HANDEL MIĘDZYNARODOWY

Handel międzynarodowy to eksport i import towarów i usług.

I. Elementy (przedmioty) systemu ekonomicznego każdej gospodarki narodowej :

1. Obroty towarowe i usługowe: 1) Eksport – sprzedaż za granice dóbr i usług wytworzonych w kraju, 2) Import – zakup wyprodukowanych za granicą dóbr i usług.

Usługi w handlu zagranicznym to: transport, tranzyt, spedycja, ubezpieczenia, turystyka, usługi bankowe, usługi pocztowe i telekomunikacyjne.

2. kapitał obejmujący: - przepływy majątkowe ( inwestycje portfelowe, kapitał publiczny (jako pomoc bezzwrotna) i

prywatne zagraniczne inwestycje bezpośrednie), - przepływy kredytowe (kredyty prywatne, rządowe i organizacji międzynarodowych)

3. przemysłowe dobra niematerialne - usługi o specyficznym charakterze ( licencje technologiczne, usługi doradztwa techniczno-ekonomicznego, managerskie, współpraca przemysłowa, obrót wynalazkami i znakami towarowymi, wzorami towarowymi i przepływ bóbr chronionych prawem autorskim np. ksiązki, płyty)

4. siła robocza – migracja za praca na okres nie krótszy niż 1 rok.

Czynniki determinujące rozwój handlu międzynarodowego:to zasoby wytwórcze kraju i ukształtowana struktura gospodarcza.

I. Czynniki określające możliwości udziału kraju w handlu międzynarodowym:

1. Do zasobów wytwórczych kraju należą:1. bogactwa naturalne,2. położenie geograficzne i klimat,3. zasoby pracy (liczba i struktura ludności oraz poziom jej kwalifikacji),4. zasoby kapitałowe ( kapitał zaangażowany przyjmuje postać środków pieniężnych, które

warunkują wzrost poziomu technologii i wydajności pracy).

2. Do struktury gospodarczej kraju należą:1. zdolność innowacyjna gospodarki,2. infrastruktura gospodarczo-finansowa,3. poziom techniczny majątku podmiotów gospodarczych,4. rozwiązania systemowe ( ustrój polityczny, polityka ekonomiczna itp.)5. czynniki koniunkturalne ( dobra koniunktura - rosnący popyt, zła (faza recesji) –obniżający

się popyt).

II. Czynniki koniunkturalne – związane są z wahaniami popytu i podaży na rynku międzynarodowym.

Struktura geograficzna i towarowa handlu międzynarodowego.odzwierciedla międzynarodowy podział pracy, czyli specjalizacje krajów w produkcji i wymianie towarów i usług ( różnice wg. poziomach i strukturze

produkcji poszczególnych państw).

Międzynarodowy podział pracy ulega ciągłym przemianom, a jego zakres i charakter ma wpływ na zmianie struktury geograficznej i towarowej powiązań międzynarodowych.

Początki jego sięgają XVIII-XIX w. gdzie istniały 2 rodzaje specjalizacji międzynarodowej:1. przemysłowa ( Anglia i Europa),2. surowcowo-rolnicza (kraje biedne- bogate w surowce np. Afryka, Azja) .

układ taki istniał do II Wojny Światowej. Potem zaszły duże zmiany, przywództwo w handlu międzynarodowym przejęły: USA, Japonia, a dalej państwa europy wschodniej i środkowej

w Połowie lat 80 XX w. wyłoniła się nowa grupa krajów tzw. „tygrysy azjatyckie” oraz ze względu na duże uprzemysłowienie - kraje Ameryki łacińskiej (Brazylia, Argentyna i Chile). W latach 90 państwa byłego „bloku radzieckiego”.

Powojenna gospodarka światowa charakteryzowała się dużą dynamiką PKB (produkt krajowy brutto – per capila) a tempem wzrostu handlu światowego.

Przyczyny spadku i wzrostu obrotów w handlu światowym:Spadek - zjawiska recesyjne (charakterystyczne dla krajów uprzemysłowionych),

które określają dynamikę wymiany międzynarodowej.

Wzrost – jest charakterystyczny dla krajów , które stworzyły nowoczesny przemysł przetwórczy ( np. USA……i Azja)

Handel wewnątrzgałęziowy – rosnący udział w wymianie międzynarodowej

Czynniki wpływające na jego rozwój:

1. czynniki związane z cechami krajów, które uczestniczą w tej wymianie :

1) różnica w poziomie PKB- im mniejsza jest różnica między krajami, tym większy jest handel wewnątrzgałęziowy,

2) poziom dochodu – im jest on wyższy, tym większy jest handel wewnątrzgałęziowy,

2

3) rozmiary gospodarek uczestniczących w wymianie – (mierzy się je poziomem PKB kraju) – im większe są rozmiary tych gospodarek i mniejsze zróżnicowanie w wielkości ich potencjału gospodarczego tym większy handel wewnątrzgałęziowy.

4) bariery w handlu – im SA one niższe, tym większy handel wewnątrzgałęziowy.

2. czynniki związane z cechami gałęzi :

1) zróżnicowanie produktu w gałęzi – czym ono większe tym większy handel wewnątrzgałęziowy,

2) korzyści skali - określony poziom korzyści skali jest niezbędny by mógł rozwijać się handel wewnątrzgałęziowy. B. wysoki poziom- może ograniczyć rozwój wymiany wewnątrzgałęziowej, gdyż zwykle towarzyszy mu tendencja do standaryzacji produktu, której korelacja z handlem wewnątrzgałęziowym jest ujemna,

3) zagraniczne inwestycje bezpośrednie – sprzyjają rozwojowi handlu wewnątrzgałęziowego.

Struktura rzeczowa handlu międzynarodowego rzutuje na strukturę geograficzną. Dominacja w handlu światowym przemysłowych artykułów przetworzonych powoduje że w strukturze geograficznej przodują regiony najwyżej rozwinięte.

POLITYKA HANDLOWA

to zespół działań, które wpływają na rozmiary, kierunki i strukturę obrotów handlowych z zagranicą. Jest elementem zagranicznej polityki ekonomicznej i dotyczy oprócz wymiany międzynarodowej w zakresie towarów i usług również przepływu czynników produkcji (zasobów pracy, kapitału i niematerialnych dóbr przemysłowych),

Cele polityki handlowej: 1. osiąganie pożądanych rozmiarów eksportu i importu oraz salda bilansu handlowego,2. poprawa terms of trade ( oddziaływując na strukturę eksportu i importu i na

konkurencyjność przedsiębiorstw krajowych),3. stabilne zaopatrzenie gospodarki w niezbędne surowce i materiały w długim okresie,4. stymulowanie zmian strukturalnych w gospodarce,5. zapewnienie równowagi na rynku pracy – zmniejszenie bezrobocia.6. powinna mieć charakter strategiczny na okres 2-5 lat.

Rodzaje polityki handlowej:

Polityka handlowa ma charakter:- autonomiczny - państwo wyznacza cele i środki realizacji polityki handlowej- umowny – jest wynikiem konsultacji, negocjacji i porozumień międzynarodowych (porozumień dwustronnych lub wielostronnych o zasięgu regionalnym). Podstawowym forum dla kształtowania międzynarodowej polityki handlowej jest Światowa Organizacja Handlu – WTO.

3

Polityka handlowa posiada dwie skrajne odmiany:

-politykę wolnego handlu – brak oddziaływania państwa na rozmiary, strukturę i kierunki handlu zagranicznego.

W latach 1851-1890 polityka ta zaczęła znajdować coraz więcej zwolenników. Po raz pierwszy wprowadziła ja Anglia, a potem Francja i inne kraje Europy Zachodniej. Liberalizacja obrotów handlowych dokonywała się wtedy na podstawie dwustronnych traktatów, zawieranych miedzy różnymi krajami europejskimi. W latach 80 XIX w. rozpoczął się stopniowy odwrót od polityki wolnego handlu i coraz więcej krajów wprowadzało cła. W USA względny liberalizm trwał jeszcze krócej. W okresie międzywojennym państwa rozwinięte nie wróciły do polityki wolnego handlu.

-politykę protekcyjną (protekcjonizm)- działania ograniczające napływ produktówimportowanych na rynek wewnętrzny oraz aktywne

wspieranie eksportu. Najbardziej skrajny przypadek polityki autarkicznej zakłada ograniczenie importu tylko do nielicznych produktów, które z powodu braku potrzebnych zasobów mogą być wytwarzane w kraju, a są absolutnie niezbędne do normalnego funkcjonowania gospodarki.

