryna i ostenol) oraz kwasy organiczne (angelikowy, bursztynowy, malonowy, fumarowy, kawowy, szczawiowy i cytrynowy). Inne wykryte zwizki to flawonoidy, fitosterole, trjterpeny, gorycze, garbniki, ywice, cukry proste, a take witarnina C i B.

Arcydzigiel zwiksza przede wszystkim wydzielanie soku od-kowego oraz pobudza wytwarzanie enzymw trawiennych (pepsyny

i pentagastryny), przez co uatwia i przyspiesza trawienie, normuje fermentacj i usuwa nagromadzone gazy. Jest zalecany w nadmiernej

pobudliwoci, bezsennoci, stanach wskazujcych na wyczerpanie nerwowe, w blach gowy i osabieniach. Dziki zwikszaniu wy-dzielania moczu i potu ma zdolnoci czyszczenia organizmu ze

zbdnych produktw przemiany materii. Jest take sprawdzonym rodkiem antybakteryjnym.

Napar z korzenia arcydzigla. 1 pask yk rozdrobnionych korzeni zalewamy 1 szklank wrzcej wody i parzymy przez 20 minut pod przykryciem. Pijemy 23 razy dziennie na godzin przed jedzeniem dla pobudzenia apetytu, lub po posiku dla poprawy trawienia. Herbatka arcydziglowa dziaa te agodnie uspokajajco.

Nalewka z arcydzigla. 100 g rozdrobnionego korzenia zalewamy 100 g spirytusu i odstawiamy na 2 tygodnie. Pijemy 2030 kropli na

47

cukier lub wod 23 razy dziennie po jedzeniu przy zaburzeniach trawiennych, a take dla zagodzenia zatru nikotynowych i alkoholowych. Musz tu jednak przestrzec, e nalewka ma niezwyk moc, gdy korze przedziwnie wzmaga waciwoci spirytusu i niekiedy wystarczy jeden may kieliszek mikstury, by tgiemu chopu mocno zakrcio si w gowie.

Kpiel uspokajajca. 100150 g rozdrobnionego korzenia gotujemy przez 2 minuty w 2 1 wody. Przecedzamy odwar i wlewamy go do wanny. Kpiel powinna trwa okoo 20 minut. Niektrzy zielarze zalecaj siedmiodniow kuracj uspokajajc powtarzan po miesicznej przerwie.

Kandyzowane pdy arcydzigla. Wiosn cinamy mode, nie zdrewniae ogonki liciowe i pdy kwiatowe, kroimy na 5-centymetrowe odcinki, delikatnie zeskrobujemy wierzchni skrk i smaymy okoo 20 minut w gstym syropie uzyskanym przez poczenie 1 kg cukru z 3/4 szklanki wody. Odstawiamy. Nastpnego dnia znw krtko smaymy. Wyjmujemy z syropu, obsypujemy cukrem-pudrem i powoli suszymy. Kandyzowane pdy ujemy przy zapaleniu jamy ustnej i dzise.

Mog te suy do dekoracji tortw, kremw, a posiekane do aromatyzowania wielu ciast.

Piszc o arcydziglu warto wspomnie synny francuski likier zioowy zwany benedyktynk, ktrego twrc by w 1510 roku zakonnik Bernard Vincelli z opactwa ojcw benedyktynw w Fecamp. Oto przepis (wg L. wierczakiewiczowej) zaczerpnity z ksiki I. Gumowskiej Zika i my. 10 g korzenia arcydzigla, 15 g korzenia tataraku, 30 g suszonych skrek pomaraczowych, 3 sztuki maych, zielonych, gorzkich poma-raczek, 8 g aloesu, lask wanilii, 2 g gaki muszkatoowej, 3 g szafranu, 4 g imbiru i 4 godziki namoczy w p kwarty najlepszego spirytusu na trzy dni, nie duej. Odcedzi, zrobi syrop z 5 funtw (1 funt okoo 454 g) cukru, biorc kwaterk gorcej wody na funt, dola do spirytusu i zostawi na p roku. Nastpnie zla do butelek i szczelnie zakorkowa". Na koniec wypada wyjani, e kwarta to 1 litr, kwaterka 0,25 litra, za funt ok. 45 dag.

