se 2011 2 okladka - inepan.pl 2011... · waną przez Uniwersytet Gdański (Jankowska, 2010). 2...

Barbara Jankowska*

KONSEKWENCJE GLOBALIZACJI DLA KLASTRÓW1

WpROWADZENIE

Dyskusję nad konsekwencjami globalizacji dla klastrów można osadzić na grun-cie, z jednej strony, teorii zaliczanych do szeroko rozumianego biznesu między-narodowego (international business), a z drugiej – teorii podejmujących zagad-nienia lokalizacji i odległości geograficznej. Debata nad kwestią lokalizacji aktywności gospodarczej w powiązaniu z internacjonalizacją firmy, której szcze-gólnym przypadkiem jest globalizacja, wypływa w koncepcjach dotyczących zachowań korporacji międzynarodowych2, a w szczególności w paradygmacie Johna Dunninga (1958; 1973) i w macierzy Alana Rugmana (1996), opisującej decyzje odnoszące się do ekspansji korporacji międzynarodowych. Zagadnienie lokalizacji i odległości geograficznej wyeksponowano także w diamencie Micha-ela Portera, który koncentruje się na mezoekonomicznych determinantach mię-dzynarodowej konkurencyjności firmy i budowaniu przewagi konkurencyjnej

1 Autorka dziękuje anonimowemu Recenzentowi artykułu za cenne uwagi. Artykuł przygo-towano w ramach realizacji projektu badawczego MNiSW nr N N112 319938 „Koopetycja w kla-strach kreatywnych – implikacje dla międzynarodowej konkurencyjności, innowacyjności i umię-dzynarodowienia firm”. Znacznie skrócona wersja tekstu skoncentrowanego na klastrach i glo-balizacji, bez kluczowych dla prowadzonego wywodu tabel i schematu analitycznego, została w maju 2010 r. zgłoszona na konferencję naukową „Wyzwania gospodarki globalnej”, zorganizo-waną przez Uniwersytet Gdański (Jankowska, 2010).

2 Zgodnie z ujęciem Dunninga i Lundan (2008), korporacja międzynarodowa to podmiot zaangażowany w BIZ oraz kontrolujący czynności tworzące wartość dodaną w więcej niż jednym kraju.

Studia ekonomiczne 1 economic StudieSnr 2 (LXiX) 2011

* Katedra Strategii i Polityki Konkurencyjności Międzynarodowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu.

Barbara Jankowska150

określonych branż z poszczególnych krajów w skali międzynarodowej. Za jedną z kluczowych determinant konkurencyjności Porter uznaje sieć branż pokrew-nych i wspierających z atrybutem geograficznego skoncentrowania, wskazując na klastry. Klastry w ujęciu niektórych badaczy stanowią odpowiedź na silną presję konkurencyjną, której są poddawane przedsiębiorstwa w warunkach glo-balizacji3.

Dunning (2000, s. 7–41) podkreśla, że proces globalizacji z różnym natęże-niem ujawnia się w poszczególnych branżach gospodarek narodowych i oddzia-łuje na konkretne podmioty gospodarcze. W różnym stopniu odciska on swoje piętno na czynnościach w łańcuchu tworzenia wartości przedsiębiorstw. Niektóre dobra czy usługi nie są podatne na globalizację, bo są niemobilne w przestrzeni geograficznej, są przywiązane do określonego miejsca i wytwarzane w jednym bądź kilku zdefiniowanych lokalizacjach, skąd są eksportowane, inne są natomiast replikowane w różnych miejscach na świecie, ale nie są eksportowane. Podobnie niektóre czynności firm wykazują tendencję do lokalizacji w określonych miej-scach (np. badania i rozwój), a inne są rozpraszane.

Zagadnienie lokalizacji było już przedmiotem licznych badań, jednakże obser-wowane procesy klasteringu uruchamiające procesy regionalizacji znów zachęcają do dyskusji. Warto wobec tego podjąć próbę odpowiedzi na następujące pyta-nia:

Czy globalizacja neutralizuje znaczenie czynnika lokalizacji i odległości geo- 1

graficznej dla międzynarodowej konkurencyjności przedsiębiorstwa, a więc czy rzeczywiście istnienie i rozwój klastrów jest paradoksem w świetle proce-sów globalizacji?

Co stanowi kluczowy mechanizm oddziaływania globalizacji na klastry i jak 1

zmieniają się one pod wpływem globalizacji?

ZNACZENIE CZyNNIKA LOKALIZACJI W OBLICZu GLOBALIZACJI I ROZWOJu TEChNOLOGII

TELEINfORmATyCZNyCh

Łączenie przez badaczy zagadnień dotyczących internacjonalizacji i lokalizacji sygnalizuje, że pomiędzy wspomnianymi pojęciami muszą zachodzić istotne związki. Jednakże w literaturze przedmiotu stwierdza się również, że globalizacja osłabia procesy proklastrowe. Postęp w zakresie technologii teleinformatycznych, wyraźna redukcja kosztów transportu, deregulacja rynków, które są oznakami globalizacji, miały – zdaniem niektórych ekspertów – doprowadzić do neutraliza-cji znaczenia odległości geograficznej (death of distance) dla konkurencyjności

3 Szerzej zob. Gorynia, Jankowska, Owczarzak (2007, s. 5–28).

KONSEKWENCJE GLOBALIZACJI DLA KLASTRÓW 151

firmy (Cairncross, 1997; DeMartino i in., 2006)4. Według Sedita i Belusi (2009), znaczenie czynników lokalnych jest coraz mniejsze z racji szerszego otwierania się firm na zagraniczne rynki. Natomiast Grosse i Trevino (1996) stwierdzili, że zachodzi statystycznie istotna i negatywna korelacja między odległością geogra-ficzną i kulturową a BIZ napływającymi do USA. Inni badacze również pokazują, że presja globalizacji zwiększa wśród podmiotów gospodarczych dążenie do kon-centracji w określonych lokalizacjach – firmy prowadzące podobną działalność skupiają się w pewnych krajach czy regionach (Patel, Pavitt, 1991; Patel, Vega, 1999). Ciągle aktualny jest problem wyboru lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Kluczowe czynniki determinujące ten wybór zostały uporządko-wane w trzy większe grupy: wyposażenie w zasoby, efekty aglomeracji, regulacje na gruncie szeroko pojętej polityki gospodarczej (Crozet i in., 2004; Dunning, Lundan, 2008). Porter (2001, s. 400) przekonuje również, że nawet w przypadku firm działających zgodnie z koncepcją strategii globalnej, a więc w sposób zinte-growany w skali obsługiwanych rynków zagranicznych, kiedy globalizacja umoż-liwia pozyskiwanie przewagi konkurencyjnej w oderwaniu od lokalizacji, wystę-puje geograficzna koncentracja kluczowych przedsiębiorstw z określonych branż w określonych lokalizacjach w poszczególnych krajach. Definiowanie strategii globalnej przedsiębiorstwa wymaga podjęcia rozstrzygnięć – gdzie i w ilu krajach lokować określone czynności z łańcucha tworzenia wartości oraz jak koordyno-wać geograficznie rozproszone czynności, czy też na ile pozostawiać autonomię filiom, oddziałom firmy działającej według standardów strategii globalnej w ramach poszczególnych rynków. Z zagadnieniem konfiguracji wiąże się kon-centrowanie aktywności na ograniczonej liczbie rynków albo rozpraszanie aktyw-ności na wielu rynkach. Zarówno w wariancie koncentracji, jak i w wariancie rozpraszania dochodzą do głosu kwestie związane z lokalizacją. Decyzja o kon-centrowaniu wszystkich czynności na danym rynku czy też o ich rozpraszaniu jest determinowana przez istnienie lub brak konkurencyjnej przewagi lokalizacji, a ta wynika nie z faktu dostępności zasobów po niższych kosztach, ale z wyższej efek-tywności wykorzystania tych zasobów (Porter, 2001, s. 402). Wiąże się ona z cha-rakterem środowiska, w którym funkcjonuje firma; na pierwszy plan wysuwają się mechanizmy dyfuzji wiedzy, a nie dostęp do czynników produkcji. Chodzi o to, aby środowisko ciągle motywowało i wspomagało podnoszenie produktywności i generowanie innowacji, a więc przyczyniało się do podnoszenia poziomu kon-

4 Konsekwencje zmian technologicznych i rewolucji w zakresie ekonomiki informacji jako zjawisk powiązanych z globalizacją dla charakteru konkurencji i kreowania przewagi konkuren-cyjnej przez firmy, co pośrednio nawiązuje do procesów klasteringu, pokazuje Cyrson w tzw. nowym paradygmacie konkurencji (Cyrson, 2002, s. 13–54). Paradygmat ten wskazuje na to, że konkurencja nie toczy się już w obrębie całego łańcucha wartości firmy, ale tak naprawdę ważne są określone moduły – ogniwa w tym łańcuchu. Ogniwo-moduł staje się miejscem koncentracji przewagi konkurencyjnej firmy. Problem modularności w strategii konkurowania nawiązuje rów-nież do obserwowanego w klastrach zjawiska relokacji selektywnej, która przejawia się w prze-mieszczaniu niektórych ogniw łańcucha wartości poza klaster (Biggiero, 2006, s. 443–472).


kurowania i nadawania grze konkurencyjnej coraz bardziej wyrafinowanego cha-rakteru. Wspomniane innowacje są w porównaniu do większości innych czynności w łańcuchu wartości niemobilne, przywiązane do konkretnej lokalizacji, pomimo obserwowanego rozpraszania rynków i produkcji przez przedsiębiorstwa (Archi-bugi, Michie, 1997, s. 121–140).

