Katarzyna Nowak – Oligofrenopedagogika (SDMO Kalisz)

Metody komunikacji alternatywnej i wspomagającej AAC

Cele edukacji współczesnej pedagogiki specjalnej przede wszystkim uwzględniają wśród osób niepełnosprawnych rozwój zdolności myślenia pojęciowego i umiejętności komunikowania się, bowiem właśnie te zdolności warunkują egzystowanie człowieka w społeczeństwie. Jeden z problemów naszych czasów wiąże się  z osobami wykluczonymi z procesu komunikowania się na skutek często wielorakich ograniczeń. Mają one ograniczone możliwości ze względu na niepełnosprawność komunikowania się, a to staje się wtórną przyczyną blokującą rozwój umysłowy, emocjonalny, społeczny, a w konsekwencji i fizyczny.

W ostatnich latach można zaobserwować znaczny rozwój zainteresowania językowymi i komunikacyjnymi zaburzeniami oraz wzrost liczby przypadków zaburzeń komunikacyjnych. Zwiększa się również świadomość potrzeby stosowania alternatywnej i wspomagającej komunikacji.

Czym jest komunikacja alternatywna i wspomagająca?

AAC (ang. Augmentative and Alternative Communication) to ogół metod, których celem jest wspieranie komunikacji osób mających trudności w werbalnym porozumiewaniu się, pomoc w porozumiewaniu się osobom niemówiącym lub posługującym się mową w ograniczonym stopniu. Zamiast wypowiadanych słów i zdań mogą one używać znaków graficznych (piktogramów, obrazków, symboli), znaków manualnych (gestów) lub znaków przestrzenno-dotykowych (np. przedmiotów). Metody te umożliwiają takim osobom wyrażanie swoich myśli, potrzeb, opinii, uczuć, dokonywać wyborów, podejmować decyzje, a w konsekwencji pomagają nawiązywać relacje z innymi ludźmi, pokonywać bariery w porozumiewaniu się, stawać się niezależnymi. Komunikacja alternatywna jest metodą porozumiewania używaną zamiast mowy werbalnej. Występuje wtedy, gdy osoba porozumiewa się bezpośrednio, twarzą w twarz, inaczej niż za pomocą mowy, np. język migowy. Obejmuje wszystkie sposoby porozumiewania się osób niemówiących. Natomiast komunikacja wspomagająca – wzmacnia i/lub uzupełnia mowę werbalną, np. mowę bełkotliwą. Określa więc wszelkie sposoby, jakimi ludzie przekazują informacje, kiedy nie mogą mówić lub gdy mówią niewyraźnie na tyle, by otoczenie rozumiało ich komunikaty. Składają się na nią gesty, wyraz twarzy, lista zakupów, którą dajemy w sklepie, czy pisemne notatki pomagające w przekazie informacji.

Kto może potrzebować AAC?

Użytkownikami AAC są osoby, które wymagają różnych środków i sposobów, aby móc porozumiewać się z innymi. Do nich należą osoby z zaburzeniami ruchowymi, zaburzeniami mowy, z porażeniem mózgowym, upośledzeniem umysłowym, autyzmem, chorobami genetycznymi, osoby po urazach mózgu oraz z innymi specyficznymi zaburzeniami

w rozwoju. Według S Tetzchner i H. Martinsena osoby, które porozumiewają się za pomocą alternatywnej i wspomagającej komunikacji można podzielić na trzy grupy:

Osoby z zaburzeniami ekspresji językowej.

Do tej grupy należą osoby, które nie posługują się mową werbalną, nie są zdolne wyrażać siebie za pomocą języka, chociaż ją rozumieją. Powodem zaburzeń mowy jest motoryczna niesprawność, która w większości spowodowana jest uszkodzeniem mózgu. Są to np. dzieci z porażeniem mózgowym, które niewystarczająco kontrolują organy mowy, by artykułowane przez nie dźwięki były rozumiane przez otoczenie. Do tej grupy zaliczamy także osoby niepełnosprawne umysłowo lub z zaburzeniami językowymi, u których widoczna jest duża różnica pomiędzy stopniem rozumienia języka, a możliwością wyrażania swoich uczuć, myśli, potrzeb. Dla takich osób samo rozumienie nie jest głównym celem interwencji. Konieczne jest dobranie odpowiedniego systemu znaków (piktogramy, PCS, symbole Blissa) do komunikowania się i przygotowanie do korzystania z niego w różnych sytuacjach życiowych, co umożliwi im własną ekspresję. Będzie to ich stały sposób porozumiewania się. U wielu z tych osób interwencja obejmuje również naukę czytania.

