Możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności · 2014. 8. 26. · Październik 2013 PE...
Transcript of Możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności · 2014. 8. 26. · Październik 2013 PE...
-
Science and Technology Options Assessment
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób
Możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności
Streszczenie
Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych
Dyrekcja Generalna ds. Analiz Parlamentarnych
Parlament Europejski
Październik 2013
PE 513.515
PL
-
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia
dla 10 miliardów osób
Możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności
Streszczenie
IP/A/STOA/FWC/2008-096/Lot7/C1/SC2 - SC4
Październik 2013
PE 513.515
-
STOA - Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych
Projekt STOA pt. „Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób
– możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności” został zrealizowany przez Instytut ds. Oceny
Technologii i Analizy Systemów (Institute for Technology Assessment and Systems Analysis, ITAS) przy
Instytucie Technologii w Karlsruhe, który jest członkiem Europejskiej Grupy ds. Oceny Technologii
(ETAG).
AUTORZY
Carmen Priefer, liderka projektu (ITAS)
Juliane Jörissen (ITAS)
Klaus-Rainer Bräutigam (ITAS)
ADMINISTRATOR BADANIA Z RAMIENIA STOA
Lieve Van Woensel
Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych (STOA)
Dyrekcja ds. Oceny Skutków Regulacji i Europejskiej Wartości Dodanej
Dyrekcja Generalna ds. Analiz Parlamentarnych, Parlament Europejski
Rue Wiertz 60 - RMD 00J012
B-1047 Bruksela
E-mail: [email protected]
WERSJE JĘZYKOWE
Oryginał: EN
O WYDAWCY
Aby skontaktować się ze STOA, należy pisać na adres: [email protected].
Niniejszy dokument jest dostępny w internecie na stronie: http://www.europarl.europa.eu/stoa/.
Dokument ukończony w sierpniu 2013 r.
Bruksela, © Unia Europejska, 2013 r.
SPROSTOWANIE
Opinie wyrażone w niniejszym dokumencie są jedynie opiniami autorów i niekoniecznie
odzwierciedlają oficjalne stanowisko Parlamentu Europejskiego.
Powielanie i tłumaczenie do celów niehandlowych jest dozwolone pod warunkiem wskazania źródła
oraz wcześniejszego poinformowania wydawcy i wysłania mu egzemplarza.
PE 513.515
CAT BA-03-13-508-PL-N
ISBN 978-92-823-5118-5
DOI 10.2861/4313
mailto:[email protected]://www.europarl.europa.eu/stoa/
-
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób –
możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności.
Niniejszy dokument stanowi streszczenie badania STOA pt. „Rozwiązania technologiczne
służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób – możliwości ograniczenia
marnotrawienia żywności” i skierowany jest do odbiorców niebędących specjalistami w tej
tematyce. Pełna treść badania dotyczącego tego zagadnienia i jego skrócona wersja (Options
Brief) są dostępne na stronie internetowej STOA.
Streszczenie badania
Ograniczenie marnotrawienia żywności uznaje się za ważny czynnik, który odgrywa istotną
rolę w zapewnianiu światowego bezpieczeństwa żywnościowego, udostępnianiu
ograniczonych zasobów do innych zastosowań, zmniejszaniu zagrożeń dla środowiska oraz
unikaniu strat finansowych. W planie działania na rzecz zasobooszczędnej Europy Komisja
Europejska wyznaczyła cel zmniejszenia o połowę ilości marnotrawionej żywności do 2020 r.
W obecnym badaniu poruszono kwestię różnorodnych podejść do zapobiegania
marnotrawieniu żywności w oparciu o dogłębną analizę skali, przyczyn i wzorca
marnotrawienia żywności w UE-27. Skoncentrowano się na środkach i instrumentach, które w
piśmiennictwie lub w obecnie toczącej się debacie uznawane są za szczególnie użyteczne i
łatwe do wdrożenia bądź których skuteczność została już potwierdzona w praktyce. Obejmują
one m.in. ulepszenie i ujednolicenie baz danych, wyznaczenie celów w zakresie ograniczenia
marnotrawienia żywności na szczeblu krajowym i regionalnym, przegląd obowiązujących
przepisów dotyczących oznakowania terminów ważności, wprowadzenie w życie kampanii
uświadamiających, ustanowienie zachęt gospodarczych, poprawę procesu działań, jak również
wdrożenie zintegrowanego zarządzania łańcuchem dostaw w sektorze produkcji i sprzedaży
hurtowej/detalicznej, w tym innowacji technologicznych, które mają potencjał do ograniczenia
marnotrawienia żywności.
-
STOA - Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych
-
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób –
możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności.
SPIS TREŚCI
1. KONTEKST I CEL BADANIA ...................................................................................................... 1
2. DEFINICJA POJĘĆ „STRATY ŻYWNOŚCI” I „MARNOTRAWIENIE ŻYWNOŚCI” ..... 2
3. OBECNY STAN BADAŃ ............................................................................................................... 2
4. GENEZA I PRZYCZYNY STRAT ŻYWNOŚCI W ŁAŃCUCHU ŻYWNOŚCIOWYM ...... 4
4.1 Straty w produkcji podstawowej ............................................................................................. 4
4.2 Straty na etapach przetwarzania i pakowania ....................................................................... 4
4.3 Straty na etapach dystrybucji, sprzedaży hurtowej i detalicznej ........................................ 5
4.4 Straty w sektorze hotelarsko-gastronomicznym ................................................................... 6
4.5 Straty w prywatnych gospodarstwach domowych .............................................................. 7
5. DOSTĘPNE DANE I ICH WIARYGODNOŚĆ .......................................................................... 9
5.1 Obliczenia oparte na danych Faostatu i metodologii badania SIK ..................................... 9
5.2 Wyniki obliczeń w porównaniu z wynikami badania BIOIS ............................................ 10
6. MARNOTRAWIENIE ŻYWNOŚCI W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH ............... 13
7. SKUTKI MARNOTRAWIENIA ŻYWNOŚCI .......................................................................... 16
7.1 Zużycie zasobów ...................................................................................................................... 16
7.2 Zwiększająca się ilość bioodpadów....................................................................................... 17
7.3 Wpływ na gospodarkę ............................................................................................................ 19
8. WARIANTY DZIAŁAŃ NA RZECZ OGRANICZENIA MARNOTRAWIENIA
ŻYWNOŚCI ............................................................................................................................................ 19
BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................................... 24
-
STOA - Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych
Spis tabel
Tabela 1: Podsumowanie głównych czynników prowadzących do marnotrawienia żywności na różnych
etapach łańcucha żywnościowego w krajach uprzemysłowionych 8 Tabela 2: Skład odpadów żywnościowych z gospodarstw domowych w siedmiu krajach europejskich
(w %) 14
Spis wykresów
Wykres 1: Udział poszczególnych etapów łańcucha żywnościowego w łącznej ilości marnotrawionej
żywności w UE-27 (obliczenia przeprowadzone przez ITAS). ................................................................. 11 Wykres 2: Łączna ilość marnotrawionej żywności w przeliczeniu na osobę, z wyłączeniem etapów
produkcji rolnej i zabiegów po zbiorach – porównanie obliczeń ITAS i wyników badania BIOIS dla
UE-27 za 2006 r. ............................................................................................................................................... 12 Wykres 3: Marnotrawienie żywności w przeliczeniu na osobę na poziomie gospodarstwa domowego –
porównanie obliczeń ITAS i wyników badania BIOIS dla UE-27 za 2006 r. ........................................... 13 Wykres 4: Procentowy udział różnych grup żywności w łącznej ilości żywności marnotrawionej
w sektorze gospodarstw domowych w UE-27 w 2006 r. (obliczenia przeprowadzone przez ITAS). . 15 Wykres 5: Ślad materiałowy i ślad węglowy żywności marnotrawionej rocznie w Niemczech w
przeliczeniu na osobę, z uwzględnieniem etapów w górę łańcucha i w podziale na poszczególne
grupy produktów. ........................................................................................................................................... 17 Wykres 6: Sposoby przetwarzania stałych odpadów komunalnych w różnych krajach europejskich w
2010 r. ................................................................................................................................................................ 18
-
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób –
możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności.
1
STRESZCZENIE PRZEZNACZONE DLA ODBIORCÓW NIEBĘDĄCYCH
SPECJALISTAMI
1. KONTEKST I CEL BADANIA
Chociaż brak pewności co do trafności oceny całkowitych strat żywności w łańcuchu dostaw, rozmiar
tych strat jest bez wątpienia pokaźny. Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa
(FAO) szacuje, że straty żywności lub ilości marnotrawionej żywności sięgają na całym świecie około
jednej trzeciej żywności produkowanej do celów spożycia przez ludzi, czyli blisko 1,3 mld ton rocznie.
Do strat lub marnotrawienia żywności dochodzi w całym łańcuchu dostaw, począwszy od produkcji
rolnej aż po końcową konsumpcję w gospodarstwach domowych. Z danych FAO wynika, że
konsumenci w Europie i Ameryce Północnej marnotrawią żywność w ilości około 95 – 115 kg/rok/osobę
(Gustavsson et al., 2011 r.). Według szacunków Parlamentu Europejskiego, jeśli nie zostaną
wprowadzone dodatkowe działania lub środki zapobiegawcze, do 2020 r. ilość marnotrawionej
żywności wzrośnie o 40% (Parlament Europejski, 2012 r.).
Jeśli wziąć pod uwagę sytuację ponad miliarda osób, które cierpią z powodu niedożywienia,
marnotrawienie żywności staje się przede wszystkim problemem natury etycznej. Chociaż sposób,
w jaki zachowanie konsumentów w krajach uprzemysłowionych ma rzeczywiście wpływ na głód
i ubóstwo na obszarach wiejskich w krajach rozwijających się, stanowi kwestię sporną, można uznać, że
brak poszanowania dla żywności w bogatych krajach doprowadzi na całym świecie do zwiększonego
zapotrzebowania na żywność. Globalny wzrost zapotrzebowania na żywność będzie oznaczał wzrost
cen żywności na rynkach światowych, co może dodatkowo osłabić siłę nabywczą ubogiej ludności
w krajach rozwijających się. Ze średnioterminowej prognozy Organizacji Narodów Zjednoczonych
dotyczącej wzrostu liczby ludności na świecie wynika, że do 2050 r. sięgnie ona 9,3 mld osób. Coraz
większa liczba ludności będzie wywierać zwiększoną presję na światowe dostawy żywności.
Produkcja żywności – bez względu na to, czy żywność ta jest spożywana, czy marnotrawiona – wywiera
negatywny wpływ na środowisko. Marnotrawienie żywności oznacza utratę nie tylko niezbędnych do
życia składników odżywczych, lecz również ograniczonych zasobów, takich jak grunty, woda i energia,
których użyto w procesach produkcji, przetwarzania i dystrybucji żywności. Straty te będą jeszcze
większe z uwagi na istotną zmianę w sposobie odżywiania się, polegającą na przejściu od żywienia
opartego na zbożach w kierunku konsumpcji znacznych ilości produktów pochodzenia zwierzęcego.