Zjawiskiem towarzyszącym globalizacji jest wspomniany postępujący rozwój technologii teleinformatycznych (ICT), który – jak się wydaje – powinien neutra-lizować niedogodności związane z odległością geograficzną. Nachum i Zaheer (2005) pokazują, że rozwój technologii ICT redukuje presję na obecność firmy tam, gdzie znajdują się jej klienci. Rozwiązania w zakresie ICT pozwalają na pozyskanie dostępu do zasobów produkcyjnych w na rynku zagranicznym bez dokonywania BIZ (Zaheer, Manrakhan, 2001). Rozwój tychże technologii pozwala korporacjom międzynarodowym na koncentrowanie aktywności na tych działaniach, które korespondują z ich kluczowymi kompetencjami, a wyprowa-dzanie poza korporację pozostałych czynności. W tym kontekście rozwój techno-logii ICT będzie zmniejszał znaczenie odległości geograficznej dla międzynaro-dowej konkurencyjności firmy.

Rozwój technologii ICT odciska swoje piętno na przepływach wiedzy między podmiotami. Napływ BIZ do określonych lokalizacji jest często podporządko-wany dążeniom do pozyskania określonego rodzaju wiedzy. Jak już zauważył Polanyi, wiedza może mieć charakter jawny lub ukryty. Podczas gdy ten pierwszy rodzaj wiedzy stosunkowo łatwo pozyskać, z tym drugim jest dużo trudniej i trans-fer wiedzy wymaga bezpośredniego kontaktu określonych osób. Jeśli istnieją już na mapie świata miejsca skojarzone ze środowiskiem proinnowacyjnym i proefek-tywnościowym, to będą one przyciągać określone podmioty – zarówno nasta-wione na strategie globalne, jak i multilokalne, albo też będą zatrzymywać pod-mioty lokalne z powodu swojej atrakcyjności. Miejsca takie mają swoją specyfikę branżową i wynikającą ze specjalizacji w ramach ogniw w łańcuchu tworzenia wartości. Globalizacja zwiększa więc natężenie procesów pogłębiających specja-lizację, a to znów prowadzi do przestrzennej koncentracji podmiotów z określo-nych branż i może rozbudowywać masę krytyczną już istniejących klastrów oraz umacniać tendencje proklastrowe. Leamer i Stroper (2001) podkreślają, że roz-wój technologii ICT może więc zastępować bezpośrednie kontakty osób w przy-padku komunikacji rutynowej, odnoszącej się do standardowych zadań. Natomiast nie jest to możliwe w przypadku czynności innowacyjnych. Wówczas znaczenie ma bliskość geograficzna i wyczucie kontekstu kulturowego. Kuemmerle (1999), opierając się na danych od 32 amerykańskich korporacji międzynarodowych z branży farmaceutycznej i elektronicznej, wyliczył, że 76% laboratoriów badaw-czych tych korporacji było skoncentrowane tylko w pięciu najbardziej rozwinię-tych krajach, takich jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Niemcy, Japonia i Francja.

Warto więc podjąć próbę odpowiedzi na kolejne pytania – jaki jest kluczowy mechanizm oddziaływania globalizacji na klastry i jak globalizacja zmienia obli-cze klastrów?


Kluczowy mechanizm oddziaływania GLOBALIZACJI NA KLASTRy

Mechanizm wpływu globalizacji na klastry wiąże się z napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) do tychże klastrów bądź podejmowaniem BIZ przez podmioty z klastrów. Odnosząc się do napływu BIZ, należy wskazać na kilka cech charakterystycznych zachowań korporacji międzynarodowych. Pod-mioty te, wchodząc na kolejne rynki, próbują niwelować ryzyko wynikające z braku znajomości lokalnych procedur biznesowych oraz czynników charaktery-stycznych dla danej lokalizacji poprzez procesy uczenia się (Petersen, Pedersen 2002). Konfrontują swoje oczekiwania z zachowaniami i wyborami dokonanymi już przez inne korporacje. W ten sposób mogą umacniać się procesy napływu BIZ do danego klastra lub omijania przez BIZ danego klastra, co ma znaczenie dla jego dynamiki. Korporacje międzynarodowe, podejmując aktywność w miej-scach, gdzie istnieje przestrzenna koncentracja firm z określonych branż, przycią-gają do danej lokalizacji kolejne podmioty z danej branży czy branż jej pokrew-nych i ją wspierających, pobudzają tworzenie się firm odpryskowych (Agrawal, Cockburn, 2003; Feldman i in., 2005). Dzięki mechanizmom uruchamianym poprzez wejścia firm zagranicznych tworzą się często klastry satelitarne.

Korporacje międzynarodowe, dokonując bezpośrednich inwestycji zagranicz-nych w klastrze, pełnią ważną rolę w budowaniu zewnętrznych relacji klastra czyli w procesie jego internacjonalizacji. Adekwatnym podejściem do opisu tego pro-cesu wydaje się koncepcja umiędzynarodowienia w perspektywie podejścia sie-ciowego (Gorynia, Jankowska, 2007, s. 21–44). W ramach tego ujęcia wskazuje się, że umiędzynarodowienie wiąże się z budowaniem sieci, z jej rozbudową, jeśli chodzi o liczbę aktorów lub liczbę powiązań, jakie między tymi aktorami istnieją. Umiędzynarodowienie oznacza więc przyłączanie się do sieci i pogłębianie zaan-gażowania w poszczególne sieci. Część korzyści płynących z budowania relacji między klastrami poprzez aktywność korporacji międzynarodowych trafia do tychże korporacji, a część trafia do firm w klastrach z racji istnienia efektów zewnętrznych. Oddziaływanie globalizacji na klastry rozpatrywane z punktu widzenia zmian w systemie powiązań sieciowych analizuje Gancarczyk (2010, s. 15). Autorka, odwołując się do przeobrażeń w relacjach sieciowych, proponuje model schyłku i odrodzenia klastrów.

Klastry rozpoznawalne w skali świata są bez wątpienia atrakcyjną lokalizacją dla inwestycji, na co zwraca uwagę Birkinshaw i Hood (2000). Podkreślają oni atut, jakim jest podniesienie wiarygodności firmy zlokalizowanej w klastrze. Klastry to środowisko predysponowane do uruchomienia efektów przenikania wiedzy i stwarzające szczególne możliwości do wzajemnego uczenia się firm od siebie (McCann, Mudambi, 2004). Zagraniczna ekspansja firm jest coraz częściej nakierowana na klastry, a nie na rynki-kraje (Sölvell, 2003, s. 35). Klastry oferują specyficzne zasoby w postaci powiązań między branżami oraz pomiędzy branżami a wyspecjalizowanymi instytucjami, które oddziałują na klimat konkurencji w branży. Chęć pozyskania tych zasobów wiąże się z tym, że odgrywają one coraz


większą rolę w procesie podnoszenia innowacyjności firm. Dlatego też konieczne jest zajęcie pozycji jednego z członków klastra (insider) poprzez długookresowe inwestycje albo konsekwentne przejęcia firm lokalnych5. Egzemplifikacją dla tego stwierdzenia mogą być wyniki badań, które znajdziemy również w polskiej litera-turze. Badania skoncentrowane na tym zagadnieniu przeprowadziła Goetz (2009), opierając sie na doświadczeniach klastra NorCOM z Północnej Jutlandii w Danii oraz firm zagranicznych prowadzących działalność B+R wokół Warszawy.