W tej grupie mieszczą się również dzieci z normalnymi umiejętnościami ruchowymi, które nie są zdolne mówić, np. w wyniku operacji laryngologicznej.

Osoby wymagające wsparcia językowego w zakresie porozumiewania się

Można wyróżnić tu dwie podgrupy. Nauczanie alternatywnych form komunikacji jest dla większości krokiem w kierunku rozwoju mowy. Wspomagająca komunikacja ma na celu zachęcać, dodawać odwagi w rozumieniu i wyrażaniu poprzez mowę.

- Pierwsza podgrupa dotyczy dzieci z bardzo opóźnionym rozwojem języka, z dysfazją rozwojową, z zespołem Downa.

- Drugą podgrupę stanowią dzieci i dorośli, którzy uczyli się mówić, ale mają trudności ze zrozumieniem samych siebie. Osoby te mogą potrzebować używania i tworzenia znaków ręcznych lub wskazywania na litery odpowiednie do dźwięków, których słuchacz, rozmówca nie rozumiał. Ta podgrupa zbliżona jest do grupy z zaburzeniami ekspresji językowej, ale nie wykorzystuje ona wspomagającej komunikacji, jako głównej formy porozumiewania. Mogą do niej należeć osoby z ostrymi zaburzeniami artykulacyjnymi.

Osoby wymagające stosowania alternatywnego systemu języka

Do tej grupy należą dzieci i dorośli, u których mowa rozwinięta jest w bardzo małym stopniu lub nie występuje wcale. Są to głównie osoby z autyzmem, z niepełnosprawnością umysłową oraz z agnozją słuchową, które mają problemy z różnicowaniem i interpretacją dźwięków zarówno mowy, jak i otoczenia. W przypadku tych osób interwencja polega na zapewnieniu im warunków, w których mogłyby nauczyć się rozumienia i posługiwania wybranym środkiem komunikacji, bez odwoływania się do języka mówionego. Osoby z tej grupy

korzystają z różnych pomocy komunikacyjnych przez całe życie. Jest to ich podstawowa forma porozumiewania się z otoczeniem. Ludzie, którzy komunikują się z nimi muszą także używać wspomagających sposobów porozumiewania się, aby były rozumiane przez te osoby.

Podział AAC

1. Komunikacja wspomagająca naturalna (bez użycia pomocy komunikacyjnych) – opisuje różne sposoby przekazywania informacji jedynie przy pomocy własnego ciała, np. język migowy, system gestów, wyraz twarzy, pozycja ciała.2. Komunikacja wspomagająca specjalistyczna – gdy dziecko korzysta z dodatkowych narzędzi komunikacyjnych. Dają one możliwości zadawania pytań, rozmowy o własnych przeżyciach czy relacjonowania dnia. Tymi dodatkowymi pomocami komunikacyjnymi mogą być:a) Pomoce tradycyjne (na niskim poziomie technologii): tablice, plansze ze słowami, znaki graficzne, obrazki, zdjęcia wydrukowane na papierze i zalaminowaneb) Pomoce komputerowe: syntezator mowy, komunikatory (pomoce odtwarzające nagrany wcześniej głos), Bic mac, Mówik

Wśród systemów komunikowania się z użyciem znaków, gestów, symboli wyróżniamy: manualne, graficzne, dotykowo - przestrzenne oraz dźwiękowe:

1. ZNAKI MANUALNE - są to znaki tworzone przy pomocy rąk. Zaliczamy do nich:

a) Daktylografia – to mowa palcowa, zwana potocznie „palcówka”. Jest to jedna z form porozumiewania się oparta na odpowiednich układach palców jednej lub obydwu dłoni. Każdej literze lub liczbie odpowiada określony znak daktylograficzny.

b) Język migowy – polega na porozumiewaniu się przy pomocy umownych znaków migowych określających dane pojęcia (osoby, rzeczy, zjawiska, czynności). Na komunikat w języku migowym składają się znaki manualne, mimiczne oraz ruchy wykonywane głową lub tułowiem. Pojęcie „języka migowego” nie jest jednoznaczne, potocznie odnosi się zarówno do Polskiego Języka Migowego (PJM) jak i do Systemu Językowo-Migowego (SJM).