(protekcjonizm)- ma charakter selektywny, co oznacza, że państwa chronią tylko określone rynki i wspierają niektóre dziedziny eksportu, a jednocześnie liberalizują inne strefy obrotu z zagranicą.

Na przełomie XIX i XX w. narastały tendencje protekcjonistyczne, głównie w krajach uprzemysłowionych ( nie miało to wpływu na zahamowanie wymiany międzynarodowej).

Po II WŚ prawie wszystkie kraje świata stosowały politykę protekcyjną, wykorzystując coraz nowe instrumenty.

Z powyższego wynika, ze w rozwoju polityki handlowej przeplatały się dwa jej przeciwstawne nurty. Z jednej strony były to działania prowadzące do libelaryzacji handlu światowego, a z drugiej do wzrostu protekcji handlowej. Można powiedzieć, że w okresach dobrej koniunktury kraje rozwinięte skłaniały się w swej polityce w stronę rozwiązań liberalistycznych, gdyż intensyfikacja konkurencji, będąca następstwem obniżenia stopnia ochrony rynku wewnętrznego, nie stanowiła zagrożenia dla pozycji przedsiębiorstw i produktów krajowych ani dla równowagi rynku pracy. Natomiast, gdy sytuacja gospodarcza krajów lub ich grup pogarszała się, w polityce handlowej widać było akcenty protekcjonistyczne.

Współczesne instrumenty polityki handlowej:

- cła (najstarsze) – ich funkcje stopniowo przejmują inne narzędzia tej polityki lub tez środki służące realizacji wewnętrznej polityki ekonomicznej.

- kwoty importowe,- opłaty wyrównawcze,- dobrowolne ograniczenia eksportu- porozumienia o uporządkowanym marketingu,- działania promocyjne ( najważniejsze - subsydia eksportowe)

4

Państwa mogą oddziaływać taż na:

rozmiary, strukturę i kierunki handlu zagranicznego, wykorzystując wewnętrzne normy przemysłowe dotyczące ochrony zdrowia, bezpieczeństwa, środowiska naturalnego, a także system zakupów rządowych.

Realizując politykę handlową o charakterze protekcyjnym państwa stosują narzędzia stanowiące jednocześnie bariery dla wolnego handlu.

Są to dwie grupy działań (barier):

1) ochronne (można posłużyć się środkami taryfowymi, parotaryfowymi lub pozataryfowymi) - cła ( instrumenty taryfowe), - bariery paratafyfiowe, - instrumenty pozataryfowe2) promocyjne

Instrumenty taryfowe:

- cła ( opłata pobierana przy przywozie lub przewozie towaru przez granice celne państwa lub unii celnej czyli inaczej forma opodatkowania obrotu towarowego.Sięgają one czasów starożytnych. Zalety: łatwość ich pobierania

WTO uważa że cła są najwłaściwszym instrumentem polityki handlowej, gdyż wpływają na poziom cen i popyt w sposób najbardziej przejrzysty. Wszyscy znają ich wysokość, gdyż są określone w publicznie dostępnych taryfach celnych, a ich maksymalna wysokość jest wynikiem międzynarodowych ustaleń.

Klasyfikacja ceł:

Z punktu widzenia kierunku obrotu gospodarczego:

1. cła przywozowe (importowe), pobierane od towarów wyprodukowanych za granicą i wwożonych na obszar celny kraju w celach handlowych lub konsumpcyjnych. Ich efektem jest wzrost ceny towaru importowanego na rynku krajowym o wysokość pobranej opłaty. Celem - ochrona producentów krajowych przed konkurencją zagraniczną, zachowanie pożądanego z różnych względów poziomu cen na rynku wewnętrznym oraz dążenie do utrzymania lub przywrócenia równowagi bilansu handlowego. Są to najpowszechniej stosowane obecnie cła.

2. cła wywozowe (eksportowe) nakładane są na towary produkcji krajowej wywożone za granicę. Celem ich wprowadzenia może być dążenie do zachowania odpowiednich rozmiarów podaży danego dobra na rynku wewnętrznym, szczególnie w przypadku towarów deficytowych lub też zamiar regulowania podaży na rynku

5

światowym i zapobieganie w ten sposób spadkowi ceny (bądź powodowanie jej wzrostu);

3. cła tranzytowe - naliczane są przy przewozie towarów przez obszar celny kraju lub unii celnej. Ich stosowanie jest niezgodne z porozumieniami międzynarodowymi i występują one dziś sporadycznie. Drugi powód jaki skłania kraje do zaprzestania stosowania tych ceł to korzyści jakie wynikają dla gospodarki w związku z wykorzystywaniem przez zagranicznych przewoźników krajowej infrastruktury transportowej i towarzyszącej.

Z punktu widzenia sposobu obliczania:

1. cła od wartości (ad walorem), które są naliczane i podawane do wiadomości w procentach od wartości towaru;

2. cła specyficzne, ich wysokość obliczana jest w stosunku cło ilości wyrażonej w jednostkach fizycznych bądź wagi towaru,

3. cła mieszane - które ustalane są jednocześnie od wartości i ilości przewożonego towaru.

Z punktu widzenia celu polityki handlowej cła importowe dzielimy na:

1. cła prohibicyjne- celem jest uniemożliwienie, ze względu na ich wysokość, importu towarów uznanych za niepożądane na danym rynku;

2. cła ochronne - maja na celu ograniczenia importu towarów konkurencyjnych wobec wytwarzanych w kraju. Dotyczą one produktów wytwarzanych w nowo powstających lub będących w trakcie restrukturyzacji sektorach albo też gałęziach gospodarki przeżywających trudności;

3. cła odwetowe (retorsyjne)- stosowane są jako odpowiedź na dyskryminacyjne, dotykające daną gospodarkę decyzje innego kraju, np. subwencje eksportowe czy łamanie praw własności intelektualnej;

4. cła antydumpingowe - mają na celu przeciwdziałanie dumpingowi, czyli nieuczciwej praktyce zniekształcającej konkurencję na rynku importera. Dumping polega na sprzedaży towarów na rynku kraju importera po cenie niższej od tzw. wartości normalnej, co powoduje możliwą do określenia szkodę dla przemysłu krajowego albo utrudnianie rozwoju przemysłu . Cła antydumpingowe ustalane są więc na poziomie, który pozwala wyrównać cenę dobra importowanego do poziomu wartości normalnej. Wartość normalna to, zgodnie z regułami WTO, cena towaru odpowiadająca kosztom jego wytworzenia powiększonym o zwyczajową marżę. Jeżeli z różnych względów organ prowadzący postępowanie antydumpingowe nie może oprzeć swoich kalkulacji na kosztach wytworzenia, może posłużyć się innymi kryteriami (zawsze działają one rozłącznie), a mianowicie cena sprzedaży danego towaru -na rynku wewnętrznym lub na innym rynku eksportowym;

5. cła fiskalne - wprowadzane są w celu zapewnienia państwu odpowiednich, bądź dodatkowych dochodów, budżetowych. Poziom tych ceł jest zwykle stosunkowo wysoki, a obłożone nimi są dobra nie należące do grupy podstawowych, głównie używki, i towary luksusowe oraz produkty nie wytwarzane w kraju.

Niektóre państwa, także Unia Europejska, prowadzą różne polityki handlowe względem różnych grup krajów. Np. specjalne stosunki ustanawiane między państwami należącymi do strefy wolnego handlu lub unii celnej.

6

Poza tym państwa słabo rozwinięte korzystają z preferencyjnego traktowania w wymianie międzynarodowej z krajami uprzemysłowionymi w ramach przyjętego na forum GATT Powszechnego Systemu Preferencji (ang. Generalised System oj Prejerences - GSP).

Unia Europejska przyznała też jednostronnie specjalne przywileje grupie krajów Afryki, Karaibów i Pacyfiku (AK.P)7.

Cła preferencyjne - stosowane w obrotach między takimi krajami to, których poziom jest niższy od ceł stosowanych w odniesieniu do produktów pochodzących z kra-jów nie objętych specjalnymi korzyściami.

Cła dyskryminacyjne - są wyższe od maksymalnych, ustalonych w taryfie celnej danego kraju. Stosowane są w szczególnych przypadkach, podobnie jak cła odwetowe lub antydumpingowe, bądź też nakładane są z powodów politycznych.