Znacznie mniej uwagi, jak dotąd, poświęcono oddziaływaniu napływających BIZ na klastry. Jednak już w grupie dotychczas nielicznych głosów można zauwa-żyć rozdźwięk. Daje się zidentyfikować sceptyków, którzy mówią o negatywnym oddziaływaniu napływających BIZ na konkurencyjność klastrów. Zdaniem nie-których badaczy, filie zagranicznych firm nie są osadzone, zakorzenione w lokal-nym otoczeniu, w klastrze, co obniża jego stabilność i czyni niepewnym przyszłość klastra. Obok słychać głosy pozytywne, że wejścia firm zagranicznych do klastrów eskalują efekty przenikania wiedzy od firm zagranicznych do firm lokalnych (De Propris, Driffield, 2006).

Abstrahując od zasygnalizowanych różnic w poglądach badaczy, można posta-wić tezę, że globalizacja poprzez mechanizm BIZ indukuje efekty przenikania wiedzy między podmiotami z różnych krajów w ogóle, w sposób szczególny pod-nosi intensywność takich zjawisk właśnie w klastrach. Przenikanie wiedzy odbywa się w dwóch kierunkach od firm zagranicznych do lokalnych i odwrotnie.

efeKty oddziaływania globalizacji na Klastry – pRZENIKANIE WIEDZy OD fIRm LOKALNyCh

do firm goszczących6

Zagraniczna firma, wchodząc do klastra, pozyskuje dostęp do innowacyjnych pomysłów oraz specjalistycznych umiejętności (Sölvell, 2003), które są szczegól-nie istotne z punktu widzenia konkurowania na danym rynku lokalnym. Zajęcie pozycji w klastrze pozwala na obniżenie niepewności i ryzyka funkcjonowania w mniej znanym środowisku (Casson, 1994).

Zajmowanie pozycji rezydenta w klastrze pozwala zagranicznym wchodzącym na przejmowanie wiedzy skumulowanej w danym środowisku, która jest niemo-bilna (Fang i in., 2007). Intensywna wymiana dóbr, towarów w skali międzyna-rodowej, będąca także przejawem globalizacji, jest kanałem transmisji wiedzy, ale nie dotyczy to wiedzy ukrytej (tacit knowledge). Badania nad zachowaniami

5 W literaturze przedmiotu podkreśla się, że właśnie klastry mogą stanowić czynnik przycią-gający zagranicznych inwestorów.

6 Celem tej części artykułu nie jest prezentacja atrakcyjności klastra dla BIZ, ale wyekspo-nowanie, czy i jak globalizacja zmienia istotę, charakter klastrów i mechanizm ich oddziaływania na konkurencyjność firm. Przedstawienie korzyści dla inwestorów zagranicznych wymagałoby znacznie szerszej dyskusji. W ich zestawie można obok wpływu na zasoby wiedzy zagranicznych inwestorów, co omówiono w artykule, wskazać na pożytki w zakresie warunków prowadzenia aktywności gospodarczej i finansowe korzyści aglomeracji.


korporacji międzynarodowych poszukujących wysoko technologicznych kompe-tencji w Dolinie Krzemowej, pokazują, że korporacja musi stać się elementem lokalnego środowiska, aby móc przechwytywać ukrytą wiedzę (Amin, Cohendet, 1999). Przechwytywanie wiedzy ukrytej wymaga więc przywiązania danego pod-miotu do określonego miejsca, a więc ograniczania do pewnego stopnia jego mobilności. Zakorzenienie w danym miejscu lokalizacji generuje koszt alterna-tywny w postaci większej lub mniejszej utraty mobilności. Występuje więc swego rodzaju trade off.

Im wyższy poziom międzynarodowego zróżnicowania w zakresie rynków, na których firma lokuje ogniwa swojego łańcucha wartości, tym większe szanse na korzystanie z wiedzy skumulowanej na danych rynkach i większe nasilenie pro-cesów uczenia się. W szczególności stwierdzenie to odnosi się do centrów badaw-czo-rozwojowych firm międzynarodowych, które są dedykowane zbieraniu, prze-twarzaniu i wykorzystywaniu wiedzy (Kuemmerle, 1999).

Rozważając efekty przechwytywania wiedzy przez korporacje międzynaro-dowe lokujące swoje jednostki w klastrach, trzeba podkreślić, że dużo zależy od tego, na ile kluczowe dla przenikania wiedzy osoby z danej korporacji będą wcho-dziły w interakcje z lokalnymi podmiotami i osobami je reprezentującymi (Ashforth, Saks, 1996), od umiejętności absorpcji wiedzy (Cohen, Levinthal, 1990), od stopnia autonomii lokalnych filii/oddziałów7, otwartości partnerów lokalnych na emitowanie wiedzy (Hamel, 1990).

Podejmując wątek interakcji tak charakterystyczny dla klastrów, można odwo-łać się znów do pojęcia „zakorzenienia”, „osadzenia” (embedment, embedded-ness) filii korporacji międzynarodowej w lokalnym środowisku8. Pojęcie zakorze-nienia jako jedna z determinant przepływu wiedzy z lokalnego środowiska poprzez filie do centrali jest różnie definiowane i operacjonalizowane. W litera-turze podkreśla się, że to właśnie od stopnia lokalnego zakorzenienia danej jed-nostki zależy natężenie przepływu wiedzy od firm lokalnych do filii i samej spółki matki (Andersson i in., 2005), co znów nie jest bez znaczenia dla wyników osią-ganych przez daną spółkę córkę i dalej spółkę matkę (Andersson i in., 2002). Niektórzy autorzy próbowali mierzyć to zjawisko poprzez częstotliwość komuni-kacji między aktorami, inni zwracali uwagę na to, na ile filia jest zintegrowana ze środowiskiem lokalnym, np. na ile dostosowuje swoje produkty do rynku lokal-nego (Andersson, Forsgren, 1996; 2000), czy ma miejsce wymiana technologii między lokalnymi partnerami (Fang i in., 2007), wpływ zewnętrznych aktorów na rozwój umiejętności w danej filii (Schmid, Schurig, 2003). Zwracano uwagę, że pojęcie lokalnego zakorzenienia jest wielowymiarowe ze względu na to, że inte-

7 Wyniki niektórych badań pokazują, że jednostki korporacji międzynarodowych funkcjonu-jące w granicach konkurencyjnych klastrów charakteryzują się wyższym poziomem autonomii od pozostałych jednostek (Birkinshaw, Hood, 2000).

8 Lokalne osadzenie, zakorzenienie (local embeddedness) wiąże się z kształtowaniem społecz-nych relacji wewnątrz i na zewnątrz przedsiębiorstwa według lokalnych standardów i pewnych przyjętych wzorców, oznacza dopasowanie praktyk, rutyn, zasobów do pewnych charakterystycz-nych dla danej lokalizacji standardów (Dacin, Ventresca, Beal, 1999).


rakcje dokonują się z różnymi rodzajowo aktorami (Andersson, Forsgren, 2000; Schmid, Schurig, 2003). Niektórzy autorzy wskazują, że zjawisko zakorzenienia w lokalnym środowisku może oznaczać współzależność między podmiotami w sferze B+R oraz czynności związanych z rozwojem technologii, wówczas można mówić o zakorzenieniu technologicznym (technological embeddedness) albo ze współzależnością w zakresie w ogóle prowadzenia biznesu w danym środowisku – zakorzenienie biznesowe (business embeddedness) (Andersson i in., 2002, s. 982). Zakorzenienie w lokalnym środowisku, przejawiające się w interakcjach między filią a lokalnymi dostawcami, klientami, konkurentami czy instytucjami otoczenia biznesu, pobudza filie do rozwijania nowych produktów i ciągłego pod-noszenia własnej konkurencyjności (Zanfei, 2000). Filie zagraniczne są trakto-wane w kategoriach interfejsu, który przechwytuje wiedzę ze środowiska lokal-nego, przekazuje ją do centrali i tym samym rozwija zasoby wiedzy w korporacji (Birkinshaw, 1996; Sölvell, Birkinshaw, 2000, s. 83).