Wspomniaem ju, e w XVI w. synny Syreniusz zaliczy arcy-dzigiel do warzyw powszechnie uprawianych. Ten sam autor pisze o waciwociach dzigla wielokrotnie. I tak przyznaje mu moce magiczne: Z przypadku jakiego nieszczcia frasujcym si i bardzo troskliwym korze zbierany pod wschodem Lwa niebieskiego i zaraz na szyj zawieszony frasunek odpdza i serce wesoe czyni". W innym

48

**&+ miejscu docenia jego waciwoci lecznicze: proch z tego korzenia

piersi i puca z grubych wilgotnoci wyswobadza (...) tako sok z korzenia warzonego w winie lub miodzie jady i trucizny z ciaa

wywodzi". Inny synny zielarz ksidz Sebastian Kneipp herbatk z korzenia

arcydzigla zaleca dla likwidowania zgagi, czyli niestrawnoci, przy katarach, zapaleniu puc i oskrzeli...

Babka zwyczajna (Plantago major L.)

Inne nazwy: babka szerokolistna, babka wielka, babka szeroka, skoojna, skoojrza, podrnik.

Angielska: Great Plantain. Francuska: Grand Plantain. Niemiecka: Breiter Wegerich. Rosyjska: Podoronik bolszoj.

Babka (zarwno zwyczajna, jak i lancetowata) jest niewtpliwie star ludow rolin lecznicz, uznawan ju przez staroytne ludy. W Chinach ponad 3 tysice lat temu zbierano w celach leczniczych nie tylko licie, ale rwnie nasiona babki zwyczajnej, ktre pod nazw cze-cia-czy stosowano jako skuteczny rodek wykrztuny, moczopdny i leczcy bezpodno. Uzdrawiajca moc tych nasion znana bya rwnie w staroytnej Grecji i Rzymie, gdzie ca rolin uwaano wrcz za zioo panaceum, najskuteczniejsze w zwalczaniu czerwonki, chocia Pliniusz Starszy wymienia a 24 choroby, ktre poddaj si wanie babce. W X wieku rolin zaczynaj wprowadza do leczniczych zestaww zioowych lekarze perscy i arabscy. Jako lek znana bya w. Hildegardzie i Albertowi Wielkiemu. Pniej opisali j Bock, Paracelsus i Matthiolus. Litwini wieego soku tej roliny zmieszanego z czerwonym winem uywali na krwawienia wewntrzne. W rosyjskim lecznictwie ludowym jak pisz P. Czikow i J. apiew w ksice Roliny lecznicze i bogate w witaminy nasionami babki zawierajcymi duo luzu leczono stany zapalne odka i jelit, licie zalecano przy ostrym zapaleniu oskrzeli, skaleczeniach, ropniach, urazach, oparzeniach, blach uszu i zbw (pukanie odwarem lub przykadanie nalewki do zba). Z innych rde wiemy, e w medycynie ludowej uywano jej powszechnie do okadania trudno gojcych si ran, a po zmieszaniu z biakiem nawet ran powstaych po ugryzieniu przez mije. Sproszkowane nasiona podawano chorym na febr i przewleke nieyty jelit.

A trudno uwierzy, e botanikom znanych jest okoo 200 gatun-

4 Zioa czyni cuda 49

kw babki! Ale tylko trzy z nich wystpujce w naszym kraju maj waciwoci lecznicze: babka zwyczajna, czyli szerokolistna, babka lancetowata (zwana inaczej wskolistn, barankowym jzykiem, jzyczkami polnymi czy biczykami) i babka pesznik najrzadziej spotykana, rosnca przede wszystkim w uprawach zielarskich.

Babka zwyczajna rozprzestrzeniona jest w caej Europie. W Polsce wystpuj bardzo powszechnie jako rolina przede wszystkim zbiorowisk kowo-pastwiskowych, ale czsto spotykamy j rwnie na polach, miedzach i przydroach, na wysypiskach, skrajach lasw i brzegach wd, w Tatrach dochodzi a do wysokoci 1529 m n.p.m.