c) System Językowo-Migowy (język migany) wywodzi się z polskiego języka fonicznego, w którym wypowiedź słowna ilustrowana jest znakami migowymi. SJM jest sztucznym środkiem komunikacji, który łączy w sobie gramatykę języka polskiego (jej znajomość jest więc wymagana od użytkowników), znaki migowe (ideograficzne – przedstawiające całe pojęcia) oraz znaki daktylograficzne (alfabet palcowy, znaki liczb). System ten wykorzystywany jest w nauczaniu dzieci niesłyszących i w komunikacji osób słyszących z niesłyszącymi.

d) System Makaton – w którym występują dwa rodzaje znaków: znaki manualne (gesty) oraz/lub znaki graficzne (symbole). Gesty są formami wspomagającymi słowne porozumiewanie się (są stosowane symultanicznie z mową), służą jako dodatkowy środek, który wzmacnia przekazywany dziecku lub przez dziecko komunikat. Są one czytelne, zrozumiałe i łatwe do zapamiętania – większość z nich to znaki języka migowego, których podstawą są naturalne sygnały ciała, wprost zaczerpnięte z życia codziennego i przedstawiające czynności wykonywane na co dzień.Gestom zawsze towarzyszy poprawna, gramatyczna mowa! W Makatonie oprócz znakówmanualnych wykorzystywane są również symbole graficzne, z których korzystają osoby,które nie są w stanie wykonać gestu, wskazują wówczas na symbol i w ten sposób sygnalizująswoje potrzeby i zainteresowania.

Makaton jest systemem podwójnych znaków!Gest i/lub symbol + mowa = Makaton

Na Program Językowy Makaton składają się dwie części:

słownictwo podstawowe (ok. 450 pojęć) słownictwo dodatkowe (ok. 7000 pojęć)

Słownictwo podstawowe obejmuje pojęcia dnia codziennego, zaś słownictwo dodatkowe zawiera pojęcia, które są rozszerzeniem i uzupełnieniem słownictwa podstawowego. Każde pojęcie, ze słownictwa podstawowego lub dodatkowego, wspierane jest odpowiednim znakiem manualnym i znakiem graficznym. Tak więc liczba gestów i symboli odpowiada ilości pojęć. Gesty i symbole mogą być stosowane łącznie lub rozdzielnie, mogą także być łączone z innymi systemami AAC. Jednoczesne wykorzystywanie znaków manualnych i graficznych ułatwia rozumienie i komunikowanie się z otoczeniem. Makaton jest jednym z niewielu systemów porozumiewania się, który jest podzielony na etapy rozwojowe. Ułatwia to szczególnie osobom, które dopiero zaczynają pracować z dziećmi, kierowanie procesem

nabywania przez dziecko podstawowego zasobu słownictwa na poszczególnych etapach jego rozwoju. Słownik Makaton stanowi kompletny program językowy, dlatego w jego przypadku zaleca się nauczanie ustrukturyzowane - zasób słownictwa został tak dobrany, aby w miarę opanowania kolejnych pojęć można było wykorzystywać poszczególne znaki do tworzenia zwrotów i zdań.Nie ma jednej określonej grupy osób posługującej się Makatonem. Ze znaków korzystają dzieci i dorośli doświadczający trudności w uczeniu się i porozumiewaniu, jak również dzieci, w okresie przedwerbalnym i z opóźnionym rozwojem mowy. Dziecko może nabyć umiejętność komunikowania się zanim zacznie mówić, wykorzystując naturalny system komunikacji jakim są gesty.

e) COGHAMO to gestykulacyjny system do porozumiewania się, opracowany przez Michel Magis (psycholog) i Marie Gabrielle Tytgat (logopeda) - pracowników Centrum „La Famille” (Bruksela) - na bazie belgijskiego języka migowego oraz angielskiego systemu gestykulacyjnego Makaton. „La Famille” - to Centrum Rehabilitacyjne dla dzieci z mózgowym porażeniem, prowadzące rehabilitację metodą conductive education - kierowanego nauczania (Petö). Coghamo - to skrót nazwy belgijskiej oznaczającej komunikację gestykulacyjną dla osób niepełnosprawnych ruchowo: Co - comunication; Ha (pour) - handicapem; Mo - moterus.