Liczne studia pokazują również, że świadomość efektów przenikania wiedzy w środowisku klastrowym z jednej strony zachęca do wejścia, a drugiej każe się nad tym zastanowić. Poprzez wspomniane efekty wiedza nie tylko napływa do korporacji, ale także z niej wypływa (Shaver, Flyer, 2000; Chung, Kalnins, 2001; Alcacer, Chung, 2007) lub patrząc z perspektywy klastra wiedza jest transfero-wana poza klaster, albo do niego napływa. O tym, na ile będzie dochodziło do odpływu wiedzy z klastra lub napływu wiedzy poprzez BIZ podejmowane przez korporację międzynarodową decyduje rola, jaką z punktu widzenia spółki matki pełni określona spółka córka – filia. Filia może być skoncentrowana na wykorzy-stywaniu kompetencji z centrali lub na ich kreowaniu dla centrali (Cantwell, Mudambi, 2005; Cantwell, Piscitello, 2007). Filie eksploatujące kompetencje z centrali raczej adaptują się do lokalnego otoczenia, mogą stać się kanałem wypływu kompetencji ze spółki matki na zewnątrz, czyli będą dyfuzorami wiedzy do klastra. Nie są one zorientowane na przejmowanie wiedzy z otoczenia w takim stopniu jak filie kreujące kompetencje. Te drugie mają rozbudowywać potencjał konkurencyjny spółek matek i są lokowane w pobliżu innowacyjnych firm lokal-nych oraz w sektorach mogących zaoferować wartościowe zasoby dla korporacji międzynarodowych (Singh, 2007), czyli będą transferowały wiedzę z klastra do centrali. Jak zauważają liczni autorzy, większość filii korporacji międzynarodo-wych jest jednak zorientowana na stopniowe dopasowywanie się do lokalnych rynków (Kuemmerle, 1999; Frost i in., 2002). W związku z tym może dochodzić do powiększania zasobów wiedzy w klastrze, a spółki matki filii lokowanych w tych klastrach są narażone na wypływ ich kompetencji technologicznych (Sanna-Randaccio, Veugelers, 2007). Odpływ wiedzy będzie do pewnego stopnia bilansowany przez napływ wiedzy od firm klastrowych do zagranicznych wcho-dzących i zostanie zbilansowany z nadwyżką, jeśli firmy w klastrze dysponują przewagą komparatywną w skali międzynarodowej (Singh, 2007).

Kluczowym czynnikiem decydującym o tym, na ile korporacji międzynarodo-wej uda się zająć miejsce w klastrze i zostać „insiderem” jest również, jak sygna-lizowano, poziom autonomii filii lokowanej w danym klastrze. Poziom autonomii


Tabela 1. Efekty oddziaływania globalizacji na klastry i ich determinanty – perspektywa firm zagranicznych wchodzących do klastrów

– ujęcie dedukcyjno-literaturowe

Autorzy i ich praceEfekty oddziaływania globalizacji

na klastry

Sölvell (2003)Birkinshaw (1996)Sölvell, Birkinshaw (2000)Kuemmerle (1999)

dostęp do innowacyjnych pomysłów i specjalistycznych umiejętności, rozwój zasobów wiedzy w korporacji, pozy-tywne oddziaływania na b+r

Casson (1994) redukcja ryzyka i niepewności funkcjo-nowania na rynku zagranicznym

fang i in. (2007)amin, cohendet (1999)

niwelowanie negatywnych skutków braku mobilności wiedzy ukrytej

Kuemmerle (1999) większe nasilenie procesów uczenia się

zanfei (2000) Presja na poprawę konkurencyjności oraz innowacje produktowe

sanna-randaccio, Veugelers (2007)shaver, flyer (2000)chung, Kalnins (2001)alcacer, chung (2007)

odpływ wiedzy z korporacji

Czynniki determinujące przenikanie wiedzy od firm lokalnych do zagranicz-

nych wchodzących do klastrów:

ashforth, saks(1996) natężenie interakcji z lokalnymi podmio-tami i osobami je reprezentującymi

Cohen, Levinthal (1990) umiejętności absorpcji wiedzy

birkinshaw, hood (2000), birkinshaw, hood, young (2004)

stopień autonomii lokalnych filii/oddzia-łów

cantwell, mudambi (2005) cantwell, Piscitello (2007)

rola, jaką z punktu widzenia spółki matki pełni określona spółka córka – filia – wykorzystywanie kompetencji z centrali lub na ich kreowanie dla cen-trali

hamel (1990) otwartość partnerów lokalnych na emi-towanie wiedzy

andersson i in. (2005) stopień lokalnego zakorzenienia danej jednostki zagranicznej

Źródło: opracowano na podstawie literatury przedmiotu przywołanej w tabeli 1.


filii determinuje poziom lokalnego zakorzenienia (local embeddedness) danej spółki córki. Jeśli spółka matka traktuje rozwijanie wiedzy w spółce córce jako element oceny jej wyników, ma to pozytywny wpływ na poziom lokalnego osa-dzenia i zakorzenienia danej spółki córki (Andersson i in., 2005). Wyższy poziom autonomii spółki córki sprzyja rozwijaniu relacji z lokalnymi dostawcami i klien-tami (Birkinshaw i in., 2004), a to znów stwarza szanse na przechwytywanie ukry-tej wiedzy skojarzonej z daną lokalizacją.

Podsumowanie dotychczas poczynionych ustaleń na temat efektów oddziały-wania globalizacji na klastry stanowi tabela 1. Prezentuje ona potencjalne ścieżki, na których ujawnia się wpływ globalizacji na klastry oraz wskazuje na kluczowe czynniki determinujące wystąpienie określonych efektów z perspektywy podmio-tów zagranicznych wchodzących do klastrów.

efeKty oddziaływania globalizacji na Klastry – pRZENIKANIE WIEDZy OD ZAGRANICZNyCh fIRm

wchodzących do Klastrów do firm loKalnych

Pojawienie się BIZ w klastrze niesie ze sobą pozytywne implikacje dla dynamiki klastra. Young, Hood i Peters (1994) stwierdzili, że korporacje międzynarodowe, które dysponują szeroką gamą produktów, silną orientacją eksportową, wyspe-cjalizowanym procesem produkcyjnym i personelem oraz zaangażowaniem w budowę lokalnych umiejętności w zakresie badań, z wysokim prawdopodo-bieństwem przyczyniają się do rozwoju regionalnego. Zander i Sölvell (2000) traktują korporacje międzynarodowe jako mechanizm, który wzmacnia integra-cję międzyregionalną m.in. poprzez zagraniczne inwestycje bezpośrednie i mię-dzynarodową wymianę wiedzy. BIZ mogą pełnić rolę dyfuzora wiedzy i techno-logii, o czym świadczą doświadczenia chińskiej branży elektronicznej, która dzięki napływowi zagranicznych inwestorów stała się jedną z najbardziej zaawan-sowanych technologicznie branż elektronicznych na świecie (Zhang, 2005). Wyniki badań Zhanga wskazują, że efekty zjawiska aglomeracji, przejawiającego się w tworzeniu klastrów, w znaczący sposób przyczyniły się do wzrostu produk-tywności siły roboczej w chińskiej branży elektronicznej i wzrostu branży, w szczególności w regionach, gdzie występuje silna koncentracja zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Zhang pokazuje, że klastry mają zbawienny wpływ na produktywność, ale wpływ ten wydaje się być równocześnie bardzo mocno zwią-zany z napływem zagranicznych inwestycji bezpośrednich, które przyczyniają się do poprawy produktywności firm lokalnych dzięki efektom przenikania wiedzy i umiejętności oraz dzięki podejmowaniu joint ventures przez firmy zagraniczne i lokalne podmioty.

Przedsiębiorstwa kraju goszczącego, działające w tej samej lokalizacji co kor-poracja międzynarodowa, czerpią korzyści z faktu rozchodzenia się wiedzy i zaawansowanej technologii, które są często atutami wspomnianych korporacji


(spillover effect). Przedsiębiorstwa lokalne podążają zbliżonymi trajektoriami roz-woju technologicznego co korporacje międzynarodowe, gdyż te drugie zwykle lokują swoją aktywność w miejscach bardziej atrakcyjnych, w bardziej konkuren-cyjnych regionach. Uruchomiony zostaje przepływ wiedzy i umiejętności od inwe-storów zagranicznych do przedsiębiorstw lokalnych9 i zwiększa się atrakcyjność klastra, co znów przyciąga nowych inwestorów. W ten sposób umacnia się proces przestrzennej koncentracji przedsiębiorstw określonych branż i nasila się przeni-kanie wiedzy w klastrze. W zależności od tego, na ile pozwala na to środowisko klastrowe i charakterystyki przedsiębiorstw w klastrze, natężenie wypływu wiedzy z korporacji do firm klastrowych może być różne (Alcacer, Chung, 2007).

