S TUDIA O EC STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIAsoep.ue.poznan.pl/jdownloads/Wszystkie numery/Rok...

2300-5254

STUDIA OECONOMICAPOSNANIENSIA

STUDIA O

ECON

OM

ICA POSN

ANIEN

SIA

2015, vol. 3, no. 7

2015, vol. 3, no. 7

Zachęcamy do zgłaszania artykułów do publikacji w miesięczniku STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIA wydawanym przez Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu. SOEP ukazują się od 2013 roku jako kontynuacja czasopisma Zeszyty Naukowe. Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu.

W SOEP są publikowane artykuły z zakresu ekonomii, finansów, zarządzania i towaroznawstwa w języku polskim i w językach kongresowych. Podstawą do przyjęcia artykułów zgłoszonych do publikacji są recenzje wykonywane w syste-mie tzw. ślepej recenzji, w którym autorzy i recenzenci nie znają swojej tożsamości.

SOEP są wydawane jako numery ogólne albo numery tematyczne.

Do przesyłania artykułów zachęcamy przedstawicieli środowisk ekonomicznych zarówno z Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, jak i z krajowych i zagra-nicznych ośrodków badawczych.

Artykuły można zgłaszać e-mailem na adres redakcji: [email protected].

Więcej informacji na stronie internetowej czasopisma: http://soep.ue.poznan.pl/index.php/pl/autorzy/wskazowki-dla-autorow.

Rada NaukowaJean-Claude Andreani, ESCP Europe – Paryż; Wojciech Florkowski, University of Georgia – Griffin; Piotr Lis, Coventry University – Coventry; Paul Ryan, The National University of Ireland – Galway

Komitet RedakcyjnyAleksandra Gaweł (redaktor naczelna), Ewa Jerzyk, Sławomir Kalinowski, Jacek Łuczak, Kamilla Marchewka-Bartkowiak, Elżbieta Rychłowska-Musiał

STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIA – miesięcznik naukowy publikujący w języku polskim i angielskim artykuły z zakresu ekonomii, finansów, towaroznawstwa i zarządzania.Powstał z przekształcenia czasopisma Zeszyty Naukowe. Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu i jest jego kontynuacją (ostatni numer Zeszytów Naukowych UEP – 249).

Artykuły można nadsyłać do redakcji miesięcznika na adres e-mailowy: [email protected] artykuły są poddawane podwójnej „ślepej recenzji”. Więcej informacji na stronie internetowej czasopisma: www.soep.ue.poznan.pl.

Redaktor prowadzącyGrażyna Krzyminiewska

Redaktor statystycznyKrzysztof Szwarc

Redaktorzy językowiEwa Jaros, Owen Easteal

Redaktor technicznyEwa Jaros

Projekt graficznyIzabela Jasiczak

Wersja pierwotna – papierowa

© Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny w PoznaniuPoznań 2015

ISSN 2300-5254

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO W POZNANIUul. Powstańców Wielkopolskich 16, 61–895 Poznańtel. 61 854 31 54, 61 854 31 55, faks 61 854 31 59

Druk: Zakład Graficzny Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniuul. Towarowa 53, 61-896 Poznań

Nakład: 150 egz.

Wprowadzenie 1

2015, vol. 3, no. 7

Spis treści

Wprowadzenie (Grażyna Krzyminiewska) ......................................................................... 3Halina ZborońEkonomia społeczna a ekonomia rynku – alternatywa czy dopełnienie? ...................... 7Karolina NowakDezintegracja aksjologiczna ekonomii społecznej ............................................................. 20Justyna Lewandowska-BratekWspółczesna gospodarka społeczna jako odpowiedź na niezaspokojone potrzeby społeczne Polaków ................................................................................................................. 35

Włodzimierz Kaczocha, Jan SikoraGospodarcze społeczeństwo obywatelskie – podmioty ekonomii społecznej ............... 57Anna WaligóraSpołeczne umocowanie przedsiębiorczości społecznej ..................................................... 72Michał LitwińskiSatysfakcja z pracy w podmiotach ekonomii społecznej i firmach społecznie odpo-wiedzialnych ............................................................................................................................ 82Joanna SchmidtSpecyfika zarządzania ludźmi w organizacjach pozarządowych jako szczególnym ty-pie podmiotów ekonomii społecznej ................................................................................... 99Anna Hnatyszyn-DzikowskaDostarczanie dóbr publicznych przez przedsiębiorstwa społeczne – zarys problema-tyki ............................................................................................................................................ 116Wiktoria DomagałaPodmioty ekonomii społecznej a równość płci na rynku pracy ...................................... 129Mariusz PiotrowskiPrawny charakter zbiórek publicznych ................................................................................ 149Magdalena KowalczykRola rachunku wyników w organizacjach pozarządowych .............................................. 164

2 Wprowadzenie

Henryk MrukZasady marketingowego zarządzania organizacjami społecznymi ................................. 177Barbara KrykProjekt modelu wsparcia na rynku pracy młodzieży zagrożonej wykluczeniem spo-łecznym – wyniki ewaluacji .................................................................................................. 190

Wprowadzenie 3

WPROWADZENIE

Rozwój gospodarki społecznej, jaki ma miejsce w ostatnich dekadach, skła-nia do szerokiej refleksji nad jej funkcjonowaniem. Znaczący obszar dyskusji wiąże się z podejściem normatywnym koncentrującym uwagę na zasadach, na jakich opiera się działalność podmiotów ekonomii społecznej oraz ich prawno-organizacyjnymi aspektami. Mamy do czynienia ze ścieraniem się odmiennych stanowisk i ujęć teoretycznych, pojawiają się nowe idee i kon-cepcje, które stanowią intelektualną podstawę do tworzenia polskiego mo-delu ekonomii społecznej.

Prezentowany numer STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIA zaty-tułowany Społeczny i ekonomiczny wymiar działalności podmiotów ekonomii społecznej jest poświęcony wielorakim problemom z tym związanym. Istotą publikacji jest próba spojrzenia na działalność podmiotów ekonomii spo-łecznej z perspektywy ekonomicznej, filozoficznej i socjologicznej, gdyż, zdaniem Autorów, rozważanie kwestii ich oddziaływania we współczesnych warunkach gospodarowania, zarówno dla społeczności lokalnych, jak i lo-kalnych gospodarek, pozwoli na uczestniczenie w dialogu na temat społecz-nej wartości ekonomii społecznej.

W opracowaniu poszczególni autorzy nawiązują do wybranych proble-mów wskazanych obszarów. Pierwszy z nich, na który składa się pięć artyku-łów, przede wszystkim odnosi się aksjologicznych i socjologicznych założeń niezbędnych dla tworzenia ekonomii społecznej.

Głosem dyskusji w tym nurcie rozważań są artykuły Haliny Zboroń, Karoliny Nowak, Justyny Lewandowskiej-Bratek, Włodzimierza Kaczochy i Jana Sikory oraz Anny Waligóry. Halina Zboroń w artykule zatytułowanym Ekonomia społeczna a ekonomia rynku – alternatywa czy dopełnienie?, zwra-ca uwagę na specyfikę ekonomii społecznej, gdzie równorzędne traktowanie celów ekonomicznych i społecznych powoduje, że taka postać gospodarowa-nia nie znajduje zadowalającego objaśnienia w teoriach ekonomii głównego nurtu. Rozważając ten problem, Autorka przedstawia argumenty na rzecz tezy, że racjonalność przedsiębiorczości społecznej ujawnia się w odniesie-niu do szerokiego kontekstu dobra społecznego. Karolina Nowak z kolei (Dezintegracja aksjologiczna ekonomii społecznej) przyjmuje kulturową per-spektywę badawczą w odniesieniu do praktyki gospodarczej, przede wszyst-

4 Wprowadzenie

kim w kontekście regulowania owej praktyki przez respektowane społecz-nie – historycznie zmienne – przekonania normatywno-dyrektywne. Dla Justyny Lewandowskiej-Bratek artykuł Współczesna gospodarka społeczna jako odpowiedź na niezaspokojone potrzeby społeczne Polaków, to możliwość zaprezentowania głównych źródeł kształtujących polską gospodarkę spo-łeczną oraz, przynajmniej częściowo, wskazania na jej potencjał ekonomicz-ny i społeczny. Z kolei Włodzimierz Kaczocha i Jan Sikora konfrontują istotę podmiotów ekonomii społecznej z gospodarującym społeczeństwem obywa-telskim. W artykule Gospodarcze społeczeństwo obywatelskie – podmioty eko-nomii społecznej przedstawiają rozumienie tego pojęcia, wskazując na kultu-rowe (etyczne) i historyczne uwarunkowania rozwoju idei gospodarowania, które tworzą podstawy obecnego modelu funkcjonowania podmiotów eko-nomii społecznej. Anna Waligóra koncentruje uwagę na przedsiębiorczości społecznej wskazując, że aktywność ekonomiczna jednostek i grup społecz-nych prowadzi nie tylko do akumulacji dóbr materialnych (finansowych), ale także i pozamaterialnych, czyli niezwykle cennego do rozwoju kapitału społecznego (Społeczne umocowanie przedsiębiorczości społecznej).

Aspekty ekonomiczne, związane z procesami zarządzania, prawno-or-ganizacyjne ramy działalności podmiotów ekonomii społecznej poruszane są w artykułach kilku autorów. Michał Litwiński w artykule zatytułowanym Satysfakcja z pracy w podmiotach ekonomii społecznej i firmach społecznie odpowiedzialnych podejmuje próbę określenia satysfakcji z pracy w podmio-tach ekonomii społecznej w firmach prywatnych, które opierają swoją dzia-łalność na zasadach społecznie odpowiedzialnych. Joanna Schmidt analizu-je specyfikę zarządzania ludźmi w podmiotach ekonomii społecznej, gdzie przedstawia koncepcje zarządzania organizacją pozarządową oraz wskazuje na istotne obszary zarządzania zasobami ludzkimi w sektorze ekonomii spo-łecznej, ich rolę oraz stosowane w organizacjach narzędzia. Anna Hnaty-szyn-Dzikowska (Dostarczanie dóbr publicznych przez przedsiębiorstwa spo-łeczne – zarys problematyki), pisząc o dostarczaniu dóbr publicznych przez przedsiębiorstwa społeczne, wskazuje na: konieczność doprecyzowania ram współpracy (kompetencji, odpowiedzialności) między przedsiębiorstwami społecznymi, sektorem publicznym i prywatnym; udoskonalenie systemu prawnego regulującego działanie przedsiębiorstw społecznych; wzmocnie-nie ich mechanizmów organizacyjnych oraz zwiększenie zainteresowania ze strony władz politycznych, co pozwoli, Jej zdaniem, na efektywne zaspokoje-nie różnorodnych potrzeb w zakresie konsumpcji dóbr publicznych; zwięk-szenie i dywersyfikację źródeł finansowania dóbr publicznych; zmniejszenie kosztów i poprawę wydajności oraz poziomu dystrybucji dóbr publicznych,

Wprowadzenie 5

a także skoncentrowanie na interesach słabszych grup społecznych. Wiktoria Domagała artykułem Podmioty ekonomii społecznej a równość płci na rynku pracy przyjmuje perspektywę płci jako determinantę projektów realizowa-nych przez ekonomię społeczną, wskazuje na zakres oddziaływania niniej-szych projektów, charakteryzuje ich prawidłowości oraz potencjalne bariery.

Mariusz Piotrowski w artykule Prawny charakter zbiórek publicznych odnosi się do prawnych norm zbiórek publicznych jako znanej i od lat praktykowanej metody gromadzenia datków na cele społecznie użyteczne. Artykuł Rola rachunku wyników (rachunku zysków i strat) w organizacjach pozarządowych Magdaleny Kowalczyk to próba przedstawienia propozycji zmian w rachunku wyników dla organizacji pozarządowych, które nie pro-wadzą działalności gospodarczej, i rachunku zysków i strat sporządzane-go przez organizacje prowadzące działalność gospodarczą. Z kolei Henryk Mruk omawia Zasady marketingowego zarządzania organizacjami społecz-nymi, wskazując, że skuteczna działalność tych organizacji wymaga stosowa-nia właściwej koncepcji marketingu i przedstawia reguły sprawnego zarzą-dzania nimi w tym zakresie. Artykuł Barbary Kryk Projekt modelu wsparcia na rynku pracy młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym – wyniki ewaluacji badań projektowych to opis zbudowanego innowacyjnego modelu aktywizacji zawodowej młodzieży.

Zaprezentowane w poniższym tomie artykuły nie wyczerpują całej złożo ności ekonomiczno-społeczno-aksjologicznych aspektów „istnienia” ekonomii społecznej. Wskazują na wyzwania, jakie stoją przed podmio-tami ekonomii społecznej, stanowią asumpt do rozważań co do kierunku dalszych badań nad ich działalnością i funkcjonowaniem we współczesnych realiach gospodarczych.

Grażyna Krzyminiewska

6 Wprowadzenie

STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIA 2015, vol. 3, no. 7

Halina ZborońUniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Ekonomii, Katedra Socjologii i [email protected]

EKONOMIA SPOŁECZNA A EKONOMIA RYNKU – ALTERNATYWA CZY DOPEŁNIENIE?

Streszczenie: Tematem artykułu jest ekonomia społeczna, która jest traktowana jako konceptualizacja praktyki gospodarczej określanej jako przedsiębiorczość społeczna. Jej specyfika – równorzędne traktowanie celów ekonomicznych i społecznych – powodu-je, że taka postać gospodarowania nie znajduje zadowalającego objaśnienia w teoriach ekonomii głównego nurtu. Rozważając ten problem, autorka przedstawia argumenty na rzecz tezy, że racjonalność przedsiębiorczości społecznej ujawnia się w odniesieniu do szerokiego kontekstu dobra społecznego. Wskazuje także pozytywną rolę podmio-tów ekonomii społecznej w procesie wzmacniania praktyki gospodarczej.

Słowa kluczowe: ekonomia społeczna, podejście ortodoksyjne, racjonalność, proble-my społeczne.

Klasyfikacja JEL: A12, A13, Z13.

SOCIAL ECONOMICS VS. MARKET ECONOMICS – ALTERNA-TIVE OR COMPLEMENTARY

Abstract: The theme of the article is social economics, which is treated as a conceptual-ization of business practice referred to as social entrepreneurship. Its specificity – equal treatment of economic and social goals – means that this form of entrepreneurship does not find a satisfactory explanation in mainstream economic theories. In considering this the author presents arguments in favour of the thesis that the rationality of social entre-preneurship manifests itself in its relationship to the broad context of social welfare. It also indicates the positive role of social economic entities in the process of reinforcing business practice.

Keywords: social economics, the orthodox approach, the rationality, social issues.

8 Halina Zboroń

Wstęp

Teoria i praktyka ekonomii społecznej dotyczą interesujących i coraz ży-wiej dyskutowanych problemów. Z uwagi na swoją specyfikę oraz zakres wpływu na otoczenie zewnętrzne działania podmiotów ekonomii społecz-nej włączane są w obszar refleksji socjologicznej, politologicznej i ekono-micznej, stając się tym samym zagadnieniem badań interdyscyplinarnych. Interdyscyplinarne podejście do problematyki ekonomii społecznej wyda-je się jak najbardziej zasadne i pożyteczne, bowiem jedynie uwzględnienie całego spektrum uwarunkowań przedsiębiorczości społecznej pozwala na dokonanie ciekawych spostrzeżeń i sformułowanie wielowymiarowej oceny funkcjonalności w ramach proponowanych rozwiązań ekonomii społecz-nej. Przedstawienie takiej właśnie oceny – uwzględniającej aspekty ekono-miczne, etyczne i polityczne ekonomii społecznej – jest celem niniejsze-go artykułu.

W ocenie tej chciałabym odnieść się do bardzo istotnego problemu, jakim jest niezgodność założeń ekonomii społecznej z ideą racjonalno-ści podmiotów ekonomicznych w modelowym ujęciu ekonomii głównego nurtu. W moim przekonaniu wątpliwości, jakie są wysuwane wobec eko-nomii społecznej (notabene częściej artykułowane w bezpośrednich dysku-sjach niż publikowanych tekstach) dotyczą przede wszystkim pytania, czy możliwe jest efektywne ekonomicznie funkcjonowanie podmiotów rynko-wych, których nadrzędnym celem nie jest korzyść ekonomiczna, ale war-tość społeczna. Stawianie tej kwestii w odniesieniu do założeń ortodoksyjnej ekonomii ujawnia domniemywaną słabość (ułomność, trudność, niedo-godność…) ekonomii społecznej. Niezależnie od tego, jak bardzo jesteśmy skłonni ją ukrywać czy – co jest najczęściej stosowaną taktyką – osłaniać ją za pomocą argumentów o jej zdolności kreowania dobra społecznego, trud-ność z odpowiedzią na pytanie: Jak możliwe jest trwanie na rynku i sku-teczne konkurowanie z „normalnie” funkcjonującymi przedsiębiorstwami, pozostanie nierozwiązana, dopóty będziemy rozważać je w kontekście dys-kursu ortodoksyjnego. Kłopot, jaki mamy bowiem z ekonomią społeczną, dotyczy nie tylko problemu racjonalności proponowanych rozwiązań, ale ma szerszy wymiar – projekt ekonomii społecznej bowiem nie „wpisuje się” w dominujące w ekonomii schematy myślowe. To prowadzi do podważania idei ekonomii społecznej oraz lekceważenia i marginalizowania tych postaci działań gospodarczych, które nie spełniają założenia o dążeniu do maksy-malizowania zysku. W tej sytuacji zasadne staje się postawienie pytania, czy uznanie ekonomii społecznej za rodzaj aberracji nie jest następstwem przy-

Ekonomia społeczna a ekonomia rynku – alternatywa czy dopełnienie? 9

jęcia w ekonomii ortodoksyjnej zbyt restrykcyjnych założeń dotyczących modelu rynku1.