Ponieważ kraje rozwijające się cieszą się coraz większym dobrobytem, zakłada się, że do połowy stulecia
spożycie kalorii z produktów mięsnych zwiększy się w przeliczeniu na osobę o 40% (IMECHE, 2013 r.).
Wytwarzanie produktów pochodzenia zwierzęcego pochłania znacznie większe ilości zasobów niż
produkcja żywności opartej na ziarnach zbóż.
Marnotrawienie żywności, oprócz negatywnego wpływu na środowisko, przyczynia się również do
istotnych strat finansowych, zarówno dla poszczególnych konsumentów, jak i dla gospodarki krajowej.
Podobnie jak w przypadku wpływu na środowisko, straty ekonomiczne ulegają kumulacji w łańcuchu
dostaw, co oznacza, że tona żywności marnotrawionej w gospodarstwie domowym (tj. na ostatnim
etapie tego łańcucha) wiąże się z dużo wyższymi kosztami dla środowiska i gospodarki niż tona
żywności, która jest marnotrawiona w sektorze produkcji.
W tym kontekście ograniczenie obecnego poziomu marnotrawienia żywności stwarza istotną szansę na
zapewnienie światowego bezpieczeństwa żywnościowego, zmniejszenie zagrożeń dla środowiska,
ochronę ograniczonych zasobów w celu wykorzystania ich do innych zastosowań oraz uniknięcie strat
finansowych. Zastosowanie środków zapobiegawczych służących walce ze zjawiskiem marnotrawienia
żywności wymaga jednak przeprowadzenia dogłębnej analizy skali, wzorca i wpływu marnotrawienia
żywności, która stanowiła jeden z elementów omawianego badania. Jego głównym celem było natomiast
-
STOA - Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych
2
ustalenie, które środki i instrumenty mogą być pomocne w zapobieganiu zjawisku marnotrawienia
żywności, z uwzględnieniem dotychczasowych doświadczeń poszczególnych krajów. Szczególną uwagę
poświęcono podejściom uznawanym w piśmiennictwie lub w obecnie toczącej się debacie za wyjątkowo
użyteczne, łatwe do wdrożenia i umożliwiające osiągnięcie długoterminowych korzyści. W oparciu
o przeprowadzoną dyskusję opracowano warianty działań dla organów na szczeblu europejskim
i krajowym, które są odpowiedzialne za ich wdrażanie.
2. DEFINICJA POJĘĆ „STRATY ŻYWNOŚCI” I „MARNOTRAWIENIE
ŻYWNOŚCI”
Żadne powszechnie przyjęte definicje pojęć takich jak „straty żywności” i „marnotrawienie żywności”
nie obowiązywały dotychczas ani w europejskich, czy też krajowych ramach prawnych, ani
w publikacjach naukowych. W omawianym badaniu zaproponowano – za niektórymi autorami
specjalizującymi się w tej tematyce – rozróżnienie między „stratami żywności” a „marnotrawieniem
żywności”. Pod pojęciem „straty żywności” rozumie się ilość żywności produkowanej do spożycia przez
ludzi, która z różnych przyczyn wydostaje się poza łańcuch dostaw. Natomiast w wyniku
marnotrawienia żywności, które stanowi jedną z przyczyn strat żywności, dana ilość żywności, która
nadal nadaje się do spożycia, staje się odpadem wskutek działania lub bezczynności ludzi.
Wprowadzenie takiego rozróżnienia jest niezbędne, ponieważ na wcześniejszych etapach łańcucha
żywnościowego pozostałości i wybrakowane produkty można ponownie wykorzystać w procesie
produkcji. Zatem straty żywności nie zawsze wiążą się z jej marnotrawieniem. Z drugiej strony żywność,
która była pierwotnie przeznaczona do spożycia przez ludzi, lecz została usunięta z łańcucha dostaw,
uznaje się za żywność marnotrawioną, nawet jeśli jest ona wykorzystywana do celów niespożywczych.
Produktów, których nie można już sprzedać, lecz które udało się odzyskać do spożycia przez ludzi,
przez co pozostają one w łańcuchu dostaw żywności, nie uznaje się ani za straty żywności, ani za
żywność marnotrawioną (przykładowo dalsze przetwarzanie niesprzedanego pieczywa na bułkę tartą).
Oprócz rozróżnienia między marnotrawieniem żywności a stratami żywności naukowcy wprowadzają
dalszy podział na marnotrawienie żywności „możliwe do uniknięcia” i „niemożliwe do uniknięcia”.
Możliwe do uniknięcia marnotrawienie żywności dotyczy produktów, które – w chwili gdy stają się
odpadami – wciąż nadają się do spożycia przez ludzi, lub produktów, które nadawałyby się do
spożycia, gdyby zostały zjedzone w odpowiednim czasie. Niemożliwe do uniknięcia marnotrawienie
żywności odnosi się do produktów lub składników, które nie nadają się do spożycia przez ludzi. Chodzi
tu m.in. o niejadalne części produktów (np. skórki bananów, kości, skorupy jaj), jak również o produkty,
które – na skutek złych warunków pogodowych, chorób lub inwazji szkodników – uległy tak poważnym
zniszczeniom, że nie nadają się do spożycia. Trzecia kategoria, stosowana w obecnie toczącej się debacie,
czyli „ewentualnie/częściowo możliwe do uniknięcia marnotrawienie żywności” odnosi się do
produktów lub składników, które nie są spożywane z uwagi na preferencje konsumentów (np. skórka
chleba, skórki jabłek) lub które mogą podlegać konsumpcji, jeśli będą przygotowane w taki, a nie inny
sposób (skóra pieczonego drobiu zazwyczaj jest spożywana w przeciwieństwie do skóry gotowanego
drobiu). Tę kategorię należy pominąć, ponieważ ilość tej żywności odgrywa jedynie marginalną rolę,
jeśli wziąć pod uwagę ogólną ilość marnotrawionej żywności.
3. OBECNY STAN BADAŃ
W styczniu 2012 r. Parlament Europejski przyjął rezolucję zatytułowaną „Jak uniknąć marnotrawienia
żywności: strategie na rzecz poprawy wydajności łańcucha żywnościowego w UE”, w której wzywa
Komisję do opracowania konkretnych działań ukierunkowanych na ograniczenie o połowę zjawiska
marnotrawienia żywności do 2025 r. Ponadto wzywa się Komisję do przeprowadzenia analizy całego
łańcucha żywnościowego – od pola do stołu – w celu określenia sektorów, w których marnotrawiona jest
największa ilość żywności. W oparciu o tę analizę – w ramach celów dotyczących zapobiegania
-
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób –
możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności.
3
powstawaniu odpadów, które mają zostać zrealizowane we wszystkich państwach członkowskich do
2014 r. (dyrektywa ramowa w sprawie odpadów z 2008 r.) – należy określić dla państw członkowskich
konkretne cele dotyczące zapobiegania marnotrawieniu żywności. W odniesieniu do tych inicjatyw
w Planie działania na rzecz zasobooszczędnej Europy Komisja Europejska wyznaczyła cel ograniczenia
o połowę usuwania jako odpadów żywności nadającej się do spożycia w UE, który ma zostać osiągnięty
do 2020 r. (Komisja Europejska, 2011 r.).
Na szczeblu europejskim przeprowadzono dość dużą liczbę badań dotyczących zakresu, przyczyn
i oddziaływania zjawiska marnotrawienia żywności. Badania na szczeblu krajowym dostępne są dla
takich państw, jak Zjednoczone Królestwo, Niderlandy, Dania, Szwecja, Finlandia i Norwegia, Francja,
Włochy, Portugalia, Niemcy, Austria i Szwajcaria. Działalność badawcza oraz inicjatywy polityczne mają
swoje korzenie głównie w krajach Europy Zachodniej, Środkowej i Północnej, a tylko w niewielkim
stopniu w krajach Europy Południowej. Niektóre kraje Europy Południowej i większość krajów Europy
Wschodniej prawie w ogóle nie uczestniczą w obecnie toczącej się debacie. Badania nad
marnotrawieniem żywności zostały opublikowane przez szereg różnych instytucji. Należą do nich
uniwersytety, instytucje badawcze, organizacje pozarządowe, przedsiębiorstwa przemysłowe,
ministerstwa w poszczególnych państwach oraz organizacje międzynarodowe i europejskie. Należy
zwrócić uwagę, że wyników poszczególnych badań, mimo iż dotyczą one tego samego zagadnienia, nie
można ze sobą porównać ze względu na zastosowanie różnych założeń odnośnie do definicji takich
pojęć jak „straty żywności” i „marnotrawienie żywności”, a także odnośnie do określenia granic
systemu, projektu i zakresu badania, jak również metod gromadzenia i analizy danych.
Dotychczas przeprowadzono tylko jedno ważne badanie ogólnoeuropejskie, czyli „Analizę
przygotowawczą na temat marnotrawienia żywności w UE-27” (Monier et al., 2010 r.). Autorzy tej
analizy przeprowadzili ocenę zakresu strat żywności w Europie, opierając się na danych Eurostatu oraz
danych pochodzących z badań krajowych. Dostępnych jest również kilka badań przeglądowych WWF
i FAO o zasięgu globalnym (Grethe et al., 2011 r.; Gustavsson et al., 2011 r.) oraz badań amerykańskich
(Buzby & Hyman, 2012 r.; Gunders, 2012 r.; Hall et al., 2009 r.).
Marnotrawienie żywności jest obecnie tematem dwóch projektów UE: w ramach projektu „GreenCook”
różne kraje, takie jak Francja, Zjednoczone Królestwo, Niderlandy, Belgia i Niemcy, podejmują
współpracę w celu opracowania północnoeuropejskiego modelu zrównoważonego zarządzania
żywnością. Działania w tym kierunku obejmują ustanowienie jednolitej definicji pojęcia
„marnotrawienie żywności” oraz wdrożenie ram oceny zjawiska marnotrawienia żywności.
W realizowany w ramach 7PR europejski projekt FUSIONS (Food Use for Social Innovation by
Optimising Waste Prevention Strategies, tj. wykorzystanie żywności do celów innowacji społecznych
poprzez optymalizację strategii zapobiegania powstawaniu odpadów) zaangażowanych jest 21 instytucji
z 13 państw członkowskich UE. Projekt ten przyczyni się do harmonizacji procesu monitorowania
zjawiska marnotrawienia żywności, społecznej wykonalności innowacyjnych działań służących
optymalnemu wykorzystaniu żywności w łańcuchu żywnościowym, jak również do opracowania
wytycznych dotyczących wspólnej polityki zapobiegania marnotrawieniu żywności w UE-27.