Blomstrőm i Kokko (1998) pokazują, że istnieją cztery sposoby dyfuzji tech-nologii i wiedzy od podmiotów zagranicznych do firm lokalnych: efekt demon-stracji-imitacji, efekt konkurencji, efekt powiązań zagranicznych i efekt treningu (training effect)10. Efekt demonstracji-imitacji wystąpi, gdy firmy lokalne wchodzą w relacje z firmami zagranicznymi i uczą się od nich, naśladując ich technologie produkcji, metody organizacji i zarządzania. Firmy lokalne, obserwując nowe, innowacyjne produkty firm zagranicznych czy ich sposoby działania dopasowane do specyfiki lokalnej, imitują je. Efekt konkurencji polega na tym, że presja rywali zagranicznych pobudza firmy lokalne do ulepszania technologii produkcji i tech-niki produkcji po to, aby podnosić swoją produktywność. Efekt powiązań zagra-nicznych polega na tym, że firmy lokalne uczą się jak eksportować od firm zagra-nicznych (Gőrg, Greenaway, 2004). Efekt treningowy (training effect) wystąpi, gdy dotychczasowi pracownicy firmy zagranicznej, korporacji międzynarodowej zostaną pracownikami firmy lokalnej (Gőrg, Strobl, 2001). Analizując tę prostą typologię efektów przenikania wiedzy od firm zagranicznych do lokalnych, można stwierdzić, że atrybuty klastra, a w szczególności mniejszy dystans psychologiczny aktorów i bliskość geograficzna, będą zwiększały ich zachodzenie. Choć sprawą oczywistą jest, że sama bliskość geograficzna nie jest ani warunkiem koniecznym, ani też wystarczającym do uruchomienia takich efektów.

Firmy lokalne w różnym stopniu będą czerpać korzyści z faktu przenikania wie-dzy i technologii od korporacji międzynarodowych. Zależy to od mechanizmu, który rządzi pojawianiem się tych efektów, od zdolności absorpcji wiedzy po stronie firm lokalnych i od umiejętności technologicznych firm lokalnych. Jeśli te są ciągle rozwijane i zapewniają firmie dobrą pozycję konkurencyjną, przedsiębiorstwo

9 Korzyści z przenikania wiedzy wywołane przez BIZ występują, gdy obecność lub wejście zagranicznego inwestora na dany rynek zwiększa zasoby wiedzy po stronie firm lokalnych, w związku z tym że inwestor zagraniczny, korporacja międzynarodowa nie może w pełni interna-lizować tych korzyści (Smarzynska, 2003). Wejście firmy zagranicznej podnosi tempo zmian tech-nologicznych i tempo uczenia się po stronie firm lokalnych. Tak zwykle postrzega się efekty prze-nikania wiedzy od zagranicznych inwestorów do firm lokalnych. Choć analizy ekonometryczne niekiedy obok pozytywnego wpływu pokazują także negatywny wpływ lub brak oddziaływania na przenikanie wiedzy (Rojec, Knell, Damijan, 2009).

10 W literaturze przedmiotu można znaleźć jeszcze inne typologie efektów przenikania wiedzy od zagranicznych inwestorów do firm lokalnych, np. Gőrg, Greenaway (2004, s. 171–197), Smarzynska (2003, s. 4−5).


lokalne nie będzie zainteresowane przejmowaniem wiedzy od firm zagranicznych, podążając dalej własną ścieżką rozwoju (Ben Hamida, Gugler, 2008). Ben Hamida (2009) badał efekty przenikania wewnątrz poszczególnych branż w przemyśle prze-twórczym od korporacji międzynarodowych do firm lokalnych w Szwajcarii. Jego badania koncentrowały się więc na efektach przenikania wiedzy między konkuren-tami aktywnymi w skali jednego regionu, z których jeden był filią czy oddziałem korporacji międzynarodowej. Autor ten podkreśla, że rozmiar i zakres efektów przenikania wiedzy zależą od działającego mechanizmu i od umiejętności absorp-cyjnych bezpośrednio powiązanych z umiejętnościami technologicznymi po stronie firm lokalnych. Efekt konkurencji daje rezultaty w przypadku firm z wysokimi umiejętnościami technologicznymi, efekt treningowy, związany z mobilnością pra-cowników przyniesie korzyści nawet firmom z niskimi umiejętnościami technolo-gicznymi, a efekt demonstracji daje najlepsze efekty w przypadku firm o przecięt-nych umiejętnościach technologicznych (Ben Hamida, 2009).

Relatywnie wyższemu natężeniu efektów przenikania wiedzy w klastrze w porównaniu do efektów przenikania wiedzy poza klastrem sprzyja także, a może przede wszystkim, atrybut interakcji i powiązań między uczestnikami kla-stra. Wielu autorów pokazuje, że efekty przenikania wiedzy od korporacji mię-dzynarodowych do firm lokalnych dokonują się w płaszczyźnie pionowych i pozio-mych powiązań między nimi, a tego typu relacje są charakterystyczne właśnie dla struktur klastrowych. W układzie pionowym dochodzi do przepływu wiedzy od korporacji międzynarodowych do ich dostawców (Smarzynska, 2003; Damijan i in., 2003) czy klientów. Dyfuzja tej wiedzy dokonuje się np. poprzez szkolenia, ale także poprzez ustanawianie wyższych wymogów odnośnie do jakości produktu czy terminowości dostaw, poprzez generowanie popytu na komponenty czy mate-riały spełniające ustalone standardy do wytwarzania dóbr finalnych (Javorcik, 2004; Smarzynska, 2003; Markusen i Venables, 1999; Lall, 1980).

Na natężenie procesów przepływu wiedzy od zagranicznych firm wchodzących do klastrów do firm lokalnych ma wpływ sposób wejścia tych pierwszych. Szerszemu przepływowi sprzyjają inwestycje typu greenfield (Crone, Roper, 2001). Również motywy wejścia na dany rynek mają znaczenie. BIZ nakierowane na eksploatację strategicznych aktywów firmy czy na zdobywanie rynku będą bar-dziej sprzyjały transferowi wiedzy do wnętrza klastra niż BIZ motywowane poszu-kiwaniem zasobów czy poprawą efektywności (Dunning, 1993). Taki wniosek pozwalają wysnuć wyniki badań Smarzynskiej (2002) przeprowadzone w odnie-sieniu do niektórych branż litewskiej gospodarki. Wyższa produktywność wystę-puje w tych branżach dostawców, które zaopatrują branże z dużym udziałem firm zagranicznych i pozytywne zmiany w produktywności firm występują wówczas, gdy BIZ są zorientowane docelowo na dany rynek goszczący i nie traktują go jako bazy do realizowania eksportu. Orientacja docelowo na danym rynku goszczącym skłania do budowania szerszych relacji z dostawcami i klientami.

Obecność korporacji międzynarodowych w klastrach może także obok pozy-tywnych efektów przenikania wiedzy, które podniosą poziom przeciętnej pro-duktywności firm lokalnych czy wykorzystywanych technik produkcji (odpo-


wiednio produktywne (productivity) i technologiczne (technological) efekty przenikania wiedzy) (Perez, 1998, s. 22–23), wywoływać negatywne efekty zewnętrze, które właśnie w środowisku klastrowym mogą wystąpić ze wzmożo-nym natężeniem. Filie firm zagranicznych mogą przejąć rynek lokalnych firm z klastra. Aitken i Harrison (1999) pokazują negatywne efekty zewnętrzne, odwołując się do doświadczeń Kolumbii i Wenezueli. Haddad i Harrison (1993) prezentują doświadczenia w tym zakresie Maroka, a Djankov i Hoekman (2000) Republiki Czeskiej. Negatywne efekty zewnętrzne nie są przez tychże autorów osadzone w środowisku klastrowym, ale istota takiego środowiska może je eska-lować.

W tabeli 2 w sposób syntetyczny podsumowano rozważania na temat efektów globalizacji dla klastrów z perspektywy firm lokalnych.