Wydaje się zatem, że warto przedyskutować najważniejsze cechy ekono-mii społecznej, które jednocześnie stanowią strategiczne punkty niezgod-ności z podejściem dominującym. Przy czym chodzi tu także – czy przede wszystkim – o uwzględnienie usytuowania ekonomii społecznej w kontek-ście społecznym (zarówno gospodarczym, jak i politycznym) i jej społeczno--ekonomicznej roli. Jak już wspomniano, tylko takie wielowymiarowe ujęcie problemu funkcjonalności ekonomii społecznej pozwala na dostrzeżenie jej konstruktywnego potencjału w zakresie wspomagania rozwoju społecznego.

1. Teoretyczne ramy: ekonomia społeczna jako projekt w budowie

Ekonomia społeczna jest ujmowana przeze mnie jako projekt realiza-cji celów społecznych (aspekt etyczny) za pomocą instrumentów rynko-wych (aspekt ekonomiczny) przy wsparciu instytucjonalnym, finansowym i organizacyjnym władz samorządowych (aspekt polityczny). W literaturze przedmiotu określenie „ekonomia społeczna” jest rozumiane dwojako: jako pojęcie odnoszone do teoretycznych rozważań (stanowi tym samym odpo-wiednik social economics) lub do szczególnego rodzaju praktyki gospodar-czej określanej jako przedsiębiorczość społeczna (social economy).

Przedmiotem mojego zainteresowania pozostaje ujęcie teoretyczne eko-nomii społecznej, a w zasadzie dyskusja dotycząca jej charakteru i statusu rozważanego w odniesieniu do ekonomii głównego nurtu oraz politycznej doktryny neoliberalnej, która dostarcza jej swoistego wsparcia światopo-glądowego. Sytuacja ekonomii społecznej wydaje się szczególna z uwagi na uwikłanie w pewne paradoksy. Pomimo że ma długą tradycję – jest bowiem praktykowana w społeczeństwach Zachodu, także w Polsce od dziewiętna-stego wieku (tzw. stara ekonomia społeczna) – do dzisiaj nie została zdefi-niowana w sposób zadowalający. To sprawia, że nie potrafimy wytyczyć kla-rownych granic zbioru zjawisk, które możemy zakwalifikować jako działania ekonomii społecznej, a dość swobodne posługiwanie się określeniami koja-

1 W tym względzie zgadzam się z tezą sformułowaną przez zespół autorów tekstu Or-ganizacyjne zróżnicowanie gospodarki rynkowej a rola spółdzielni i przedsiębiorstw społecz-nych: apel o pluralizm ekonomiczny [Borzaga, Depedri i Tortia 2013], którzy twierdzą, że pro-blem z uznaniem pozytywnej roli spółdzielni i przedsiębiorstw społecznych jest następstwem ograniczeń ekonomii neoklasycznej i jej redukcjonistycznych założeń.

10 Halina Zboroń

rzonymi z ekonomią społeczną, takimi jak: podmioty ekonomii społecznej, przedsiębiorczość społeczna, nie rozwiewają wątpliwości co do tego, jakie rodzaje aktywności do ekonomii społecznej mogą być włączane2.

Z pewnością problematyczny jest także brak satysfakcjonującej poznaw-czo, spójnej teoretycznie koncepcji ekonomii społecznej, która objaśniałaby charakter przedsięwzięć identyfikowanych jako przedsiębiorczość społeczna oraz pozwalałaby na wyjaśnienie mechanizmów ich funkcjonowania. Wyda-je się, że odwołanie się w tym względzie do teoretycznych założeń ekonomii głównego nurtu nie jest możliwe z uwagi na to, że respektowane w jej ra-mach przekonania tworzące triadę fundamentalnych założeń (racjonalność, równowaga, efektywność) dość restrykcyjnie określają warunki naukowego dyskursu odnoszonego do zjawisk gospodarczych, co tym samym eliminu-je przedsiębiorczość społeczną z obszaru jej zainteresowań. Zdecydowanie bardziej owocne może być natomiast odniesienie do koncepcji formułowa-nych w ramach nurtu instytucjonalnego3.

Można sądzić, że problemy konceptualne – trudności w tworzeniu modeli przedsiębiorczości społecznej – wiążą się z koniecznością uwzględnienia jej złożonego i wielowymiarowego charakteru. Ponadto przedsiębiorczość spo-łeczna (rozumiana jako aktywność podmiotów ekonomii społecznej) prze-jawia się w różnorodnych formach, a możliwość konstruowania kolejnych jej postaci wydaje się otwarta. W literaturze w różny sposób systematyzuje się podmioty ekonomii społecznej. Wedle Defourny [za: Frączek i Laurisz 2012] należy wyróżnić przedsiębiorstwa pożytku publicznego (oferujące usługi komunalne) oraz przedsiębiorstwa społecznie integrujące przez pracę4. Leś

2 Jednym z problemów tego typu jest trudność w jednoznacznym rozstrzygnięciu pyta-nia, czy takie działania, jak kluby bądź centra integracji zawodowej, bądź zakłady terapii zaję-ciowych, mogą być traktowane jako podmioty ekonomii społecznej, czy raczej (jedynie) jako formy wsparcia ekonomii społecznej. Pomimo że nawet tak ogólne i nieprecyzyjne określe-nie ekonomii społecznej (działania gospodarcze osiągające cele społeczne za pomocą działań rynkowych), które notabene jest powszechnie respektowane, nie uprawnia do włączania ich do obszaru ekonomii społecznej, to w wielu tekstach nie dokonuje się stosownych rozróżnień, co może powodować pewne nieporozumienia.

3 O tym, że założenia koncepcyjne public choice umożliwiają jej zastosowanie jako wy-kładni teoretycznej ekonomii społecznej pisałam w tekście Racjonalność podmiotów ekonomii społecznej [2014].

4 Zauważmy na marginesie, że wyróżnione przez Defourny’go zbiory nie muszą być roz-łączne: istnieje wiele przykładów spółdzielni socjalnych (oferujących miejsca pracy dla wy-kluczonych), których działalność gospodarcza polega na dostarczaniu usług komunalnych. Oczywiście z punktu widzenia celów ekonomii społecznej ma to drugorzędne znaczenie. Przykład ten pokazuje jednak, na czym polega trudność w pojęciowym porządkowaniu tego obszaru zjawisk.


[2008] natomiast wyróżnia ponadto usługi na rzecz osób (można tu wska-zać sprawowanie opieki nad osobami starszymi lub niepełnosprawnymi), co warto odnotować, ponieważ ten obszar działań ekonomii społecznej będzie się z pewnością intensywnie rozwijać.

Trudności definicyjne i braki w zakresie teoretycznego dopracowania idei ekonomii społecznej – choć z pewnością fundamentalne – nie są jed-nakże istotną przeszkodą w podejmowaniu próby określenia specyfiki i war-tości projektu ekonomii społecznej. W moim przekonaniu warto dokonać takiego rozpoznania poprzez wskazanie odmienności projektu ekonomii społecznej w porównaniu z tradycyjnym modelem gospodarki rynkowej, który jest przedmiotem odniesienia teorii formułowanych w obrębie ekono-mii głównego nurtu. Dokonanie konfrontacji z wysuwanymi pod adresem ekonomii społecznej zastrzeżeniami czy choćby wątpliwościami jest – moim zdaniem – bardzo potrzebne. Pozwoli to, po pierwsze wykazać, że ekono-mia społeczna może stanowić skuteczny i racjonalny ekonomicznie czynnik wsparcia rozwoju społecznego. Po drugie, analiza metod i celów działania podmiotów ekonomii społecznej dokonana w odniesieniu do idei makro-racjonalności systemu gospodarczego prowadzi do demistyfikacji domnie-mywanych rozbieżności pomiędzy ekonomią społeczną a ekonomią rynku.

2. Ekonomia społeczna – alternatywa wobec rynku czy jego dopełnienie?

Wśród zwolenników ekonomii społecznej dość często przywoływany jest po-gląd, że przedsiębiorczość społeczna nie powinna być traktowana jako alter-natywna postać gospodarowania, ale raczej jako uzupełnienie, wzbogacenie działań rynkowych. Jednocześnie podkreśla się, że nie jest ona jakimś wyod-rębnionym sektorem gospodarki – podmioty ekonomii społecznej, działając na otwartym rynku, wchodzą w różnorakie relacje (konkurowania, współ-pracowania) z klasycznymi przedsiębiorstwami rynkowymi. Uznaje się też, że – choćby z uwagi na wzrastające jej znaczenie i poszerzanie się zakresu działań – nie można jej marginalizować: praktyczne jej przejawy nie mają charakteru wyjątkowego, ale stanowią upowszechnione sposoby działania5.

5 Daje się zauważyć dwa ujęcia idei ekonomii społecznej, które wiążą się z dwiema stra-tegiami jej obrony / ochrony przed sceptykami. Pierwsze ujęcie polega na traktowaniu eko-nomii społecznej jako szczególnego sektora gospodarki, który rządzi się swoimi, odmiennymi od rynkowych prawami. Przywołuje się tu argument, że podmioty ekonomii społecznej zago-spodarowują te obszary potrzeb, które pozostają poza zainteresowaniem przedsiębiorstw pro-

12 Halina Zboroń

Zwróćmy uwagę przy okazji, że oprócz przedsiębiorstw społecznych6 w sektorze rynku są obecne także organizacje non profit, które prowadzą dzia-łalność gospodarczą, przeznaczając uzyskane zyski na działalność statutową, oraz coraz liczniej pojawiające się przedsiębiorstwa zaangażowane w ideę CSR i tym samym poszerzające zakres biznesu społecznie odpowiedzial-nego, w którego ramach uznaje się ważność etycznych kryteriów popraw-ności odnoszonych do działań gospodarczych. Obszar działań rynkowych jest zatem dość znacznie zróżnicowany. Oczywiście można dyskutować, jaki wpływ na całość gospodarki mają owe nietypowe w świetle dominujących przekonań ekonomicznych podmioty gospodarcze. Trudno jednakże pod-trzymywać tezę o jednorodności i jednowymiarowości rynku (odwoływania się do wąsko pojętego kryterium efektywnościowego). Tym samym możemy uznać, że owe dające się zauważyć zróżnicowanie działań rynkowych nie jest następstwem jedynie upowszechniania się praktyk z zakresu ekonomii spo-łecznej, ale dotyczy szerszego zakresu zjawisk7.fitowych. Tym samym nie muszą one wykazywać się skutecznością konkurencyjną. Drugi sposób rozumienia ekonomii społecznej związany jest z przekonaniem, że nie jest możliwe jej wyodrębnienie spośród pozostałych działań rynkowych. Uznaje się, że przedsiębiorstwa spo-łeczne działają na rynku na takich samych zasadach, co firmy komercyjne. Konsekwencją jest konieczność wykazania, że spełniają one wymóg efektywności i konkurencyjności. Zauważ-my, że pierwszy sposób rozumienia ekonomii społecznej prowadzi do jej izolacji i marginali-zacji. Jak można przypuszczać, nie służy to raczej jej rozwojowi, ponadto obniża jej rangę jako czynnika rozwoju ekonomicznego. W drugim przypadku uznaje się, że ekonomia społeczna jest efektywną formą gospodarowania, przy czym łatwiej jest wykazać jej racjonalność (w or-todoksyjnym rozumieniu) na poziomie makrospołecznym niż mikroekonomicznym (trudne zadanie wykazania, że spółdzielnie socjalne mogą konkurować z przedsiębiorstwami profi-towymi bez specjalnego wsparcia ze strony podmiotów zewnętrznych). Pomimo większych komplikacji związanych z drugim z wymienionych sposobów rozumienia ekonomii społecz-nej, ten model wydaje się bardziej obiecujący, także z tego względu, że coraz częściej pod-kreśla się potrzebę przeformułowania koncepcji racjonalności ekonomicznej, która w ujęciu neoklasycznym wielu badaczom (także wybitnym ekonomistom) wydaje się zbyt wąska.

6 Przedsiębiorstwa społeczne prowadzą systematyczną działalność gospodarczą, dążąc do osiągnięcia celów społecznych. W prawodawstwie brytyjskim i włoskim uznaje się je za organizacje pożytku publicznego, które dążą do zaspokojenia potrzeb społecznych poprzez narzucenie sobie, przynajmniej częściowo, ograniczeń non-profit i poświęcanie swoich środków i zasobów na rzecz działalności zorientowanej społecznie [za: Borzaga, Depedri i Tortia 2013]

7 Na marginesie jedynie należy zauważyć, że we współczesnej ekonomii odbywa się in-tensywna dyskusja, której przedmiotem jest założenie o racjonalności ekonomicznej, zgod-nie z którą podmiotom gospodarczym przypisuje się motywację maksymalizowania zysku. Coraz częściej i coraz bardziej stanowczo artykułowane są wątpliwości co do treści owego przekonania. Szczególnie wiele w tej kwestii mają do powiedzenia przedstawiciele ekonomii behawioralnej. Więcej na ten temat w: Zboroń [2010].


Oczywiście dostrzeżenie wielości form organizacji gospodarczych przy jednoczesnym uznaniu, że w procedurach diagnozowania, wyjaśniania i pro-gnozowania zjawisk gospodarczych powinno uwzględniać się wszelkie posta-ci działań gospodarczych stanowi znaczącą trudność w przypadku ekonomii ortodoksyjnej, w której przyjmuje się uproszczony model gospodarki8. Jak już wspomniałam powyżej – teorie reprezentujące dominujący nurt ekono-mii nie są w stanie wyjaśnić faktu istnienia i upowszechniania się przedsię-biorstw społecznych, które trwają na rynku, pomimo że nie spełniają założeń efektywności ekonomicznej. Obecność podmiotów ekonomii społecznej na rynku, które powinny być przecież zastąpione przez profitowo nastawione przedsiębiorstwa, jest jednym z paradoksów, jakie ujawniają się w wyniku próby odniesienia założeń ekonomii głównego nurtu do zagadnień ekonomii społecznej. Studia nad ekonomią społeczną prowadzą do ujawnienia także i innych pułapek i trudności związanych z założeniami ekonomii ortodoksyj-nej i stanowiącej jej ideologiczne wsparcie neoliberalnej doktryny politycz-nej. To z kolei tworzy nowy kontekst dla ekonomii społecznej, otwierając tym samym możliwość poczynienia na jej temat interesujących konstatacji.

3. Paradoks pierwszy: Gdzie jest miejsce ekonomii społecznej?

Postawienie pytania o usytuowanie praktyki ekonomii społecznej w obszarze życia społecznego prowadzi do konsternacji – oto bowiem w myśli społecz-nej wyróżnia się trzy sfery świata społecznego: publiczny obszar państwa,

8 Zagadnienie modelowania w ekonomii jest ostatnio intensywnie dyskutowane (mam na myśli czas od wybuchu kryzysu w 2008 r., choć już dużo wcześniej toczyły się poważne spory na ten temat). Nie jestem w stanie tej kwestii omówić w tym artykule tym bardziej że sprawa jest bardzo złożona. Zaznaczyć można jedynie, że od ukazania się bardzo interesują-cego, przeglądowego tekstu Economics at the Millenium Goldfarba i Leonarda [2002] pojawiło się wiele znaczących prac z zakresu metodologii ekonomii, w której problematyka modelo-wania (także z zastosowaniem matematyki) jest poruszana. Wiele krytycznych ocen zostało sformułowanych w: Colander D., Föllmer H., Goldberg M., Juselius K., Kirman A., Lux Th., Sloth B., The Financial Crisis and the Systemic Failure of Academic Economics, Kiel Institute for the World Economy, Working Paper 1489, 2009. Osobnym tematem dyskusji stał się model podmiotu gospodarującego i założenie o racjonalności ekonomicznej. Oczywiście nie sposób odnieść się tutaj choćby do najważniejszych zarzutów adresowanych do przedstawicieli podej-ścia ortodoksyjnego w ekonomii, co mogłoby stanowić uzasadnienie dla formułowanych prze-ze mnie opinii. Do kwestii tych odnosiłam się wielokrotnie m.in. w książce Teorie ekonomiczne w perspektywie poznawczej konstruktywizmu społecznego [Zboroń 2009].

14 Halina Zboroń

prywatny sektor rynku i przestrzeń społeczeństwa obywatelskiego, w której działają organizacje charytatywne mające na celu wspomaganie biednych, chorych i wykluczonych. Przy czym w dyskursie zdominowanym przez neoliberalne poglądy polityczne i ekonomiczne postuluje się wyraźne roz-graniczenie sfery pozostającej pod kuratelą państwa i prywatnego obszaru rynku stanowiącego przestrzeń jednostkowej wolności gospodarczej. Tym-czasem szczególny charakter przedsiębiorstw społecznych prowadzących działalność gospodarczą, której nadrzędnym celem są korzyści społeczne uniemożliwia usytuowanie ich w ramach dokonanego rozpoznania. Pod-miot ekonomii społecznej działa bowiem tak, jak przedsiębiorstwo rynkowe przy przyjęciu jednakże celu tożsamego z celami organizacji pozarządowych (NGO). Ponadto przyczynia się do powiększania obszaru pożytku publicz-nego, wspierając funkcję socjalną państwa. Ekonomia społeczna sprawia więc kłopot – trudno bowiem (zwłaszcza w sytuacji systematycznego zwięk-szania się jej praktycznych przejawów) podtrzymywać przekonanie o istnie-niu ostrej granicy między rynkiem a pozostałymi obszarami. Tym bardziej że podmioty ekonomii społecznej zdają się działać w obszarze dobra wspól-nego sprawniej niż organizacje NGO – wykorzystanie możliwości działań rynkowych przynosi trwalsze efekty – nie w postaci doraźnej pomocy mate-rialnej, ale tworzenia możliwości samodzielnego rozwiązywania życiowych problemów przez jej uczestników9.