Zaletą gestów Coghamo jest to, że nie wymagają nazbyt precyzyjnych ruchów, są bardzo proste, łatwe do zapamiętania, a co ważniejsze - dostosowane do możliwości ruchowych osób nawet z rozległymi niedowładami rąk. W większości są to gesty naturalne, którymi podkreśla się wypowiadane słowa, np. grzecznościowe (witaj, dziękuję, proszę), określające czynności (myć się, jeść, spać) lub uczucia i emocje. W tym ostatnim przypadku ważna jest ekspresja ciała i mimika twarzy. Osoby niepełnosprawne ruchowo w większości przypadków radzą sobie z wyrażaniem nastroju, uczuć i emocji właśnie za pomocą bogactwa mimiki, a gesty doskonale pomagają zaakcentować wypowiedź. Dodatkowym plusem tego systemu jest to, że obok rozwijania komunikatywności dzieci, może być doskonałym ćwiczeniem rąk, gdyż nie powoduje nadmiernych napięć w czasie gestykulacji, ani pogłębienia nieprawidłowych wzorców ruchowych.

Belgijski system gestów jest również doskonałym uzupełnieniem innych rodzajów wspomagającej lub alternatywnej komunikacji, np. piktogramów lub symboli Blissa. Coghamo może być także stosowane w pracy z małymi mówiącymi dziećmi z mózgowym porażeniem. Wykorzystuje się wówczas gesty dla podniesienia ważności wypowiadanych słów, by wpływać stymulująco i motywująco na rozwój mowy. Bardzo ważne jest to, by wszystkim gestom towarzyszyła mowa dźwiękowa (wzorzec mowny), gdyż gesty nie mają zastępować słów, powinny je wzmacniać. W Coghamo wyróżnić można kilka grup gestów, a dotyczą one m.in.:

osób (mama, tata, babcia, chłopiec, dziecko, ja, ty, oni) samoobsługi (myć się, ubierać, kąpać się, pić, jeść, spać) form aktywności szkolnej i domowej (rysować, pisać, czytać, malować)

zwrotów grzecznościowych (dziękuję, do widzenia, cześć, przepraszam) otoczenia (przedmioty codziennego użytku, przybory szkolne) miejsc (szkoła, klasa, dom, toaleta, park, droga) produktów żywnościowych uczuć i emocji (zadowolony, szczęśliwy, smutny), itd.

do widzenia nauczyciel

2. ZNAKI GRAFICZNE – obejmują wszystkie znaki utworzone za pomocą przedstawienia graficznego. Istotą systemów graficznych jest przekaz informacji za pomocą znaków w postaci obrazków, fotografii, rysunków liniowych i liter. Znaki te ilustrują znaczenia słów zwyczajowo używanych, fraz, zdań bądź zwrotów grzecznościowych. Posługiwanie się znakami graficznymi wymaga od użytkownika korzystania z pomocy komunikacyjnych, począwszy od zwykłych tablic do wskazania, a skończywszy na urządzeniach o zaawansowanej technologii komputerowej. Są to:

a) Symbole Makaton - szczególnie przydatne osobom, które z powodu obniżonej sprawności motorycznej nie są w stanie wykonywać znaków manualnych. Symbole są proste i łatwe do zapamiętania. Są to rysunki liniowe ilustrujące znaczenie określonych pojęć. Zostały tak zaprojektowane, aby można było narysować je ręcznie.

Przykładowe symbole:

b) PIC (Pictogram Ideogram Communication) Piktogramy – to system znaków obrazkowych (białe znaki na czarnym tle). Metoda wykorzystywana do pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie, jak również nie mogącymi korzystać z symboli Blissa czy pisma. Piktogramy są odpowiednie dla osób ze słabym rozumieniem mowy, które potrzebują określonej ilości słów do porozumiewania się, bez stosowania złożonych struktur językowych. Każdy piktogram posiada podpis, co jest ułatwieniem dla osoby rozmawiającej z użytkownikiem AAC.Komplet piktogramów składa się z 600 znaków pogrupowanych na kilka kategorii (dla uproszczenia selekcjonowania każdy obrazek ma na rewersie umieszczoną literę). Na piktogramach schematycznie przedstawione są przedmioty, osoby, czynności i stworzono kategorie cech przedmiotów, czasu, stosunków przestrzennych i ilościowych.