Tabela 2. Efekty oddziaływania globalizacji na klastry i ich determinanty – perspektywa firm lokalnych w klastrach. Ujęcie dedukcyjno-literaturowe

Autorzy i ich praceEfekty oddziaływania globalizacji

na klastry

young, hood i Peters (1994) rozwój regionalny

zander i sölvell (2000)zhang (2005)

dyfuzja wiedzy i technologii

dunning, gugler (red.) (2008) umacnianie konkurencyjności już kon-kurencyjnego regionu

Aitken i harrison (1999)haddad i harrison (1993)djankov i hoekman (2000)

Przejęcie rynku firm lokalnych

Czynniki determinujące przenikanie wiedzy od firm zagranicznych wcho-

dzących do klastrów do firm lokalnych

ben hamida, gugler (2008) Poziom konkurencyjności i zdefinio-wana ścieżka rozwoju firm lokalnych

ben hamida (2009) umiejętności absorpcji wiedzy po stro-nie firm lokalnych

smarzynska (2003)damijan, Knell, majcen, rojec (2003)

liczba i siła powiązań pionowych i poziomych między firmami

crone, roper (2001) sposób wejścia firm zagranicznych na dany rynek i do klastra

dunning (1993)smarzynska (2002)

motywy wejścia firm zagranicznych na dany rynek

Źródło: opracowano na podstawie literatury przedmiotu przywołanej w tabeli 2.


zaKończenie

W prezentowanym artykule podjęto próbę konceptualizacji konsekwencji globa-lizacji dla klastrów. Przyjmując podejście dedukcyjne, poszukiwano odpowiedzi na pytanie, czy istnienie klastrów jest paradoksem w erze globalizacji oraz co stanowi kluczowy mechanizm oddziaływania globalizacji na klastry. Opierając się na dociekaniach licznych badaczy w literaturze przedmiotu, można stwierdzić, że globalizacja nie zmniejszyła znaczenia czynnika lokalizacji i odległości geograficz-nej dla konkurencyjności firm, branż czy sieci branż, jakimi są klastry. Na rysunku 1 przedstawiono schemat analityczny implikacji globalizacji dla klastrów. Schemat ten pokazuje, że proces globalizacji co najwyżej nieco zmienia znaczenie lokalizacji i odległości geograficznej dla konkurencyjności firm, a za ich przyczyną branż i całych gospodarek. Postęp technologii informacyjnych pozwala na reduk-cję kosztów komunikowania się, z jednej strony osłabiając naciski na lokowanie firmy w miejscach, gdzie funkcjonują jej partnerzy biznesowi, z drugiej zaś zwal-niając przedsiębiorstwa z hamulców, jakimi dotychczas mogły być wysokie koszty przepływu informacji do/z posiadanych za granicą jednostek, i w tym sensie może być znów bodźcem do dalszej ekspansji i pogłębiania specjalizacji określonych geograficznych skupisk przedsiębiorstw oraz wspierających je instytucji.

Globalizacja odciska ślad na sposobie funkcjonowania i strukturze wewnętrz-nej klastrów poprzez mechanizm BIZ. Można stwierdzić, że produktem procesu globalizacji, który wpływa na klastry poprzez napływ bezpośrednich inwestycji do klastrów i odpływ bezpośrednich inwestycji z klastrów jest duże natężenie prze-nikania wiedzy między firmami z różnych krajów. Efekty te zwykle towarzyszą BIZ i ze względu na atrybuty klastra ujawniają się ze wzmożoną siłą. Natężenie efektów przenikania wiedzy wewnątrz klastrów jest uzależnione od wielu czynni-ków. Można je podzielić na trzy grupy:

po pierwsze, czynniki determinujące przenikanie wiedzy od firm lokalnych do 1

zagranicznych wchodzących do klastrów,

po drugie, czynniki determinujące przenikanie wiedzy w obu kierunkach, 1

a więc od firm lokalnych do zagranicznych i odwrotnie,

po trzecie, czynniki determinujące przenikanie wiedzy od firm zagranicznych 1

wchodzących do lokalnych.

W pierwszej grupie znajduje się otwartość firm lokalnych na dzielenie się wiedzą, stopień autonomizacji filii/oddziału firmy międzynarodowej oraz liczba obsługiwanych rynków zagranicznych. W drugiej grupie znajdą się zdolności absorpcyjne obu firm, poziom lokalnego zakorzenienia firmy zagranicznej, rola filii/oddziału w strukturze koncernu. Do grupy trzeciej zalicza się sposób wejścia podmiotu zagranicznego do klastra, umiejętności technologiczne firm lokalnych oraz liczba poziomych i pionowych powiązań firm lokalnych z zagranicznym wchodzącym podmiotem. Dla zachowania obiektywizmu trzeba jednakże dodać, że oddziaływanie globalizacji na klastry może wzmagać natężenie przenikania


wiedzy w klastrze i tym samym napędzać jego rozwój, zabezpieczać przed zamknięciem na nowe ścieżki kreowania wartości, ale może też być zagrożeniem

Rysunek 1. Schemat analityczny oddziaływania globalizacji na klastry

Rozwój technologii teleinformatycznych

Globalizacja– napływ/odpływ BIZ do/z klastrów

Konwergencjakulturowa i integracja

gospodarcza

Redukcja kosztówkomunikowania się

Wzmożonyprzepływ informacji

Klu

czo

wy

mec

hani

zmo

dd

ział

ywan

iagl

ob

aliz

acji

na k

last

ry Przenikanie wiedzy wewnątrzklastra – na poziomie

firm-uczestników klastra

Przenikanie wiedzy pomiędzyklastrami – internacjonalizacja

klastrów

Dyfuzja wiedzy– firma lokalna

Absorpcja wiedzy– firma zagraniczna

Dyfuzja wiedzy– firma zagraniczna

Absorpcja wiedzy– firma lokalna

Efe

kto

dd

ział

ywan

iagl

ob

aliz

acji

na k

last

ry

Otwartość firmlokalnych na

dzielenie się wiedzą

Zdolnościabsorpcyjne

Sposób wejściafirmy zagranicznej

do klastra

Czy

nnik

i od

dzi

ałuj

ące

na n

atęż

enie

efe

któ

wgl

ob

aliz

acji

dla

kla

stró

w

Stopieńautonomii

filii/oddziałów

Poziom lokalnegozakorzenienia

firmy zagranicznej

Umiejętnościtechnologicznefirm lokalnych

Liczbaobsługiwanychrynków przez

firmę zagraniczną

Rola filii/oddziałuw strukturze

koncernu

Liczba poziomychi pionowych

powiązań firmlokalnych

z zagranicznymiwchodzącymi

Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury przywołanej w artykule.


dla ich egzystencji. Ten drugi przypadek wydaje się jednak dotyczyć tylko takich klastrów, których uczestnicy nie podejmują świadomych działań nakierowanych na poprawę swojej innowacyjności bądź efektywności.

Wreszcie globalizacja, będącą szczególnym przypadkiem internacjonalizacji prowadzi do reorientacji klastrów, która wiąże się z budowaniem relacji z ryn-kami zagranicznymi na poziomie nie tylko firm-uczestników klastrów, ale także całych klastrów. Proces ten jest bardzo wyraźny w odniesieniu do klastrów sfor-malizowanych, którym dedykowano inicjatywy klastrowe. Jest to problem, który autorka omówiła w odrębnym artykule na łamach „Gospodarki Narodowej” (Jankowska, 2010a). Ekspansji zagranicznej firm z klastrów i wchodzeniu firm zagranicznych do klastrów towarzyszy umiędzynarodowienie organizacji klastro-wych. Umiędzynarodowienie przedsiębiorstw dokonuje się obok internacjonali-zacji instytucji je koordynujących.

BIBLIOGRAfIA

Agrawal A., Cockburn I. (2003), The Anchor-tenant Hypothesis: Exploring the Role of Large, Local, R&D-intensive Firms in Regional Innovation Systems, “International Journal of Industrial Organization”, Vol. 21, No. 9, s. 1227–1253.

Amin A., Cohendet P. (1999), Learning and Adaptation in Decentralised Business Networks, Environment and Planning, “Society and Space”, Vol. 17, No. 1, s. 87–104.

Aitken B.J., Harrison A.E. (1999), Do Domestic Firms Benefit from Direct Foreign Investments? Evidence from Venezuela, “American Economic Review”, Vol. 89, No. 3, s. 605–618.

Alcacer J., Chung W. (2007), Location Strategies and Knowledge Spillovers, “Management Sciences”, Vol. 53, No. 5, s. 760–776.

Andersson U., Forsgren M. (1996), Subsidiary Embeddedness and Control in the Multinational Corporation, “International Business Review”, Vol. 5, No. 5, s. 487–508.

Andersson U., Forsgren M. (2000), In Search of Centre of Excellence: Network Embeddedness and Subsidiary Roles in Multinational Corporations, “Management International Review”, Vol. 40, No. 4, s. 329–350.

Andersson U., Forsgren M., Holm U. (2002), The Strategic Impact of External Networks – Subsidiary Performance and Competence Development in the Multinational Corporation, “Strategic Management Journal”, Vol. 23, No. 11, s. 979–996.

Andersson U., Björkman I., Forsgren M. (2005), Managing Subsidiary Knowledge Creation: The Effect of Control Mechanisms on Subsidiary Local Embeddeness, “International Business Review”, Vol. 14, No. 5, s. 521–538.

Archibugi D., Michie J. (1995), The Globalization of Technology: A New Taxonomy, “Cambridge Journal of Economics”, Vol. 19, No. 1, s. 121–140.