Spośród krajów europejskich dominującą pozycję pod względem działań podejmowanych w kwestii
marnotrawienia żywności zajmuje Zjednoczone Królestwo, a to ze względu na realizowany tu od 2000 r.
program WRAP (Waste & Resources Action Programme, tj. program działań w zakresie odpadów
i zasobów). Celem tej inicjatywy, która jest finansowana ze środków publicznych, jest ograniczenie
wszystkich rodzajów odpadów w sektorze prywatnym i przemysłowym. Kwestia „marnotrawienia
żywności” odgrywa w programie WRAP ważną rolę i już od kilku lat stanowi przedmiot jego
zainteresowań. Główne cele w tym zakresie obejmują: oszacowanie rozmiaru strat żywności w
Zjednoczonym Królestwie, zapewnienie współpracy między zainteresowanymi stronami oraz zwrócenie
uwagi konsumentów na tę kwestię poprzez kampanie, takie jak „Love Food Hate Waste” („Tak dla
żywności, nie dla jej marnotrawienia”).
-
STOA - Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych
4
4. GENEZA I PRZYCZYNY STRAT ŻYWNOŚCI W ŁAŃCUCHU
ŻYWNOŚCIOWYM
W ostatnich dziesięcioleciach łańcuch żywnościowy ulegał wydłużeniu i stawał się stopniowo coraz
bardziej złożony w wyniku globalizacji rynku, a także w związku z większymi oczekiwaniami
konsumentów odnośnie do różnorodnych możliwości wyboru oraz z rosnącym popytem na mięso,
owoce, warzywa i inne szybko psujące się produkty. Coraz większa migracja ludności z obszarów
wiejskich do miast sprawia, że zwiększa się odległość między miejscami produkcji i konsumpcji
żywności. Wiąże się to z koniecznością transportu na większe odległości, zachowania łańcucha
chłodniczego przez dłuższy czas, a także z większą liczbą pośredników. Ponadto między mieszkańcami
miast i wsi istnieją istotne różnice w sposobie obchodzenia się z żywnością. W oparciu o analizę
dotyczącą odpadów w przeprowadzonym w Austrii badaniu stwierdzono, że mieszkańcy miast
wyrzucają znacznie większe ilości żywności niż mieszkańcy obszarów wiejskich (Obersteiner
& Schneider, 2006 r.).
4.1 Straty w produkcji podstawowej
W krajach uprzemysłowionych straty w obszarze produkcji podstawowej (produkcja rolna, zabiegi
i przechowywanie po zbiorach) są stosunkowo niewielkie w porównaniu z sytuacją w krajach
rozwijających się i wschodzących. Za jedną z możliwych przyczyn strat w krajach uprzemysłowionych
uznaje się ukierunkowanie produkcji na potrzeby rynku, które może prowadzić do nadwyżki podaży
nad popytem. Do nadwyżek w produkcji mogą prowadzić również rygorystyczne postanowienia
umowne oraz surowe normy jakości ustanowione przez dystrybutorów prowadzących działalność na
dużą skalę.
Chociaż hodowla roślin umożliwia wykorzystanie roślin o pożądanych cechach, rolnicy nie są w stanie
przewidzieć dokładnej wielkości plonów, również ze względu na zmieniające się warunki pogodowe.
Z drugiej strony rolnik – aby uzyskać wcześniej ustaloną cenę – musi dostarczyć uzgodnioną ilość
towaru doskonałej jakości. Taka sytuacja sprawia, że znaczna ilość wyprodukowanych plonów pozostaje
na polach. Należy jednak zauważyć, że rolnicy i przedsiębiorstwa przetwórcze zazwyczaj poszukują
alternatywnych kanałów zbytu nadwyżki produktów.
Kolejnym ważnym aspektem analizy strat żywności są warunki określone w ramach prawnych.
Społeczny cel dotyczący zapobiegania zagrożeniom dla życia i zdrowia konsumentów, który
uwzględniono w różnych rozporządzeniach i dyrektywach unijnych, może być sprzeczny z ambitnymi
celami w zakresie unikania marnotrawienia żywności. Należy wprowadzić rozróżnienie między
zanieczyszczeniem żywności w procesie produkcji, pozostałościami pestycydów w roślinach uprawnych
a pozostałościami leków weterynaryjnych w produktach spożywczych pochodzenia zwierzęcego. Dla
wszystkich tych rodzajów zanieczyszczeń ustanowiono na szczeblu europejskim maksymalne limity
stężenia. W badaniu prowadzonym przez uczelnię Wageningen UR (Waarts et al., 2011 r.) limity te
określone w prawie europejskim uznano za istotne czynniki prowadzące do marnotrawienia żywności
w produkcji podstawowej.
4.2 Straty na etapach przetwarzania i pakowania
Problem nadmiernej produkcji występuje również częściowo w przemyśle przetwórczym. Mimo że
wiele przedsiębiorstw produkcyjnych stara się unikać gromadzenia dużych zapasów poprzez
dostarczanie produktów „w samą porę”, nie można w pełni wykluczyć nadwyżek produkcji.
W przemyśle spożywczym wymagane są określone wielkości i spełnienie określonych norm
dotyczących przetwarzania produktów. Ponieważ produkty przechodzą kilka etapów selekcji podczas
różnych faz przetwarzania, wskaźniki dotyczące odpadów żywnościowych są bardzo wysokie.
Warzywa i owoce, które często sprzedawane są w opakowaniach, podlegają w trakcie przetwarzania
-
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób –
możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności.
5
selekcji w celu uzyskania opakowań jednostkowych o jednolitych rozmiarach i wadze. Sprzedaż
produktów w opakowaniach prowadzi również do strat w sektorze handlu detalicznego, ponieważ
w przypadku uszkodzonych produktów otwarcie opakowania i wystawienie na sprzedaż pozostałego
towaru wiąże się ze zbyt dużymi kosztami. W trakcie przetwarzania żywności powstają pozostałości,
które wciąż nadają się do spożycia przez ludzi. Niekiedy wykorzystuje się je w innych obszarach, lecz
zazwyczaj usuwa jako odpady, ponieważ wymaga to mniejszego nakładu pracy i mniejszych kosztów.
Produkcja towarów różnych marek i produktów posiadających określone znaki towarowe również może
przyczyniać się do strat żywności. Przykładowo na rynku dostępny jest szeroki wybór marek
produktów mleczarskich, które należą do kategorii szybko psującej się żywności. Ze względu na różne
receptury w procesie produkcji różnych marek wymagane są zmiany partii. Zatem w maszynie
napełniającej produkowana jest mieszanka, która jest zazwyczaj usuwana jako odpad w ramach
zarządzania alergenami. Częste zmiany partii prowadzą również do zwiększenia ilości pozostałości
z czyszczenia. Ponadto producenci produktów sprzedawanych pod własną marką poszczególnych sieci
handlowych nie mogą sprzedać nadwyżki tych produktów innym odbiorcom.
Sposób postępowania z produktami pochodzenia zwierzęcego, takimi jak mleko, produkty mleczarskie,
mięso i kiełbasy, uregulowano w różnorodnych rozporządzeniach UE, w których określono surowy
system przepisów dotyczących higieny. W rozporządzeniach unijnych przewidziano również
zapewnienie przejrzystej dokumentacji łańcucha żywnościowego, która musi być możliwa do śledzenia
dzięki znakowi identyfikacyjnemu na opakowaniu. Ze względu na podatność na rozwój bakterii mięso
i kiełbasy należą do kategorii szybko psującej się żywności. Przetwarzanie produktów w stanie
surowym wymaga ścisłego zachowania łańcucha chłodniczego. W supermarketach i dyskontach, które
zawsze oferują ogromne ilości i bogaty asortyment produktów z surowego mięsa, ryzyko usuwania ich
jako odpadów jest szczególnie wysokie ze względu na ich krótki czas obrotu. Przerwy w łańcuchu
chłodniczym, zbyt wysoka temperatura i zanieczyszczenia przyczyniają się zazwyczaj do usuwania
produktów.
4.3 Straty na etapach dystrybucji, sprzedaży hurtowej i detalicznej
Poprzez określenie norm jakości dla produktów rolnych sektor handlu wywiera duży wpływ na
produkcję podstawową, przy czym odrzucone towary pozostają u producentów. Straty żywności są
wynikiem selekcji wymaganej określonymi normami dotyczącymi rozmiaru, kształtu, barwy i wyglądu
produktów.
Chociaż liczba szczegółowych europejskich norm handlowych dla świeżych owoców i warzyw została
ograniczona w 2009 r. z 36 do 10, sektor handlu nadal wymaga ujednoliconych produktów, ponieważ
w procesach logistycznych na etapach przechowywania, pakowania i dystrybucji nie przewidziano
towarów o nieregularnych rozmiarach i kształtach. Ponadto utrzymanie tych norm leży w interesie
sektora handlu, ponieważ zapewniają one obiektywną miarę ułatwiającą relacje biznesowe między
producentami, wytwórcami a detalistami. Dlatego też różne przedsiębiorstwa z branży spożywczej
nadal stosują pierwotne normy prawne w formie prywatnych standardów.
Zanim żywność trafi na rynek, musi nastąpić jej transport i dystrybucja. Do strat może dochodzić
w sytuacjach, gdy przedsiębiorstwa transportowe przekroczą planowane ramy czasowe na dostawę
i rozładunek towarów. Ponadto przyczyną strat lub uszkodzeń towarów bądź opakowań podczas
transportu może być niewłaściwy sposób ich przewożenia. Uszkodzenia mogą również mieć miejsce
podczas załadunku lub rozładunku towarów bądź podczas ich układania. Kolejnym problemem
logistycznym jest magazynowanie–przechowywanie nadmiernej ilości towarów może doprowadzić do
sytuacji, w której data minimalnej trwałości nie spełnia już wymogów sprzedaży, a nawet do
przypadków psucia się produktów.
Do marnotrawienia żywności w sektorze sprzedaży hurtowej/detalicznej dochodzi również na skutek
upływu terminów ważności. Ponowne oznakowanie i sprzedaż produktów po upływie ich dat
-
STOA - Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych
6
minimalnej trwałości nie są zakazane, o ile można zagwarantować, że nie spowoduje to zagrożenia dla
zdrowia. Ze względu na ponoszoną w tym przypadku odpowiedzialność nie jest to jednak powszechna
praktyka. Waarts i in. (2011 r.) twierdzą, że producenci określają daty minimalnej trwałości
z zachowaniem bardzo dużej ostrożności, aby ograniczyć ryzyko związane z odpowiedzialnością
producenta za produkt oraz z możliwą utratą dobrego imienia. Z tych samych przyczyn detaliści nie
decydują się na zmianę oznakowania produktów po upływie ich dat minimalnej trwałości. Do działań,
które przyczyniają się do marnotrawienia żywności w gospodarstwach domowych, zalicza się również
strategie marketingowe typu „Kup jeden produkt, a drugi dostaniesz gratis”(ang. Buy One, Get One
Free, BOGOF), ponieważ w ten sposób zachęca się konsumentów do zakupu niechcianych produktów.