c) Symbole Blissa – metoda porozumiewania się K. Blissa jest przykładem uniwersalnego systemu pasygraficznego, w którym słowa i pojęcia są reprezentowane przez umowne symbole obrazowe, a nie abstrakcyjne znaki literowe, które oddają wartości fonetyczne jednostek językowych. Wśród znaków graficznych w systemie Blissa wykorzystywane są przede wszystkim podstawowe formy i figury geometryczne w postaci kół, linii, kwadratów, trójkątów, kątów itp. Każdy znak graficzny ma ściśle określony sens, znaczenie, poprzez zestawienie i tworzenie kombinacji z innymi powstają nowe, odmienne znaczenia.Przykładowe symbole:

uczucie

kochać

d) PSC (Picture Communication System) - system kolorowych symboli, które ukazują obrazkowo znaczenie słowa, zwyczajowo używanej frazy, zwrotu grzecznościowego, np. „Udało się”/”Dziękuję”/”Poproszę”. PCS zwierają sporo pojęć abstrakcyjnych. Część symboli posiada różne warianty danego słowa czy wyrażenia – jest wersja mniej i bardziej abstrakcyjna. PCS można zatem dostosować do poziomu intelektualnego rozwoju dziecka. Symbole PCS zawierają wszystkie części mowy, można z nich tworzyć wypowiedzi mniej lub bardziej złożone. System symboli PCS zawiera program komputerowy Boardmaker czy Speaking Dynamically Pro.

PECS (ang. Picture Exchange Communication System) – system fizycznej wymiany symboli (jako nośników znaczenia) pomiędzy osobą niemówiącą a jej rozmówcą. Powstał w 1995 jako program unikalny, wspomagający /alternatywny pakiet interwencji rozwijających umiejętność porozumiewania się dla osób ze spektrum autyzmu i/lub innymi zaburzeniami rozwojowymi. Zostało docenione w szczególności za koncentrowanie się na komponentach inicjowania komunikacji. PECS oparty jest na zasadach typowego rozwoju języka – dziecko najpierw komunikuje się za pomocą pojedynczych słów/symboli, a potem uczy się, jak łączyć je w coraz bardziej rozbudowane zdania. Wyróżnia się sześć etapów nauki PECS:

I – Fizyczna wymiana.

Uczniowie uczą się zamieniać pojedyncze obrazki na przedmioty lub czynności, których pożądają w danej chwili.

II – Działanie spontaniczne.

W dalszym ciągu uczniowie używają pojedynczych obrazków, ale w tej fazie uczą się generalizowania nowej umiejętności. Generalizacja to nic innego jak wymiana obrazka na przedmiot lub czynność, lecz w innych niż początkowo uczone miejscach, pomieszczeniach, z innymi osobami i w zwiększonej odległości. Uczymy tu także cierpliwości i wytrwałości w osiąganiu celu.

III – Odróżnianie

Uczniowie uczą się dokonywania wyboru spośród dwóch lub więcej obrazków, aby otrzymać rzecz, o którą rzeczywiście proszą. Obrazki znajdują się w książce do komunikacji (w formie segregatora), gdzie są przyczepiane za pomocą rzepów i w ten sposób są łatwo dostępne w momencie porozumiewania się.

IV – Struktura zdania.

Uczniowie uczą się konstruowania prostych zdań na odczepianym pasku zdaniowym, używając obrazka „Chcę”, a następnie obrazka z przedmiotem, o który proszą.

Cechy charakterystyczne (atrybuty) i poszerzania słownictwa.Uczniowie uczą się rozbudowywać zdania poprzez dodawanie przymiotników, czasowników i przyimków.

V – Co chcesz?

Uczniowie uczą się używania PECS w celu odpowiadania na pytanie „Co byś chciał/chciała?”.

VI – Komentowanie

W tej fazie uczniowie uczeni są komentowania oraz odpowiedzi na pytania takie jak: „Co widzisz?”, „Co słyszysz?”, „Co to jest?”. Uczą się tworzenia zdań z „Widzę…”, „Słyszę…”, „Czuję…”, „To jest…” itp.

Początkowy etap wymaga dwóch terapeutów, nie jest konieczny gest wskazywania.

3. ZNAKI PRZESTRZENNO - DOTYKOWE - są to przedmioty używane w celu nadawania przekazów o charakterze komunikacyjnym. Używa się ich dla dokonywania aktów wyboru, tworzenia kalendarzy i rozkładów dnia, komunikowania się, w interakcjach społecznych. Można wykorzystać różne rodzaje przedmiotów:  naturalne, atrapy, miniatury przedmiotów i ich fragmenty, np. kredka jako symbol całego zestawu, łańcuch jako symbol karuzeli, klocki Premacka (używane w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo i autystycznymi, najczęściej wykonywane z drewna lub plastiku, mają różne kształty symbolizujące słowa, można składać z nich zdania), alfabet punktowy do dłoni.