Paradoksalne jest, że w pewnym sensie to niewydolność rynku w zakre-sie rozwiązywania problemów nierówności i podziałów poziomu życia była przyczyną rozwoju trzeciego sektora, który uzupełnia działania państwa w udzielaniu wsparcia obywatelom. Kolejnym krokiem była racjonalizacja tych działań poprzez organizowanie i wspieranie znacznie skuteczniejszych działań ekonomii społecznej10. Można zatem uznać, że ekonomia społeczna pomaga znaleźć bardziej satysfakcjonujące rozwiązania w zakresie poszu-kiwania drogi do rozwoju społeczno-ekonomicznego [por. Steiner i Steine-rowska 2013].

9 Oczywiście w przypadku różnych form działania będą to inne efekty. W przypadku spółdzielni socjalnych jest to tworzenie miejsc pracy dla dotychczas wykluczonych z rynku, stwarzanie możliwości nabycia kwalifikacji i doświadczenia zawodowego, włączanie do śro-dowiska społecznego.

10 Przykładem politycznego wsparcia powstawania i rozwoju ekonomii społecznej było działanie rządu Tony Blaira w Wielkiej Brytanii realizującego ideę „trzeciej drogi” – progra-mu politycznego i ekonomicznego, który powstał w Europie w latach dziewięćdziesiątych XX w. [Kendall 2000].


4. Paradoks drugi: ekonomia społeczna a problem makroracjonalności rynku

Kolejny paradoks, w który jest uwikłana ekonomia społeczna, związany jest z odczuwanym niemal od początków powstania kapitalistycznej gospodarki rynkowej społecznym niezadowoleniem z jej efektów ekonomicznych i skut-ków społecznych. Choć uznajemy na ogół, choć często bez entuzjazmu, że funkcjonujący w większości krajów świata system kapitalistyczny (we wszel-kich jego zróżnicowanych odmianach) przynosi najlepsze możliwe efekty ekonomiczne, to dalecy jesteśmy od wielbienia świata zachodu bezkrytycz-nie11. Poczynione przez klasyków ekonomii i ich następców obietnice zdają się spełniane połowicznie, a przynajmniej w sposób nie do końca zadowa-lający. Pogłębianie się podziałów społecznych co do poziomu życia, nieroz-wiązanie problemów nierówności, powracające kryzysy i recesje gospodar-cze uderzające przede wszystkim w najsłabszych, najgorzej usytuowanych, alienacja bogatych, bezradność biednych prowokowały do zadawania pytań o koszty społeczne rozwoju ekonomicznego i osłabiały wznieconą przez li-beralnych wyznawców nadzieję, że w ostatecznym rozrachunku beneficjen-tami systemu będą wszyscy obywatele12.

Ekonomia społeczna – zgodnie z jej założeniami – stanowić ma taką postać gospodarowania, która zapewnia bezpośredni transfer korzyści tym, którzy nie radzą sobie na otwartym rynku. Stwarza ona możliwość rozwią-zania niektórych przynajmniej problemów związanych z wykluczeniem spo-łecznym. Zgodnie z założeniami ekonomii neoklasycznej należy czekać na długofalowe efekty rozwoju gospodarczego, wierząc, że wypracowany do-brobyt materialny dosięgnie wszystkich. Ekonomia społeczna daje narzędzia działania tu i teraz, oferując skuteczne metody poprawy sytuacji tych, któ-rzy nadal pozostają poza zasięgiem efektów rozwoju gospodarczego. Można postawić zatem pytanie, czy takie działania są funkcjonalne tylko w odnie-sieniu do bezpośrednich beneficjentów rozwiązań ekonomii społecznej, czy także w kontekście całości obszaru społecznego? Pozytywna odpowiedź wy-daje się oczywista.

11 Pozytywną ocenę kapitalistycznego systemu gospodarczego popartą analizą danych z historii gospodarczej przedstawili Rosenberg i Birdzell [1994].

12 Ostrą krytykę współczesnej sytuacji ekonomicznej Zachodu znaleźć można w książce J. Attali [2013].

16 Halina Zboroń

5. Paradoks trzeci: rola ekonomii społecznej w ograniczaniu funkcji państwa

Ekonomia społeczna jako obszar praktyki społecznej zwykle sytuowana jest pomiędzy tradycyjnie wyróżnianymi sektorami życia społecznego [por. Hau-sner 2007]. Owo umiejscowienie jest często przedstawiane graficznie w róż-nych formach obrazowania, ale w kwestii uchwycenia powiązania z innymi podmiotami zazwyczaj są zgodne. Oto ekonomia społeczna z racji złożone-go charakteru sposobu i celu działania może być traktowana jako swoisty zwornik (łącznik) pomiędzy państwem, rynkiem i społeczeństwem obywa-telskim. Podejmując partnerską współpracę z podmiotami reprezentującymi trzy sektory społeczne, przyczynia się do zacierania granic pomiędzy nimi, częściowo „unieważniając” różnice pomiędzy nimi. Co więcej – ekonomia społeczna poprzez swoje działania „przenosi” poszczególne elementy (cele, wartości, postawy, sposoby działania) z jednego obszaru do drugiego. Takie „przepływy” treści możemy dostrzec pomiędzy sektorem państwa i rynku oraz rynku i społeczeństwa obywatelskiego: ekonomia społeczna transfe-ruje zasadę racjonalności ekonomicznej do dziedziny polityki społecznej stanowiącej obszar odpowiedzialności państwa, organizacjom charytatyw-nym prezentuje sposoby skuteczniejszego ograniczania obszaru niedostatku i bezrobocia, do obszaru rynku natomiast ‘przenosi’ ideę solidarności, spra-wiedliwości i odpowiedzialności społecznej, ukazując w swoich działaniach podejście alternatywne w stosunku do profitowego.

Paradoksem jest, że wspierana przez administrację publiczną ekonomia społeczna wnosi czynnik społeczny do obszaru kontrolowanego przez pań-stwo i tym samym przyczynia się do jego (częściowego przynajmniej) uwol-nienia spod kurateli urzędniczej. Oto bowiem instytucje państwowe wspiera-ją przedsiębiorstwa społeczne, które przeciwdziałając omnipotencji państwa przejawiającej się w zawłaszczaniu przestrzeni publicznej, przyczyniają się do ograniczenia władzy państwa i poszerzania obszaru społeczeństwa oby-watelskiego. Podmioty ekonomii społecznej włączają się w obszar zadań po-lityki socjalnej, w wyniku czego pomoc udzielana dotychczasowym benefi-cjentom ośrodków pomocy społecznej przybiera postać działań rynkowych. Z jednej strony zatem ekonomia społeczna staje się przykładem dla organi-zacji NGO w zakresie skuteczniejszego ekonomicznego działania, z drugiej zaś poprzez wzmocnienie trzeciego sektora przyczynia się do rozwoju społe-czeństwa obywatelskiego – sektora niezależnego od państwa13.

13 Interesujące rozważania na temat ekonomia społeczna a państwo znaleźć można w tekście J. Hausnera [2012].


6. Paradoks czwarty: ekonomia społeczna jako czynnik wzmacniania rynku pracy

Kolejną interesującą kwestią charakteryzującą ekonomię społeczną jest jej funkcja proefektywnościowa w zakresie wykorzystania zasobów dostępnych w danej gospodarce. Chodzi tu rzecz jasna o zasób w postaci kapitału ludz-kiego. Zarówno bowiem przedsiębiorstwa społeczne, jak i podmioty wsparcia ekonomii społecznej14 poprzez tworzenie warunków podjęcia i utrzymania pracy przez osoby dotychczas „niezagospodarowane” przyczyniają się do po-szerzenia obszaru zatrudnienia w odniesieniu do rynku pracy i tym samym stanowią czynnik zmniejszający skalę bezrobocia [por. Łukasik i Zaleszczuk 2008]. Poza oczywistymi korzyściami społecznymi (praca stanowi efektyw-ny czynnik przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu15) możemy wskazać także pozytywne ekonomiczne skutki działania podmiotów integracji spo-łecznej (WISE – Work Integration Social Enterprise)16, które obejmują nie tylko wzmocnienie rynku pracy, ale i pozostałe efekty będące następstwem zwiększenia zatrudnienia, włączają oszczędności związane ze zmniejszaniem się kosztów, także tych związanych z udzielaną pomocą materialną17.

Frączek i Laurisz [2012] przedstawiają wykaz funkcji podmiotów eko-nomii społecznej wobec rynku pracy, z których najważniejsze to: tworzenie miejsc pracy i wspieranie zatrudnienia, zwiększanie aktywności zawodowej w przypadku osób o niskich kwalifikacjach, tworzenie konkurencyjnych firm w obszarach niszowych zarówno ofertowych, jak i zatrudnieniowych, promocja zatrudnienia osób z grup defaworyzowanych. Ponadto ekonomia społeczna wypełnia te obszary działania, które nie są atrakcyjne dla przedsię-biorstw komercyjnych (z uwagi np. na wysokie nakłady pracy). Tym samym odpowiada na specyficzny niezaspokojony przez przedsiębiorstwa rynkowe popyt na szczególne towary lub usługi, przy czym nie musi rywalizować z in-nymi podmiotami z racji ograniczonego zainteresowania tym obszarem.

14 Należy wymienić tu kluby i centra integracji społecznej, centra adaptacji społecznej, warsztaty terapii zajęciowej, zakłady aktywności zawodowej. Ich celem jest praca z osobami wykluczonymi nie tylko z rynku pracy, ale często z życia społecznego. Podmioty te oferują wsparcie tym osobom, które chcą skorzystać z szansy zmiany swojej sytuacji życiowej. Praca z nimi polega na ich przygotowaniu do podjęcia i utrzymania pracy. Często polega na dzia-łaniach resocjalizacyjnych, terapii uzależnień, ale też przygotowuje do pracy w określonym zawodzie czy na danym stanowisku.

15 Piszą na ten temat M. Frączek i N. Lauriusz [2012].16 O typach podmiotów społecznie integrujących pisze A. Pacut [2012].17 O roli integracji społecznej i zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem w kontek-

ście zadań polityki społecznej pisze m.in. A. Leszkiewicz [2008].

18 Halina Zboroń

Zakończenie

Analiza wybranych aspektów projektu ekonomii społecznej odniesiona do przekonań tworzących akceptowane w ramach ekonomii głównego nurtu wyobrażenie sposobu funkcjonowania gospodarki prowadzi do interesu-jących wniosków. Oto bowiem ekonomia społeczna, której sens (racjonal-ność) jest kwestionowana ze względu na jej „niedopasowanie”, aksjologiczne przyczynia się (przynajmniej w odniesieniu do kilku kwestii) do osiągania nadrzędnego celu, tj. zrównoważonego rozwoju. Co więcej – można wyka-zać, że ekonomia społeczna wzmacnia istotne wartości stanowiące funda-ment aksjologiczny gospodarki rynkowej: stosowanie instrumentów rynko-wych (poszerzanie obszaru racjonalnych działań ekonomicznych) do zadań socjalnych państwa i działań charytatywnych organizacji pozarządowych, zwiększanie otwartości rynku pracy poprzez tworzenie ofert dla tych, którzy pozostawali poza rynkiem, zwiększanie autonomii sektora społecznego po-przez ograniczanie zakresu działań państwa, przyczynianie się do poprawy wskaźnika makroracjonalności gospodarki. Poza kwestiami ekonomicznymi pozostają oczywiście jeszcze zagadnienia niezaprzeczalnych korzyści spo-łecznych, ale to pozostaje już poza tematem niniejszego tekstu.

Bibliografia

Attali, J., 2013, Zachód 10 lat przed totalnym bankructwem?, Wydawnictwa Studia Emka, Warszawa.

Borzaga, C., Depedri, S., Tortia, E., 2013, Organizacyjne zróżnicowanie gospodarki rynkowej a rola spółdzielni i przedsiębiorstw społecznych: apel o pluralizm ekono-miczny, Ekonomia Społeczna, nr 3, s. 165–176.

Colander, D., Föllmer, H., Haas, A., Goldberg, M., Juselius K., Kirman A., Lux Th., Sloth B., 2009, The Financial Crisis and the Systemic Failure of Academic Econo-mics, Institute for the World Economy, Working Paper 1489.

Frączek, M., Laurisz, N., 2012, Ekonomia społeczna a rynek pracy, w: Frączek, M., Hausner, J., Mazur, S. (red.), Wokół ekonomii społecznej, Uniwersytet Ekono-miczny w Krakowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków.

Goldberg, R.S., Leonard Th.C., 2002, Economics at The Millenium, „Society”, No-vember/December.

Harvey, D., 2008, Neoliberalna historia katastrofy, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa.


Hausner, J., 2007, Ekonomia społeczna a sektor gospodarki, Ekonomia Społeczna, nr 1.

Hausner, J., 2012, Ekonomia społeczna a państwo, w: Frączek, M., Hausner, J., Ma-zur, S. (red.), Wokół ekonomii społecznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków.

Kendall, J., 2000, The Mainstreaming of the Third Sector Into Public Policy in England in the Late 1990s: Whys and Wherefores, http://eprints.lse.ac.uk/29028/1/cswp2.pdf [dostęp: 08.01.2015].

Leszkiewicz, A., 2008, Miejsce przedsiębiorstw społecznych w strategiach rozwoju re-gionalnego, w: Hausner, J. (red.), Wspieranie ekonomii społecznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kra-ków.

Leś, E., 2008, Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Przegląd koncepcji i dobrych praktyk, w: Leś, E. (red.), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo spo-łeczne. Wprowadzenie do problematyki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszaw-skiego, Warszawa.

Łukasik, P., Zaleszczuk, W., 2008, Praktyczne aspekty ewaluacji przedsięwzięć eko-nomii społecznej, w: Hausner, J. (red.), Wspieranie ekonomii społecznej, Uniwer-sytet Ekonomiczny w Krakowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków.

Pacut, A., 2012, Kontynentalny model ekonomii społecznej, w: Frączek, M., Hau-sner, J., Mazur, S. (red.), Wokół ekonomii społecznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków.

Rosenberg, N., Birdzell, L.E. Jr., 1994, Historia kapitalizmu, Wydawnictwo Signum, Kraków.

Steiner, A., Steinerowska, S., 2013, Przedsiębiorstwa społeczne w Wielkiej Brytanii – potencjał i możliwości działania, Ekonomia Społeczna, nr 2, Uniwersytet Eko-nomiczny w Krakowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków.

Zboroń, G., 2009, Teorie ekonomiczne w perspektywie poznawczej konstruktywizmu społecznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań.

Zboroń, G., 2010, Koncepcje podmiotu gospodarującego w teoriach ekonomicznych, w: Sikora, J. (red.), Gospodarka i społeczeństwo, Wydawnictwo i Drukarnia UNI--DRUK s.j., Poznań.

Zboroń, G., 2014, Racjonalność podmiotów ekonomii epołecznej, Przegląd Zachod-niopomorski, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin.


Karolina NowakUniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Ekonomii, Katedra Socjologii i [email protected]

DEZINTEGRACJA AKSJOLOGICZNA EKONOMII SPOŁECZNEJ

Streszczenie: Głównym celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, czy warto-ściująca wizja świata, formułowana na gruncie ekonomii społecznej, zorientowana jest aksjologicznie relatywistycznie czy absolutystycznie. Przyjęto kulturową perspektywę badawczą uwzględniającą kulturowy kontekst praktyki gospodarczej, przede wszystkim pod względem regulowania owej praktyki przez respektowane społecznie – historycznie zmienne – przekonania normatywno-dyrektywalne. Historyczna zmienność przekonań kulturowych regulujących działania, podejmowane w sektorze gospodarczym, ukazana została na przykładzie redefiniowania pojęcia prawdy.

Słowa kluczowe: ekonomia społeczna, wartości, prawda, kultura, CSR.

Klasyfikacja JEL: E20, I12, E24.

AXIOLOGICAL DISINTERGRATION OF THE SOCIAL ECONOMY

Abstract: The main objective of the article is to answer the questions as to whether the social economy view of the world is connected with relativism or absolutism from an axio logical point of view. The specific perspective of cultural studies was used here which allowed the identification as to how cultural beliefs regulate economic practice. The changes in cultural beliefs are presented with regard to re-definition of truth.

Key words: social economy, values, truth, culture, CSR.