Chociaż podaje się wiele przyczyn strat żywności w obszarze dystrybucji, sprzedaży hurtowej
i detalicznej, rozmiar tych strat wydaje się stosunkowo niewielki. Zgodnie z szacunkami
przedstawionymi w badaniu przeprowadzonym przez Bio Intelligence Service (BIOIS) oraz w innych
badaniach żywność marnotrawiona w sektorze handlu stanowi jedynie 5% całkowitej ilości żywności
marnotrawionej w UE. Dane empiryczne dotyczące tego sektora są jednak również szczególnie
ograniczone. Stanowczo niezbędne są zatem bardziej szczegółowe badania w celu dokonania
solidniejszych pomiarów rozmiaru zjawiska marnotrawienia żywności.
4.4 Straty w sektorze hotelarsko-gastronomicznym
W przypadku restauracji i innych dostawców usług gastronomicznych o ilości marnotrawionej żywności
w dużym stopniu decyduje wielkość oferowanych porcji. Ze względu na tendencję do zwiększania
wielkości porcji – obserwowaną w ostatnich latach zarówno w Ameryce, jak i w Europie – wzrasta liczba
klientów, którzy nie są w stanie zjeść całego dania. W restauracjach w stylu bufetu większość odpadów
powstaje w wyniku przygotowywania zbyt dużej ilości żywności, która nie nadaje się później do
przechowywania ani wykorzystania w innych potrawach. Powodem takiej sytuacji są m.in. częste
oczekiwania klientów, że niczego nie zabraknie, zwłaszcza na rynku usług skierowanych do
zamożniejszych klientów, co zmusza usługodawców do przygotowywania znacznie większej ilości
żywności niż potrzeba.
Do strat żywności w sektorze hotelarsko-gastronomicznym przyczyniają się również problemy
logistyczne. Z uwagi na ciągłe zmiany w liczbie gości zakup odpowiedniej ilości żywności przez
kierownictwo jest utrudniony. System rezerwacji ułatwia oszacowanie niezbędnych ilości, lecz nie jest
on praktykowany w niektórych rodzajach restauracji, przykładowo w stołówkach. W przypadku bufetu
tylko do pewnego stopnia można przewidzieć zapotrzebowanie na podstawie rezerwacji.
Jeśli resztki żywności mają być ponownie wykorzystane i zaproponowane klientom, niezbędne jest
zapewnienie ich chłodzenia. Jednak w stresujących sytuacjach często łatwiej jest wyrzucić żywność niż ją
zapakować i zamrozić. Ponadto ponowne wykorzystanie resztek żywności przysparza trudności,
ponieważ wielu usługodawców już wcześniej ustala ofertę na dany dzień i dlatego niezbyt chętnie
wprowadza zmiany w karcie dań. W większości placówek odpady żywnościowe nie są selektywnie
zbierane ani ważone. Ilość marnotrawionej żywności pozostaje zatem niewidoczna, tj. nie ma żadnych
pomiarów ani żadnej refleksji na temat możliwych usprawnień wewnętrznych procesów, które mogłyby
zapewnić bardziej oszczędny sposób wykorzystania żywności.
Przepisy również odgrywają istotną rolę w sektorze usług gastronomicznych. Ze względu na wymogi
w zakresie higieny dalsze wykorzystanie resztek jest zgodne z prawem tylko w sytuacji, gdy żywność
cały czas znajdowała się w kuchni. Dwugodzinna gwarancja dotycząca produktów
nieprzechowywanych w warunkach chłodniczych (element unijnego „pakietu dotyczącego higieny
środków spożywczych”) prowadzi do marnotrawienia żywności, ponieważ dostawcy żywności mają
obowiązek wyrzucić produkty, które muszą być przechowywane w lodówce, jeśli były wystawione na
sprzedaż przez ponad dwie godziny. Ponadto Waarts i in. (2011 r.) twierdzą, że dostawcy żywności,
detaliści i podmioty wykorzystujące resztki żywności często stosują normy surowsze niż te
-
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób –
możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności.
7
przewidziane w prawie, aby w ten sposób uniknąć odpowiedzialności i ochronić się przed utratą
dobrego imienia.
4.5 Straty w prywatnych gospodarstwach domowych
W kilku badaniach wykazano tendencję do nasilania się zjawiska marnotrawienia żywności wraz ze
wzrostem dobrobytu. Nawet w krajach, w których przeciętny dochód jest na niskim lub średnim
poziomie, ludzie z wyższych klas wykazują skłonność do marnotrawienia żywności. Ponadto
w ubiegłym stuleciu cena żywności na rynkach światowych stale malała i dopiero od pierwszego
dziesięciolecia XXI w. odnotowano jej niewielki wzrost. W związku z tym kwota przeznaczana na
żywność stanowi coraz mniejszą część dochodów rodzin. Podczas gdy na początku XX w. przeciętne
gospodarstwo domowe musiało przeznaczać ponad połowę swoich dochodów na żywność, obecnie
odsetek ten waha się w UE-27 od poniżej 10% do 20%. Taka sytuacja sprawia, że zanika ogólny szacunek
dla żywności (Gerstberger & Yaneva, 2013 r.).
Zmiany demograficzne również przyczyniają się do marnotrawienia żywności. Coraz większa liczba
jednoosobowych gospodarstw domowych w krajach uprzemysłowionych prowadzi do wzrostu ilości
marnotrawionej żywności. W porównaniu z większymi gospodarstwami domowymi wskaźnik ilości
odpadów żywnościowych na osobę jest wyższy w jednoosobowych gospodarstwach domowych,
w których nie ma możliwości dzielenia się żywnością. Trzecią tendencją mającą wpływ na sposób
postępowania z żywnością jest coraz większy odsetek pracujących kobiet. Ze względu na liczne
obciążenia związane z pracą i rodziną zmniejsza się ilość czasu, jaką można poświęcić na zakupy,
a także coraz trudniej jest robić codzienne zakupy spożywcze. Kupuje się zatem większe ilości żywności,
która musi starczyć na cały tydzień, co zwiększa prawdopodobieństwo, że niektóre niewykorzystane
produkty spożywcze zostaną wyrzucone. Istnieją empiryczne dowody potwierdzające, że osoby
pracujące w pełnym wymiarze godzin wyrzucają więcej żywności.
Modele zachowania w ramach gospodarstw domowych również odgrywają ważną rolę jako przyczyny
marnotrawienia żywności. Konsumenci niestarannie planują codzienne zakupy i kupują więcej niż
potrzebują. Bogata oferta artykułów spożywczych i produktów łatwych do przygotowania sprawia, że
konsumenci sięgają po nowe i nieznane produkty. Pewna ilość żywności jest wyrzucana, ponieważ nie
przypadła do gustu konsumentom, którzy zakupili ją po raz pierwszy. Duże opakowania produktów
ograniczają zapotrzebowanie na materiał do pakowania oraz ilość odpadów opakowaniowych. Często
jednak nie da się spożyć danego produktu w całości, chociaż jest on nadal świeży. Opakowania o małych
rozmiarach są natomiast znacznie droższe niż te duże. Ponadto konsumenci często otrzymują błędne
informacje na temat właściwego przechowywania i zabezpieczania żywności.
Zgodnie z unijnymi rozporządzeniami dotyczącymi oznakowania żywności data minimalnej trwałości opakowanych produktów musi być wskazana na opakowaniu. Istnieją przede wszystkim dwa ważne oznakowania wskazujące termin ważności: data minimalnej trwałości („najlepiej spożyć przed”) i termin przydatności do spożycia („należy spożyć do”). Podczas gdy termin przydatności do spożycia wskazuje zalecaną datę, do kiedy należy spożyć dany produkt ze względów bezpieczeństwa żywności (dotyczy to np. mięsa mielonego czy surowych ryb), data minimalnej trwałości nie odnosi się do bezpieczeństwa żywności. Należy ją natomiast postrzegać jako gwarancję odpowiedzialności producenta, a spożywanie artykułów spożywczych po upływie tej daty powinno być bezpieczne. Znaczenie tych rodzajów oznakowania wprowadza jednak znaczną dezorientację, co przyczynia się do dalszego marnotrawienia żywności. W przeprowadzanych w UE różnorodnych badaniach doświadczalnych dotyczących zachowania w gospodarstwach domowych stwierdzono, że istotną przyczyną powstawania odpadów żywnościowych w gospodarstwach domowych jest upłynięcie daty minimalnej trwałości, ponieważ konsumenci wiążą oba wspomniane pojęcia z zepsutymi produktami, które nie nadają się do spożycia.
W tabeli 1 podsumowano główne czynniki prowadzące do marnotrawienia żywności na różnych
etapach łańcucha żywnościowego.
-
STOA - Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych
8
Tabela 1: Podsumowanie głównych czynników prowadzących do marnotrawienia żywności na
różnych etapach łańcucha żywnościowego w krajach uprzemysłowionych
Etapy Czynniki prowadzące do marnotrawienia żywności
Produkcja rolna
Odrzucanie produktów jeszcze na etapie gospodarstwa rolnego z
uwagi na rygorystyczne normy jakościowe dotyczące wagi,
rozmiaru, kształtu i wyglądu produktów, określane przez
dystrybutorów prowadzących działalność na dużą skalę.
Ceny rynkowe, które nie wyrównują wydatków związanych ze
zbiorami.
Nadwyżka produkcji z uwagi na umowy dostawy z sieciami
sprzedaży detalicznej.
Zniszczenia upraw w trakcie zbiorów.
Wytwarzanie
o nieregularnych kształtach , tak by były one zgodne z normami, lub
w całości odrzucane.
Niespójność procesów wytwarzania, co prowadzi do deformacji
produktów lub ich zniszczenia.
Zanieczyszczenie produktów w procesie produkcji powodujące
utratę jakości.
Psucie się żywności ze względu na problemy z opakowaniami.
Nadwyżka produktów sprzedawanych pod własną marką
poszczególnych sieci handlowych, których nie można sprzedać
innym odbiorcom.
Nadmierne zapasy, które powstają w wyniku funkcjonowania
systemów przyjmowania zwrotów oraz anulowania zamówień.
Dystrybucja i sprzedaż
hurtowa/detaliczna
Brak przechowywania w warunkach chłodniczych/przerwanie
łańcucha chłodniczego.
Wadliwe opakowania, które przyczyniają się do uszkodzenia
produktów.
Nadmierna ilość zapasów z uwagi na niewłaściwe planowanie
zamówień i prognozowanie zapotrzebowania.
Zobowiązanie detalistów do zamawiania szerokiego asortymentu
produktów i marek od tego samego producenta w celu uzyskania
preferencyjnych cen.