Istnieją pewne techniki posługiwania się symbolami graficznymi:

1. Tablice wyboru czynności rutynowych.- tworzenie ich i wykonywanie daje uczniowi możliwości podejmowania decyzji i dokonywania wyborów w sferze jego codziennego życia, np. w co chciałby się ubrać, co chciałby zjeść, wypić, co robić w wolnym czasie;- symbole można umieszczać na dużych tablicach, najlepiej w miejscu bezpośredniozwiązanym z dokonywanym wyborem (np. tablica wyboru jedzenia na stołówce).Najważniejszą zasadą jest bezwzględna konsekwencja w respektowaniu dokonanego przezdziecko wyboru.

2. Tworzenie planów dnia Praca z planem dnia polega na układaniu i przypinaniu na tablicy symboli oznaczających zajęcia i czynności przewidywane do wykonania w danym dniu. Układanie takiego planu pozwala na wyodrębnianie czynności przeszłych, teraźniejszych, przyszłych, zapoznanie z określeniami czasu typu wczoraj, dzisiaj, jutro. Kolejne czynności uczą dziecko przewidywania zdarzeń, wiązania osób z danymi czynnościami, łączenia faktów, co porządkuje działania.

3. Osobiste pomoce do porozumiewania się: - tablice komunikacyjne, symbole umieszczone na jednej płaszczyźnie;- książki komunikacyjne (segregatory), w której symbole rozmieszczone są według kategorii pojęć, np. strona „czynności”, strona „ubrania”, itd. Odpowiednie symbole powinny być umieszczone na kartce w odpowiednim kolorze. Podczas budowania książek komunikacyjnych, folderów i słowników osobistych należy na bieżąco rozpoznawać i uwzględniać potrzeby dziecka: jego zainteresowania, ulubione towarzystwo, ulubione przedmioty, zabawki. Wiedza o potrzebach dziecka daje szansę na zmotywowanie do porozumiewania się przy pomocy słownika. Ważne jest, aby dziecko miało zapewniony stały dostęp do słownika czy książki komunikacyjnej w celu wyrobienia nawyku korzystania z tego typu pomocy. Na tablicach komunikacyjnych można wykorzystać kolory, które ułatwiają kategoryzowanie i wspomagają poprawność składniową.W pierwszym etapie nauki łatwiej jest posługiwać się tablicą, na której dziecko widzi wszystkie symbole.Aby praca z tablicami komunikacyjnymi była skuteczna należy przestrzegać pewnych zasad:- tablica powinna być wykorzystywana w kontaktach z wieloma osobami (użytkownik-nauczyciel, użytkownik-rodzice);- wskazywaniu pojęć na tablicy powinna towarzyszyć wypowiedź słowna;- nie należy zmuszać użytkownika do korzystania z tablicy, czyli wskazywania symbolu, jeżeli wykonany przez niego gest jest zrozumiały, - korzystanie z tablicy powinno być zabawą i przyjemnością;- tablica musi rosnąć razem z jej użytkownikiem, czyli powinna być modyfikowana. Symbole należy dodawać na bieżąco w miarę potrzeb.Podczas korzystania z osobistego słownika użytkownik może dokonywać wyboru odpowiedniego symbolu, wyrazu, obrazka bezpośrednio, np. pięścią, palcem, wzrokiem.

Możliwe jest również korzystanie ze słownika z pomocą rozmówcy, kiedy to rozmówca wskazuje kolejne pola na tablicy komunikacyjnej, aż do momentu, gdy użytkownik zasygnalizuje zatrzymanie na właściwym polu.

4. Planowanie czynności – instrukcje, kolejne etapy czynności. Można wykonywać z uczniem plany różnych działań, np. wycieczek, przepisów kulinarnych, które mają za zadanie ułatwiać uczniowi rozpoczęcie, kontynuowanie i zakończenie danej czynności.

5. Foldery osobiste – kroniki życia dzieckaPowinny one zawierać informacje o dziecku, czyli informacje biograficzne, tematy dotyczące cech użytkownika, opis jego zachowań i reakcji, propozycje sposobu komunikowania się. Właściciel takiego folderu powinien mieć udział w jego tworzeniu.