Dezintegracja aksjologiczna ekonomii społecznej 21

Wstęp

U podstaw odpowiedzi na pytania, czym jest, czym powinna być, wreszcie – czy w ogóle istnieje ekonomia społeczna, tkwi problem, względem którego stawia nas rzeczywistość – pytanie o to, czy świat ma sens; ów sens zaś po-jawia się – w kontekście człowieka i jego działań – tylko w świecie, który nie jest aksjologicznie neutralny. Celem artykułu jest zbadanie, do jakich wartości odwołują się podmioty ekonomii społecznej w sytuacji „ściera-nia się” tendencji relatywistycznych z absolutyzmem aksjologicznym. Czy owe wartości tworzą koherentny system, czy też należałoby tu raczej mówić o pewnej dezintegracji aksjologicznej? W zależności od tego, jak odpowiemy na to pytanie, ustosunkujemy się też do innych. Czy skoro świat, w którym żyjemy jest aksjologicznie niejednorodny, ma sens wypracowywanie stan-dardów zachowań, tworzenie kodeksów, budowanie przedsiębiorstwa odpo-wiedzialnego społecznie? Czy wzrost świadomości / solidarności społecznej, a przynajmniej obecność tych pojęć w toczonych dyskusjach w sferze pu-blicznej, ma jakieś rzeczywiste znaczenie, wpływa na nowy sposób funkcjo-nowania biznesu? Wreszcie – czy aksjologiczne podłoże działań społecznie odpowiedzialnych (społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, społeczna odpowiedzialność uczelni) można potraktować jako „soczewkę” ogniskują-cą problemy i kwestie społeczne, z którymi ma sobie radzić społeczeństwo ponowoczesne? W niniejszym artykule podjęto próbę wyróżnienia podłoża aksjologicznego działań deklarowanych jako warte podjęcia przez podmioty ekonomii społecznej, po pierwsze – w odniesieniu do określonych standar-dów, postulowanych na gruncie ekonomii społecznej, społecznej odpowie-dzialności biznesu (CSR)1, po drugie – w kontekście sformułowanych kryte-riów w ramach RESPECT Index.

1 O związkach między CSR a ekonomią społeczną piszą m.in. I. Kuraszko i B. Rok, wy-różniając trzy główne relacje: (1) biznes pomocny (przedstawiciele biznesu korzystają z usług podmiotów ekonomii społecznej), (2) współpraca (partnerstwo), (3) podmiot ekonomii spo-łecznej jako konkurencyjne przedsiębiorstwo [Kuraszko i Rok 2007]. W niniejszym artykule zestawiono te dwa pojęcia nie tylko ze względu na ich wspólną bazę funkcjonowania – wolny rynek, ale również dlatego, że zarówno w dyskusjach na temat społecznej odpowiedzialności biznesu, jak i w refleksji prowadzonej na gruncie ekonomii społecznej nieustannie pojawia się postulat zmiany „oglądania” funkcjonowania gospodarki w rozwoju społecznym oraz przenikania się wymiarów światopoglądowych (wolność, własność versus solidarność, dialog, współpraca).

22 Karolina Nowak

1. Ekonomia społeczna w perspektywie kulturowej

Po raz pierwszy pojęcie „ekonomii społecznej” pojawiło się na początku XIX w. we Francji, ale pewne refleksje dotyczące działań gospodarczych, w których „nie tylko o zysk chodzi”, obecne są właściwie od dwóch tysięcy lat, tj. od momentu pierwszych filozoficznych namysłów nad funkcjonowaniem pań-stwa / społeczeństwa oraz nad powiązaniami bogactwa z odpowiedzialnością społeczną (Platon, Arystoteles). Warto przy tym zaznaczyć, że owe ustalenia ekonomiczne pojawiały się na marginesie rozważań etycznych i politycz-nych, podczas gdy dziś częstsza jest odwrotna sytuacja, kiedy to uwarun-kowanie aksjologiczne działań ekonomicznych jest pomijane lub trakto-wane jako niepotrzebny balast, naddatek, którym niepotrzebnie „zawraca się głowę” twardej ekonomii (freakonomiści, B. Lomborg). Jak podkreśla Marcin Gorazda, „silne uwikłanie ekonomii w aksjologię uwidacznia się na każdym etapie uprawiania tej nauki: począwszy od wyznaczenia przedmiotu badań, poprzez ustalenie znaczeń określonych terminów (dlaczego wzrost gospodarczy miałby być stanem pożądanym?), skończywszy na założeniach epistemologiczno-metodologicznych” [Gorazda 2014, s. 25]. Przywoływane w ekonomii, owe dismal science, wartości (materialne) – takie jak bogactwo, sukces, zysk – traktuje się nie tylko jako główne regulatory działań ludzkich w sferze gospodarczej, ale także funkcjonują one w samej refleksji ekono-micznej jako te wartości, które tkwią u podstaw konstrukcji teoretycznych na gruncie tej nauki formułowanych. Ekonomia społeczna ze swym „baga-żem” aksjologicznym (sprawiedliwość, odpowiedzialność2, godność, aktyw-ność) wydaje się więc oddalona od twardego trzonu zainteresowań ekono-mii, ponieważ: po pierwsze – nie wskazuje się tu tych samych wartości, po drugie – wartości te należą do innej sfery niż materialna. Na terenie naszego kraju jako na „zalążki” ekonomii społecznej wskazuje się XVII-wieczne „po-rządki ogniowe”, wspólnotowe organizacje miejskie, mające chronić przed pożarem [Grzybowska i Ruszewski 2010, s. 12; Leś 2001]. Oczywiście świa-domość tego typu ukształtowała się dwa wieki później wraz z powstaniem stowarzyszeń rolniczych „o charakterze samopomocowym, które miały za zdanie podnoszenie kultury rolnej oraz propagowanie polskiej kultury i ję-zyka” [Grzybowska i Ruszewski 2010, s. 12]. Od kilku lat terminy „ekonomia społeczna” i CSR wydają się niezwykle modne jako swoisty „żargon termi-nologiczny” [Popowska i Wyrwiński 2013, s. 163–180], przy czym debatom

2 O definiowaniu terminu „odpowiedzialność” na gruncie ekonomii społecznej pisze np. A. Rudnicka [2012, s. 19–53].


na temat tego, czym jest lub powinna być ekonomia społeczna, towarzyszy zwykle też dyskusja, czy ekonomia społeczna w ogóle istnieje, zwłaszcza w kontekście działań podejmowanych przez rodzimych przedsiębiorców.

Ekonomię społeczną definiuje się najczęściej jako swoistą odpowiedź na zawodność rynku (i działalności państwowej), który „nie radzi sobie” z wy-kluczeniem społecznym w kilku sferach – przede wszystkim w edukacyjnej, zabezpieczenia społecznego i opieki zdrowotnej [Rosiek 2006, s. 7; Maźnica 2013, s. 81, Filek 2012, s. 50]. Ma być ona nową „ścieżką” dla osób wykluczo-nych, którym zamiast dotychczasowego redystrybucyjnego systemu pomocy proponuje się kształtowanie swej podmiotowości, godności i samodzielno-ści poprzez pracę oraz samorozwój. Jak czytamy w Krajowym programie rozwoju ekonomii społecznej (KPRES), ekonomia społeczna powstała jako „sfera aktywności obywatelskiej, która przez działalność ekonomiczną i działalność pożytku publicznego służy: integracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych społeczną marginalizacją, tworzeniu miejsc pracy, świad-czeniu usług społecznych użyteczności publicznej” [KPRES 2014, s. 20]. Na gruncie ekonomii społecznej przyjmuje się więc, że wspieranie działań tego typu przez jednostki (reprezentujące administrację publiczną, pozarządowe organizacje) jest swego rodzaju inwestycją, która się opłaca, ponieważ powo-duje wzrost dobrostanu danej wspólnoty. Normatywny sposób opisywania podmiotów ekonomii społecznej wskazuje na dwa rodzaje kryteriów, we-dle których należy je oceniać – kryteria ekonomiczne i społeczne. Do tych pierwszych zalicza się: (1) prowadzenie w sposób względnie ciągły czy regu-larny działalności za pomocą instrumentów ekonomicznych; (2) niezależ-ność, suwerenność instytucji w stosunku do instytucji publicznych; (3) po-noszenie ryzyka ekonomicznego; (4) istnienie choćby nielicznego płatnego personelu. Wśród kryteriów społecznych najważniejsze to: (1) jednoznacz-ne, jasne i wyraźnie zorientowanie przedsięwzięcia na społecznie użyteczny cel, (2) tzw. oddolny (obywatelski) charakter inicjatywy; (3) możliwie de-mokratyczny system zarządzania; (4) możliwie wspólnotowy charakter dzia-łania; (5) ograniczona dystrybucja zysków3. Widać więc wyraźnie, że baza aksjologiczna, do której odwoływać się mają podmioty ekonomii społecznej, jest inna niż ta, o której mówi się na gruncie „smutnej, ponurej, niepozo-stawiającej nadziei” nauki, opisanej w eseju T. Carlyle’a w II połowie XIX w.

Podjęcie próby zbadania bazy aksjologicznej ekonomii społecznej po-przedzić muszą pewne krótkie ustalenia metodologiczne, dotyczące przede wszystkim tego, jak rozumiane będą tu wartości. W ramach przyjętej prze-

3 Są to kryteria wypracowane w ramach projektu EMES zrealizowanego na zlecenie Komisji Europejskiej [Grzybowska i Ruszewski 2010, s. 26–27].

24 Karolina Nowak

ze mnie perspektywy pojęcie wartości będzie w podstawie pojęcia kultury. Kulturę definiuję jako rzeczywistość myślową składającą się z powszechnie respektowanych w danej społeczności przekonań, które w swej postaci nor-matywnej (jako normy) wskazują określone wartości jako cele, a w swej po-staci dyrektywnej ustalają sposoby (środki działania), za pomocą których osiągnięcie owych wartości-celów staje się możliwe. Niniejsza („ideacyj-na”) koncepcja kultury autorstwa J. Kmity nosi miano społeczno-regula-cyjnej4. Taką jej nazwę autor uzasadnia tym, że w jej ramach wskazuje się na funkcjonowanie zbioru przekonań normatywno-dyrektywalnych (na-zywanych także zbiorem „przekonań i pragnień”5) jako tych, które regulują w skali społecznej rozmaite czynności, podejmowane przez członków okre-ślonej zbiorowości w ramach poszczególnych sektorów działań społecznych. Inaczej mówiąc, określenie „społeczno-regulacyjna” podkreślać ma fakt, że w ramach omawianej koncepcji kultury eksponowana jest rola kultury jako społeczno-subiektywnego regulatora działań ludzkich, tworzących łącznie praktykę społeczną. Działania ludzkie mogą być uwarunkowane subiektyw-no-racjonalnie lub funkcjonalnie. Uwarunkowanie subiektywno-racjonalne działania ludzkiego tworzą przekonania jego podmiotu, które wyznaczają wartość ukierunkowującą owo działanie i określają sposób jej urzeczywist-nienia (wybór takiego właśnie, a nie innego działania). Uwarunkowanie funkcjonalne działania ludzkiego „wyselekcjonowane jest przez odpowied-ni stan utrzymywany w sposób ciągły przez pewien towarzyszący mu kon-tekst strukturalny” [Banaszak i Kmita 1994, s. 27], gdzie mianem kontekstu strukturalnego określa się pewien nieuświadamiany zwykle kontekst działań ludzkich, który charakteryzuje stale stan jakiegoś typu. Kulturę danej spo-łeczności definiuje się tu zatem jako „zbiór przekonań normatywno-dyrek-tywalnych, które: (1) powszechnie respektowane są w danej społeczności, (2) tworząc uwarunkowania subiektywno-racjonalne działań funkcjonal-nych względem ustalonego stanu globalnego owej społeczności potraktowa-nej jako kontekst strukturalny tych działań” [Banaszak i Kmita 1994, s. 43]. Kmita rozróżnia przy tym dwie postawy, jakie może przyjąć jednostka jako członek jakiejś społeczności wobec tworzących kulturę przekonań norma-

4 Główne założenia społeczno-regulacyjnej koncepcji kultury scharakteryzowane zostały w: [Kmita 1985; Banaszak i Kmita 1994; Kmita 2007]. Zaproponowane przez J. Kmitę pojęcie kultury nawiązuje do tego sposobu jej rozumienia, jakie przyjął amerykański antropolog kul-turowy, W.H. Goodenough, w szczególności do tezy, że kultura jest wiedzą, „jest czymś, czego ludzie mają się uczyć, w przeciwieństwie do tego, co biologicznie dziedziczą” [Goodenough 1964, s. 36; Banaszak i Kmita 1994, s. 42].

5 Nazewnictwo przyjęte za R. Rortym i D. Davidsonem – [Kmita 2000, s. 5].


tywno-dyrektywnych. W ramach pierwszej – jednostka świadomie akceptu-je owe przekonania / sądy6. W postawie drugiej – jednostka respektuje prze-konania, to znaczy zachowuje się tak, jak gdyby akceptowała przekonania, które „stoją” za jej zachowaniem, choć ich sobie nie musi uświadamiać, co najczęściej ma miejsce. Na podstawie tych rozróżnień wskazać można na dwa typy sposobów uczestniczenia w kulturze, mianowicie refleksyjno-teo-retyczny (w którym przy opisie zachowań, działań danej jednostki uwzględ-nić trzeba stan jej świadomości) oraz spontaniczno-praktyczny (oparty na wyuczonym i zautomatyzowanym respektowaniu przekonań).

Ujęcie ekonomii społecznej w perspektywie kulturowej wydaje się intere-sujące poznawczo, ponieważ pozwala na określenie genezy działań podejmo-wanych przez poszczególne podmioty ekonomii społecznej. Postępowanie takie jest tym bardziej zasadne, kiedy wskaże się, że badanie funkcjonowania zbioru przekonań normatywno-dyrektywnych jest równocześnie badaniem tego, co reguluje w skali społecznej rozmaite czynności, podejmowane przez członków określonej zbiorowości w ramach takiego sektora działań spo-łecznych, jakimi są działania przedsiębiorstw w sferze gospodarki, które de-klarują się jako odpowiedzialne społecznie. Co więcej – przekonania te nie obowiązują w jakieś aksjologicznej próżni; żyjemy w świecie zorientowanym technologicznie i światopoglądowo niejednorodnym (Anthony Giddens, Norman Goodman, Cherles Tilly, John Urry; na naszym gruncie – Zygmunt Bauman, Barbara Szacka, Piotr Sztompka), w którym obowiązują dwie na-czelne wizje aksjologiczne – absolutystyczna i relatywistyczna; warto więc zastanowić się, która z tych wizji zdaje się przeważać w ustaleniach z zakresu ekonomii społecznej. Innymi słowy, do jakich wartości, do jakich wartościu-jących obrazów świata podmioty ekonomii społecznej częściej nawiązują; czy jest to wizja świata równorzędnych, konkurujących ze sobą opisów rze-czywistości, w których podejmuje się grę o klienta, traktując standardy eko-nomii społecznej jako element tej gry, czy też jest to obraz świata, wskazują-cy trwałe podstawy porządku społecznego – sprawiedliwość [Rawls 1983], zaufanie [Sztompka 2007]. Poniższe ustalenia reprezentują stanowisko kul-turowo-konstruktywistyczne, w którym nie tylko postuluje się konieczność „uwzględniania kulturowego kontekstu praktyki gospodarczej” [Zboroń 2009, s. 344], ale przyjmuje się, że owa praktyka regulowana jest przez – hi-storycznie zmienne – respektowane przekonania normatywno-dyrektywne, przekonania, nadające sens działaniom i określające sposoby realizacji war-tości.

6 Jednostka żywi przekonania, „ma je w głowie”, sądy zaś to przekonania wypowiedziane.

26 Karolina Nowak

2. Aksjologiczne tło standardów ekonomii społecznej i CSR

Korzenie koncepcji społecznej odpowiedzialności i ukonstytuowania się w dyskursie ekonomicznym pojęcia CSR (corporate social responsibili-ty) sięgają, jak wiadomo, połowy XX w. i wiążą się z ustaleniami (m.in. F.W. Abramsa) dotyczącymi definiowania ekonomii jako efektywnego wykorzy-stania kapitału (także kapitału społecznego) oraz wpływu gospodarki na społeczność i społeczeństwo (współpraca przedsiębiorstwa z otoczeniem lokalnym). Na gruncie polskim utrwaliła się przede wszystkim teoria inte-resariuszy (S. Kwiatkowski), stakeholder7 (1963 r., Stanford Research Insti-tute). Komisja Europejska w 2001 r. CSR określiła jako „koncepcję, w któ-rej przedsiębiorstwa dobrowolnie decydują się wspierać działania na rzecz lepszego społeczeństwa i czystszego środowiska”, „proces, który umożliwia zarządzanie relacjami z różnorodnymi grupami interesariuszy, mającymi wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstwa” [EC 2001, s. 5]. Warto podkre-ślić, że 10 lat później, w 2011r., Komisja wydała komunikat w sprawie odno-wionej strategii CSR, w którym usunięto wyrażenie „dobrowolnie”, podkre-ślając tym samym wagę konieczności brania odpowiedzialności przez każde przedsiębiorstwo i traktując CSR jako swoiste remedium na zmniejszający się poziom zaufania społecznego, jaki nastąpił po kryzysie finansowym.