Nieprzestrzeganie minimalnych norm w zakresie bezpieczeństwa
żywności (dotyczących np. zanieczyszczenia mikrobiologicznego,
pozostałości pestycydów).
Strategie marketingowe typu: „Kup jeden produkt, a drugi
dostaniesz gratis”.
Sektor hotelarsko-
gastronomiczny
Zbyt duże porcje jedzenia.
Oferowanie przez bufety żywności po stałych cenach niezależnie od
ilości, co stanowi zachętę dla konsumentów do zakupu większej
ilości jedzenia, niż są w stanie spożyć.
Wydzielanie porcji z opakowań zbiorczych przez hotele i firmy
dostarczające żywność (np. w przypadku dżemu, płatków, soku i
mleka) lub wykorzystywanie opakowań jednoporcjowych, które nie
spełniają potrzeb klientów.
Trudności w ocenie zapotrzebowania (liczby klientów).
Przepisy UE w zakresie higieny, np. dwugodzinna gwarancja na
produkty nieprzechowywane w warunkach chłodniczych.
-
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób –
możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności.
9
Gospodarstwa domowe
Brak planowania/wiedzy w zakresie zakupu i przechowywania
żywności.
Zakupy pod wpływem impulsu (kupowanie produktów, które nie są
niezbędne w danym czasie).
Zakup nowych produktów, które następnie nie przypadają do gustu
konsumentom.
Nieodpowiednie rozmiary opakowań (np. zbyt duże porcje dań
gotowych do spożycia).
Złe warunki przechowywania (np. pakowanie w nieodpowiedni
sposób).
Dezorientacja w odniesieniu do oznakowania dat ważności
(„najlepiej spożyć przed”, „należy spożyć do”).
Nieznajomość technik przygotowywania żywności i brak
umiejętności w tym zakresie.
Niewielkie doświadczenie w planowaniu posiłków.
Przygotowywanie zbyt dużych posiłków.
Brak umiejętności w wykorzystywaniu pozostałości do
przygotowania nowych potraw.
Źródła: Parfitt et al. (2010 r.); Monier et al. (2010 r.); Gustavsson et al. (2011 r.); BFCN (2012 r.); IMECHE (2013 r.).
5. DOSTĘPNE DANE I ICH WIARYGODNOŚĆ
Dostępne są przede wszystkim dwa badania dotyczące ogólnoeuropejskich danych na temat
marnotrawienia żywności: badanie przeprowadzone przez Bio Intelligence Service (BIOIS) w imieniu
Komisji Europejskiej (Monier et al., 2010 r.) i badanie przeprowadzone przez Szwedzki Instytut
Żywności i Biotechnologii (Swedish Institute for Food and Biotechnology, SIK) w imieniu FAO
(Gustavsson et al., 2011 r., 2013 r.). Oba badania mają swoje mocne i słabe strony. Badanie BIOIS dotyczy
analizy zjawiska marnotrawienia żywności na wszystkich etapach łańcucha żywnościowego w UE-27.
Z jego zakresu wyłączono produkcję rolną, jak również nie uwzględniono w nim różnych grup
produktów. W badaniu SIK dokonano analizy zjawiska marnotrawienia żywości na wszystkich etapach
łańcucha żywnościowego, w tym na etapie produkcji rolnej oraz w rozbiciu na poszczególne rodzaje
produktów. W przeciwieństwie do badania BIOIS w badaniu SIK skoncentrowano się na sytuacji w skali
globalnej, przeprowadzając analizę w oparciu o podział świata na różne regiony. Grupa krajów
o średnich/wysokich dochodach obejmuje UE-27, Rosję i inne kraje europejskie niebędące członkami
UE. Badanie SIK przeprowadzono w oparciu o dane Faostatu z 2007 r., natomiast badanie BIOIS
w oparciu o dane Eurostatu z 2006 r. i różnorodne źródła krajowe.
5.1 Obliczenia oparte na danych Faostatu i metodologii badania SIK
W badaniu BIOIS wykorzystano różnorodne dane pochodzące z Eurostatu, badań krajowych
i ekstrapolacji dokonanych przez BIOIS. Wszystkie dane przedstawione przez BIOIS należy postrzegać
jako przybliżone szacunki stanowiące najlepsze dostępne dane. Mogą jednak pojawić się wątpliwości,
czy odzwierciedlają one w prawidłowy sposób rzeczywistą ilość żywności marnotrawionej na różnych
etapach łańcucha żywnościowego. Dane Eurostatu (wykorzystywane głównie dla sektora produkcji)
przekazywane są przez poszczególne państwa członkowskie, nie istnieje jednak żadna ujednolicona
metodologia gromadzenia i przetwarzania tych danych. W ekstrapolacjach dokonanych przez BIOIS
(wykorzystywanych głównie dla sektora sprzedaży hurtowej/detalicznej oraz sektora
gastronomicznego/dostaw żywności) zastosowano średnie wartości w oparciu o bardzo nieliczne
badania krajowe. Ponadto wykorzystanie tej metody sprawia, że wszelkie różnice istniejące między
-
STOA - Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych
10
państwami członkowskimi ulegają zatarciu. Uważa się, że badania krajowe przeprowadzane są
w bardziej dogłębny sposób i dostarczają solidniejszych danych; zastosowane definicje i metodologie
prowadzenia obliczeń różnią się jednak w istotny sposób między państwami członkowskimi, co
ogranicza porównywalność wyników.
Aby poddać wyniki badania BIOIS kontroli wiarygodności, przeprowadzono modelowe obliczenia
w oparciu o dane Faostatu i metodologię badania SIK (Gustavsson et al., 2013 r.). Obliczenia te
wykonano oddzielnie dla różnych grup żywności i różnych etapów łańcucha dostaw w każdym
z państw UE-27. W celu umożliwienia porównania z wynikami badania BIOIS, obliczenia wykonano
z wykorzystaniem danych Faostatu za 2006 r.
Zastosowana metodologia umożliwia określenie kluczowych elementów (np. kraju, rodzaju żywności,
etapu łańcucha dostaw), które mają największy udział w marnotrawieniu żywności. Ponieważ wszystkie
etapy łańcucha żywnościowego można modelować w spójny sposób, straty żywności na określonym
etapie łańcucha żywnościowego mają bezpośredni wpływ na dane wejściowe na wszystkich kolejnych
etapach. W ten sposób unika się sprzeczności wynikających z wykorzystania danych z różnych źródeł.
Należy jednak zwrócić uwagę, że istnieje również wiele ograniczeń, które umniejszają wiarygodność
tych wyników. Odsetki strat żywności na poszczególnych etapach łańcucha dostaw przedstawione
przez SIK stanowią w większości przypadków średnie wartości dotyczące wszystkich krajów
europejskich, zatem nie uwzględniają one specyficznych warunków w danym kraju. Wyniki te
odzwierciedlają w głównej mierze różnice w bilansach żywnościowych poszczególnych krajów.
Podejście to umożliwia jednak kontrolę wiarygodności wyników innych badań i lepszą interpretację
dostępnych danych.
5.2 Wyniki obliczeń w porównaniu z wynikami badania BIOIS
Na wykresie 1 przedstawiono udział poszczególnych etapów łańcucha dostaw w łącznej ilości żywności
marnotrawionej w UE-27. Zgodnie z danymi na wykresie największe ilości żywności marnotrawione są
na pierwszym i ostatnim etapie łańcucha dostaw. Wyniki, zgodnie z którymi etap obejmujący produkcję
rolną oraz zabiegi i przechowywanie po zbiorach ma w UE-27 znaczący udział w powstawaniu łącznej
ilości odpadów żywnościowych w Europie, są niejako sprzeczne z wynikami innych badań. Panuje
bowiem powszechna opinia, że – w przeciwieństwie do krajów rozwijających się – rozmiary strat na
etapie produkcji podstawowej w krajach uprzemysłowionych są znikome.
-
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób –
możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności.
11
Wykres 1: Udział poszczególnych etapów łańcucha żywnościowego w łącznej ilości marnotrawionej
żywności w UE-27 (obliczenia przeprowadzone przez ITAS).
Jak wynika z obliczeń, wysokie wskaźniki marnotrawienia żywności dotyczą krajów Europy
Południowej, takich jak Cypr, Hiszpania, Grecja i Włochy, jak również Niderlandów, Belgii i Polski.
Wszystkie te kraje charakteryzują się rozległym sektorem produkcji rolnej, co oznacza, że duża część
produkowanej żywności jest przeznaczana na wywóz, czyli nie jest konsumowana w danym kraju.
Wyniki te pokazują, że sektor rolniczy należy uwzględnić w europejskiej strategii ograniczania
marnotrawienia żywności. Zgodnie z wynikami innych badań, obliczenia przeprowadzone przez ITAS
pokazują, że sektor gospodarstw domowych ma największy udział w marnotrawieniu żywności
w porównaniu z wszystkimi pozostałymi etapami łańcucha żywnościowego. Zatem w procesie
opracowywania środków zapobiegawczych należy skoncentrować się na zachowaniu konsumentów
końcowych, przy czym nie można lekceważyć znaczenia wcześniejszych etapów łańcucha
żywnościowego.
Na wykresie 2 przedstawiono dane z 2006 r. dotyczące ilości marnotrawionej żywności w kg/osobę,
przy czym w oparciu o wykonane obliczenia kraje ułożono w porządku malejącym. Ponieważ z badania
BIOIS wyłączono pierwsze dwa etapy łańcucha dostaw (produkcję rolną oraz zabiegi i przechowywanie
po zbiorach) i uwzględniono w nim jedynie etapy niższego szczebla, w obliczeniach przeprowadzonych
w ramach obecnego badania wykorzystano te same ramy odniesienia. Dane na wykresie wskazują na
stosunkowo dobrą zgodność wyników. Wśród wyjątków znajdują się dane dotyczące Niderlandów,
Belgii i Polski, w przypadku których wyniki z badania BIOIS, oparte na danych Eurostatu, nie są
wiarygodne, ponieważ nie można ich wyjaśnić nieefektywnością technologiczną ani skalą przemysłu
spożywczego w tych krajach.
-
STOA - Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych
12
Wykres 2: Łączna ilość marnotrawionej żywności w przeliczeniu na osobę, z wyłączeniem etapów
produkcji rolnej i zabiegów po zbiorach – porównanie obliczeń ITAS i wyników badania BIOIS dla
UE-27 za 2006 r.
Istnieją również znaczne różnice np. w przypadku Grecji, Rumunii, Słowenii, Malty i Republiki Czeskiej
(wskaźniki z badania BIOIS są dużo niższe), jak również w przypadku Estonii i Cypru (wskaźniki
z badania BIOIS są dużo wyższe). Jedną z przyczyn takich rozbieżności może być to, że dane
wykorzystane przez BIOIS zostały ekstrapolowane na podstawie wyników uzyskanych w innych
krajach ze względu na brak dowodów empirycznych. Ponadto w dostarczonych przez SIK danych
procentowych dotyczących różnych etapów łańcucha dostaw nie uwzględniono rozróżnienia na
poszczególne kraje. Taka sytuacja wskazuje wyraźnie na potrzebę zapewnienia dokładniejszych
i bardziej rzetelnych danych dotyczących marnotrawienia żywności w poszczególnych państwach
członkowskich w rozbiciu na różne etapy łańcucha żywnościowego i grupy żywności.