Znaczenie ceł jako środka protekcji w handlu międzynarodowym spada. Przed rozpoczęciem rokowań w ramach Rundy Urugwajskiej GATT (tzn. na początku 1987 r.) przeciętny poziom ważonych stawek celnych dla importowanych towarów nierolniczych stosowanych przez kraje uprzemysłowione wynosił 6,3%. W przypadku Unii Europejskiej było to 5,7%, USA - 5,4%, Kanady - 9,0%, Japonii 3,9%, Australii 20,1% i Szwajcarii - 2,2%8. W wyniku postanowień Rundy Urugwajskiej (porozumienie końcowe podpisano 15 kwietnia 1994 r. w Marakeszu) przeciętny poziom cel na wyroby przemysłowe (bez ropy naftowej) ulegał rozłożonemu w czasie obniżaniu (w sumie o 39%) i docelowo średnia ważona stawka celna na artykuły nierolnicze wyniesie 3,9%. Dla Unii Europejskiej oznacza to 3,6%, dla USA - 3,5%, dla Kanady - 4,8%, dla Australii - 12,2% i dla Szwajcarii - 1,5%'.

Redukcji średniego poziomu stawek celnych nie towarzyszy jednak ograniczenie liczby towarów podlegających ocleniu. W większości krajów świata, w związku z rosnącym różnicowaniem się stosunków handlowych, ma miejsce komplikowanie się struktury taryfy celnej. W konsekwencji zasadniczym typem taryf celnych stały się taryfy wielokolumnowe , przewidujące dla większości towarów dwie lub więcej stawek celnych.

Stawki zerowe , minimalne bądź nieco od .nich wyższe odnoszą się do towarów pochodzących z krajów objętych różnymi systemami preferencji, a zbliżone do maksymalnych dotyczą importu z krajów; z którymi stosunki oparte są na ogólnych regułach -WTO. (najważniejsza jest klauzula największego uprzywilejowania).

Skutki stosowania cełEfektem każdego z wymienionych rodzajów ceł jest wzrost ceny sprzedaży dobra importowanego o wielkość odpowiadającą lub zbliżoną do poziomu opłaty celnej. Konsekwencje wzrostu ceny, bez względu na to, czy jest to produkt przemysłowy czy konsumpcyjny, ponoszą w ostateczności zawsze konsumenci.

W przypadku, gdy produkt importowany nie jest wytwarzany w kraju, spadek popytu związany ze wzrostem jego ceny zależny jest od cenowej elastyczności popytu: im jest ona większa tym bardziej obniży się popyt. Zawsze jednak w takiej sytuacji spadek popytu oznacza spadek konsumpcji danego towaru, gdyż nie ma on substytutów krajowych.W przypadku, gdy w kraju importera wytwarzany jest towar konkurencyjny względem importowanego, to obciążenie tego ostatniego cłem oznacza spadek jego konkurencyjności cenowej względem produktów krajowych, co poprawia sytuację rynkową producentów krajowych. Nastąpi bowiem przesunięcie popytu na substytucyjne dobra wytwarzane w kraju i w konsekwencji wzrost ich sprzedaży. Dla części nabywców, którzy nie zrezygnują z nabywania importowanych towarów, wzrośnie koszt ich nabycia, co przy danych dochodach wpłynie na ograniczenie ich konsumpcji i zmiany w jej strukturze.

7

Podniesienie cen towarów importowanych wskutek obłożenia ich cłem może wpłynąć na wzrost cen produktów substytucyjnych wytwarzanych w kraju importera, gdyż z jednej strony producenci krajowi w określonych warunkach rynkowych mogą podnieść cenę własnych produktów do ceny towaru importowanego plus choćby tylko część cła, a z drugiej, mniej wydajni producenci krajowi, którzy wcześniej nie mogli sprzedawać swoich wyrobów ze względu na ich ceny, mogą rozpocząć sprzedaż. W takim przypadku strata konsumentów wiąże się więc nie tylko z koniecznością ponoszenia opłaty celnej, wliczonej w cenę dobra importowanego, ale również ze wzrostem cen substytutów wytwarzanych w kraju. Poza tym, wprowadzenie ceł zwykle oznacza ilościowy spadek importu, co jeszcze bardziej umacnia pozycję firm krajowych, w skrajnych przypadkach może prowadzić nawet do eliminacji konkurencji zagranicznej. Poza wskazanymi negatywnymi następstwami dla konsumentów, wprowadzeniu ceł towarzyszy także koszt ogólnoekonomiczny, związany ze zmniejszeniem efektywności wykorzystania zasobów, który jest rezultatem wzrostu produkcji i sprzedaży wytwórców produkujących drożej kosztem tych, którzy wytwarzają te same dobra taniej.

Bariery parotaryfowe

Następna grupa instrumentów polityki handlowej o charakterze ochronnym to środki parataryfowe.

Wywołują one skutki ekonomiczne takie jak cła - podwyższają cenę towaru importowanego.

Do tej grupy należą opłaty:

- administracyjne i statystyczne, pobierane przy przywozie towarów z zagranicy

- specjalne podatki, nakładane na niektóre produkty importowane.

Ich znaczenie jest obecnie minimalne, a stosowanie niezgodne z regułami Światowej Organizacji Handlu.

Najważniejszą rolę odgrywają wśród nich, ciągle stosowane mimo krytyki WTO, opłaty wyrównawcze . Stanowią one dodatkowe, poza cłami, obciążenie importu. Ich wysokość jest zmienna, co pozwala państwu, które je stosuje na regulację cen dóbr importowanych. Opłaty wyrównawcze zwykle stosuje się, gdy cena danego produktu na rynku światowym jest niższa niż cena na rynku wewnętrznym importera. Opłaty wyrównawcze mają charakter znacznie bardziej restrykcyjny niż cła i są przejawem prowadzenia przez państwa autono micznej polityki handlowej, związanej bezpośrednio z realizacją celów wewnętrz nych . Stosuje je w szerokim zakresie Unia Europejska w odniesieniu do surowców rolnych i przetworzonych artykułów rolniczych importowanych z krajów trzecich, gdyż poziom cen na te towary na jednolitym rynku europejskim jest utrzymywany na wysokim poziomie (jest to jeden z elementów wspólnej polityki rolnej DE).

Instrumenty pozataryfowe

Poza barierami taryfowymi (cła) i parataryfowymi (opłaty wyrównawcze) instrumentem polityki handlowej i jednocześnie barierą dla swobodnego handlu międzynarodowego są również środki pozataryfowe .

Rola środków pozataryfowych jako instrumentu polityki regulacji wymiany z zagranicą zaczęta wzrastać od połowy lat siedemdziesiątych, kiedy to wskutek kolejnych posunięć liberalizacyjnych, podejmowanych w trakcie negocjacji na forum GATT, a następnie WTO oraz w ramach ugrupowań integracyjnych, zmalało ochronne znaczenie cel. Skuteczność tych ostatnich ulegała także zmniejszeniu w związku z rosnącymi możliwościami obniżania cen przez producentów i eksporterów oraz wzrostem konkurencji nie cenowej, opartej na zróżnicowaniu jakościowym i technologicznym produktu. W takiej sytuacji w realizacji celów związanych ze swoim handlem zagranicznym kraje zaczęły coraz powszechniej wykorzystywać ograniczenia pozataryfowe. W tej grupie środków polityki handlowej największe znaczenie mają ograniczenia ilościowe, dobrowolne ograniczenia eksportu oraz normy techniczne, sanitarne i dotyczące ochrony środowiska, a także przepisy administracyjne i procedury antydumpingowe.

Ograniczenia ilościowe dotyczące importu mają zwykle charakter zakazowo-pozwoleniowy. Oznacza to, że generalnemu zakazowi przywozu produktu lub grupy produktów towarzyszy

8

system indywidualnych pozwoleń importowych w formie licencji lub koncesji. Licencja lub koncesja dotyczy kontyngentu, a więc ilości lub wartości dopuszczalnego importu określonych produktów, ustalanych niezależnie od jego ceny. W większości krajów uprzemysłowionych stosuje się dwa rodzaje kontyngentów: globalne i indywidualne. Kontyngent globalny (lub kwota globalna) określa dopuszczalną wielkość importu, wyrażoną w jednostkach fizycznych (np. w sztukach) lub wartościowych (np. w euro) w danym okresie, zwykle w ciągu jednego roku. Importerzy, ograniczeni wielkością kontyngentu, dokonują wyboru kontrahentów (dostawców) spośród wszystkich krajów lub grupy krajów, której dotyczy kontyngent. Przyznawanie kontyngentów globalnych ma zwykle charakter autonomiczny. Przydziela się je importerom według ustalonego kryterium, którym może być również czas zgłoszenia oferty.