Oszacowywanie dokonań społecznych firmy przebiega w różny sposób. Wśród najczęściej stosowanych metod służących do pomiaru oddziaływa-nia społecznego wymienia się trzy: społeczną stopę zwrotu, mnożnik lo-kalny i audyt społeczny. Dwie pierwsze oszacowują efektywność społeczną na podstawie wartości pieniężnej (społeczną stopę zwrotu liczy się tak, jak stopę zwrotu inwestycji; mnożnik lokalny to określanie wpływu podmiotu na środowisko lokalne w wymiarze finansowym), ostatnia jest niezwykle arbitralna i niejednorodna (wybór i analizę elementów, na podstawie któ-rych tworzony jest raport, przedstawiany interesariuszom, tworzą podmioty, w których audyt się przeprowadza). W ostatnim czasie interesującym pro-jektem na gruncie polskim wypracowania narzędzia pozwalającego podmio-tom ekonomii społecznej bez ponoszenia znacznych kosztów na oszacowa-nie własnej społecznej wartości dodanej jest ESometr [http://swd.msap.uek.krakow.pl/]. Każda z tych metod ma swoje mocne i słabe strony [Głowacki i Jelonek 2013, s. 8–19], łączy je jednak pewna wspólna baza aksjologiczna, do której się odwołują. Wymienić można 13 głównych obszarów / aspektów, w których dokonuje się społecznej oceny firmy (zestawienie własne):

7 Ci, którzy mają uzasadnione prawa i oczekiwania wobec przedsiębiorstwa (pracownicy, konsumenci, dostawcy, społeczność, społeczeństwo); stake (stawka): stopień zaangażowania.


1) ujawnianie informacji (stopień poufności działań); 2) płaca, świadczenia pracownicze, warunki pracy; 3) demokracja w przedsiębiorstwie; 4) równość możliwości; 5) zaangażowanie w sprawy społeczności lokalnej (dobroczynność); 6) środowisko naturalne; 7) inne kraje (współpraca); 8) szacunek dla życia (ludzkiego, zwierząt); 9) zaangażowanie polityczne (darowizny);10) szacunek dla ludzi;11) powiązania z represyjnymi reżimami;12) dostawy dla wojska (handel bronią);13) polityka marketingowa.Każdy z tych obszarów ma swoje podłoże aksjologiczne, odnosi się do obo-wiązujących (w sensie: respektowanych społecznie) wartości. Z powyższego zestawienia wynika, że ocena społecznych dokonań firmy przeprowadzana jest w kontekście następujących wartości: dobro (szczególnie w aspektach 5, 6), godność (szczególnie w aspektach 2, 8, 10, 13), zaufanie (zwłaszcza aspekty 1, 7, 13), uczciwość (głównie w odniesieniu do aspektów 1, 9, 13), równość (szczególnie w aspektach 3, 4), życie (zwłaszcza w aspektach 6, 8, 10, 11, 12), wspólnota (w szczególności aspekty 3, 5, 7).

ONZ podaje 10 zasad CSR (w ramach programu Global Compact), we-dług których przedsiębiorstwo powinno: 1. Szanować i wspierać ochronę przyjętych w wielu krajach praw człowie-

ka. 2. Być pewnym, że nie angażuje się w przedsięwzięcia, które nie szanują

praw człowieka. 3. Wspierać prawo pracowników do zrzeszania się oraz prawo do negocjo-

wania warunków pracy. 4. Eliminować wszelkie formy pracy przymusowej czy obowiązkowej. 5. Nie zatrudniać dzieci. 6. Zwalczać dyskryminację w zatrudnieniu i w dostępie do zawodu. 7. Popierać działania zapobiegające zmianom środowiska naturalnego. 8. Podejmować inicjatywy promujące większą odpowiedzialność za ochro-

nę środowiska naturalnego. 9. Popierać rozwój i upowszechnianie technologii przyjaznych środowisku.10. Zwalczać wszelkie formy korupcji, wymuszenia, łapówkarstwo [www.

ungc.org.pl].

28 Karolina Nowak

W tym dekalogu dwie pierwsze zasady dotyczą praw człowieka (zwią-zanych głównie z takimi wartościami, jak życie i godność), zasady 3–6 praw pracowników (równość, wolność), zasady 7–9 ochrony środowiska (życie, bezpieczeństwo), zasada 10 – relacji „w” i „wokół” przedsiębiorstwa (uczciwość). Wszystkie te wartości tworzą pewną wartościującą wizję świa-ta, w której wskazane powyżej wartości funkcjonują jako cele-sensy podej-mowanych działań. Wartością, która tkwi u podstaw wszystkich powyższych ustaleń, standardów, narzędzi ekonomii społecznej i która niejako „generu-je” ów wartościujący obraz świata, jest prawda rozumiana nie jako wartość autoteliczna, wartość sama w sobie, ale jako wartość społecznie utylitarna. Prawda w tym znaczeniu ma, najogólniej mówiąc, umożliwiać współżycie zbiorowości. Stanowi bazę funkcjonowania społeczności, podstawę współ-bytowania z innym. Jak pisze L. Kołakowski, w tym ujęciu prawdy mniej chodzi o samą prawdę, ile o prawdomówność. „Prawdomówność występu-je pierwotnie jako wartość utylitarna, należy do zasobu mieszczącego się w modelu umowy społecznej jako jeden z najważniejszych środków zapew-niających minimalizację konfliktów i umożliwiających w ogólności bytowa-nie zbiorowe” [Kołakowski 2009, s. 188]. Prawda jako wartość społecznie utylitarna wiąże się więc po prostu z zaufaniem, oparta na nim jednostka ludzka współbytuje z innymi w świecie.

Kulturowym tłem towarzyszącym ukonstytuowaniu się tego definiowa-nia prawdy jest XIX-wieczna rewolucja przemysłowa, która z jednej strony – doprowadziła do rozwiązania problemu eksplozji demograficznej, z drugiej jednak – „wpisała” człowieka w nowy kontekst aksjologiczny, w którym rola i ważność pracy maszyn stały się kluczowe dla egzystencji człowieka. W refleksji filozoficzno-metodologicznej jedną z egzemplifikacji przekona-nia, tkwiącego u podstaw formułowanych standardów na gruncie ekonomii społecznej, mogłaby być koncepcja prawdy wyeksplikowana w ramach prag-matyzmu. Jak twierdzi W. James, sąd jest prawdziwy, gdy jest użyteczny. To czy dane zdanie jest prawdziwe, nie zależy od korespondencji, zgodności z rzeczywistością, tylko od tego, co działa, co ma swoje pozytywne rezultaty. Prawdziwość wiąże się więc z weryfikacją: „Prawda jest nazwą jakiejkolwiek idei, która uruchamia ów proces weryfikacji, użyteczność zaś jest nazwą funkcji spełnianej przez nią w doświadczeniu” [James 2001, s. 163]; „prawda dla nas to po prostu zbiorcza nazwa zweryfikowanych procesów, tak samo jak zdrowie, bogactwo, siła itp. są nazwami innych procesów związanych z życiem, które są używane, ponieważ opłaca się ich używać. Prawda jest wy-twarzana tak, jak zdrowie, bogactwo i siła są wytwarzane, to jest w toku do-świadczenia” [James 2001, s. 220]. Pragmatyczna koncepcja prawdy Jamesa


stanowi wyraz kształtującego się od połowy XIX w. światopoglądu moderni-stycznego, wedle którego uprzemysłowienie świata, z jednej strony, pomaga człowiekowi w życiu (nowy, szybki i skuteczny sposób zaspokojenia potrzeb życiowych człowieka) i wprawia go w dumę, że człowiek stworzył maszyny, które pracują za niego, a z drugiej – kontroluje go, deprecjonuje i wzmaga poczucie alienacji. To, że według Jamesa, prawda jest „czymś, co człowiek tworzy, formułując idee, zgodnie z którymi działa, a skuteczność tego dzia-łania świadczy o ich prawdziwości” [Zeidler 2001, s. 46] ma swoje kulturowe źródło w doświadczeniu społecznym z przełomu XIX i XX w., w którym to doświadczeniu zogniskowały się uogólnione przekonania, określające, jak należy postępować, by uzyskać dany efekt – należy postępować użytecznie dla siebie i innych, wytwarzać w ten sposób, by to, co wytworzymy, przy-czyniało się do lepszego współżycia w zbiorowości, której częścią jesteśmy. Podobne przekonanie o tym, że najlepszym sposobem poznania i działania w rzeczywistości jest to poznanie, które w praktyce buduje więzi wspólnoty i pozwala jej na lepsze (prze)życie, zdaje się również kulturowym źródłem dla sformułowania przez J. Habermasa projektu verité à faire, prawdy do zro-bienia, prawdy wytwarzanej. Prawda traktowana jest tu jako środek realizacji określonego „interesu”.

Aksjologiczne tło standardów wypracowanych w ramach refleksji teore-tyczno-metodologicznych ekonomii społecznej wyznaczone jest więc przez pojęcie prawdy ujmowanej jako wartość społecznie użyteczna. Kulturowe źródła takiego ujmowania prawdy są modernistyczne – powstaje więc py-tanie, czy wartościująca wizja świata, wyłaniająca się z ekonomii społecznej, nie jest „zapóźniona” w kontekście przemian, jakim podlega społeczeństwo ponowoczesne i które wyraził postmodernizm.

3. Aksjologiczne tło projektu RESPECT Index

Ustalenia z zakresu ekonomii społecznej i postulat uwzględnienia przez Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie (GPW) „akcentowania atrak-cyjności inwestycyjnej spółek giełdowych, które charakteryzuje etyczne i od-powiedzialne działanie” [Gołębiowska 2013, s. 205] stały się podstawą do powstania w 2009 r. pierwszego w Europie Środkowo-Wschodniej indeksu spółek odpowiedzialnych. Jak można się dowiedzieć z opisu projektu [http://www.odpowiedzialni.gpw.pl/] jest on skierowany do spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, z wyłączeniem rynku New-Connect, spółek zagranicznych i duallistingowanych. Ocena atrakcyjności

30 Karolina Nowak

spółek z uwzględnieniem spełniania standardów CSR następuje w trzech fazach. W pierwszej wyodrębnia się grupy spółek o najwyższej płynności8 , w drugiej przeprowadzona zostaje ocena praktyk spółek w zakresie ładu kor-poracyjnego (corporate governance), ładu informacyjnego i relacji z inwesto-rami, która jest dokonywana przez GPW we współpracy ze Stowarzyszeniem Emitentów Giełdowych. Fazy te przebiegają niezależnie, bez udziału spółek, tylko na podstawie ogólnodostępnych raportów, publikowanych przez spół-ki oraz ich stron internetowych. Trzeci faza, który „przewiduje bezpośrednie wizyty w siedzibach spółek i wymaga ich zgody na udział w projekcie” [Go-łębiowska 2013, s. 206], to przeprowadzenie i analiza ankiet według kryte-riów środowiskowych, społecznych i ekonomicznych9.

Jednym z kryteriów oceny spółek w drugiej fazie jest ocena prowa-dzenia strony internetowej według modelu wprowadzonego przez GPW jako wyznacznika jakości komunikacji z inwestorami (szybkość i skutecz-ność). Wśród kryteriów szczegółowych wymienia się:

– „szybkość udzielania merytorycznych odpowiedzi na zapytania dotyczą-ce relacji inwestorskich przekazane za pomocą strony internetowej;

– publikacja na stronie: podstawowych dokumentów korporacyjnych (statut i regulaminy organów spółki etc.), życiorysów zawodowych członków or-ganów spółki, raportów bieżących i okresowych, rocznych sprawozdań z działalności rady nadzorczej, informacji o strukturze akcjonariatu, ka-lendarium wydarzeń korporacyjnych, podstawowych wskaźników finan-sowych spółki;

– funkcjonowanie na stronie działającej wyszukiwarki treści; – umieszczenie na stronie odnośników do stron innych instytucji rynku

kapitałowego (np. KNF, GPW, SEG); – wykorzystywanie nowoczesnych sposobów komunikacji z inwestorami; – dostępność strony w języku angielskim” [http://www.odpowiedzialni.

gpw.pl/].Podany w kryteriach oceny spółek model strony internetowej prefero-

wany przez GPW jest bardzo ciekawy pod względem ujawnianych w nim przekonań kulturowych. Wyrażenia „szybkość”, „wyszukiwarka”, „odno-śniki do stron internetowych”, „nowoczesne sposoby komunikacji” i nakaz angielszczyzny ukazują bardzo wyraźną zmianę w definiowaniu podstawy aksjologicznej, jakże innej od tej zanalizowanej wcześniej, tj. w kontek-ście teoretyczno-metodologicznych ustaleń na gruncie ekonomii społecz-

8 Szczegółowy opis: http://www.odpowiedzialni.gpw.pl/.9 O opłacalności przynależności do RESPECT Indexu w wymiarze ekonomicznym pisze

E. Gołębiowska [2013, s. 195–209].


nej. U podstaw projektu RESPECT Index nie tkwi już bowiem zdefiniowanie prawdy jako wartości społecznie utylitarnej – pojawia się prawda rozumiana jak wartość technologiczna, która nie jest autotelicznie wartościową jakością wiedzy, ale jest jakością wtórnie wartościową, narzędziem technologicznej sprawności poznania. Spółki nie są wówczas oceniane w pierwszej kolejno-ści pod względem praw człowieka, praw pracownika, ochrony środowiska, zakorzenienia lokalnego itd. i spełniania norm z tymi kwestiami związanych, ale podstawowym kryterium ich oceny jest bycie odpowiednio stechnologi-zownym, ich cyfryzacja.

Kulturowym źródłem tej wartościującej wizji świata, którą wyznacza po-jęcie prawdy jako wartości technologicznej, są przemiany, jakie zaszły w ob-rębie funkcjonowania obecnych społeczeństw, reprezentujących tzw. kultu-rę euroatlantycką. Ponowoczesność „nasiąknięta” relatywizmem przynosi wizję społeczeństwa, w którym budowanie więzi wspólnoty jest utrudnio-ne – role społeczne są nieustannie przedefiniowywane, niestabilne, żyjemy „w sytuacji, gdy wiele obszarów życia człowieka nie jest zdeterminowanych przez już istniejące i gotowe wzorce i obyczaje”, a „jednostka jest zmuszona do wypracowania i wynegocjowania własnych opcji stylu życia”, do projekto-wania siebie, tworzenia „refleksyjnych narracji tożsamości” [Giddens 2006, s. 126]. Jest tak, ponieważ „zakwestionowana została modernistyczna po-stać porządku społecznego opartego na niewzruszonym fundamencie wia-ry w trwałość, niezmienność, stałość wartości takich, jak: prawda, dobro, piękno, realność” [Zboroń 2009, s. 336]. Przemiany technologiczne, z jednej strony, zniwelowały pewne problemy (głód, epidemie czy kataklizmy), z dru-giej jednak – urynkowiły i podporządkowały sobie świat społeczny. Ideolo-gia wolnego rynku opierająca się na kategorii konkurencyjności prowadzącej do efektywności oraz idea postępu technologicznego jako najważniejszego regulatora działań ludzkich przeniknęły właściwie do wszystkich sfer życia.

Filozoficznym stanowiskiem względem prawdy, na które należy wskazać jako na egzemplifikację tych przemian kulturowych, jest stanowisko, jakie zajął R. Rorty. Jego liberalna ironistka10 z książki Przygodność, ironia, soli-darność odrzuca ideę prawdy (w tradycyjnym znaczeniu, jako prawdy samej w sobie), ponieważ wchodzi ona w skład słownika finalnego. Według Rorty-’ego prawda jest pewną formą używania rzeczywistości ani lepszą, ani gorszą od innych. Uważamy za wartościowe, prawdziwe tylko te przekonania, które okazują się takimi wskazówkami osiągania tego, czego chcemy, na których

10 „Ironistka” to sformułowane przez Rorty’ego określenie postawy, jaką można przyjąć względem rzeczywistości – jest to postawa dystansu, wątpienie; jej przeciwieństwem jest po-stawa dogmatyczna, którą reprezentuje metafizyk [Rorty 1996].

32 Karolina Nowak

można polegać – zyskują one „walor prawdy” w znaczeniu „zostają uznane” w ramach (solidarnej) konwersacji, konwersacji, która jest skierowana na innych, a nie na rzeczywistość. Jak pisze w Przygodności...: „należy odróż-nić twierdzenie, że świat jest na zewnątrz, od twierdzenia, że prawda jest na zewnątrz […]. Powiedzieć, że prawda nie jest na zewnątrz, to po prostu tyle, co stwierdzić, że tam, gdzie nie istnieją zdania, nie ma prawdy, że zdania są elementami ludzkich języków, a języki ludzkie to twory człowieka” [Rorty 1996, s. 20]. Stanowisko amerykańskiego filozofa względem prawdy wyraża więc nie tylko konieczność kreowania swojego „ja” przez poszczególne jed-nostki jako swoisty „produkt” ponowoczesności, ale także ujawnia pewne ważne zmiany społeczne, mające swe źródło w technologizacji i cyfryzacji rzeczywistości. Opisy świata, dostarczane przez różne sfery praktyki spo-łecznej (także przez praktykę badawczą), konkurują ze sobą i oceniane są poprzez ich efektywność i wpływ na jakość życia. Uznane są te, które okazują się najskuteczniejsze w radzeniu sobie z rzeczywistością – rzeczywistością, która jest stechnologizowana.

Aksjologiczne tło projektu RESPECT Index różni się istotnie od świato-poglądowej bazy ustaleń teoretycznych z zakresu ekonomii społecznej. Po-jęcie prawdy ujmowanej jako wartości społecznie użytecznej zostało w ca-łości (w odniesieniu do kryteriów wyznaczonych w drugiej fazie oceny) lub częściowo (do fazy trzeciej oceny „dochodzą” spółki, które wcześniej po-zytywnie „przeszły” fazy wcześniejsze) przedefiniowane i zastąpione przez rozumienie prawdy jako wartości technologicznej. Kulturowe źródła tego przedefiniowania są postmodernistyczne.