W celu podsumowania porównania między obliczeniami ITAS a wynikami badania BIOIS na wykresie 3
zilustrowano rozmiary zjawiska marnotrawienia żywności na poziomie gospodarstwa domowego. Na
wykresie tym państwa UE-27 podzielono na grupy według wykorzystanych w badaniu BIOIS źródeł
danych dotyczących sektora gospodarstw domowych. W przypadku krajów po lewej stronie wykresu
(od Grecji do Bułgarii) BIOIS dokonał obliczeń dotyczących marnotrawienia żywności w oparciu
o „scenariusz minimum”. W odniesieniu do wszystkich tych krajów określona ilość marnotrawionej
żywności (w kg/osobę) oszacowana przez BIOIS jest dużo niższa niż wartości wynikające z obliczeń
ITAS. Przyczyną takiej sytuacji może być zbyt niska wartość przyjęta przez BIOIS dla scenariusza
minimum.
-
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób –
możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności.
13
Wykres 3: Marnotrawienie żywności w przeliczeniu na osobę na poziomie gospodarstwa domowego –
porównanie obliczeń ITAS i wyników badania BIOIS dla UE-27 za 2006 r.
W przypadku krajów po prawej stronie wykresu 3 w badaniu BIOIS wykorzystano dane z badań
krajowych lub Eurostatu. Zgodność wyników jest zasadniczo dużo lepsza niż dla krajów umieszczonych
po lewej stronie. Znaczne różnice można zaobserwować w odniesieniu do Włoch, Polski, Irlandii
i Estonii, co może się wiązać z brakiem wiarygodności danych Eurostatu. Przykładowo w badaniu BIOIS
dane dotyczące Włoch są dużo niższe niż w przypadku innych krajów o podobnym standardzie życia
i podobnych dostępnych dochodach gospodarstw domowych, zatem nie wydają się one wiarygodne.
6. MARNOTRAWIENIE ŻYWNOŚCI W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH
Istnieją znaczące różnice w odniesieniu do udziału poszczególnych grup żywności w łącznej ilości żywności marnotrawionej w gospodarstwach domowych, co można zbadać z wykorzystaniem różnorodnych podejść metodologicznych. W dostępnych badaniach krajowych zastosowano ankiety dotyczące gospodarstw domowych, niekiedy w połączeniu z dzienniczkami gospodarstwa domowego, lub analizy składu odpadów. Oba te podejścia mają swoje wady i zalety.
Zastosowanie ankiet dotyczących gospodarstw domowych jest łatwe z punktu widzenia metodologii,
lecz w ten sposób można zazwyczaj uzyskać wyłącznie informacje jakościowe, ponieważ istnieje
prawdopodobieństwo, że podawane z pamięci dane ilościowe dotyczące wagi kupowanej i wyrzucanej
żywności będą błędne. Doświadczenie pokazuje również, że konsumenci znacznie zaniżają rozmiar strat
żywności, jeśli dokonują oceny z własnej perspektywy. Prowadzenie dzienniczków gospodarstwa
domowego dostarcza rzetelnych danych, zadanie to jest jednak czasochłonne dla osób biorących udział
w badaniu, a także – w wyniku ich świadomego zaangażowania – może prowadzić do zmiany sposobu
postępowania z artykułami żywnościowymi; tym bardziej, że zagadnienie „marnotrawienia żywności”
wiąże się z osądami o charakterze emocjonalnym i moralnym. Analizy składu odpadów, które można
przeprowadzić bez wiedzy ani czynnego udziału gospodarstw domowych, uznaje się za bardziej
-
STOA - Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych
14
obiektywną i dokładną metodę określania ilości marnotrawionej żywności na poziomie konsumenta.
Słabą stroną tego podejścia jest brak ujednoliconej na szczeblu międzynarodowym metodologii
gromadzenia danych oraz brak spójności stosowanych definicji.
W znacznej większości dostępnych badań stosuje się drugie z omówionych podejść i określa ilość
danych odpadów jako odsetek odpadów powstających w gospodarstwie domowym. W tabeli 2
przedstawiono przegląd składu odpadów w gospodarstwach domowych w różnych krajach
europejskich.
Tabela 2: Skład odpadów żywnościowych z gospodarstw domowych w siedmiu krajach europejskich
(w %)
Docelowy
region
Mięso i
ryby
Produkty
mleczarskie
Świeże
warzywa
Świeże
owoce Pieczywo
Przygoto
wane
posiłki
Pozostałe
Zjednoczone
Królestwo1
9 8 27 16 11 10 19
Niderlandy2 6 13 23 10 17 18 13
Szwecja3 10 3 38 15 27 8
Norwegia4 10 6 31 27 15 11
Finlandia5 7 17 19 13 13 18 6
Austria6 12 15 13 8 13 15 24
Niemcy7 7 9 27 19 16 13 9
1(Johnson & Quested, 2009 r.), 2(van Westerhoven & Steenhuisen, 2010 r.), 3(Andersson, 2012 r.), 4(Syversen &
Marthinsen, 2010 r.), 5(Silvennoinen et al., 2012 r.), 6(Schneider, 2008 r.), 7(Hafner et al., 2012 r.)
Jak wynika z powyższej tabeli, we wszystkich badanych krajach największą grupę żywności w składzie
odpadów żywnościowych z gospodarstw domowych stanowią świeże owoce i warzywa, natomiast
kolejne miejsca zajmują pieczywo i przygotowane posiłki. Potwierdzeniem dla tych wyników są
obliczenia przeprowadzone w ramach obecnego badania. Na wykresie 4 przedstawiono procentowy
udział różnych rodzajów żywności w łącznej ilości żywności marnotrawionej w sektorze gospodarstw
domowych w poszczególnych krajach. W przypadku większości państw członkowskich UE
najważniejszą grupą żywności pod tym względem są owoce i warzywa, a kolejne miejsce zajmują
produkty zbożowe. Udział mięsa i ryb w łącznej ilości marnotrawionej żywności jest stosunkowo
niewielki, a udział roślin oleistych i nasion roślin strączkowych można pominąć.
-
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób –
możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności.
15
Wykres 4: Procentowy udział różnych grup żywności w łącznej ilości żywności marnotrawionej
w sektorze gospodarstw domowych w UE-27 w 2006 r. (obliczenia przeprowadzone przez ITAS).
Podczas bardziej szczegółowej analizy zjawiska marnotrawienia żywności w gospodarstwach
domowych, w rozbiciu na poszczególne kraje i rodzaje żywności, z wyników obliczeń
przeprowadzonych w ramach obecnego badania wyłania się następujący obraz: najwyższe wskaźniki
marnotrawienia owoców i warzyw obserwuje się w przypadku krajów Europy Południowej, takich jak
Cypr, Włochy, Grecja, Hiszpania, Malta i Portugalia, jak również w przypadku Luksemburga, Francji,
Węgier i Rumunii. Wskaźniki marnotrawienia produktów zbożowych są najwyższe w krajach Europy
Wschodniej, takich jak Bułgaria, Słowacja i Republika Czeska. W innych krajach Europy Wschodniej,
takich jak Polska, Estonia, Łotwa i Litwa, jak również w Danii i Zjednoczonym Królestwie, odnotowuje
się najwyższe wskaźniki marnotrawienia korzeni i bulw. W przypadku mleka i jaj najwyższe wskaźniki
marnotrawienia tych produktów obserwuje się w krajach Europy Północnej, takich jak Szwecja,
Finlandia i Niderlandy, oraz w krajach Europy Środkowej, takich jak Luksemburg i Niemcy, a także na
Litwie. Wskaźniki marnotrawienia mięsa są podobne w całej UE-27. Najwyższe wskaźniki
marnotrawienia ryb osiągają kraje Europy Południowej, jak Portugalia i Hiszpania, a także kraje Europy
Północnej, Środkowej i Wschodniej, takie jak Szwecja, Finlandia, Francja i Litwa. Marnotrawienie roślin
oleistych i nasion roślin strączkowych ma znikome znaczenie we wszystkich państwach członkowskich.
Wyniki omawianych obliczeń są również zgodne z wynikami badań dotyczących różnic we wzorcach
żywieniowych w UE-27. Po przystąpieniu do UE kraje Europy Południowej (Hiszpania, Portugalia,
Włochy, Grecja i Cypr) zaczęły stopniowo odchodzić od swojej tradycyjnej diety i przyjmować nawyki
żywieniowe głównych państw członkowskich UE. Przez ostatnie 40 lat w krajach śródziemnomorskich
znacznie zwiększyła się konsumpcja mięsa, a obecnie wydaje się, że dostępność czerwonego mięsa jest
tu większa niż w krajach Europy Środkowej czy krajach nordyckich. Podobnie doszło do wyrównania
określonych w latach 60. XX w. ogromnych różnić w konsumpcji owoców i warzyw między krajami
śródziemnomorskimi a krajami Europy Środkowej i Północnej (Naska et al., 2006 r.). Pomimo
ujednolicenia zwyczajów żywieniowych nadal obserwuje się istotne różnice. Przykładowo mieszkańcy
-
STOA - Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych
16
krajów śródziemnomorskich spożywają większe ilości czerwonego mięsa, ryb i owoców morza, a także
świeżych owoców i warzyw niż reszta Europy. Są to bardzo szybko psujące się produkty, zwłaszcza w
warunkach pogodowych panujących w Europie Południowej, przez co straty żywności w
gospodarstwach domowych sięgają powyżej średniego poziomu.
7. SKUTKI MARNOTRAWIENIA ŻYWNOŚCI
Produkcja żywności jest jedną z gałęzi przemysłu, która przyczynia się do największego zużycia
zasobów oraz do emisji ogromnych ilości zanieczyszczeń. Bezpośrednie emisje z rolnictwa występują w
szczególności w formie metanu i podtlenku azotu, których wpływ na zmianę klimatu jest dużo większy
niż wpływ CO2. Głównymi źródłami emisji gazów cieplarnianych z rolnictwa są stosowane nawozy
mineralne, hodowla zwierząt i uprawa ryżu. Przekształcanie użytków zielonych w grunty uprawne
również prowadzi w istotnej mierze do uwalniania gazów cieplarnianych. Rolnictwo wykorzystujące
systemy nawadniania pochłania około 70% globalnych zasobów wody słodkiej. Stosowanie nawozów i
pestycydów oraz zagęszczanie gleby w związku z wykorzystaniem ciężkiego sprzętu stanowią
obciążenie dla gleb i wód podziemnych. Rozwój rolnictwa intensywnego, zwiększenie ilości upraw w
monokulturze oraz wkraczanie produkcji rolnej na obszary wrażliwe pod względem środowiskowym –
wszystkie te czynniki prowadzą do zmniejszenia różnorodności biologicznej i degradacji usług
ekosystemowych. Marnotrawienie żywności wiąże się nie tylko z obciążeniami dla środowiska, lecz
również ze stratami ekonomicznymi wzdłuż całego łańcucha żywnościowego.