Jest bylin wysokoci 1540 cm o krtkim grubym kczu, z korzeniem palowym zamierajcym ju w pierwszym roku. Licie roliny wycznie odziomkowe, w nieduej rozecie paskiej lub ukonie wzniesionej, ogonkowe, szerokojajowate, calobrzegie, o blaszkach dugoci do 30 cm, z 59 wystajcymi nerwami. Gbiki kwiatowe zwykle nieco dusze od lici, wzniesione, ze szczytowymi kosami o dugoci do 30 cm. Kwitnie od maja do pocztku wrzenia, wytwarzajc kwiaty 4-krotne, zrosopatkowe o koronie boniastej, tawobiaej. Owocem jest jajowatostokowata torebka z 810 drobnymi, kanciastymi nasionami, ktrych rolina moe wyda nawet kilkadziesit tysicy.

Zbieramy w okresie kwitnienia licie babki (zarwno szeroko-, jak i wskolistnej) cinajc je tu nad ziemi. Suszymy w cieniu, rozoone pojedyncz warstw, poniewa atwo mog si zaparzy i sczernie.

Licie babki zawieraj luzy, garbniki, flawonoidy, pektyny, enzymy inwertyn i emulsyn, kwasy organiczne (m.in. cytrynowy, askorbinowy i nikotynowy), liczne mikroelementy (m.in. elazo, mied, magnez, mangan, cynk i krzem), a take witaminy A, C i K.

Przetwory z lici dziaaj przeciwzapalnie na bony luzowe jamy ustnej, garda i przewodu pokarmowego, pobudzaj wydzielanie soku odkowego, s agodnym rodkiem wykrztunym w nieytach drg oddechowych, przyspieszaj gojenie ran i regeneracj naskrka.

Napar z lici. 1 yk suszonych lici zalewamy szklank wrzcej wody, przykrywamy i odstawiamy na 15 minut. Pijemy po przecedzeniu, 3 razy dziennie po 1 szklance w nieycie przewodu pokarmowego, a take do pukania ust i garda, przemywa i okadw. (Niektrzy zielarze zalecaj odwar z babki wtedy Ucie gotujemy przez 5 minut na maym ogniu.)

Syrop wykrztuny. (Receptura z ksiki A. Oarowskiego i W. Jaroniewskiego Roliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie) 100 g wieych lici babki poci na mae kawaki, doda 100 ml

50

kw babki! Ale tylko trzy z nich wystpujce w naszym kraju maj waciwoci lecznicze: babka zwyczajna, czyli szerokolistna, babka lancetowata (zwana inaczej wskolistn, barankowym jzykiem, jzyczkami polnymi czy biczykami) i babka pesznik najrzadziej spotykana, rosnca przede wszystkim w uprawach zielarskich.

Babka zwyczajna rozprzestrzeniona jest w caej Europie. W Polsce wystpuj bardzo powszechnie jako rolina przede wszystkim zbiorowisk kowo-pastwiskowych, ale czsto spotykamy j rwnie na polach, miedzach i przydroach, na wysypiskach, skrajach lasw i brzegach wd, w Tatrach dochodzi a do wysokoci 1529 m n.p.m.

Jest bylin wysokoci 1540 cm o krtkim grubym kczu, z korzeniem palowym zamierajcym ju w pierwszym roku. Licie roliny wycznie odziomkowe, w nieduej rozecie paskiej lub ukonie wzniesionej, ogonkowe, szerokojajowate, caobrzegie, o blaszkach dugoci do 30 cm, z 59 wystajcymi nerwami. Gbiki kwiatowe zwykle nieco dusze od lici, wzniesione, ze szczytowymi kosami o dugoci do 30 cm. Kwitnie od maja do pocztku wrzenia, wytwarzajc kwiaty 4-krotne, zrosopatkowe o koronie boniastej, tawobiaej. Owocem jest jjowatostokowata torebka z 810 drobnymi, kanciastymi nasionami, ktrych rolina moe wyda nawet kilkadziesit tysicy.