W przypadku kontyngentu indywidualnego, dopuszczalna wielkość importu jest rozdzielana miedzy kraje według określonych kryteriów, np. proporcjonalnie do ich udziału w łącznym imporcie kraju w poprzednim okresie lub na podstawie umów dwustronnych. Kontyngenty te mają więc często charakter umowny. Narzędziem administrowania kontyngentami indywidualnymi (w celu kontroli ich przestrzegania) są również licencje. Ilościowe ograniczenia importu stanowią dla przedsiębiorstw znacznie poważniejszą barierę dostępu do rynku kraju importera niż cło. Wysokość ceł jest bowiem wynikiem uzgodnień międzynarodowych, czyli tzw. umownej polityki handlowej. Poza tym, przedsiębiorstwa eksportujące mogą się łatwiej przystosować do określonego poziomu ceł, stosując politykę obniżania kosztów lub określoną politykę cenową. Wykorzystywanie środków pozataryfowych jest natomiast przejawem ograniczania handlu światowego, tym bardziej uciążliwym, że dotyczy przede wszystkim strategicznych sektorów każdego kraju, takich jak rolnictwo, oraz tzw. towarów wrażliwych, głównie produktów metalurgicznych i tekstylnych. W większości przypadków stosowanie instrumentów pozataryfowych jest wynikiem autonomicznej, a więc nie konsultowanej z partnerami polityki handlowej.

Stosowanie ograniczeń ilościowych importu jest niezgodne z regułami WTO. W związku z tym, nie chcąc narażać się na zarzuty łamania porozumień międzynarodowych, w drugiej połowie dwudziestego wieku, a w szczególności w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, kraje uprzemysłowione zaczęły coraz częściej stosować inne jeszcze formy ochrony własnych rynków o charakterze poza-taryfowym. Należą do nich przede wszystkim dobrowolne ograniczenia eksportu (ang. voluntary expot restraints - VER) i porozumienia o uporządkowanym marketingu (ang. orderly marketing arrangements - OMA). Skutki obydwu rodzajów porozumień są takie same i wiążą się, ogólnie rzecz ujmując, z „dobrowolnym" zobowiązaniem się kraju eksportera do ograniczenia eksportu określonego produktu lub produktów w nim wytwarzanych na rynek kraju importera do pewnych, ustalonych w porozumieniu kwot ilościowych lub wartościowych. Porozumienia te, inicjowane przez kraj importujący, są zwykle wynikiem długotrwałych i trudnych negocjacji dwustronnych. Są kompromisem, w ramach którego kraj eksportera, godząc się na ograniczenie swego wywozu (lub tempa jego wzrostu) do kraju importera, może ustrzec się przed bardziej radykalnymi ograniczeniami lub uzyskać inne korzyści, np. w postaci redukcji opłat wyrównawczych.

Instrumenty polityki handlowej w postaci VER i OMA stosują kraje uprzemysłowione w stosunkach wzajemnych (głównie Unia Europejska i USA względem siebie i Japonii) oraz w odniesieniu do krajów słabo rozwiniętych. Według danych UNCTAD (Konferencja Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju), na początku lat dziewięćdziesiątych około 8% importu krajów uprzemysłowionych (poza paliwami) z krajów słabo rozwiniętych i realizujących program przekształceń systemowych objęte było tymi dwoma ograniczeniami10.

Inną, specyficzną grupę przeszkód w dostępie do rynku kraju importera mogą stanowić wewnętrzne regulacje krajów, stanowione przez instytucje normalizujące i standaryzujące. Najważniejsze znaczenie wśród nich mają bariery techniczne, sanitarne i dotyczące ochrony środowiska. Celem tych uregulowań jest ochrona bezpieczeństwa i zdrowia użytkowników produktów, ochrona przed fałszywą informacją i reklamą oraz ochrona środowiska naturalnego. Samo istnienie tych regulacji jest niezbędne i nie wpływałoby na rozmiary i kierunki handlu mię-dzynarodowego, gdyby były one jednolite w skali światowej, stabilne i charakteryzujące się określonym stopniem ogólności. Normy i standardy przemysłowe, sanitarne i ochrony środowiska stają się barierą dla wymiany międzynarodowej wtedy, gdy ma miejsce ich zróżnicowanie między poszczególnymi krajami albo gdy kraj importer zmienia je i podwyższa wymogi, jakim

9

muszą odpowiadać produkty, przy czym zmiany te dotykają w największym stopniu towarów importowanych. Producent, który sprzedaje swoje wyroby na rynkach kilku krajów zmuszony zostaje do dostosowania poszczególnych partii produkcji do specyficznych wymogów, obowiązujących na poszczególnych rynkach. Obniża to potencjalne korzyści skali oraz powoduje pojawienie się dodatkowych kosztów, następstwem czego może być wzrost ceny danego dobra lub opóźnienie dostaw na dany obszar, gdyż profil produkcji i jej parametry sanitarno-techniczne zależne są od cech aparatu wytwórczego. W skrajnych przypadkach, gdy nowe normy wprowadzone przez kraj importera powodują konieczność zmiany (choćby częściowej) aparatu wytwórczego, może wystąpić konieczność rezygnacji na pewien czas z eksportu do tego kraju.

Poza wskazanymi przeszkodami strumienie handlu międzynarodowego mogą być ograniczane lub zniekształcane przez różnice między przepisami prawnymi lub administracyjnymi, dotyczącymi procedur, jakim musi poddać się eksporter w celu uzyskania akceptacji jego wyrobów na rynku zagranicznym. Przepisy te, będące źródłem barier administracyjnych, najczęściej stanowią część uregulowań odnoszących się do marketingu i wykorzystania produktów lub działają w połączeniu z nimi.

Inną pozataryfową barierą dla handlu międzynarodowego mogą być zakupy rządowe, które odzwierciedlają popyt państwa, niezbędny dla zrealizowania jego funkcji ekonomicznych i społecznych. Popyt ten zaspokajany jest najczęściej przez dostawców krajowych; a preferencje dla nich wynikają bądź z mocy prawa (jak w USA), bądź związane są z naciskami politycznymi (związków zawodowych czy innych grup interesu) albo też z woli samych rządów, które chcą w ten sposób zapewnić zbyt produktom krajowym, szczególnie w okresie gorszej koniunktury lub w przypadku gałęzi przeżywających trudności czy będących w fazie intensywnego wzrostu.

Specyficznym instrumentem ochronnej polityki handlowej mogą być też procedury antydumpingowe.. Przepisy antydumpingowe mają za zadanie zapobiegać dumpingowi, będącemu przejawem nieuczciwej konkurencji. Skargę do właściwego organu krajowego na stosowanie przez eksportera praktyk dumpingowych mogą wnieść producenci lub krajowe zrzeszenia branżowe. W następstwie skargi organ podejmuje decyzję o wszczęciu postępowania antydumpingowego i o podjęciu środków zaradczych. Mogą nimi być cła antydumpingowe lub tzw. zobowiązanie cenowe, czyli dobrowolna obietnica eksportera podniesienia ceny do wyznaczonego minimum. W obydwu przypadkach rośnie cena towaru na rynku kraju importera i zmniejsza się lub znika zupełnie jego cenowa przewaga konkurencyjna.

Wykorzystywanie przepisów antydumpingowych w charakterze środka ochrony własnego rynku zdarza się Unii Europejskiej, ale także innym krajom uprzemysłowionym i z Azji Południowo-Wschodniej. Postępowania antydumpingowe wszczynane są szczególnie w odniesieniu do takich towarów, jak produkty i półfabrykaty stalowe, wyroby przemysłu maszynowego i chemicznego, drewno i papier oraz tekstylia. Liczba zarzutów o naruszenie reguł antydumpingowych wyraźnie rośnie w okresach pogorszenia koniunktury w kraju importera.

Ocena podjętych działań antydumpingowych z punktu widzenia ich zasadności jest zawsze bardzo trudna. Nie można bowiem z całą pewnością stwierdzić konieczności ich wszczęcia przed zakończeniem postępowania i wydaniem decyzji. Stąd też podejrzenia, że niektóre postępowania mają na celu utrudnienie wejścia produktów zagranicznych na rynek krajowy (lub wewnętrzny Unii Europejskiej), a nie ochronę rzetelności konkurencji pozostają w krótkim okresie tylko w sferze przypuszczeń.