7.1 Zużycie zasobów
Bardziej odpowiedzialne i efektywne wykorzystanie produkowanej żywności umożliwiłoby
oszczędność zasobów, takich jak grunty, woda, energia, a także sprzęt i nakłady pracy. Uwolniony w ten
sposób potencjał produkcji rolnej mógłby zostać wykorzystany do innych zastosowań.
Ważnym zagadnieniem związanym z użytkowaniem gruntów i produkcją żywności jest pośrednia
zmiana użytkowania gruntów. Z uwagi na przywóz żywności z krajów wschodzących i rozwijających
się do Europy miejsca produkcji przenoszone są za granicę. Ponieważ zapotrzebowanie na produkty
rolne stale rośnie, a poprawa w zakresie wydajności gruntów jest ograniczona, w różnych regionach
świata dochodzi do przekształcania gruntów w wyniku wylesiania tropikalnych lasów deszczowych,
prowadzenia upraw na obszarach naturalnych użytków zielonych oraz rozszerzania terenu użytków
rolnych kosztem obszarów chronionych. W związku ze zmianami w preferencjach żywieniowych,
takimi jak zwiększone spożycie produktów mięsnych, w innych częściach świata może dochodzić do
nasilenia procesu zmian użytkowania gruntów.
Ponadto zapobieganie stratom żywności mogłoby ograniczyć ślad wodny. Ślad wodny, który od kilku
lat jest rejestrowany regularnie na całym świecie, składa się z bezpośredniego i pośredniego zużycia
wody. Bezpośrednie zużycie dotyczy ilości wody wykorzystywanej do celów domowych (np. do picia,
gotowania, prania czy sprzątania). Zużycie pośrednie odnosi się do ilości wody wykorzystywanej w
danym kraju oraz w innych krajach do produkcji towarów przeznaczonych dla konsumentów na
szczeblu krajowym. W celu określenia tej ilości wody ukrytej we wszystkich rodzajach produktów (np.
w żywności, ubraniach, papierze, sprzęcie technicznym) stosuje się pojęcie „wirtualna woda”.
Przykładowo pośrednie zużycie wody w Niemczech jest około trzykrotnie wyższe niż zużycie
bezpośrednie. Ponad dwie trzecie pośredniego zużycia wody w Niemczech jest wynikiem produkcji
roślin uprawnych, a blisko jedna trzecia – produkcji wyrobów pochodzenia zwierzęcego. Większość
roślin uprawnych spożywanych w Niemczech (około 59%) pochodzi z przywozu, podobnie więc jak i
woda wykorzystywana do ich uprawy i przetwarzania; oznacza to, że zasoby wody krajowej są
oszczędzane kosztem krajów-producentów (Sonnenberg et al., 2009 r.). Jest to szczególnie
problematyczna kwestia, ponieważ część przywożonych produktów pochodzi z obszarów suchych o
niekorzystnych warunkach hydrologicznych. W celu prowadzenia upraw na tych obszarach w coraz
-
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób –
możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności.
17
większym zakresie stosuje się sztuczne nawadnianie. Praktyka ta przyczynia się z kolei do niedoborów
naturalnych zasobów wody i konfliktów z pozostałymi użytkownikami wody. Do produktów
charakteryzujących się bardzo wysokim śladem wodnym należą: kakao, kawa, wołowina, ryż, pszenica,
mleko i jabłka. Bardziej świadome wykorzystanie tych produktów byłoby pomocne w oszczędzaniu
zasobów wody.
Efektywne wykorzystanie żywności – oprócz umożliwienia oszczędności zasobów – ograniczyłoby
emisje pochodzące z rolnictwa. Z różnych badań wynika, że największe emisje wiążą się z
dostarczaniem produktów pochodzenia zwierzęcego, chociaż ich udział w marnotrawieniu żywności
jest raczej niewielki w porównaniu z owocami, warzywami i pieczywem. Na wykresie 5 przedstawiono
ślad materiałowy i ślad węglowy różnych grup żywności w odniesieniu do ilości żywności
marnotrawionej rocznie w Niemczech.
Wykres 5: Ślad materiałowy i ślad węglowy żywności marnotrawionej rocznie w Niemczech w
przeliczeniu na osobę, z uwzględnieniem etapów w górę łańcucha i w podziale na poszczególne
grupy produktów.
Źródło: Göbel et al., 2012 r.
Jak wynika z powyższych wykresów kołowych, największy udział w całkowitej ilości żywności marnotrawionej w Niemczech mają owoce i warzywa, a kolejne miejsce o znacznie niższym wskaźniku zajmują produkty zbożowe. Chociaż produkty mięsne należą do grupy żywności o najniższym wskaźniku marnotrawienia, ślad materiałowy związany z ich produkcją i transportem jest tak duży jak dla owoców i warzyw. Duże zużycie zasobów dotyczy również produktów mleczarskich. Produkty zbożowe charakteryzują się najmniejszym śladem materiałowym, nawet jeśli są marnotrawione w większym stopniu niż produkty mleczarskie. Produkcja i transport produktów mięsnych przyczyniają się również do największego śladu węglowego, a kolejne miejsca zajmują pod tym względem produkty mleczarskie oraz owoce i warzywa.
7.2 Zwiększająca się ilość bioodpadów
Wpływ marnotrawienia żywności na środowisko przejawia się również w postaci emisji metanu ze
składowisk odpadów organicznych oraz konieczności zwiększenia globalnej zdolności składowania.
Ogromne ilości żywności marnotrawionej w sektorze gospodarstw domowych oznaczają wysokie
koszty odbioru i transportu oraz segregacji i oczyszczania w zakładach przetwarzania odpadów.
Odpady ulegające biodegradacji charakteryzują się zazwyczaj dużą zawartością wody i odpowiednio
niskimi wartościami opałowymi, co zmniejsza ilość energii wytwarzanej w spalarniach. Dlatego też na
całym świecie bioodpady komunalne są w głównej mierze przeznaczane na składowiska. Poza Europą
jedynie niewielka liczba składowisk odpadów jest wyposażona w sprzęt do gromadzenia i utylizacji
emitowanego metanu.
-
STOA - Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych
18
W Europie składowanie nieprzetworzonych odpadów organicznych na składowiskach jest ograniczone
prawem. W dyrektywie w sprawie składowania odpadów z 1999 r. nałożono na państwa członkowskie
wymóg zmniejszenia ilości odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, które przeznaczane są na
składowiska. Zgodnie z prawnie wiążącymi limitami określonymi w tej dyrektywie maksymalna ilość
odpadów organicznych przeznaczanych na składowiska musi być stopniowo ograniczana: do 75%
(według wagi) do 2006 r., do 50% (według wagi) do 2009 r. oraz do 35% (według wagi) do 2016 r. w
porównaniu z ich poziomem w 1995 r. Państwa członkowskie, które większość odpadów przeznaczały
na składowiska, mają dodatkowe cztery lata na osiągnięcie celów wyznaczonych w tej dyrektywie.
Jak wynika z analizy przekrojowej przeprowadzonej niedawno przez Europejską Agencję Środowiska w
odniesieniu do poszczególnych krajów europejskich, tylko jedenaście krajów ograniczyło w latach
2001 - 2010 ilość odpadów komunalnych na osobę, natomiast w 21 krajach ilość odpadów komunalnych
na osobę wytworzonych w 2010 r. była nawet większa niż w 2001 r. Można jednak zaobserwować
wyraźne oznaki odchodzenia od składowania odpadów na rzecz preferowanych podejść do
gospodarowania odpadami, których głównym celem jest zapobieganie powstawaniu odpadów, ich
ponowne wykorzystanie, recykling i odzyskiwanie (energii). Zdecydowanie zmniejszyła się liczba
krajów składujących ponad 75% swoich odpadów komunalnych, natomiast zwiększyła się liczba krajów,
w których ponad jedna czwarta odpadów komunalnych podlega recyklingowi. Niemniej w 2010 r.
większość krajów nadal składowała ponad 50% odpadów komunalnych (Europejska Agencja
Środowiska, 2013 r.). Na wykresie 6 przedstawiono w ujęciu procentowym przegląd stałych odpadów
komunalnych, które w 2010 r. były składowane, spalane, podlegały recyklingowi lub kompostowaniu w
UE-27.
Wykres 6: Sposoby przetwarzania stałych odpadów komunalnych w różnych krajach europejskich w
2010 r.
Źródło: Obliczenia własne w oparciu o dane Eurostatu1.
1 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_SDDS/en/env_wasmun_esms.htm, 31/07/13.
-
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób –
możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności.
19
Postęp w postaci coraz wyższych wskaźników recyklingu stałych odpadów komunalnych wiąże się w
głównej mierze z recyklingiem surowców, takich jak szkło, papier, metale, plastik i tekstylia, natomiast
recykling bioodpadów nadal pozostaje w tyle. Z danych Komisji Europejskiej (2010 r.) wynika, że
średnio 40% bioodpadów powstających w UE-27 jest nadal składowane (do 100% w niektórych
państwach członkowskich). W 2009 r. jedenaście krajów osiągnęło cel ograniczenia składowania tego
rodzaju odpadów do 50%, a wyznaczony na 2016 r. cel 35% redukcji siedem krajów osiągnęło już w
2010 r. (Europejska Agencja Środowiska, 2013 r.).
7.3 Wpływ na gospodarkę
Marnotrawienie żywności, oprócz negatywnego wpływu na środowisko, przyczynia się również do
istotnych strat finansowych, zarówno dla poszczególnych konsumentów, jak i dla gospodarki krajowej.
Podobnie jak w przypadku wpływu na środowisko, straty ekonomiczne ulegają kumulacji w łańcuchu
żywnościowym; zatem tona żywności marnotrawionej na poziomie gospodarstwa domowego (tj. na
ostatnim etapie tego łańcucha) wiąże się z dużo wyższymi kosztami dla gospodarki niż tona żywności
marnotrawionej w sektorze produkcji rolnej. Dostępne dane na temat strat ekonomicznych dotyczą
głównie gospodarstw domowych. Z przeprowadzonego w ramach programu WRAP brytyjskiego
badania pt. „Odpady powstające w związku z dostawami żywności i napojów do gospodarstw
domowych” (Lee & Willis, 2010 r.) wynika, że w gospodarstwach domowych w Zjednoczonym
Królestwie wyrzuca się około 5,3 mln ton żywności rocznie, co z ekonomicznego punktu widzenia
odpowiada wartości rzędu 12 mln GBP.