Istnieją również inne rodzaje komunikacji alternatywnej i wspomagającej. Należą do nich metoda ułatwionej komunikacji, (np. na klawiaturze wspomagając manualnie rękę dziecka lub gdy terapeuta wymieniając kolejno głoski czeka na mrugnięcie oczami przez użytkownika gdy padnie odpowiednia głoska) oraz pisanie samodzielne na klawiaturze komputera, na tablecie (jednym palcem), na papierze. Komunikacja ułatwiona lub Ułatwione porozumiewanie to metoda, która niektórym ludziom z uszkodzoną lub zaburzoną mową umożliwia komunikowanie się np. przy pomocy obrazków, symboli lub liter.Komunikacja ułatwiona nie jest terapią, lecz pomocą w komunikowaniu się. Nie powinno się przerywać innych terapii - jeśli takie są prowadzone - lecz to właśnie ona powinna niejako wyjść im naprzeciw i być pomocną.Poprzez tę metodę rozumie się psychiczne, werbalne, i emocjonalne wsparcie, które daje się „piszącemu” - niememu, lub mało mówiącemu człowiekowi poprzez wsparcie ręki, nadgarstka, łokcia, ramienia tak, że umożliwia wskazanie symboli lub liter.Metoda ułatwionej komunikacji nie jest skomplikowana. Po pierwsze należy określić, którą ręką „piszący” chce pracować. Należy również ustalić zakres potrzeb i możliwości. Ustalamy mianowicie czy będą to piktogramy, litery bądź gotowe już wyrazy. W przypadku liter należy rozpatrzyć jeszcze ewentualnie urządzenia pomocnicze:

klawiatura komputera z dowolnym edytorem tekstu; Komunikator Canon (niewielkie rozmiary, alfabetyczna klawiatura, dotknięcie

klawisza powoduje wydrukowanie litery na pasku papieru); lub tablica z alfabetem, symbolami, lub ilustracjami.

Kolejność postępowania:

Proponujemy „piszącemu” możliwie wygodną pozycję siedzącą, ważne jest aby wszystkie wybierane potencjalne elementy były w polu jego widzenia, jednakowo łatwo dostępne. Sami siadamy nieco z boku od strony „wspieranej ręki”.

Izolujemy palec wskazujący, stymulujemy go np. poprzez dotyk lub pocieranie, energicznie chwytamy dłoń.

Zatrzymujemy uniesiona dłoń nad np. klawiaturą do chwili otrzymania od „piszącego” impulsu. Wtedy opierając się lekko jego ruchowi podążamy ręką za jego dłonią aż do wskazania palcem. Chodzi o to, że „oporujemy” ruch, tzn. „piszący” naciska w dół, a my równocześnie lekko naciskamy do góry.

Odczytujemy wskazany element np. literę. Jeśli rzeczywiście pracujemy w oparciu o alfabet, to odczytujemy każdą kolejną literę, łącząc je w sylaby a następnie cały wyraz. Upewniamy się w ten sposób, czy prawidłowo odczytaliśmy impuls.

W większości przypadków ręka „piszącego” opada wskazując wybrany element i nie unosi się. Nie ma odruchu oderwania. To wykonuje „pośrednik” unosząc rękę do wyjściowej pozycji.

Należy redukować swoją pomoc tak bardzo jak tylko jest to możliwe. Chodzi tu o zmniejszenie naciski i przesunięcie ręki z początkowej pozycji wspierającej dłoń i palec wskazujący do nadgarstka, lub łokcia. Ważne jest, aby możliwie szybko umożliwić pracę z innymi „pośrednikami”. Daje to „piszącemu” więcej możliwości komunikowania się, jak również sama komunikacja staje się bardziej obiektywna.

Jak wybrać właściwą metodę AAC?

Określony system AAC można wprowadzać i stosować na jeden z trzech możliwych sposobów:

1. Jako stała metoda komunikacji – u dzieci, które nie mają szans lub szanse są niewielkie na rozwój zrozumiałej mowy w wyniku dużych zaburzeń nadawania lub/i rozumienia mowy.

2. Jako czasowa metoda komunikacji – dla dzieci, które potrzebują motywacji do rozwijania komunikowania się, ale też dla dzieci, u których narasta frustracja z powodu braku możliwości wyrażenia swoich potrzeb czy myśli.