Działania promocyjne

Działania promocyjne dotyczą przede wszystkim eksportu i wiążą się z jego subwencjonowaniem.

W trakcie negocjacji prowadzonych w ramach Rundy Urugwajskiej uzgodniono Porozumienie o Subsydiach i Cłach Wyrównawczych, które zastąpiło wcześniej obowiązujący Kodeks o Subsydiach z 1980 r., wynegocjowany na forum Rundy Tokijskiej. Zgodnie z Porozumieniem o Subsydiach i Cłach Wyrównawczych z subsydium (inaczej subwencją eksportową) mamy do czynienia wtedy, gdy rząd lub inna instytucja publiczna dostarcza środków finansowych albo wsparcia dochodowego lub cenowego eksporterowi lub producentowi wyrobów eksportowanych oraz gdy beneficjent uzyskuje z tego tytułu korzyści". Wkład finansowy, o którym mowa w porozumieniu, może przyjąć postać bezpośredniego przepływu środków, przejęcia zobowiązań, umorzenia lub odroczenia płatności (np. podatków), transferu dóbr lub usług innych niż

1

skierowane na rozwój infrastruktury oraz zakupu towarów lub usług na warunkach innych niż ryn-kowe.

Subsydia mogą więc mieć charakter:

- bezpośredni - polegają głównie na wypłacaniu eksporterowi premii w związku z rozmiarami zrealizowanego przez niego eksportu, a także na zwrocie eksporterowi różnicy między wyższą ceną krajową a niższą ceną światową. Poza tym mogą przybrać postać wypłaty na sfinansowanie badań rynków zagranicznych i działań marketingowych prowadzonych za granicą.

Subsydia bezpośrednie są stosunkowo łatwe do zidentyfikowania, dając importerowi podstawy do zastosowania określonych środków retorsyjnych, przede wszystkim ceł odwetowych i wyrównawczych.

Działania promocyjne w omawianej formie mogą również przybrać postać subwencji pośrednich. Wówczas są one udzielane eksporterowi w postaci różnorodnych ulg i ułatwień, które obniżają jego koszty lub umożliwiają mu osiąganie zysków w innej niż eksportowa dziedzinie i tym samym pozwalają mu na obniżenie cen produktów eksportowanych.

- pośrednie wiążą się przede wszystkim z:- ulgami fiskalnymi - obniżenie podatku od zysku, zmniejszenie dochodu podlegającego opodatkowaniu lub zwrot ceł za import surowców i komponentów do produkcji, - ulgami kredytowymi - obniżenie oprocentowania kredytów udzielanych eksporterowi przez państwo lub bank komercyjny (wtedy państwo spłaca całość lub część odsetek) albo wydłużenie okresu ich spłaty bądź karencji,- korzyściami z pokrywania przez państwo wydatków marketingowych eksportera'2, których źródła tkwią w organizowaniu i finansowaniu przez rząd biur handlowych, zajmujących się. gromadzeniem i udostępnianiem informacji, dotyczących rynków eksportowych.

Subwencje pośrednie, ze względu na swój ukryty charakter, są trudniejsze do zidentyfikowania i znacznie trudniej w związku z tym ustalić ich wpływ na cenę produktu będącego przedmiotem eksportu.

W Porozumieniu o Subsydiach i Cłach Wyrównawczych przyjęto rozróżnienie między subsydiami powszechnymi i specyficznymi. Tylko subsydia specyficzne mogą być przedmiotem postępowania retorsyjnego (odwetowego), gdyż dotyczą one określonych przedsiębiorstw, ich grup lub sektorów gospodarki. Subsydia eksportowe uznane zostały za jeden z najbardziej szkodliwych środków polityki handlowej i w związku z tym objęte są powszechnym zakazem stosowania. Pod-kreślić należy, iż sam fakt przyznania przedsiębiorstwu eksportującemu swoje wyroby subsydium, nie stanowi podstawy do uznania subsydium za eksportowe. Warunkiem niezbędnym jest bowiem wykazanie uzależnienia wysokości subsydium od wielkości eksportu lub dochodów eksportowych.

Aneks I do omawianego Porozumienia zawiera przykłady subsydiów eksportowych, takie jak:

- bezpośrednie subsydia rządowe dla firmy lub sektora, uzależnione od wyników w eksporcie,- preferencyjne stawki transportowe dla eksporterów, - zwolnienia, ulgi i kredyty podatkowe dotyczące eksportu,- preferencyjne rządowe kredyty eksportowe.

W Porozumieniu określono także trzy rodzaje subsydiów, których stosowanie zostało wyłączone z powszechnego zakazu. Jest to pomoc finansowa przeznaczona na dofinansowanie prac badawczych, prowadzonych przez przedsiębiorstwa lub jednostki nąukowo-badawcze, na rozwój regionów względnie zacofanych oraz na ochronę środowiska naturalnego.

Stosowanie przez państwa subwencji eksportowych jest przejawem protekcjonizmu o takim samym charakterze jak cła importowe lub inne bariery wynikające z działań ochronnych. Celem subwencji eksportowych jest bowiem również ochrona produktów krajowych przed konkurencją zagraniczną. Różnica polega tylko na tym, że cłą importowe chronią produkty krajowe przed konkurencją na rynku wewnętrznym, a subwencje eksportowe - na rynkach zagranicznych.

1

Innym rodzajem działania stymulującego sprzedaż za granicą, które można potraktować jako promocyjne, jest dumping. Sprzedaż towaru po cenie dumpingowej rodzi bowiem skutki podobne jak subsydiowanie eksportu. Różnica polega tylko na tym, że dumping stosowany jest przez producentów-eksporterów, a subwencje eksportowe przez instytucje rządowe. Dumping, w przypadku gdy jest udowodniony, musi być traktowany na rynku światowym jako przejaw nieuczciwej konkurencji.

Inwestycje portfelowe

Inwestycje portfelowe, podobnie jak zagraniczne inwestycje bezpośrednie, są formą międzynarodowych przepływów kapitałowych, które wcześniej określiliśmy jako przepływy majątkowe, które mogą:.

- być realizowane za pośrednictwem międzynarodowego rynku finansowego, na którym osoby fizyczne i prawne, zamieszkujące

- zarejestrowane w różnych krajach, wymieniają będące w ich posiadaniu aktywa finansowe .

Na międzynarodowy rynek finansowy składają się rynki lokalne (krajowe i regionalne), tworzące sieć powiązań, specyficzny system, w ramach którego dokonuje się wymiana aktywów w skali międzynarodowej.

Międzynarodowy rynek finansowy to:

- rynek operacji kasowych, inaczej natychmiastowych (spot,- rynek terminowy (future market).

Uczestnikami międzynarodowego rynku finansowego są:

1. Banki komercyjne. Ich uczestnictwo w międzynarodowym obrocie aktywami finansowymi wiąże się z podstawowymi funkcjami banku jako jednostki obsługującej wymianę międzynarodową. Transakcje międzynarodowe bardzo rzadko rozliczane są w gotówce, a najczęściej w pieniądzu bankowym, pociągają więc za sobą obciążenie lub kredytowanie rachunków bankowych. Rodzaje kredytów udzielanych przez banki komercyjne zostały omówione w poprzednim podrozdziale. W układzie międzynarodowym ta prosta czynność bankowa jest operacją dewizową i wymaga uczestnictwa banku w wymianie międzybankowej, czyli w obrocie walutami zagranicznymi między bankami, na rynku walutowym. Poza aktywnością na rynku pieniężnym, kredytowym i walutowym (banki udzielają kredytów denominowanych w walutach obcych), banki komercyjne są także uczestnikami rynku papierów wartościowych, gdyż obsługują emisje plasowane na rynkach zagranicznych. Największe: Citigroup,Sumitomo Bank, Industrial Bank ofJapan, , Creclit Agricole, Deutsche Bank.

1. Niebankowe instytucje finansowe (fundusze inwestycyjne, towarzystwa emerytalne i ubezpieczeniowe oraz powiernicze) są aktywnymi uczestnikami międzynarodowego rynku papierów wartościowych, poza tym mogą też udzielać pożyczek.

Największe z nich to: American Express. Salomon Inc., Merill Lynch (USA), Nonnira Securities, Orient Leasing (Japonia).