8. WARIANTY DZIAŁAŃ NA RZECZ OGRANICZENIA MARNOTRAWIENIA
ŻYWNOŚCI
W ramach toczącej się obecnie debaty na szczeblu krajowym i międzynarodowym przedstawiono już,
a częściowo również wdrożono, szeroką gamę rozwiązań mających na celu zachęcenie różnych
podmiotów w łańcuchu dostaw do oszczędnego i odpowiedzialnego wykorzystywania żywności.
W pełnym opisie badania przedstawiono przegląd omawianych środków i instrumentów
z uwzględnieniem dotychczasowych doświadczeń poszczególnych krajów. Szczególną uwagę
poświęcono środkom i instrumentom uznawanym w piśmiennictwie lub w obecnie toczącej się debacie
za szczególnie użyteczne, łatwe do wdrożenia i umożliwiające osiągnięcie długoterminowych korzyści.
Z prowadzonych dyskusji wyłoniły się następujące warianty działań, które uznaje się za pilne, jeśli ma
być osiągnięty cel określony przez Komisję Europejską. Są one skierowane do organów na szczeblu
europejskim oraz krajowym, które są odpowiedzialne za wdrażanie proponowanych rozwiązań.
Wyznaczanie celów
Zgodnie z unijną dyrektywą ramową w sprawie odpadów państwa członkowskie są zobowiązane do
opracowania do 2013 r. planów zapobiegania powstawaniu odpadów. W ramach tych planów państwa
członkowskie powinny określić obowiązkowe cele ograniczenia marnotrawienia żywności. Organy na
szczeblu regionalnym i lokalnym powinny rozłożyć cele krajowe na cele odnoszące się do podlegających
im obszarów. Aby umożliwić pomiar osiąganego postępu i ocenę skuteczności różnych środków, należy
ustanowić we wszystkich państwach UE-27 regularny system monitorowania marnotrawienia żywności
wzdłuż całego łańcucha żywnościowego. Poszczególne sektory, takie jak produkcja, sprzedaż detaliczna
i sektor hotelarsko-gastronomiczny, powinny dobrowolne zobowiązać się do ograniczania
marnotrawienia żywności.
-
STOA - Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych
20
Ulepszanie metod gromadzenia danych
Jak wynika ze wszystkich dostępnych badań, główną przeszkodą utrudniającą opracowanie i wdrożenie
środków służących ograniczeniu marnotrawienia żywności jest brak rzetelnych danych. W celu
pokonania tej przeszkody w ramach Eurostatu należy zapewnić uzgodnioną i wiążącą definicję pojęcia
„marnotrawienie żywności”, w którym zostanie uwzględnione rozróżnienie między marnotrawieniem
żywności możliwym do uniknięcia i niemożliwym do uniknięcia (związanym z niejadalnymi częściami
surowych produktów) oraz produktami ubocznymi. Ponadto należy ujednolicić stosowane przez
państwa członkowskie metody gromadzenia i kalkulacji danych dotyczących marnotrawienia żywności.
W celu ułatwienia monitorowania należy wprowadzić – na zasadzie dobrowolności lub obowiązku –
selektywne zbieranie odpadów żywnościowych na wszystkich etapach łańcucha dostaw żywności.
Dokonanie przeglądu przepisów UE dotyczących bezpieczeństwa żywności
Społeczny cel dotyczący zapobiegania zagrożeniom dla życia i zdrowia konsumentów, który
uwzględniono w różnych rozporządzeniach unijnych, może być sprzeczny z ambitnymi celami
w zakresie unikania marnotrawienia żywności. Surowe normy dotyczące zanieczyszczeń, maksymalne
poziomy pozostałości pestycydów i leków weterynaryjnych w żywności, jak również przepisy dotyczące
higieny w odniesieniu do pakowania i przechowywania żywności należy postrzegać jako istotne
czynniki potęgujące zjawisko usuwania żywności nadającej się do spożycia. Obecny system stosowany
w rozporządzeniach dotyczących bezpieczeństwa żywności należy zatem poddać przeglądowi w celu
określenia przepisów, które nie są obowiązkowe z punktu widzenia ochrony życia człowieka, natomiast
prowadzą do niepotrzebnego marnotrawienia żywności. Konieczne jest również przeprowadzenie
dalszych badań w celu ustalenia, które limity można zmienić bez uszczerbku dla bezpieczeństwa
żywności.
Wprowadzenie zmian w europejskich normach handlowych
Ponieważ zniesienie w 2009 r. niektórych norm handlowych nie przyniosło pożądanych efektów, tj.
ograniczenia marnotrawienia żywności i zwiększenia wyboru konsumentów, prawodawca Unii
powinien rozważyć pełną rezygnację z obecnie obowiązującego systemu. Krytycy domagają się
określenia innego rodzaju normy, która nie będzie związana z zewnętrznym wyglądem produktu, lecz
z jego jakością jako produktu przeznaczonego do spożycia przez ludzi, przy czym jakość ta byłaby
definiowana takimi właściwościami, jak smak, naturalny skład, wartość odżywcza i warunki uprawy.
Określenie kształtu takiego nowego systemu pociąga za sobą szereg problemów, które należy rozwiązać
w ścisłej współpracy z producentami, detalistami, organizacjami społeczeństwa obywatelskiego
i ekspertami naukowymi.
Otwieranie alternatywnych kanałów zbytu produktów rolnych
W celu ułatwienia sprzedaży owoców i warzyw, które nie spełniają europejskich norm handlowych,
należy stymulować alternatywne strategie zbytu. Omijanie pośredników w łańcuchu dostaw żywności
poprzez wykorzystanie systemów sprzedaży bezpośredniej, przykładowo w formie targów rolniczych,
spółdzielni producenckich, grup konsumentów zajmujących się etycznymi zakupami od producentów
oraz rolnictwa wspieranego przez lokalną społeczność, może mieć istotny wkład w zapobieganie
marnotrawieniu żywności na etapie produkcji podstawowej. Celem tych systemów jest ustanawianie
ściślejszych powiązań między producentami a konsumentami, skracanie drogi transportu oraz
uświadamianie konsumentom niestabilnych warunków produkcji żywności oraz jej naturalnych
i sezonowych ograniczeń. Konieczne są dalsze badania w celu przeprowadzenia dokładniejszej oceny
mocnych i słabych stron takich rozwiązań, w tym ewentualnych efektów odbicia.
-
Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób –
możliwości ograniczenia marnotrawienia żywności.
21
Zwiększenie przejrzystości oznakowania terminów ważności produktów spożywczych
Badania konsumenckie w różnych państwach członkowskich pokazują, że konsumenci są w znacznym
stopniu zdezorientowani znaczeniem dat zamieszczanych na żywności oraz gubią się w różnicach
między „najlepiej spożyć przed” i „należy spożyć do”. Prawodawca Unii powinien zatem rozważyć
przegląd obowiązujących rozporządzeń dotyczących oznakowania terminów ważności produktów
spożywczych w celu poprawy wizualnej prezentacji tych terminów. Ponadto należy rozpatrzyć
określenie nowych dat minimalnej trwałości zgodnie z rzeczywistym okresem przydatności produktów
do spożycia oraz zniesienie terminów ważności dla produktów żywnościowych, które mogą być
przechowywane w temperaturze pokojowej. Rządy krajowe i detaliści powinni rozpocząć kampanie
informacyjne dotyczące oznakowania terminów ważności. Przedstawiciele sektora sprzedaży detalicznej
– we współpracy z przemysłem spożywczym – powinni rozważyć kwestię zniesienia dodatkowych
etykiet, takich jak „można wystawiać do” (ang. display until), oraz wprowadzenia systemu obniżki cen
produktów, które wkrótce się przeterminują.
Usprawnianie procesu działań oraz zarządzania łańcuchem dostaw
Usprawnienie procesu działań w przemyśle spożywczym stanowi ważne podejście na rzecz
oszczędzania surowców. Wytwórcy powinni wykorzystywać sprzęt do produkcji zgodnie
z najnowszym stanem technologii, który należy regularnie kontrolować. Należy monitorować
pozostałości, a odrzucone towary należy z powrotem wprowadzać do procesu produkcji. Produkcję
należy zorganizować w taki sposób, aby konieczność czyszczenia zbiorników była ograniczona do
minimum, a mieszanie składników rozpoczynało się na możliwie jak najpóźniejszym etapie.
Przedsiębiorstwa produkcyjne z branży spożywczej powinny dążyć do zwiększonej koordynacji działań
z detalistami w celu osiągnięcia porozumienia w sprawie asortymentu produktów i ich wymaganych
ilości. Rządy powinny wspierać te wysiłki, ustanawiając specjalne programy doradztwa. Należy bowiem
dążyć do zintegrowanego zarządzania łańcuchem dostaw.
Kampanie uświadamiające
Jak wynika ze wszystkich dostępnych badań, informowanie i edukowanie mają kluczowe znaczenie
w kształtowaniu zachowania konsumentów. Celem kampanii uświadamiających jest zwrócenie uwagi
konsumentów na problem marnotrawienia żywności oraz zwiększenie ich szacunku dla niej. W ramach
takich kampanii wzywa się konsumentów do korzystania z żywności w bardziej oszczędny sposób
poprzez zapewnianie informacji i wskazówek dotyczących zakupów, okresu przydatności do spożycia,
przechowywania, przygotowywania i odzyskiwania żywności. Rządy krajowe powinny inicjować tego
rodzaju kampanie dostosowane do różnych grup docelowych, współpracując przy tym ściśle z
detalistami i sektorem hotelarsko-gastronomicznym oraz wykorzystując różne środki przekazu.
Edukację konsumentów trzeba zaczynać już od najmłodszych lat; zagadnienie oszczędnego
i rozważnego wykorzystywania żywności należy zatem uwzględnić w programach nauczania we
wszystkich państwach członkowskich.
Zwalczanie marnotrawienia żywności w sektorze hotelarsko-gastronomicznym
Dostosowanie wielkości porcji do rzeczywistych potrzeb konsumentów byłoby prostym, a równocześnie
skutecznym rozwiązaniem prowadzącym do ograniczenia marnotrawienia żywności w sektorze
hotelarsko-gastronomicznym. Istnieje kilka sposobów realizacji tego wymogu, np. poprzez zapewnienie
wyboru wielkości porcji za odpowiednio niższą lub wyższą cenę lub zastępowanie bufetów w rodzaju
stołu szwedzkiego (ang. all you can eat) systemami, w których cena odpowiada ilości zakupionej
żywności. Restauracje i inni dostawcy usług gastronomicznych powinni mieć szansę przetestowania
przez pewien okres różnych wariantów. Jeśli okaże się, że nie wdrażają oni tych wariantów
dobrowolnie, ustawodawcy krajowi powinni rozważyć wprowadzenie ich na zasadzie obowiązku.
Oprócz dostosowania wielkości porcji do