3. Jako metoda specjalistycznej strategii uczenia się – dla dzieci z zaburzeniami mowy.

Wybierając odpowiednią metodę wspomagającej/alternatywnej komunikacji należy uwzględnić następujące czynniki?

intelektualne możliwości dziecka – koncentrację uwagi, rozumienie znaków i słów; należy zastanowić się, czy system komunikacji będzie opierać się na zdjęciach, na obrazkach, na symbolach, a może literach

percepcja wzrokowa – ostrość widzenia, wodzenie wzrokiem – są ważne przy wyborze wielkości znaków i ich rozmieszczaniu na tablicy

percepcja słuchowa – poziom ubytku słuchu, czy należy wspomóc się aparatem słuchowym

możliwości motoryczne dziecka – możliwość wskazywania znaków, wykonywania gestów, umiejętności potrzebne do obsługiwania pomocy komunikacyjnej

indywidualne preferencje dziecka możliwości przystosowania środowiska dziecka, w którym miałoby używać AAC, do

określonej metody cel wprowadzenia AAC

Należy również pamiętać o tym, że alternatywna i wspomagająca metoda komunikacji, którą wybierzemy na początku, nie będzie idealna na zawsze. Umiejętności, możliwości i preferencje dziecka będą się zmieniać z czasem. Inne pomoce będą potrzebne dziecku, które przebywa jedynie w domu, inne będą potrzebne, kiedy dziecko zacznie chodzić do przedszkola, jeszcze inne, kiedy zacznie uczestniczyć w dodatkowych zajęciach, np. rehabilitacji, czy edukacji. Warto wziąć pod uwagę, że dziecko nauczy się używać AAC jeśli zapewnimy mu stałą obecność jego pomocy rozwojowych i sytuacyjnych, a w przyszłości osobistego słownika do komunikacji (czy to w postaci tablicy czy książki).

Zalety stosowania AAC:

dziecko lepiej rozumie świat i to co do niego mówimy, dzięki temu czuje się bezpieczniej

dziecko dokonuje wyborów, dzięki temu jest niezależne i samodzielne dziecko może wyrażać swoje prośby i potrzeby; być lepiej rozumianym przez inne

osoby dziecko może rozmawiać nie tylko z mamą/tatą, ale też np. ze swoim terapeutą –

poszerza się w ten sposób krąg partnerów komunikacyjnych rozwija się poznawczo – poznaje nowe rzeczy, zdobywa nowe informacje dziecko może mówić nam o tym co było lub o tym co będzie – może nam

opowiedzieć o swoich urodzinach; o wycieczce do ZOO może zadawać nam pytania może aktywnie uczestniczyć w sytuacjach komunikacyjnych; nie pozostaje bierne symbole AAC są idealnym sposobem na pokazanie dziecku, że jego sposób

komunikacji „działa” i w ten sposób motywować dziecko do mówienia symbole AAC są pomocne dla dzieci, które mówią słabo; pomagają w byciu

zrozumianym symbole AAC wzmagają gotowość i motywację komunikacyjną na końcu, w sytuacji braku pojawienia się mowy, są one alternatywą dla komunikacji.

Badania różnych użytkowników AAC (dzieci z mózgowym porażeniem, zespołami genetycznymi, autyzmem) potwierdzają, że zapewnienie dziecku wspomagającej komunikacji prowadzi do pojawienia i poszerzenia się mowy czynnej. Badania nie wskazały negatywnego wpływu na mowę dziecka.

Ośrodki prowadzące szkolenia AAC:

Stowarzyszenie „Mówić bez słów” w Warszawie

Stowarzyszenie „Rozumieją nas”

Polski Związek Głuchych w Bydgoszczy – kurs języka migowego

Samodzielny Publiczny Ośrodek Terapii i Rehabilitacji dla Dzieci w Kwidzynie

Centrum Metod Alternatywnych w Szczecinie

Bibliografia:

Loebl W., Uniwersalny system pasygraficzny w komunikacji językowej osób niepełnosprawnych [w:] Szkoła Specjalna, 1988, nr 6

Loebl W., Kategorie użytkowników wspomagającej i alternatywnej komunikacji [w:] Szkoła Specjalna, 2000, nr 5

Loebl W., Szkic rozwoju alternatywnej wspomagającej komunikacji w Polsce

Metody komunikacji alternatywnych i wspomagających pod red. Ditty Baczały i Jacka J. Błeszyńskiego, Wydawnictwo naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2014

Warrick A., Porozumiewanie się bez słów, Stowarzyszenie „Mówić bez słów” Warszawa 1999

materiały z wykładu opracowane przez mgr B. Szalonkę

poradnik-logopedyczny.pl

pzg-bydgoszcz.manifo.com

www.pecs-poland.com

https://pedagogika-specjalna.edu.pl/logopedia/dobor-metod-dla-uzytkownika-aac/

www.piktogramy.com.pl

www.makaton.pl