Zbieramy w okresie kwitnienia Ucie babki (zarwno szeroko-, jak i wskolistnej) cinajc je tu nad ziemi. Suszymy w cieniu, rozoone pojedyncz warstw, poniewa atwo mog si zaparzy i sczernie.

Licie babki zawieraj luzy, garbniki, flawonoidy, pektyny, enzymy inwertyn i emulsyn, kwasy organiczne (m.in. cytrynowy, askorbinowy i nikotynowy), liczne mikroelementy (m.in. elazo, mied, magnez, mangan, cynk i krzem), a take witaminy A, C i K.

Przetwory z lici dziaaj przeciwzapalnie na bony luzowe jamy ustnej, garda i przewodu pokarmowego, pobudzaj wydzielanie soku odkowego, s agodnym rodkiem wykrztunym w nieytach drg oddechowych, przyspieszaj gojenie ran i regeneracj naskrka.

Napar z lici. 1 yk suszonych lici zalewamy szklank wrzcej wody, przykrywamy i odstawiamy na 15 minut. Pijemy po przecedzeniu, 3 razy dziennie po 1 szklance w nieycie przewodu pokarmowego, a take do pukania ust i garda, przemywa i okadw. (Niektrzy zielarze zalecaj odwar z babki wtedy licie gotujemy przez 5 minut na maym ogniu.)

Syrop wykrztuny. (Receptura z ksiki A. Oarowskiego i W. Jaroniewskiego Roliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie.) 100 g wieych lici babki poci na mae kawaki, doda 100 ml

50

+*&* wody przegotowanej i ostudzonej i zmiksowa lub zemle przez maszynk, wycisn sok z miazgi, przesczy i rozpuci w nim 100 g cukru, po czym ogrzewa do wrzenia. Rozla do maych buteleczek i przechowywa w lodwce. Stosowa po 1 yeczce do 1/2 yki kilka razy dziennie jako rodek wykrztuny i przeciwkaszlowy dla dzieci i modziey".

Okady z lici. Licie dokadnie umy gorc (ale nie wrzc) wod i po zmiadeniu przykada na trudno gojce si rany lub inne chore miejsca.

Szymon Syreski (Syreniusz) zaleca zaywanie babki w trzech postaciach: naparu, soku i proszku do zasypywania. Pisze m.in. e napar, czyli herbata suy we wszystkich zaflegmieniach drg oddechowych, w chorobach pcherza; w zimnicach, czyli febrze, naley szklank herbaty albo yeczk soku poda na 2 godziny przed atakiem; wszelkie karbunkuy, czyli ropnie i liszaje, oraz fiskuy leczy znakomicie sok z babki oraz posypywanie proszkiem z tego ziela. Rany oparzelinowe goi tuczony misz z lici babki i przykadany na miejsca bolce. (...) Zmczone i nabrzmiae od chodzenia nogi nabieraj wierzoci i siy od okadw z babki. Kto duo chodzi musi dobrze jest, gdy pod podeszw nogi trzyma wiee licie z babki. Naley je czsto zmienia, a nogi nie odczuj zmczenia".

Inny synny zielarz i naturalista ksidz Sebastian Kneipp, skrupulatny zbieracz recept medycyny ludowej w jej najbardziej pierwotnej formie tak pisze: Gdy wieniak skaleczy si przy pracy, to szuka prdko licia babki i tak dugo go rozgniata, pki nie ukae si par kropli soku. Wprost na wie ran leje si sok lub macza w nim pateczek i na ran przykada. Jeeli li nie wyda soku, tylko zwilgnie natarty, to przykadaj take rozduszone licie. Czy jest moe przy tem niebezpieczestwo zakaenia krwi? Wcale nie. Owszem, taki opatrunek w pierwszej chwili cho pojedynczy, nieraz jednak jest najlepszym, bo goi rany prdko. Sok z babki, jak gdyby ni zota, ciga rozdart ran".

Mode licie bab