2. Korporacje transnarodowe o charakterze niefinansowym - ważny uczestnik międzynarodowego rynku finansowego. Wartościowe o charakterze właścicielskim oraz dłużnym na rynkach zagranicznych i na eurorynku, uczestniczą też w obrocie papierami wartościowy mi na rynku wtórnym, realizują zagraniczne inwestycje bezpośrednie oraz dokonują międzynarodowych transferów wewnątrzkorporacyjnych.

3. Banki centralne, które dokonują interwencji na międzynarodowym rynku walutowym w ramach prowadzonej polityki kursu walutowego, występują na tym rynku także w roli podmiotu inwestującego gromadzone rezerwy zarówno w różne waluty, jak i instrumenty finansowe.

4. Organizacje międzynarodowe o charakterze finansowym. - Międzynarodowy rynek finansowy to umowne i abstrakcyjne miejsce, na którym dokonują się przepływy kapitału publicznego i prywatnego. Jednym z jego segmentów jest rynek papierów wartościowych, którego

1

instrumenty służą realizacji inwestycji portfelowych. Rynek papierów wartościowych najczęściej określa się jako rynek, na którym przedsiębiorstwa i osoby fizyczne pozyskują lub pomnażają kapitał.

Składa się on z dwóch segmentów:

- jednym z nich jest rynek papierów właścicielskich (Papiery wartościowe to instrumenty finansowe, które potwierdzają nabycie przez ich posiadaczy praw majątkowych. Prawa te mogą być zrealizowane po okazaniu lub zwrocie tych papierów,

- drugim rynek instrumentów dłużnych.

Rodzaje papierów wartościowych :

- papiery wartościowe potwierdzają nabycie prawa do współwłasności organizacji gospodarczej, głównie akcje, emitowane przez przedsiębiorstwa, spółki akcyjne w celu pozyskania kapitału, sprzedawane na rynku pierwotnym, a w przypadku spółek o charakterze publicznym, będące przedmiotem obrotu na rynku wtórnym;

- papiery potwierdzające udzielenie instytucji publicznej (państwu, rządowi) bądź organizacji gospodarczej pożyczki lub posiadanie należności, jak obligacje, bony skarbowe, bony komercyjne (sprzedawane na rynku pierwotnym, obrót nimi dokonuje się na rynku wtórnym), poza tym weksle oraz czeki.

Weksel - dokument wyrażający zobowiązanie do bezwarunkowego zapłacenia przez wystawce (weksel własny) lub osobę przez niego wskazaną (weksel trasowany) określonej kwoty w oznaczonym czasie i miejscu.

Czek - dokumentem będącym bezwzględnym poleceniem dla banku wypłaty oznaczonej kwoty z rachunku bieżącego wystawcy na rzecz posiadacza tego dokumentu (lub osoby w nim wskazanej), papiery potwierdzające uzyskanie przez nabywcę (posiadacza) prawa do otrzymania określonej wartości w przyszłości to pochodne papiery wartościowe lub derywaty

Charakterystykę instrumentów pochodnych

Międzynarodowy rynek akcji - transakcje realizowane na wszystkich głównych rynkach krajowych, np. w Nowym Jorku, Tokio, Londynie, Frankfurcie.

Rynek euroakcji - rynek akcji sprzedawanych poza krajem, w którym firma emitent ma swoją siedzibę.

Od lat dziewięćdziesiątych XX w. dynamicznie rozwija się międzynarodowy rynek obligacji.

Wiele krajów (nie tylko uprzemysłowionych) posiada rozwinięte rynki obligacji - korzystają z tego inwestorzy, także zagraniczni.

Na międzynarodowym rynku obligacji występują dwa rodzaje instrumentów:

- obligacje zagraniczne - Obligacje zagraniczne emitowane i sprzedawane są poza krajem, w którym ma siedzibę emitent i denominowane są w walucie kraju emisji. Np. korporacja francuska emituje obligacje denominowane we frankach szwajcarskich w Szwajcarii.

- euroobligacje. - Euroobligacje natomiast emitowane są w krajach innych niż siedziba emitenta i denominowane w dowolnej walucie, innej jednak niż waluta krajowa emitenta. Np. korporacja francuska emituje obligacje wyrażone we frankach szwajcarskich i rozprowadza je w Wielkiej Brytanii oraz w USA.

Inwestycje portfelowe polegają na lokowaniu środków finansowych w zagraniczne papiery wartościowe, przede wszystkim w akcje spółek i obligacje przedsiębiorstw lub rządów.

Międzynarodowe przepływy kapitałowe w tej formie znajdują wyjaśnienie w teorii przepływów kapitałowych, opartej na założeniach konkurencji doskonałej. Wyjaśnia ona międzynarodowe

1

przepływy kapitałowe w kategoriach zróżnicowanego w układzie międzynarodowym zysku lub stóp procentowych. Inaczej mówiąc, inwestorzy dokonują lokat inwestycyjnych nabywając papiery wartościowe za granicą w poszukiwaniu wyższych zysków lub procentów w stosunku do tych, które mogą osiągnąć we własnym kraju. Ten podstawowy motyw należy jednak uzupełnić drugim, którego waga w przypadku inwestorów instytucjonalnych nie jest wcale mniejsza, a mianowicie dążeniem do dywersyfikacji ryzyka inwestycyjnego. Konstruując zróżnicowany portfel inwe-stycyjny inwestor bierze pod uwagę z jednej strony stopę zwrotu jaką dają poszczególne papiery wartościowe, a z drugiej rozmiary ryzyka, jakie wiąże się z każdą inwestycją.

Ryzyko to jest dwojakiego rodzaju: - ryzyko emitenta papierów, np. spółki, w której akcje lub obligacje inwestor zamierza

zainwestować oraz - ryzyko kraju, w którym zarejestrowany jest emitent.

Zagraniczne inwestycje portfelowe są obecnie obciążone mniejszym ryzykiem niż w przeszłości, ze względu na przejrzystość i określony stopień uregulowania rynków papierów wartościowych (o innych cechach tego rynku była mowa w rozdziale 1.4.2.). Tak więc dokonywanie inwestycji portfelowych nie wiąże się z dążeniem do przejęcia kontroli nad firmą emitentem.

Poza możliwością inwestowania w instrumenty finansowe prywatnych spółek, inwestorzy mogą także lokować wolne środki finansowe w papiery emitowane przez państwa, czyli w publiczne instrumenty dłużne. Emisja papierów dłużnych,( zaciąganie długu publicznego) jest podstawowym, często jedynym) narzędziem finansowania przez państwa deficytu budżetowego.

Zagraniczne inwestycje bezpośrednie

I Pojęcie zagranicznych inwestycji bezpośrednich

(ZIB) Zagraniczne inwestycje bezpośrednie są długookresowe i podejmowane są z zamiarem uzyskania bezpośredniego wpływu na przedsiębiorstwo, które jest przedmiotem inwestycji (kontrola i zarządzanie firmą, w której zainwestowano nadwyżki finansowe – zysk). Zalicza się tutaj zagraniczne wydatki kapitałowe inwestorów, które polegają na:

- założeniu, wybudowaniu i wyposażeniu nowego przedsiębiorstwa za granicą jako oddziału lub filii firmy,

- zakupu pełnego lub większościowego kapitału innej firmy - akcje ,- reinwestycji dochodów,

ZIB – to przepływ kapitału w formie pieniężnej, przepływ w postaci technologii i know-how.

Przed I wojną światową eksporterami kapitału w formie ZIB były kraje Europy Zachodnie (WB, Francja, Niemcy) i USA. Odbiorcami były kolonie i kraje zależne (państwa Europy Wschodniej i Środkowej). Dotyczyło to: przemysłu wydobywczego i rolnictwa krajówzamorskich. Czynnikiem sprzyjającym dla ZIB w tym okresie był:

- brak barier dla wymiany międzynarodowej (metropolie – kolonie)- brak barier dla przepływów kapitałowych- brak barier dla płatności międzynarodowych.

Po II wojnie światowej ZIB utrzymywał się do lat 60 tych.W latach 70 tych wzrosły ZIB między krajami uprzemysłowionymi. Związane to było z utworzeniem w Europie Zachodniej strefy wolnego handlu (EFTA) i unii celniej(EWG).Lata 80 te sprzyjały ZIB dzięki dobrej koniunkturze, renesansowi gospodarki rynkowej (liberalizacja i deregulacja). Lata 90 te XX wieku to rozwój postępu technologicznego i kapitału intelektualnego gospodarek Azji Południowo-Wschodniej, Ameryki Łacińskiej i Europy Środkowo-Wschodniej.