Ashforth B.E., Saks A.M. (1996), Socialization Tactics: Longitudinal Effects on Newcomer Adjustment, “Academy of Management Journal”, Vol. 39, No. 1, s. 149–178.

Ben Hamida L. (2009), Are There Regional Spillovers from FDI in the Swiss Manufacturing Industry? Materiały konferencyjne 35th EIBA Conference, 13th–15th December, 2009.


Ben Hamida L., Gugler Ph. (2008), FDI and Spillovers in the Swiss Manufacturing Industry: Interaction Effects between Spillover Mechanism and Domestic Absorptive Capacities, w: M.P. Feldman, G. D. Santangelo (red.), New Perspectives in International Business Research, Progress in International Business Research, UK: Emerald Group Publishing Limited, s. 263–287.

Biggiero L. (2006), Industrial and Knowledge Relocation Strategies under the Challenges of Globalization and Digitalization: the Move of Small and Medium Enterprises among Territorial Systems, “Entrepreneurship and Regional Development”, Vol. 18, No. 6, s. 443–472.

Birkinshaw J. (1996), How Multinational Subsidiary Mandates Are Gained and Lost, “Journal of International Business Studies”, Vol. 27, No. 3, s. 467–496.

Birkinshaw J., Hood N. (2000), Characteristics of Foreign Subsidiaries in Industry Clusters, “Journal of International Business Studies”, Vol. 31, No. 1, s. 141–154.

Birkinshaw J., Hood N., Young S. (2004), Subsidiary Entrepreneurship, Internal and External Competitive Forces, and Subsidiary Performance, “International Business Review”, Vol. 14, No. 2, s. 227–248.

Blomstrőm M., Kokko A. (1998), Multinational Corporations and Spillovers, “Journal of Economic Surveys”, Vol. 12, No. 3, s. 247–277.

Cairncross F. (1997), The Death of Distance: How the Communications Revolution Will Change our Lives, Harvard Business Scholl Press, Boston, Massachusetts.

Cantwell J.A., Mudambi R. (2005), MNE competence-creating subsidiary mandates, “Strategic Management Journal”, Vol. 26, No. 12, s. 1109–1128.

Cantwell J.A., Piscitello L. (2007), Attraction and Deterrence in the Location of Foreign-Owned R&D Activities. The Role of Positive and Negative Spillovers, “International Journal of Technological Learning, Innovation and Development”, Vol. 1, No. 1, s. 83–111.

Casson M. (1994), Why Are Firms Hierarchical? “Journal of the Economics of Business”, Vol. 1, No. 1, s. 47–76.

Chung W., Kalnins A. (2001), Agglomeration Effects and Performance: A Test of the Texas Lodging Industry, “Strategic Management Journal”, Vol. 22, No. 10, s. 969–988.

Cohen W. M, Levinthal D. A. (1990), Absorptive Capacity: A New Perspective on Learningand Innovation, “Administrative Science Quarterly”, Vol. 35, No. 1, s. 128–152.

Crone M., Roper S. (2001), Local Learning from Multinational Plants: Knowledge Transfer in the Supply Chain, “Regional Studies” 2001, Vol. 35, No. 6, s. 535–548.

Crozet M., Mayer T., Mucchielli J-L. (2004), How do Firms Agglomerate? A Study of FDI in France, “Regional Science and Urban Economics”, Vol. 34, No. 1, s. 27–54.

Cyrson E. (2002), Nowy paradygmat strategii konkurencji, w: E. Skawińska (red.), Konkurencyjność przedsiębiorstw – nowe podejście, PWN, Warszawa–Poznań, s. 13–54.

Dacin T. M., Ventresca M.J., Beal B.D. (1999), The Embeddeness of Organizations: Dialogue and Directions, “Journal of Management”, Vol. 25, No. 3, s. 317–356.

Damijan J.P., Knell M., Majcen B., Rojec M. (2003), Technology Transfer through FDI in Top-10 Transition Countries: How Important are Direct Effects, Horizontal and Vertical Spillovers, “William Davidson Working Paper”, No. 549 (February), The University of Michigan Business School, Ann Arbor.


DeMartino R., McHardy R.D., Zygliodopoulos S.C. (2006), Balancing Localization and Globalization: Exploring the Impact of Firm Internationalization on a Regio- nal Cluster, “Entrepreneurship & Regional Development”, Vol. 18, No. 1, s. 1–24.

DePropris L., Driffield N. (2006), The Importance of Clusters for Spillovers from Foreign Investment and Technology Sourcing, “Cambridge Journal of Economics”, Vol. 30, No. 2 , s. 277–291.

Djankov S., Hoekman B. (2000), Foreign Investment and Productivity Growth in Czech Enterprises, ”World Bank Economic Review”, Vol. 14, No. 1, s. 49–64.

Dunning J.H. (1958), American Investment in British Manufacturing Industry, Allen & Unwin, London.

Dunning J.H. (1973), The Determinants of International Production, “Oxford Economic Papers”, Vol. 25, No. 3, s. 289–336.

Dunning J.H. (1993), Multinational Enterprises and the Global Economy, Addison--Wesley Longman, Harlow.

Dunning J.H. (2000), Regions, Globalisation, and the Knowledge Economy: The Issues Stated, w: J.H. Dunning (red.), Regions, Globalization, and the Knowledge Economy, Oxford University Press, Oxford.

Dunning J.H., Gugler Ph. (2008) (red.), Foreign Direct Investment. Location and Competitiveness, Elsevier.

Dunning J.H., Lundan S. (2008), Multinational Enterprises and the Global Economy, Edward Elgar, Cheltenham.

Fang Y., Wade M., Delios A., Beamish P. W. (2007), International Diversification, Subsidiary Performance, and the Mobility of Knowledge Resources, “Strategic Management Journal”, Vol. 28, No. 10, s. 1053–1064.

Feldman M.; Francis J.; Bercovitz J. (2005), Creating a Cluster While Building a Firm: Entrepreneurs and the Formation of Industrial Cluster, “Regional Studies”, Vol. 39, No. 1, s. 129–141.

Frost T.S., Birkinshaw J.M., Ensign P.C. (2002), Centers of Excellence in Multinational Corporations, “Strategic Management Journal”, Vol. 23, No. 11, s. 997–1018.

Gancarczyk M. (2010], Model schyłku i odrodzenia klastrów, “Gospodarka Narodowa”, nr 3, s. 1–21.

Goetz M. (2009), Atrakcyjność klastra dla lokalizacji zagranicznych inwestycji bezpo-średnich, Instytut Zachodni, Poznań.

Gorynia M., Jankowska B. (2007), Teorie internacjonalizacji, „Gospodarka Narodowa”, nr 10, s. 21–44.

Gorynia M., Jankowska B., Owczarzak R. (2007), Clusters – an Attempt to Respond to the Globalization Challenge? The Case of Furniture Cluster in Wielkopolska, “Poznan University of Economics Review”, Vol. 7, No. 2, s. 5–28.

Gőrg H., Greenaway D. (2004), Much Ado about Nothing: Do Domestic Firms Really Benefit from Foreign Direct Investment, “World Bank Research Observer”, No. 19, s. 171–197.

Gőrg H., Strobl E. (2001), Multinational Companies and Productivity Spillovers: A Meta Analysis, “The Economic Journal”, Vol. 111, No. 475, s. 723–739.

Grosse R., Trevino L.J. (1996), Foreign Direct Investment in the United States: an Analysis by Country of Origin, “Journal of International Business Studies”, Vol. 27, No. 1, s. 139–155.


Haddad M., Harrison A.E. (1993), Are There Positive Spillovers from Direct Foreign Investments? Evidence from Panel Data for Morocco, “Journal of Development Economics”, Vol. 42, No. 1, s. 51–74.

Hamel G. (1990), Competition for Competence and Interpartner Learning within International Strategic Alliances, “Strategic Management Journal”, Vol. 12, No. S1, s. 83–103.

Jankowska B. (2010), Klastry i globalizacja – „korelacja” dodatnia czy ujemna?, w: Treder H., Żołądkiewicz K. (red.), Wyzwania gospodarki globalnej, Instytut Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot, s. 551–564.

Jankowska B. (2010a), Internacjonalizacja klastrów, „Gospodarka Narodowa”, nr 5–6, s. 19–40.

Javorcik B. (2004), The Composition of FDI and the Protection of IPR: Evidence from Transition Economies, “European Economic Review”, Vol. 48, No. 1, s. 39–62.

Kuemmerle W. (1999), The Drivers of Foreign Direct Investment into Research and Development: and Empirical Investigation, “Journal of International Business Studies”, Vol. 30, No. 1, s. 1–24.