Zakończenie

Formułowana na gruncie ekonomii społecznej wartościująca wizja świata jest aksjologicznie niejednorodna, niekoherentna. Z jednej strony – w kon-tekście naukowych opisów, definiowania ekonomii społecznej – zdają się przeważać tendencje absolutystyczne, szukające trwałych, uniwersalnych podstaw porządku społecznego, z drugiej zaś strony – tendencje relatywi-stycznie ujawniają swą moc w momencie „styku” z rzeczywistością (w anali-zowanym przykładzie – z praktyką giełdową).

Odpowiedź na sformułowane wcześniej pytanie, czy aksjologiczne pod-łoże działań społecznie odpowiedzialnych dałoby się określić jako swoiste lustro, w którym odbijają się problemy społeczeństw ponowoczesnych, coraz bardziej spolaryzowanych, znomadyzowanych, odhumanizowanych, nie jest


więc jednoznaczna i zależy od tego, która z wyróżnionych tendencji – re-latywistyczna czy absolutystyczna – wydaje się przeważać w prowadzonym dyskursie. „Tak” odpowiedzą ci, dla których ekonomia społeczna stanowi odpowiedź na zawodność rynku, „nie” – ci, którzy potraktują ją jako jeszcze jedną kartę w grze rynkowej.

Bibliografia

Banaszak, G., Kmita, J., 1994, Społeczno-regulacyjna koncepcja kultury, Instytut Kul-tury, Warszawa.

EC, 2001, European Commission 2001, Promoting a European Framework for Cor-porate Social Responsibility Green Paper, http://ec.europa.eu/employment_so-cial/publications/2001/ke3701590_en.pdf [dostęp: 3.06.2009].

Filek, J., 2012, Teorie filozoficzne a ekonomia społeczna, w: Frączek, M., Hausner, J., Mazur, S. (red.), Wokół ekonomii społecznej, MSAP, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków, s. 35–54.

Giddens, A., 2006, Miłość, seks i inne uzależnienia, w: Sztompka, P., Kucia, M. (red.), przeł. Bogunia-Borowska, M., Socjologia. Lektury, Wydawnictwo Znak, Kraków.

Głowacki, J., Jelonek, M., 2013, Mierzenie społecznej wartości dodanej podmiotów eko-nomii społecznej, Instytut Spraw Publicznych, Ekonomia społeczna, Warszawa.

Gołębiowska, E., 2013, Wpływ RESPECT Indexu na etyczne zarządzanie firmą, w: Rozkwitalska, M. (red.), Wielokulturowość, ukierunkowanie na wartości i spo-łeczna odpowiedzialność. Nowe wyzwania w zarządzaniu organizacją, Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku, Warszawa, s. 195–212.

Goodenough, W.H., 1994, Cultural anthropology and Linguistics, w: Hymes, D. (ed.), Language in Culture and Society, Harper and Row, New York.

Gorazda, M., 2014, Filozofia ekonomii, Copernicus Center Press, Kraków.Grzybowska, A., Ruszewski, J., 2010, Ekonomia społeczna w teorii i praktyce, Cen-

trum Aktywności Społecznej Pryzmat, Suwałki.http://ngoteka.pl/bitstream/handle/item/53/Spoleczna_odpowiedzialnosc_biz-

nesu_i_ekonomia_spoleczna_Rok_Kuraszko_2007.pdf?sequence=1 [dostęp: 30.05.2015].

http://swd.msap.uek.krakow.pl/ [dostęp: 15.12.2014].http://www.odpowiedzialni.gpw.pl [dostęp: 15.12.2014].James, W., 2001, Pragmatism’s Conception of Truth, w: Lynch, M.P. (ed.), The Nature

of Truth. Classic and Contemporary Perspectives, A Bradford Book, Cambridge.Kmita, J., 1985, Kultura i poznanie, PWN, Warszawa.Kmita, J., 2000, Wymykanie się uniwersaliom, Oficyna Naukowa, Warszawa.

34 Karolina Nowak

Kmita, J., 2007, Późny wnuk filozofii. Wprowadzenie do kulturoznawstwa, Wydaw-nictwo Naukowe Bogucki, Poznań.

Kołakowski, L., 2009, Prawda i prawdomówność jako wartości kultury, w: Kołakow-ski, L., Kultura i fetysze, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 177–200.

KPRES, 2014, Krajowy Program rozwoju ekonomii społecznej, www.ekonomia.spo-leczna.pl [dostęp: 15.12.2014].

Kuraszko, I., Rok, B., 2007, Społeczna odpowiedzialność biznesu i ekonomia społecz-na, Ekonomia Społeczna. Teksty.

Leś, E., 2001, Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Prószyński i S-ka, Warszawa.

Maźnica, Ł., 2013, Kapitał kulturowy jako determinanta i zasób ekonomii społecznej, Ekonomia Społeczna, nr 3.

Popowska, M., Wyrwiński, J., 2013, Odpowiedzialny biznes – modna koncepcja czy odrodzenie wartości, w: Rozkwitalska, M. (red.), Wielokulturowość, ukierunko-wanie na wartości i społeczna odpowiedzialność. Nowe wyzwania w zarządzaniu organizacją, Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku, Warszawa, s. 163–180.

Rawls, J., 1983, A Theory of Justice, w: Stumpf, S. (ed.), Philosophy. History and Pro-blems, Part Two, Vanderbilt University, McGraw-Hill Book Company, New York, s. 164–170.

Rorty, R., 1996, Przygodność, ironia i solidarność, przeł. W.J. Popowski, Wydawnic-two Spacja, Warszawa.

Rosiek, K., 2006, Ekonomia społeczna w strategii miasta Krakowa, Ekonomia Spo-łeczna, nr 27.

Rudnicka, A., 2012, CSR – doskonalenie relacji społecznych w firmie, Oficyna a Wol-ters Kluwer business, Warszawa.

Sztompka, P., 2007, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kra-ków.

www.ungc.org.pl [dostęp: 30.05.2015].Zboroń, H., 2009, Teorie ekonomiczne w perspektywie poznawczej konstruktywizmu

społecznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań.Zeidler, P., 2001, Cóż to jest prawda?, w: Łastowski, K., Zeidler, P., Zaproszenie do

filozofii, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań, s. 35–48.


Justyna Lewandowska-BratekUniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Zarządzania, Katedra Badań Rynku i Usł[email protected]

WSPÓŁCZESNA GOSPODARKA SPOŁECZNA JAKO ODPOWIEDŹ NA NIEZASPOKOJONE POTRZEBY SPOŁECZNE POLAKÓW

Streszczenie: Współczesna gospodarka społeczna Polski wskutek uwarunkowań kultu-rowo-historycznych charakteryzuje się słabo rozwiniętym sektorem non profit, margi-nalnym sektorem wzajemnościowym i kurczącym się sektorem spółdzielczym [Nałęcz 2008a]. Głównym zadaniem podmiotów gospodarki społecznej jest uzupełnianie dzia-łań pozostałych dwóch sektorów państwa w rozwiązywaniu problemów społecznych. Dodatkowo służą one pomocą w integrowaniu społeczeństwa, realizują programy spój-ności społecznej, wyrównują szanse uczestniczenia w rozmaitych sferach życia społecz-nego, działają na rzecz zmiany sposobu myślenia obywateli, wspomagają ład społeczny, kształtują kompetencje do pełnienia ról społecznych, zwłaszcza w przypadku osób mar-ginalizowanych. To m.in. one rozwijają kapitał społeczny, łagodzą skutki radykalnych przemian i budują sieci porozumień. Ponadto gospodarka społeczna reprezentuje nowe podejście do rozwoju lokalnego. Obecnie w Polsce tworzone są plany strategiczne ma-jące na celu ożywienie sektora pozarządowego i ustabilizowanie gospodarki społecznej naszego kraju.

Słowa kluczowe: gospodarka społeczna, ekonomia społeczna, organizacje pozarządowe, trzeci sektor.

Klasyfikacja JEL: L31, L38.

MODERN SOCIAL ECONOMY AS A RESPONSE TO UNMET SOCIAL NEEDS OF POLISH PEOPLE

Abstract: As a result of the cultural and historical background the contemporary Pol-ish social economy is characterized by an underdeveloped non-profit sector, marginal mutualisation sector and a decreasing cooperative sector [Nałęcz 2008a]. The main goal

36 Justyna Lewandowska-Bratek

of social economy operators is to complement the activities of two other sectors in solv-ing social problems. Moreover, they take part in social integration, realize social unity programmes, equalize the opportunities to participate in various areas of social life , have an influence on changing the citizens’ way of thinking, improve social order, develop competencies to fulfill social roles, especially when it comes to marginalized people. The social economy operators have great influence on social capital development, smooth the effects of great social changes and build relationship networks. The social economy also represents the new approach to local development. Currently in Poland strategic plans to revive the third sector and to stabilize the social economy of our country are being created.

Keywords: social economy, non-government organizations, third sector.

Wstęp

Koncepcja „wolnego rynku” jest korygowana przez funkcjonowanie gospo-darki, państwa oraz społeczeństwa. Globalizacja, która swoim zasięgiem obejmuje praktycznie wszystkie sfery życia człowieka, niekiedy powoduje marginalizację lub wykluczenie pewnych osób, a nawet całych grup spo-łecznych. Gospodarka społeczna jest odpowiedzią na negatywne skutki działania sektora publicznego i rynkowego, zwłaszcza w dobie globalizacji [Karwińska 2008, s. 380]. Stanowi ona nowe narzędzie rozwoju społeczno--gospodarczego Polski, komplementarne wobec sektora publicznego i pry-watnego. Ponadto jest odpowiedzią na niezaspokojone potrzeby społeczne obywateli naszego państwa.

Celem niniejszego artykułu jest prześledzenie historii powstania i ukształ-towania się polskiej gospodarki społecznej, próba oszacowania jej potencjału ekonomicznego i społecznego oraz wskazanie kierunków dalszego rozwoju.

1. Podstawowe nurty gospodarki społecznej w Polsce

Problematyka związana z ekonomią społeczną stanowi w Polsce przedmiot badań od przynamniej kilkunastu lat, powstawały nowe koncepcje, nurty i idee nazywane ekonomią lub gospodarką społeczną.

Termin „ekonomia społeczna” ma swoje korzenie w XIX w. Dotyczył on podmiotów prowadzących działalność gospodarczą i dążących do okre-ślonych celów społecznych przy jednoczesnym maksymalizowaniu zysku. B. Szopa [2012, s. 13] zaznacza, że ekonomia społeczna była „wyrazem krytyki wobec klasycznej ekonomii politycznej oraz konkurencji, w czym upatry-

Współczesna gospodarka społeczna jako odpowiedź na niezaspokojone 37

wano biedy i wyzysku robotników”. Coraz większą popularnością cieszyła się asocjacja pracy, w której upatrywano szansę m.in. na usuwanie podzia-łów klasowych oraz nadużyć konkurencji. Powyższe działania odnosiły się do tzw. „starej gospodarki społecznej”, która opierała się na zasadzie wzajem-ności. Natomiast „nowa ekonomia / gospodarka społeczna” zorientowana jest również na korzyści m.in. społeczności lokalnych i środowisk margina-lizowanych [Szopa 2012]1. W. Kwaśnicki [2005, s. 16], podsumowując defi-nicje ekonomii społecznej, stwierdził, że „społeczna gospodarka radzi so-bie z zaspokajaniem potrzeb, którym nie może sprostać działalność innych sektorów, a chodzi mianowicie o spójność społeczną i dbałość o tworzenie miejsc pracy, zachęcanie do przedsiębiorczości, budowanie społeczeństwa pluralistycznego, uczestniczącego, demokratycznego i opartego na solidar-ności”.

Jak zauważa A. Piechowski [2008, s. 13], podstawą współczesnej gospo-darki społecznej jest dobrowolne współdziałanie oraz kooperacja, której zaczątki można upatrywać na początku ludzkości, jednak bardziej zaawan-sowane formy tychże działań zauważalne są w I połowie XIX w. Powstały trzy nurty nawiązujące do tradycji: socjalistycznej, liberalnej i chrześci-jańskiej. Miały one co prawda różne założenia gospodarki społecznej, lecz wszystkie odnosiły się do współdziałania, wspólnoty celów i wysiłków.

Socjalizm utopijny zainspirował do działania założycieli przedsiębior-stwa społecznego – Roczdelskiego Stowarzyszenia Sprawiedliwych Pionie-rów. Najbardziej znanymi zwolennikami tego nurtu byli Francuzi, C.H. de Saint-Simon i Ch. Fourier oraz Brytyjczyk – R. Owen, którzy głosili idee przebudowy społeczeństwa, w którym osiągane byłby cele i interesy grupowe oraz klasowe. Podobne idee głosił nurt reformistyczny, którego reprezentan-tem był C. Gide. Głosił on, że więzi społeczne wynikają z naturalnego, po-wszechnego solidaryzmu człowieka, którego współczesną formą jest koope-ratyzm (współdziałanie jednostek, by osiągnąć wspólny cel). C. Gide i jego zwolennicy dążyli do stworzenia ogólnoświatowej „republiki spółdzielczej” i „wykupienia” kapitalizmu przez gospodarkę społeczną. W Królestwie Pol-skim nurt socjalistyczny rozwijał się na ziemiach podległych Rosji. Coraz bardziej popularna stawała się ideologia „pracy organicznej” i „pracy u pod-

1 Jak zauważa W. Kwaśnicki [2005, s. 11] „w potocznym rozumieniu gospodarka społecz-na zajmuje się aktywnością społeczną nieprzynależną rynkowi i państwu”. B. Szopa [2012, s. 14] dodaje, że „nie chodzi zatem o ekonomię społeczną rozumianą jako gałąź ekonomii (dyscypliny naukowej), ale o wyodrębniony ze względu na swą specyfikę sektor gospodarki, w którym w sposób unikatowy kojarzona jest działalność gospodarcza z celami społeczny-mi. Można powiedzieć, że jest to sektor organizacji pozarządowych”.


staw”, której celem był rozwój gospodarczy i kulturowy oraz podniesienie poziomu oświaty i stworzenie lepszych warunków życia. Głównymi zwolen-nikami powyższych idei byli: B. Prus, S. Żeromski, A. Świętochowski, M. Dąbrowska, W. Orkan, S. Berent oraz E. Abramowski. Po 1918 r., gdy Polska odzyskała niepodległość, działaczami promującymi wyżej wymienione ide-ologie byli m.in. R. Mielczarski, S. Thugutt, M. Rapacki i S. Wojciechowski.

W odróżnieniu do nurtu socjalistycznego nurt liberalny kojarzony jest głównie z trzema prawami liberalnego porządku gospodarczego (gło-szonymi przez A. Smitha i D. Ricardo) – wolną konkurencją, indywidual-nym zyskiem i własnością prywatną. Jednak, jak zauważył A. Piechowski [2008], myśl liberalna i neoliberalna również inspirowała twórców przed-siębiorstw społecznych, które miały za zadanie minimalizować konflikty i ułatwiać współdziałanie ludzi. Dużą rolę w owych przedsiębiorstwach od-grywała samorządność i demokracja. Aktywistą społecznym był H. Schul-ze-Delitzsch, którego model spółdzielczości rozwinął się w Wielkopolsce. Dzięki temu idea liberalizmu była tam najbardziej popularna. Głównym ce-lem tworzenia gospodarki społecznej w Polsce było przygotowanie ludzi do lojalnego współdziałania oraz utrzymanie polskości.

W Polsce idea pracy organicznej najbardziej rozwinęła się właśnie w Wiel-kopolsce znajdującej się pod zaborem pruskim pod postacią wielkopolskie-go modelu spółdzielczości liberalnej. Działacze za główne cele tejże ideologii przyjęli zakładanie różnego rodzaju polskich stowarzyszeń, solidaryzm gru-powy, modernizację społeczną i gospodarczą. Można zatem stwierdzić, że były to początki tworzenia gospodarki społecznej. Głównymi przedstawicie-lami powyższych idei byli m.in. K. Marcinkowski (twórca Towarzystwa Na-ukowej Pomocy), K. Libelt (autor pracy O stowarzyszeniach) i M. Łyskowski (założyciel Towarzystwa Pożyczkowego dla Przemysłowców miasta Pozna-nia). Działaczami byli również liczni duchowni, m.in. ksiądz A. Szamarzew-ski, ksiądz P. Wawrzyniak i ksiądz S. Adamski.

Solidaryzm chrześcijański był trzecim nurtem ideowym gospodarki spo-łecznej. U jego podstaw leżały wartości przekazywane m.in. przez św. Paw-ła Apostoła. Należały do nich miłość bliźniego i wzajemna pomoc. Ważną rolę przypisywano rodzinie, podziałowi pracy oraz „pokoju społecznemu”. Działacze dążyli do rozwoju nowych struktur społecznych – wspólnot pra-cy, rodzinnych stosunków między pracodawcami a pracownikami oraz współwłasności tworzącej korporacje (reprezentującej pracobiorców i pra-codawców tych samych zawodów). Przyświecała im idea budowania więzi społecznych opartych na wzajemnym zaspokajaniu potrzeb – zarówno ma-terialnych, jak i duchowych. Papież Leon XIII [Encyklika Rerum novarum


1891], a następnie papież Pius XI [Encyklika Quadragesimo anno 1931], pa-pież Jan XXIII [Encyklika Mater et magistra 1961] i papież św. Jan Paweł II [Encyklika Centesimus annus 1991] nawoływali do samoorganizacji spo-łeczeństwa w różnego rodzaju stowarzyszeniach samopomocy i związkach zawodowych, dzięki którym możliwy był wzrost gospodarczy w większym stopniu respektujący wartości osoby. Równocześnie podkreślali znaczenie roli rzemieślników i spółdzielców w społeczeństwie. O ekonomii społecz-nej głosił również papież Benedykt XVI [Encyklika Caritas in veritate 2009], który podkreślał rolę jedności społecznej w sprawnym funkcjonowaniu ryn-ku i pełnieniu przez niego ekonomicznej funkcji.