1

II Międzynarodowe przepływy siły roboczej:

Migracje występowały już w czasach starożytnych, nawet na skalę masową, nie zawsze można je było traktować na skalę międzynarodową jako przepływ czynnika wytwórczego (pracy).

Współczesne migracje – związane są z nadwyżkami siły roboczej w krajach słabo rozwiniętych i krajach z podażą pewnych zawodów w krajach uprzemysłowionych.Dotyczą zarówno ludzi z niskim jak i wysokim wykształceniem (np., z europy Zachodniej do USA).

Skutki migracji są:- pozytywne- zmniejszenie bezrobocia, przesyłanie zarobków do rodzin co wpływa na

polepszenie poziomu ich życia oraz bilansu płatniczego państwa. Zainwestowanie po powrocie do kraju macierzystego kapitału co wpływa korzystnie na jego gospodarkę i rynek pracy.

- Negatywne –niski wiek ludzi migrujących, opuszczają kraj ludzie o wysokich kwalifikacjach ( gdzie koszt ich wykształcenia poniosło państwo a nie otrzymało zwrotu w postaci pracy) .

- Imigrowanie – państwa w przypadku deficytu pewnych zawodów stosują politykę przyciągania i tolerowania nielegalnej imigracji. Jeżeli wpływa to negatywnie na nastroje społeczne i rynek pracy – stosują ostre restrykcje.

W Unii Europejskiej nie notuje się znaczącej migracji.

Kurs walutowy i ryzyko kursowe:

I Wymienialność walut i jej rodzaje:

Wymienialność pieniądza – państwo gwarantuje możliwość wymiany pieniądza krajowego na pieniądze zagraniczne i możliwość wykorzystania tych środków płatniczych. Potrzebna jest do tego dobra infrastruktura (banki komercyjne i instytucje finansowe) i rezerwy walut zagranicznych).

Wymienialność może być:- pełna – nieograniczona wymienialność pieniądza krajowego na inną walutę w dowolnym

celu, w dowolnym czasie, w dowolnej wysokości i w dowolnej formie (większość państw stosuje tutaj pewne ograniczenia).

- ograniczona – co do podmiotu lub tytułu wymiany, która dzieli się na :- wymienialność wewnętrzna (prawo do wymiany mają rezydenci krajowi – osoby prawne i fizyczne, czyli krajowcy dewizowi).

- wymienialność zewnętrzna ( prawo do wymiany mają nierezydenci – cudzoziemcy dewizowi.) Wyłączeni są z tej wymiany osoby fizyczne nie prowadzące działalności gospodarczej.

Wymienialność waluty krajowej może rodzić:- zagrożenie dla gospodarki poprzez niekontrolowane poziomy kursu waluty krajowej co ma

wpływ na ceny i poziom inflacji,

Wymienialność waluty krajowej na zagraniczną musi być dokonana przy jednoczesnym dostosowaniu podaży do zmieniającego się popytu na rynku krajowym i zagranicznym.

1

Duże znaczenie ma też w gospodarce:- istnienie konkurencyjnych sektorów – wytwarzających produkty sprzedawane na rynku

światowym),- racjonalna polityka ekonomiczna (pieniężna państwa),która korygować będzie złe czynniki

zewnętrzne.

II Pojęcie i rodzaje kursu walutowego:

Kurs walutowy – cena określonej waluty wyrażona w innej walucie.

Kurs walutowy – ogłaszany jest w tabelach kursowych przez banki centralne krajów- ustalany i podawany do wiadomości przez banki komercyjne dokonujące - obrotów dewizowych oraz instytucje dokonujące wymiany krajowych środków pieniężnych

(kantory).Notowania kursów walutowych ogłaszane są tez na giełdach.

Kurs walutowy ogłaszany jako:- kurs kupna – jest niższy od kursu sprzedaży o marżę dla instytucji jaka dokonuje

wymiany. (na wysokość marży ma wpływ rodzaj operacji wymiany – w operacjachdewizowych na rachunkach bankowych marża jest niższa niż w przypadku skupu lub sprzedaży gotówki).

- kurs sprzedaży. Im stabilniejszy jest kurs walutowy i częstsze wykorzystywanie danej waluty – tym marża jest niższa.

Kursy ogłaszane są w formie :- bezpośredniej – polega na określeniu ceny jednostki waluty zagranicznej wyrażonej w

walucie krajowej ( 1 S= 4,00 PLN)- pośredniej – polega na określeniu ceny jednostki waluty krajowej w walucie zagranicznej

( 1PLN= 0,25 $).

Kursy mogą być:- sztywne – ustalany przez bank centralny, pozostaje niezmienny w długim okresie (stosowany

w gospodarkach gdzie nie ma wymienialności pieniądza krajowego na zagraniczny albo gdzie ta wymienialność jest ograniczona), nie sprzyja rozwojowi powiązań kraju z zagranicą

- stałe- ustalany przez bank centralny, dopuszczony jest tutaj margines wahań kursu rynkowego (+/- ), kiedy poziom waluty zbliża się do górnej bądź dolnej granicy przedziału odchyleń bank centralny może ustabilizować ten kurs.

- płynne – są na rynku walutowym (krajowym lub światowym), kształtują się pod wpływem wahań popytu i podaży na waluty obce względem waluty krajowej.

Funkcje kursów walutowych:- zawiera informacje dla przedsiębiorstw eksporterów i importerów, dla inwestorów ,

dla konsumentów (lokujących swoje oszczędności w walutach obcych),- funkcja cenotwórcza,- jest instrumentem polityki gospodarczej państwa,- ustalenie optymalnego poziomu kursu z punktu bilansu płatniczego i gospodarki

wewnętrznej,

1

Walutowy kurs równowagi – to optymalny kurs, który zapewnia utrzymanie równowagi bilansu płatniczego w długim okresie oraz sprzyja wzrostowi efektywności gospodarki narodowej i utrzymaniu jej pozycji w gospodarce światowej.

III Czynniki wpływające na poziom kursu walutowego:

Na poziom kursu walutowego mają wpływ:- popyt walut zagranicznych względem waluty krajowej,- podaż walut zagranicznych względem waluty krajowej,- zróżnicowanie poziomu cen na rynku krajowym i rynkach zagranicznych,- zmiany poziomu PKB,- oddziaływanie państwa przez politykę monetarną banku centralnego ( interwencyjne zakupy

lub sprzedaże walut zagranicznych przez bank centralny z udziałem pieniądza krajowego),

kurs waluty krajowej jest niższy gdy rośnie deficytkurs waluty krajowej jest wyższy gdy pojawia się nadwyżka wpływów nad wydatkami.

Napływ kapitału zagranicznego skutkuje wzrostem kursu waluty krajowejOdpływ kapitału zagranicznego skutkuje spadkiem względem walut zagranicznych.

Kurs waluty spada – związany jest ze wzrostem konkurencji cenowej produktów importowanych względem krajowych (rośnie popyt na dobra importowane a tym samym na waluty zagraniczne).

Obniżenie kursu waluty danego kraju związane jest ze zwiększeniem się tempa wzrostu PKB w kraju w stosunku do zagranicy.

Dewaluacja – to obniżenie kursu waluty krajowej wobec walut obcych (skutkuje potanieniemwaluty krajowej względem walut obcych – oznacza to że za jednostkę waluty obcej należy zapłacić więcej jednostek waluty krajowej).

Rewaluacja –to podwyższenie kursu waluty krajowej wobec walut obcych (wszystkich lub niektórych). Państwa rzadko to stosują.

Deprecjacja – kurs waluty obniża się względem innych walut.

Aprecjacja – kurs waluty umacnia się względem innych walut.

Bilans płatniczy państwa

I pojęcie bilansu płatniczego:

Stosunki międzynarodowe powodują pojawienie się międzynarodowych przepływów finansowych i powstawanie międzynarodowych należności i zobowiązań. Wartość ich ujęta jest w bilansie płatniczym kraju.

Bilans płatniczy – to usystematyzowane, syntetyczne zestawienie wszystkich transakcji ekonomicznych zrealizowanych w określonym czasie między rezydentami krajowymi a nierezydentami (zagranicznymi podmiotami gospodarczymi). Jest to sytuacja płatnicza kraju w stosunku do ujętych innych państw (jako jeden zbiór) z którymi utrzymuje on stosunki ekonomiczne, polityczne i kulturalne. Na taki bilans składa się szereg bilansów cząstkowych.