Lall S. (1980), Vertical Interfirm Linkages in LDCs: An Empirical Study, “Oxford Bulletin of Economics and Statistics”, Vol. 42, No. 3, s. 203–226.

Leamer E., Storper M. (2001), The Economic Geography of the Internet Age, “Journal of International Business Studies”, Vol. 32, No. 4, s. 641–665.

Markusen J., Venables A. (1999), Foreign Direct Investment as a Catalyst for Industrial Development, “European Economic Review”, Vol. 43, No. 2, s. 335–356.

McCann P., Mudambi R. (2004), The Location Behavior of the Multinational Enterprise: Some Analytical Issues, “Growth and Change”, Vol. 35, No. 4, s. 491–524.

Nachum L., Zaheer S. (2005), The Persistence of Distance? The Impact of Technology on MNE Motivations for Foreign Investment, “Strategic Management Journal”, Vol. 26, No. 8, s. 747–767.

Patel P., Pavitt K. (1991), Large Firms in Production of the World’s Technology: an Important Case of Non-globalisation, “Journal of International Business Studies”, Vol. 22, No. 1, s. 1–40.

Patel P., Vega M. (1999), Patterns of Internationalisation of Corporate Technology: a Location vs. Home Country Advantages, “Research Policy”, Vol. 28, No. 2–3, s. 145–155.

Perez T. (1998), Multinational Enterprises and Technological Spillovers, Harwood Academic Publishers, Amsterdam.

Petersen B., Pedersen T. (2002), Coping with Liability of Foreignness: Different Learning Engagements of Entrant Firms, “Journal of International Management”, Vol. 8, No. 3, s. 339–350.

Porter M.E. (2001), Porter o konkurencji, PWE, Warszawa.Rojec M., Knell M., Damijan J. (2009), Why Is There so Little Evidence on Knowledge

Spillovers from Foreign Direct Investment?, Materiały konferencyjne 35th EIBA Conference, 13th-15th December, 2009.

Rugman A.M. (1996), The Theory of Multinational Enterprises, Elgar, Cheltenham.Sanna-Randaccio F., Veugelers R. (2007), Multinational Knowledge Spillovers with

Decentralized R&D: a Game Theoretic Approach, “ Journal of International Business Studies”, Vol. 38, No. 1, s. 47–63.

Schmid S., Schurig A. (2003), The Development of Critical Capabilities in Foreign Subsidiaries: Disentangling the Role of the Subsidiary’s Business Network, “International Business Review”, Vol. 12, No. 4, s. 755–782.


Sedita S R, Belussi F. (2009), “Life Cycle vs. Multiple Path Dependency in Industrial Districts”, referat zaprezentowany na 9th EURAM Conference, Liverpool.

Shaver J.M., Flyer F. (2000), Agglomeration Economies, Firm Heterogeneity, and Foreign Direct Investment in the United States, “Strategic Management Journal”, Vol. 21, No. 12, s. 1175–1193.

Singh J. (2007), Asymmetry of Knowledge Spillovers Between MNEs and Host Country Firms, “Journal of International Business Studies”, Vol. 38, No. 5, s. 764–786.

Smarzynska B. (2002), Does Foreign Direct Investment Increase the Productivity of Domestic Firms? In Search of Spillovers Through Backward Linkages, “Policy Research Working Paper” 2924, World Bank, Washington, DC.

Smarzynska B.K. (2003), Does Foreign Direct Investment Increase the Productivity of Domestic Firms? In Search of Spillovers through Backward Linkages, “William Davidson Working Paper”, No. 548, University of Michigan Business School, Ann Arbor.

Sölvell Ö. (2003), The Multi-home-based Multinational: Combining Global Competitiveness and Local Innovativeness, w: Birkinshaw J., Ghoshal S., Markides C., Stopford J., Yip G. (red.), The Future of the Multinational Company, John Wiley&Sons Ltd., Chichester, s. 34–44.

Sölvell Ö., Birkinshaw J. (2000), Multinational Enterprises and the Knowledge Economy, Leveraging Global Practises, w: J. H. Dunning (red.), Regions, Globalization, and the Knowledge-Based Economy, Oxford University Press, Oxford/New York.

Young S., Hood N., Peters E. (1994), Multinational Enterprise and Regional Development, “Regional Studies”, Vol. 28, No. 7, s. 657–677.

Zander I., Sölvell O. (2000), Cross-Border Innovation in the Multinational Corporation: A Research Agenda, “International Studies of Management and Organization”, Vol. 30, No. 2, s. 44–67.

Zaheer S., Manrakhan S. (2001), Concentration and Dispersion in Global Industries: Remote Electronic Access and the Location of Economic Activities, “Journal of International Business Studies”, Vol. 32, No. 4, s. 667–686.

Zanfei, A. (2000), Transnational Firms and the Changing Organization of Innovative Activities, “Cambridge Journal of Economics”, Vol. 24, No. 5, s. 515–542.

Zhang H. (2005), Effect of Foreign Direct Investment on the Agglomeration of China’s Electronics Industry, w: Transnational Corporations and Economic Development, red. L. Cuyvers, F. de Beule, Palgrave Macmillan, New York, s. 141–160.

STRESZCZENIE

Cel artykułuKlastering uruchamiający procesy regionalizacji zachęca do dyskusji nad znacze-niem lokalizacji i odległości geograficznej dla międzynarodowej konkurencyjności przedsiębiorstw. Celem artykułu jest próba udzielenia odpowiedzi na następujące pytania: czy globalizacja neutralizuje znaczenie czynnika lokalizacji i odległości geograficznej dla międzynarodowej konkurencyjności przedsiębiorstwa, a więc


czy rzeczywiście istnienie i rozwój klastrów jest paradoksem w świetle procesów globalizacji? Co stanowi kluczowy mechanizm oddziaływania globalizacji na kla-stry i jak zmieniają się klastry pod wpływem globalizacji?

MetodologiaAutorka, stosując rozumowanie na zasadzie dedukcji, przeprowadziła pogłębione i krytyczne studia literaturowe. Badania oparto na wnioskach płynących z licz-nych opracowań, w szczególności artykułów w recenzowanych czasopismach, które koncentrują się na problemach biznesu międzynarodowego, lokalizacji oraz odległości geograficznej. Szczególne miejsce w artykule zajmują rozważania doty-czące efektów przenikania wiedzy między podmiotami gospodarczymi.

Rezultaty badawczeW toku przeprowadzonych studiów literaturowych ustalono, że globalizacja nie zmniejszyła znaczenia czynnika lokalizacji i odległości geograficznej dla konku-rencyjności firm, branż czy sieci branż, jakimi są klastry. Proces globalizacji co najwyżej nieco zmienia znaczenie lokalizacji i odległości geograficznej dla kon-kurencyjności firm. Kluczowym mechanizmem, poprzez który globalizacja oddzia-łuje na klastry, jest napływ do i odpływ z nich BIZ. Efektem działania tego mechanizmu jest wzmożone przenikanie wiedzy między firmami lokalnymi w kla-strach i firmami zagranicznymi, które do nich wchodzą.

Słowa kluczowe: klastry, globalizacja, efekty przenikania wiedzy, BIZ.

ThE ImpACT Of GLOBALIZATION ON CLuSTERS

ABSTRACT

The purpose of the paperThe popularity of clustering in many countries prompts discussions on the importance of geographical distance and location for international competitiveness of companies. The author tries to answer the following questions: does the globalization diminish the importance of location and geographical distance for international competitiveness of firms? Is the development of clusters a paradox in the era of globalization? What mechanism is responsible for globalization’s impact on clusters and how is their nature changed?

MethodologyThe author uses deductive approach to conduct an in-depth critical literature review. The study draws on results presented in many journals papers, books and reports focusing on international business, location, and geographical proximity. Special emphasis is put on the problems of knowledge spillovers between domestic cluster members and foreign firms entering clusters through foreign direct investment (FDI).


ConclusionsIt is found that globalization does not diminish the relevance of location and geographical distance for international competitiveness of firms. The development of clusters is not a paradox even in the era of globalization. The crucial mechanism of globalization’s influence on clusters is the FDI inflow and outflow, the main consequence – an increased intensity of knowledge spillovers within clusters.

Key words: clusters, globalization, knowledge spillovers, FDI.

JEL Classification: F23

se 2011 2 okladka - inepan.pl 2011... · waną przez Uniwersytet Gdański (Jankowska, 2010). 2...

Documents

Transcript of se 2011 2 okladka - inepan.pl 2011... · waną przez Uniwersytet Gdański (Jankowska, 2010). 2...