Działaczem, który przyjął założenia solidaryzmu chrześcijańskiego, był F.W. Raiffeisen, który początkowo był założycielem organizacji charytatyw-nych działających na terenie niemieckiej Nadrenii oraz pierwszej wiejskiej kasy pożyczkowej w Anhausen i Haddesdorf. Z upływem czasu powstały spółdzielnie typu raiffeisenowskiego, których celem było nie tylko maksy-malizowanie zysku, ale również tworzenie nowych stosunków społecznych, opartych na wzajemnej pomocy i odpowiedzialności członków.

W Polsce chrześcijańskie korzenie gospodarki społecznej można upatry-wać w Galicji. Wspomniany wcześniej model spółdzielni raiffeisenowskich został dostosowany do galicyjskich realiów. F. Stefczyk stworzył „Kasy Stef-czyka”, które działały zgodnie z następującymi zasadami:

– lokalności; – niskich udziałów; – wpisowego, honorowego (społecznego) pełnienia obowiązków przez za-

rząd; – prowadzenia transakcji wyłącznie z członkami; – nieograniczonej odpowiedzialności członków za zobowiązania spół-

dzielni; – jednakowego oprocentowania wszystkich udzielanych pożyczek; – przeznaczania nadwyżek na niepodzielny fundusz zasobowy; – obowiązku edukowania członków [Piechowski 2008, s. 31].

Jeszcze przed zaborami, za rządów Stanisława Augusta nastąpiła prze-miana rozumienia dobroczynności. Zastąpiono nakaz „miłości bliźniego” (miłości wynikającej z wiary w Boga) nakazem dawania pracy [Assorodobraj 1966, s. 241]. Podczas zaborów łączono idee walki o polskość i niepodległość z ideałami socjalnymi, natomiast dopiero po zakończeniu I wojny świato-wej została uchwalona ustawa spółdzielcza2, która uwzględniała trzy wyżej

2 Z dnia 29 października 1920 roku.


wymienione nurty ideologiczne [Chyra-Rolicz 2005]. Spółdzielnie stały się ważnym elementem tworzenia całego systemu gospodarki społecznej i spo-łeczeństwa obywatelskiego w II Rzeczypospolitej [Duszyk i Kupisz 2004].

II wojna światowa oraz czasy PRL-u zniekształciły obraz oraz samą ideę spółdzielczości, gospodarki społecznej i społeczeństwa obywatelskiego. Za-częto kojarzyć je z podporządkowaniem państwu i realizacją interesów wła-dzy3. Zostało zlikwidowanych wiele instytucji infrastruktury społecznej na-leżących do organizacji gospodarki społecznej [Leś 2001]. Dopiero po roku 1981 ponownie wzrosło zainteresowanie koncepcją gospodarki społecznej jako instrumentu polityki społecznej.

W 1995 r. przyjęto podczas Kongresu Międzynarodowego Związku Spółdzielczego w Manchester dokument o nazwie „Deklaracja spółdzielczej tożsamości”, który nawiązuje do pierwotnych idei i zasad nurtów opisanych powyżej. Wymieniane były takie wartości, jak: samopomoc, samoodpowie-dzialność, demokracja, równość, sprawiedliwość, solidarność oraz wartości etyczne – uczciwość, otwartość, odpowiedzialność społeczna i troska o in-nych. Ponadto przyjęto główne zasady działalności spółdzielni:

– zasadę dobrowolnego i otwartego członkowstwa, – zasadę demokratycznej kontroli członkowskiej, – zasadę ekonomicznego uczestnictwa członków, – zasadę autonomii i niezależności, – zasadę kształcenia, szkolenia i informacji, – zasadę współpracy między spółdzielniami, – zasadę troski o społeczność lokalną [Deklaracja 1995].

Ruch spółdzielczy oraz katolicka nauka społeczna przyczyniły się do po-wstania gospodarki społecznej. Została ona nazwana przez K. Polanyiego „gospodarką społecznie zakorzenioną”. Wyróżnił on trzy modele gospodar-cze: rynek, redystrybucję i wzajemność.

Niestety, okres II wojny światowej, a następnie centralnie sterowana go-spodarka i społeczeństwo autorytarne nie przyczyniły się do rozwoju gospo-darki społecznej. Z tego względu współcześnie Polska zajmuje jedno z ostat-

3 W opozycji do poglądów ówczesnych władz S. Grabski był zdania, że społeczeństwo i gospodarka powinny wzajemnie się uzupełniać – społeczeństwo, dostarczając gospodarce wykwalifikowanych ludzi, a gospodarka przez zapewnienie bytu społeczeństwa [Szopa 2012]. Wyrażał również pogląd, że zadaniem polityki państwa powinna być m.in. ochrona słabych jednostek i wspieranie zbiorowych potrzeb społecznych. Warto również zaznaczyć, że ekono-mię definiował jako „wyjaśniające przyczynowo kształtowanie się i rozwój całokształtu norm społecznych, pojęć i form organizacyjnych gospodarczą działalność i gospodarcze współżycie ludzi” [Grabski 1927, s. 12]. Opisując powyższe zjawiska, używał również terminu „ekono-mia społeczna”.


nich miejsc w krajach Unii Europejskiej pod względem poziomu kapitału społecznego [Raport Polska 2030].

2. Współczesna gospodarka społeczna w Polsce

Współcześnie gospodarka społeczna utożsamiana jest z takimi określenia-mi, jak: ekonomia społeczna, gospodarka solidarna, ekonomia solidarności, ekonomia społeczności lokalnej, gospodarka obywatelska oraz trzeci sektor. Dzieli się ją na tradycyjną gospodarkę społeczną (wywodzącą się z sekto-rów: spółdzielczego i stowarzyszeniowego) i nową gospodarkę społeczną (wywodzącą się zarówno z dwóch wyżej wymienionych sektorów: spółdziel-czego i stowarzyszeniowego, jak i z publicznego i prywatnego). Nowa go-spodarka społeczna kieruje swoją aktywność również w kierunku odbior-ców zewnętrznych. Instytucje działające w jej ramach przestrzegają zasad pierwszeństwa pracy przed kapitałem, demokratycznego podejmowania de-cyzji, umacniania wiarygodności, jakości oraz trwałości działania. Ich głów-nym celem jest produkcja korzyści społecznych [Leś 2008, s. 38–39].

Głównymi podmiotami gospodarki społecznej są: – spółdzielnie (np. spółdzielnie socjalne, spółdzielnie pracy, spółdzielnie

mieszkaniowe, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe) – sek-tor spółdzielczy;

– organizacje wzajemnościowe (towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych i pracownicze kasy zapomogowo-pożyczkowe) – sektor wzajemnościo-wy;

– fundacje, stowarzyszenia i podobne organizacje, których celem nie jest maksymalizacja zysku – sektor non profit [Defourny i Develtere 1999; SKES 2009].Tak zwana „nowa ekonomia społeczna” z przełomu XX i XXI w. pro-

paguje nowe formy instytucjonalno-prawne, do których można zaliczyć przedsiębiorstwa lokalne, spółdzielnie socjalne i działalność gospodarczą prowadzoną w ramach stowarzyszeń i fundacji [Pacut 2012, s. 78]. Orga-nizacje gospodarki społecznej są dostawcami dóbr i usług publicznych oraz instrumentem rozwoju lokalnego. Są one zarówno podmiotami gospodar-czymi, jak i pomiotami społecznymi, które aktywnie działają we wszystkich sektorach. Ich miejsce jest natomiast pomiędzy sektorem prywatnym a pu-blicznym [Izdebski 2012; Roelants 2002; Wygnański 2012]. Stanowią one „uzupełnienie tej przestrzeni w obrębie rynku, której nie potrafią zapełnić ani przedsiębiorstwa sektora publicznego i prywatnego, ani tradycyjnie poj-


mowane organizacje społeczne” [Machnik-Pado i Pokora 2012, s. 124]. Do ich głównych celów należy zaspokajanie potrzeb społecznych, które nie zo-stały zaspokojone przez sektor publiczny i rynek oraz budowanie lokalnego kapitału społecznego (dzięki czemu ekonomia społeczna reprezentuje nowe podejście do rozwoju lokalnego oraz sprzyja harmonizacji ekonomicznych, społecznych i finansowych celów tegoż rozwoju). Instytucje działające w ra-mach gospodarki społecznej tworzą nowe miejsca pracy, a organizowane w ich ramach przedsięwzięcia łączą w sobie ekonomiczne i społeczne aspek-ty aktywności obywatelskiej.

Gospodarka społeczna opiera się na podstawowych wartościach rozwo-ju demokracji:

– prymacie celów indywidualnych i społecznych ponad kapitałem i zy-skiem,

– otwartym i dobrowolnym członkostwie, – demokratycznej kontroli członków, – połączeniu potrzeb członków/użytkowników i potrzeb ogólnych, – obronie i realizacji wartości solidarności i odpowiedzialności, – autonomicznym zarządzaniu i niezależności od władz publicznych, – przeznaczeniu wypracowanego zysku do osiągnięcia celów stabilnego

rozwoju, – świadczeniu usług dla członków lub usług ogólnych [Karwińska 2008,

s. 380].Jej cechą charakterystyczną jest sprzężenie zwrotne oddolnych działań

obywatelskich z aktywną rolą państwa [Rymsza 2007, s. 2–3]. Natomiast jej naczelną wartością jest sprawiedliwość społeczna [Goleński 2013].

Ważną rolę odgrywa społeczność lokalna oraz partycypacja społeczna dwóch typów uczestników:

– mieszkańców oraz ich organizacji – obecność pojedynczych obywateli i organizacji społeczeństwa obywatelskiego w polityce lokalnej;

– udział wpływowych aktorów życia społecznego, takich jak przedsiębior-cy i ich organizacje [Swianiewicz 2008, s. 74].Ich uczestnictwo w partycypacji wspomaga edukację obywatelską, dzię-

ki której obywatele mogą sprawować większą, rzeczywistą kontrolę nad władzą. Ponadto umożliwia kreowanie identyfikacji społeczności lokalnej [Klausen i Sweeting 2005]. Dzięki partycypacji w zarządzaniu społeczność lokalna ma swój udział w tworzeniu programów polityki lokalnej (poprzez formułowanie i podejmowanie decyzji, a następnie wdrażanie jej w ży-cie). Dla zwiększenia skuteczności nowoczesnego zarządzania władzy lokal-nej niezwykle ważna jest zasada partnerstwa.


A. Karwińska [2008, s. 383] również wyraża pogląd, że gospodarka spo-łeczna jest nowym narzędziem rozwoju społeczno-gospodarczego, zwłasz-cza na szczeblu lokalnym. M.S. Szczepański [2006, s. 32–34] dodaje, że uru-chomienie lokalnych sił społecznych jest warunkiem partycypacji społecznej umożliwiającej mobilizację rozmaitych grup i środowisk, które w przeszłości były wykluczone. Dzięki temu rozwija się samorządność i podmiotowość społeczności lokalnej.

Podczas Pierwszego Ogólnopolskiego Spotkania Ekonomii Społecznej, które miało miejsce w Krakowie w 2006 r. zwrócono uwagę na fakt, że tra-dycyjnie gospodarka społeczna wykonywała zadania, które później stawały się domeną państwa. Obecnie państwo nie zawsze wywiązuje się ze swoich zadań w sposób zadowalający wszystkich uczestników życia społeczne-go. Z tego względu obszar ten został uznany za gotowy do zagospodarowania przez podmioty gospodarki społecznej [Pałys 2006].

Gospodarka społeczna ma wiele ważnych funkcji, do których należy m.in. kształtowanie kompetencji do ważnych ról społecznych. W krajach europejskich do głównych zadań przedsiębiorstw gospodarki społecznej należą: dostarczanie dóbr i usług publicznych, integracyjne zatrudnienie, wykonywanie zadań na rzecz dobra wspólnego. J. Wygnański i P. Frączak [2006] wymieniają również promowanie demokracji i kultywowanie lokal-nych tradycji. W krajach azjatyckich i afrykańskich organizacje pozarządo-we głównie pomagają biednym i wykluczonym.

Zgodnie z opinią J. Hausnera [2012, s. 113–114] „ekonomię społeczną należy traktować jako niezbędny i otwarty na inne segment nowoczesnej gospodarki, a nie jako wyodrębniony i zamknięty jej sektor”. Autor wyraża również pogląd, że ekonomia społeczna może sprzyjać spójności społecznej, tylko będąc otwartym segmentem gospodarki. Z tego też względu powinna być ona komplementarnym, a nie alternatywnym segmentem w nowocze-snej gospodarce, który będzie istotnym czynnikiem i stymulatorem innowa-cyjności i rozwoju.

3. Potencjał społeczny i ekonomiczny polskiej gospodarki społecznej

Z powodu uwarunkowań historycznych i gospodarczych danego państwa oraz jego specyfiki rozwojowej sposób funkcjonowania gospodarki społecz-nej jest odmienny. Również termin i koncepcja gospodarki społecznej są


różnie definiowane w Europie4. A. Pacut [2012, s. 86] wyróżnia kontynental-ny (europejski) oraz anglosaski model ekonomii społecznej. W pierwszym przypadku miejsce ekonomii społecznej jest między rynkiem a państwem, a ona sama nawiązuje do solidarności, sprawiedliwości społecznej oraz spo-łecznej gospodarki rynkowej. Natomiast model anglosaski sytuuje przedsię-biorczość społeczną między sektorem przedsiębiorczości prywatnej a sekto-rem publicznym [Izdebski 2012, s. 95].

W instytucjach Unii Europejskiej stosowane jest sektorowe ujęcie go-spodarki społecznej, które jest uniwersalne i wyraża się akronimem CMAF oznaczającym cztery główne typy organizacji zaliczanych do gospodarki społecznej (cooperatives, mutuals, foundations, associations). Jak podkreśla A. Pacut [2012, s. 86] „ich siłą napędową jest korzyść społeczna, demokra-tyczny tryb zarządzania, włączenie odbiorców w działalność oraz zaangażo-wanie władz publicznych”.

Natomiast w Polsce potencjał społeczny i ekonomiczny gospodarki spo-łecznej tworzą sektory: spółdzielczy, wzajemnościowy oraz non profit. Udział sektora gospodarki społecznej w gospodarce narodowej Polski kształtuje się na poziomie ok. 4% i jest zbliżony do wyników uzyskanych w innych „no-wych” krajach UE, a jednocześnie znacząco niższy niż średni wskaźnik dla „starych” krajów UE (7%) [Nałęcz 2008a].

4 W Europie działa wiele platform ekonomii społecznej oraz znaczących instytucji ba-dawczych:

– DIESIS – European and International Research and Development Service for the Social Economy and the Co-operatives (http://www.diesis.coop/),

– REVES – Europejska Sieć Miast i Regionów dla Ekonomii Społecznej (http://www.re-vesnetwork.net/),

– Social Economy Europe (http://www.socialeconomy.eu.org/),– CEDAG – European Council for Non-Profit Organisation (http://www.cedag.eu/),– SEC – Social Enterprise Coalition (http://www.socialenterprise.org.uk/),– CCACE – Coordinating Committee of European Cooperative Associations,– ACME – Association of European Cooperative and Mutual Insurers,– CEGES – Council for Enterprises and Groupings of Social Economy (http://www.ceges.

org/),– EFC European Foundation Centre (http://www.efc.be/Pages/default.aspx),– CEPES Spanish Business Confederation of Social Economy (http://www.cepes.es/),– ECOSOL Plate-forme de l'economie sociale et solidaire (http://www.ecosol.lu/),– Secrétariat d'Etat à l'économie solidaire (http://www.social-sante.gouv.fr/espaces,770/

affaires-sociales,793/),– Globenet, internet associatif et solidaire (http://www.globenet.org/),– Mediasol, portail de l'économie sociale et solidaire (http://reseau21.univ-valenciennes.

fr/),– Instistut de Recherche pour le Développement (IRD) (http://www.ird.fr/),


W potencjale ekonomicznym gospodarki społecznej w „starych” krajach UE najważniejszą rolę odgrywa sektor non profit, natomiast dla „nowych” krajów największą rolę odgrywa spółdzielczość. Sektor instytucji wzajemno-ściowych jest najmniejszym z trzech sektorów tworzących gospodarkę spo-łeczną zarówno w „starych”, jak i w „nowych” krajach Unii.

Podmioty sektora spółdzielczego korzystają przede wszystkim z mecha-nizmów rynkowych, z tego względu są najbardziej rynkowymi podmiota-mi gospodarki społecznej w Polsce [Nałęcz 2008b, s. 150–186]. Jak zauważa Z. Chyra-Rolicz [2013, s. 41] spółdzielczość dostrzega nową szansę rozwoju ekonomii społecznej i wspiera ją organizacyjnie. Co prawda w sektorze spół-dzielczym głównie zaspokajane są potrzeby członków i pracowników, jednak obok działalności ekonomicznej w większości spółdzielni członkowie party-cypują w wyborach władz i podejmowaniu najważniejszych dla spółdzielni decyzji. Ponadto angażowani są w bezpłatną pracę w organach spółdzielni.