1

- Podstawowym okresem obrachunkowym jest jeden rok kalendarzowy.- sporządza się też bilanse krótsze – kwartalne, miesięczne.

Bilans płatniczy na bazie płatności – to zestawienie rozliczonych przez system bankowy płatności w odniesieniu do określonego czasu transakcji realizowanych przez dany kraj z resztą świata (między rezydentami i nierezydentami).

Bilans płatniczy na bazie transakcji – obejmuje bezpośrednie inwestycje zagraniczne, udzielone i otrzymane za granicą kredyty, działalność usługową oraz pomoc zagraniczną.

Na bilans ma wpływ ustrój gospodarczy danego państwa.

Ustrój gospodarczy to zespół reguł prawnych, które określają system własności i uprawnień do wykonywania czynności gospodarczych. Ze względu na zakres i sposób regulacji procesów gospodarczych i rodzaj podejmowanych środków wyróżniamy :

- ustrój gospodarki rynkowej – państwo tutaj nie ingeruje w gospodarkę krajową i sferęstosunków gospodarczych z zagranicą ( bilans płatniczy kraju odzwierciedla bezpośrednio rozmiary powiązań międzynarodowych podmiotów prywatnych),

- ustrój gospodarki regulowanej administracyjnie – ingerencja państwa w życiegospodarcze jest duża lub jest to gospodarka centralnie regulowana z małym udziałemwłasności prywatnej ( w bilansie znajdują się nie tylko obroty handlowe sektora prywatnego z zagranicą ale też wpływy państwa na te obroty, będące skutkiem polityki gospodarczej kraju).

Polski bilans płatniczy jest sporządzany na bazie płatności polskich banków , które mają upoważnienia do obrotu dewizowego i związanych z nim rozliczeń. Dane w tym bilansie dotyczą:

- transakcji przeprowadzonych na rachunkach nostro w bankach zagranicznych,- transakcji przeprowadzonych na rachunkach nierezydentów w polskich bankach,- rozliczeń kompensacyjnych,- transakcji przeprowadzonych bezpośrednio w walutach obcych przez kasy banków,

dokonujących operacji i rozliczeń dewizowych.

Główny Urząd Ceł gromadzi dane o poszczególnych składnikach bilansu (deklaracje celne eksporterów i importerów – mowa tutaj o bilansie handlowym dot. obrotu towarowego.

II Struktura bilansu płatniczego:

Rozróżniamy:Bilans obrotów bieżących – składa się z 5 pozycji:

- bilans handlowy – należności z tytułu eksportu i zobowiązań ztytułu importu towarów, towary tutaj ujęte to dobra ruchome , które sprzedano,kupiono lub w inny sposób przeniesiono od właścicieli krajowych do zagranicznych wdanym czasie.

- bilans usług – to zestawienie płatności wynikające z usług transportowych,spedycyjnych, finansowych, turystycznych i niematerialnych dóbr przemysłowych.

- bilans procentów i dywidend – obejmuje należności i zobowiązania związane zzagranicznymi inwestycjami bezpośrednimi i portfelowymi oraz kredytami kapitału

1

krajowego zainwestowanego w wymienionych formach za granicą (są to dochody iwydatki majątkowe oraz odsetkowe).

- Bilans bieżących transferów nieodpłatnych - dot. transakcji jednostronnych (wartości przekazane nieodpłatnie za granicę albo nieodpłatnie z zagranicy do kraju). Nie powodują one powstania przyszłych zobowiązań płatniczych w kraju partnerskim (mowa tutaj o transferach rządowych: składki płacone na rzecz organizacji międzynarodowych, nieodpłatna międzynarodowa pomoc gospodarcza, kwoty wpłat na rachunki krajowych osób fizycznych i wypłaty z tych rachunków za pośrednictwem zagranicznych rachunków banków krajowych).

- Bilans bieżących obrotów niesklasyfikowanych - ujęte są tutaj wartości operacji skupu i sprzedaży walut obcych netto dokonanych w kasach walutowych banków.Zalicza się także wydatki i przychody z tzw. handlu przygranicznego.

Dochody w bilansie mają znak + (napływ dewiz) a wydatki – (odpływ dewiz).Nadwyżka obrotów bieżących w bilansie – wtedy jak wpływy dewizowe z tytułu transakcji bieżących są wyższe od wydatków dewizowych ( sytuacja odwrotna – deficyt obrotów bieżących).

Rachunek obrotów kapitałowych i finansowych – rozliczenia dokonywane między rezydentami i nierezydentami danego kraju a zagranicą (wszystkie formy rozliczeń – np. dary i środki z pomocy bezzwrotnej - finansowanie środków trwałych (inwestycje), transakcje udzielane nierezydentom przez sektor rządowy lub bankowy bądź otrzymane przez te sektory od nierezydentów.

Pochodne instrumenty finansowe – obejmują transakcje wszelkiego rodzaju przeprowadzane instrumentami finansowymi. (przed 2001r. w bilansie płatniczym Polski były ujmowane w pozycji inwestycje portfelowe).

Transakcje rachunku obrotów kapitałowych nie są ujmowane w bilansie w pełnej ich wartości lecz tylko odnotowuje się zmiany ich stanu jakie były w danym czasie.

Do bilansu obrotów finansujących zaliczamy też aktywa rezerwowe:- transakcje płatnicze realizowane przez NBP w zakresie oficjalnych aktywów

rezerwowych,- saldo obrotów na rachunkach bieżących i lokatach w bankach za granicą,- saldo transakcji przeprowadzonych w walutach obcych w kasach NBP,- saldo obrotów zagranicznych papierami wartościowymi,- transakcje dotyczące transzy rezerwowej w MFW oraz zakupu sprzedaży złota

monetarnego.-rachunek transakcji finansowania wyjątkowego (tzw. exceptional financing) –

dotyczy to restrukturyzacji zobowiązań które wynikają z umów zawartych z wierzycielami zagranicznymi oraz zaległości z tytułu należności i zobowiązań kredytowych (kapitał i odsetki).

III Istota deficytu i nadwyżki w bilansie płatniczym:

Deficyt lub nadwyżka bilansu płatniczego to różnica między zobowiązaniami (strona „WINIEN”) a należnościami zagranicznymi (strona „MA”). Aby określić deficyt lub nadwyżkę bilansu należy dokonać podziału :

- transakcje autonomiczne (podstawowe): obroty bieżące – towarowe, usługowe,przepływy procentów, dywidend, transfery nieodpłatne, oraz ruchy kapitału długoterminowego – inwestycje bezpośrednie i portfelowe, kredyty długoterminowe.

-transakcje wyrównawcze – równoważą deficyt lub nadwyżkę powstałą w wyniku

1

realizacji transakcji podstawowych. Zalicza się tutaj zmiany stanu zagranicznych rachunków bankowych, stan innych kredytów krótkoterminowych, ruch złota monetarnego i dewiz.

Ujemna saldo obrotów podstawowych stanowi deficyt bilansu płatniczego, który musi zostać pokryty przez odpowiednie obroty wyrównawcze, natomiast saldo dodatnie oznacza nadwyżkę, dzięki której nastąpiły korzystne zmiany stanu pozycji wyrównawczych – to jest najczęstsze określenie deficytu lub nadwyżki bilansu płatniczego.

Nie wszystkie państwa zaliczają te same transakcje do obrotów autonomicznych lub wyrównawczych. Różnorakie też jest rozumienie pojęcia deficytu lub nadwyżki bilansu płatniczego.

Równowaga rzeczywista ma miejsce wtedy kiedy należności i zobowiązania związane z działalnością gospodarczą są podejmowane bez ograniczeń i nie towarzyszą im utrzymujące się przez dłuższy czas nadwyżka ani deficyt należności i zobowiązań.

Równowaga pozorna ma miejsce wtedy kiedy zrównoważone saldo transakcji autonomicznych osiągane jest w wyniku restrykcji polityki ekonomicznej.

PKB (produkt krajowy brutto) jest sumą towarów i usług wytworzonych w gospodarce.Dzieli się na konsumpcję indywidualną, wydatki rządowe, inwestycje oraz nadwyżkę eksportu nad importem.

Eksport netto (kategoria dodatnia) - wtedy kiedy to różnica między eksportem a importem,A ujemna kiedy różnica między eksportem a importem jest ujemna.

2