W sektorze wzajemnościowym główną rolę odgrywają interesy człon-ków – klientów. Natomiast w sektorze non profit najważniejsze są potrzeby członków i tzw. „szerszej społeczności”. Dodatkowo podmioty gospodar-ki społecznej świadczą usługi na rzecz lokalnej społeczności (organizacje non profit i spółdzielnie) oraz pełnią funkcję demokratyczną.

Potencjał społeczny polskiej gospodarki społecznej tworzony jest głów-nie przez organizacje pozarządowe (ok. 83,5 tys. w 2012 r.), na drugim miej-scu plasuje się sektor spółdzielczy (17,2 tys. w 2012 r.), a następnie wzajem-nościowy (liczba towarzystw ubezpieczeń wzajemnych wyniosła 8 w 2013 r. [Płonka 2013])5. W porównaniu do krajów Europy Zachodniej baza człon-kowska sektora non profit w Polsce jest dwukrotnie mniejsza, natomiast sek-tora spółdzielczego jest na podobnym poziomie. Po 1989 r. skala bazy człon-kowskiej gospodarki społecznej podlegała istotnym zmianom wynikającym ze zmniejszania się liczby spółdzielców, a także wynikających ze spadku członkostwa w organizacjach masowych pochodzących z okresu PRL oraz spadku przynależności do związków zawodowych.

Bardziej szczegółowa analiza potencjału społecznego gospodarki spo-łecznej zostanie przeprowadzona jedynie dla sektora non profit. Według da-nych GUS w 2012 r. w ramach trzeciego sektora działało 83,5 tys. organizacji (69,6 tys. – stowarzyszenia i podobne organizacje społeczne, 8,5 tys. – fundacje, 1,8 tys. – społeczne podmioty wyznaniowe). Status organizacji pożytku publicz-

5 Obecnie najnowsze dane o liczbie organizacji pozarządowych w Polsce oraz wielkości sektora spółdzielczego dotyczą 2012 r., natomiast co do sektora wzajemnościowego to jego udział w rynku w 2005 r. wyniósł 0,87%, jedynie liczba towarzystw ubezpieczeń wzajemnych dotyczy 2013 r..


nego (OPP), posiadała 8,0 tys. podmiotów trzeciego sektora [GUS 2014]. We-dług raportu Stowarzyszenia Klon/Jawor w 2012 r. w Polsce zarejestrowanych było ponad 80 tys. organizacji pozarządowych (11 tys. fundacji i 72 tys. stowa-rzyszeń, nie licząc ochotniczych straży pożarnych). Po zweryfikowaniu danych rejestrowych autorzy doszli do wniosku, że aktywnie działało jedynie 60–80% zarejestrowanych instytucji [Przewłocka, Adamiak i Zając 2012].

Około 66% organizacji pozarządowych w Polsce aktywnie działa wyłącz-nie regionalnie lub lokalnie (23% spośród nich prowadzi działania na terenie województwa / regionu, 34% – na terenie gminy lub powiatu, 7% w naj-bliższym sąsiedztwie). Na arenie ogólnopolskiej działania prowadzi 28% organizacji, natomiast na arenie międzynarodowej około 9% [Przewłocka, Adamiak i Zając 2012]. Według danych GUS 75% badanych organizacji prowadziło wyłącznie nieodpłatną działalność statutową, 18% prowadziło odpłatną działalność statutową, a zarazem nie prowadziły działalności go-spodarczej. Natomiast 7% stanowiły organizacje prowadzące jedynie dzia-łalność gospodarczą. Według stanu na koniec 2012 r. zadeklarowaną działal-ność gospodarczą miało 5,8 tys. z badanych podmiotów [GUS 2014].

Korzystanie z pracy społecznej w 2012 r. zadeklarowało 90% podmio-tów trzeciego sektora. Łącznie liczba wolontariuszy świadczących pracę na rzecz organizacji pozarządowych wyniosła 2,3 mln osób.

GUS przeprowadził pierwsze badanie dotyczące „pracy wolontariackiej” w Polsce, według którego w 2010 r. w sektorze non profit osoby w wieku 15 lat i więcej wypracowały czas pracy w wysokości 0,17 mln etatów przelicze-niowych, oszacowany na wartość 5,6 mld zł. W ramach organizacji poza-rządowych zadeklarowało pracę 9% respondentów [GUS 2012]. Z płatnego personelu nie korzystało 62% organizacji pozarządowych.

W 2012 r. na podstawie stosunku pracy zatrudnionych w podmiotach trzeciego sektora było łącznie 147 tys. osób (badane organizacje trzeciego sektora na koniec 2012 r. były głównym miejscem pracy dla 126 tys. osób), dzięki czemu podmioty te dysponowały 123,2 tys. pełnych etatów. Udział organizacji pozarządowych w całym zatrudnieniu w gospodarce narodowej na koniec 2012 r. wyniósł 0,9%, zaś w sektorze prywatnym – 1,2%.

W ciągu ostatnich dwóch lat poszukiwania nowych współpracowni-ków podejmowało 57% organizacji. Wolontariuszy zewnętrznych poszuki-wało 35% organizacji, 28% organizacji poszukiwało członków, a 12% orga-nizacji pracowników [Przewłocka, Adamiak i Zając 2012].

Aktywne organizacje objęte badaniami na formularzach SOF-1 i SOF-4 wykazały, że na koniec 2012 r. posiadały łącznie 10,0 mln członków. Wśród członków tych organizacji wyższy udział mieli mężczyźni (56%) niż ko-


biety (44%). Najwięcej członków posiadały typowe stowarzyszenia i orga-nizacje społeczne (39% ogółu organizacji posiadało ok. 67% wszystkich członków). Największe spadki dochodów oraz liczby członków odnotowały największe organizacje pozarządowe. Natomiast największą dynamikę w za-kresie swojej liczebności wykazała grupa jednostek o mniejszym potencjale finansowym i członkowskim.

Roczne przychody organizacji pozarządowych rozkładały się w następu-jący sposób:

– przychody nieprzekraczające 10 tys. złotych – 41% jednostek, – przychody między 10 tys. a 100 tys. złotych – 37% badanych, – przychody między 100 tys. a 1 mln złotych – 18% badanych, – przychody powyżej 1 mln złotych – 5% jednostek.

Według badań Stowarzyszenia Klon/Jawor 70% organizacji uzyska-ło w 2010 r. jakieś pieniądze od osób prywatnych: ponad połowa miała przychody pochodzące ze składek członkowskich, co trzecia z darowizn, a co dziesiąta z kampanii i zbiórek publicznych. Badania przeprowadzone w 2012 r. potwierdziły, że największy procent funduszy uzyskiwany jest ze składek członkowskich (59%), środków samorządowych (47%), a darowizny otrzymywało 28% badanych organizacji.

W Polsce coraz powszechniejszą praktyką staje się przekazywanie 1% po-datku na rzecz organizacji pożytku publicznego (OPP). Co trzeci podatnik (ponad 8 mln osób) przekazał w 2010 r. 1% na rzecz OPP: to o blisko jedną piątą więcej niż w 2009 r. i ponad 100 razy więcej niż w pierwszym roku obowiązywania ustawy [Przewłocka 2011]. Natomiast w 2012 r. odnotowa-no 11 mln podatników. Łącznie przekazano organizacjom pożytku publicz-nego 457,3 mln zł z rozliczenia podatku dochodowego za 2011 r. (o 53 mln zł więcej niż w 2011 r.) [GUS 2013].

Wyniki badań prowadzonych od 2005 r. wskazują na szybki wzrost po-tencjału ekonomicznego trzeciego sektora i umiarkowany wzrost potencja-łu społecznego. Sektor organizacji pozarządowych, który gra główną rolę w kształtowaniu poczucia wspólnoty Polaków oraz konieczności wzajemnej pomocy, w porównaniu do innych krajów europejskich, nie ma ugruntowa-nej pozycji.

4. Kierunki rozwoju polskiej gospodarki społecznej

Współczesna gospodarka społeczna Polski za cel obiera sobie stworzenie układu ekonomicznego i społecznego, który będzie bardziej sprawiedliwy


i da więcej szczęścia obywatelom6. Środkiem do osiągnięcia powyższego celu jest dobrowolna i racjonalna działalność organizacyjna, która powinna opie-rać się na następujących zasadach:1) dobrowolności – zasadzie „otwartych drzwi”;2) demokracji – zasadzie „jeden człowiek, jeden głos”;3) pierwszeństwa człowieka nad kapitałem [Działania 1990].

J. Hausner [2012, s. 112] wyraża pogląd, że „ekonomia społeczna nie może rozwijać się napędzana wyłącznie z góry, za sprawą dyrektywnego działania państwa. Dla jej rozwoju konieczne jest lokalne i społeczne zakorzenienie jej podmiotów”. Rolą państwa jest zatem wspieranie podmiotów ekonomii spo-łecznej w celu ich rozbudowy oraz zróżnicowania, m.in. poprzez tworzenie sprzyjających warunków instytucjonalnych oraz propagowanie różnego ro-dzaju form współpracy i partnerstwa pobudzających rozwój podmiotów go-spodarki społecznej – włączanie ich w kompleksowe systemy dostarczania dóbr, w tym podstawowych usług społecznych i publicznych. Ważną kwestią jest również włączanie ich w projektowanie i prowadzenie polityki publicz-nej w różnych obszarach [Hausner 2012, s. 113].

Gospodarka społeczna Polski charakteryzuje się słabo rozwiniętym sek-torem non profit, marginalnym sektorem wzajemnościowym i kurczącym się sektorem spółdzielczym [Nałęcz 2008a]. Przyczyn tego stanu rzeczy moż-na upatrywać w uwarunkowaniach kulturowo-historycznych. Mimo słabej kondycji gospodarki społecznej, działające w jej ramach podmioty osiągają swoje cele statutowe oraz diagnozują coraz nowsze obszary potrzeb spo-łecznych. Rozwój nie tylko organizacji pozarządowych, ale również towa-rzystw i spółdzielni jest pobudzany przez oferowanie innowacyjnych usług. Z roku na rok wzrasta zapotrzebowanie na:

– usługi dla osób starszych, – usługi w zakresie integracji społecznej (w tym integracji zawodowej), – usługi opiekuńcze, – usługi edukacyjne, – usługi wychowawcze dla dzieci, – niemonetarne formy dystrybucji / wymiany dóbr i usług (banki żywno-

ści, banki czasu), – tanie usługi diagnostyczno-programujące oraz mobilizujące dla słabiej

rozwiniętych społeczności lokalnych [Nałęcz 2008a].

6 Jak zauważa G. Krzyminiewska [2013, s. 50] „nierówności społeczne wydają się immanentną częścią funkcjonowania społeczeństw […], zagrażają dynamice rozwoju po-szczególnych gospodarek i w konsekwencji mogą zaburzyć pozytywne trendy rozwoju świata jako całości”.


J. Hausner [2012, s. 123] stwierdza natomiast, że „przyszłość ekonomii społecznej zależy od rozwinięcia kompleksowych systemów dostarcza-nia dóbr”.

Uważam, że w obecnych czasach rozwój kapitału społecznego, który jest wpisany w główne cele strategiczne Polski, powinien przyczynić się do ożywienia sektora organizacji pozarządowych i ustabilizowania gospodarki społecznej naszego kraju. Wspieranie rozwoju podmiotów gospodarki spo-łecznej zostało wpisane również w takie programy jak raport „Polska 2030”. Dużą wagę przykłada się do edukacji obywatelskiej, która będzie kształto-wała najmłodsze pokolenia. Świadomość potrzeb społecznych i wzbudzenie chęci udzielania pomocy społecznej jest pierwszym krokiem do odbudowy współdziałania Polaków. Zwracam uwagę, że nie mniej ważnym zadaniem będzie kształtowanie przyszłych liderów, od których zależeć będzie dalsze funkcjonowanie podmiotów gospodarki społecznej. Będą oni musieli posia-dać odpowiednie umiejętności umożliwiające im korzystanie z zasobów spo-łecznych, rynkowych i publicznych. Na podstawie własnych doświadczeń mogę wysnuć wniosek, że przywódcy fundacji i stowarzyszeń w Polsce nie przywiązują dużej wagi do rozwoju kapitału ludzkiego w swoich organi-zacjach. Najczęściej wychodzą oni z założenia, że wewnętrzna motywacja pracowników i wolontariuszy w zupełności wystarczy do świadczenia przez nich usług na najwyższym poziomie. Sądzę, że pobudzanie swoich pracow-ników do działania, dokształcanie ich i pokazywanie nowych możliwości rozwoju pozytywnie wpłynie nie tylko na osiąganie celów przez daną or-ganizację pozarządową, ale zachęci również ludzi niezwiązanych z organi-zacją do czynnego uczestnictwa w życiu społecznym i aktywnego działania w ramach trzeciego sektora. Jestem zdania, że pracownicy i wolontariusze, którzy spełniają się zawodowo i zaspokajają swoje potrzeby w ramach pracy w organizacjach non profit będą swoim przykładem zachęcać innych człon-ków społeczeństwa do podobnego działania. Osoby pracujące na rzecz ludzi potrzebujących, zapytane o ich motywy działania, odpowiadały często, że chcą się odwdzięczyć za pomoc, którą same otrzymały w przeszłości. Idąc w tym kierunku i pomagając sobie wzajemnie, społeczeństwo może w du-żym stopniu uzupełniać działania państwa, które, moim zdaniem, nie zaspo-kaja w pełni potrzeb społecznych Polaków.

Z obserwacji zjawisk zachodzących w gospodarce można wywnioskować, że ważnym obszarem wymagającym poprawy jest również zaufanie społecz-ne, bez którego nie ma możliwości stabilnego wzrostu gospodarki. Zakłada-ne strategie rozwojowe mają na celu poprawę spójności społecznej, solidar-ność i spójność regionalną, wzrost kapitału społecznego, a w konsekwencji


sprawnie działające państwo. Wzmacnianie partycypacji społecznej oraz rozwój kapitału społecznego jest pierwszym krokiem do zrównoważonego rozwoju Polski.

Jak stwierdziła A. Karwińska [2008, s. 394], zagadnienia gospodarki społecznej zazwyczaj nabierają znaczenia w sytuacjach, gdy efekty polityki gospodarczej nie nadążają za społecznymi oczekiwaniami. Zadaniem pod-miotów gospodarki społecznej jest zatem uzupełnianie działań państwa w rozwiązywaniu problemów społecznych, a ponadto pomoc w integrowa-niu społeczeństwa, realizowanie programu spójności społecznej, wyrówny-wanie szans uczestniczenia w rozmaitych sferach życia społecznego, dzia-łania na rzecz zmiany sposobu myślenia, wspomaganie ładu społecznego, zwłaszcza w środowiskach lokalnych, kształtowanie kompetencji do „wcho-dzenia” w role społeczne, zwłaszcza w przypadku osób marginalizowanych. P. Frączak [2011] jest zdania, że gospodarka społeczna jest również sposo-bem funkcjonowania i wzajemnymi powiązaniami między przedsiębior-stwami społecznymi.

Na podstawie wywiadów pogłębionych, które przeprowadzałam z człon-kami fundacji i stowarzyszeń w 2013 r. (wyniki badań zostały opisane w roz-prawie doktorskiej mojego autorstwa) mogę wysnuć wniosek, że współczesna gospodarka społeczna może być odpowiedzią na niezaspokojone potrzeby społeczne Polaków. Rozwój społeczny i gospodarczy zależy od każdego oby-watela naszego kraju. Razem działając na rzecz wspólnego dobra, jesteśmy w stanie osiągnąć więcej, niż działając w pojedynkę. Osoby starsze, chore, bezrobotne i nieposiadające doświadczenia zawodowego mogą włączyć się w działania na rzecz społeczeństwa i przyczynić się do jego rozwoju. Porów-nując osoby działające w ramach organizacji pozarządowych w Polsce i na świecie, mogę wysnuć wniosek, że w naszym kraju ludzie przeważnie skupia-ją się na własnych problemach i oczekują wsparcia od osób, którym wiedzie się stosunkowo lepiej. Osoby chore lub starsze uważają, że nie są w stanie, ze względu na swój stan, pomagać innym i stać się aktywnym członkiem spo-łeczeństwa. Jestem zdania, że problem tkwi głównie w przekonaniu danych osób o swojej bezużyteczności. Pobudzając tę grupę społeczną do aktywnego działania na rzecz wspólnego dobra, można nie tylko walczyć z ich margina-lizacją, ale również o zmianę sposobu myślenia.

Do rozwoju gospodarki społecznej niezbędny jest szeroki kontekst spo-łeczno-polityczny i gospodarczy. Wypracowanie pewnych wzorców współ-pracy, wspólnego ustalenia celów i sposobów ich osiągania jest fundamentem efektywnego funkcjonowania podmiotów gospodarki społecznej. Sądzę, że możliwość korzystania z doświadczeń innych krajów europejskich powinna


pomóc w rozwiązywaniu problemów i ograniczeń, które stoją przed współ-czesną Polską. Według Eurobarometru ponad połowa Polaków pozytywnie ocenia wpływ Unii Europejskiej na politykę społeczną w Polsce. 60% bada-nych jest zdania, że Unia Europejska ma pozytywny wpływ na zwalczanie wykluczenia społecznego i ubóstwa, natomiast połowa pozytywnie ocenia wkład w koordynację reform krajowych systemów zabezpieczenia społecz-nego [Zatrudnienie 2011].

Wyrażam pogląd, że podmioty sektora organizacji pozarządowych od-grywają tak ważną rolę w rozwoju Polski, ponieważ cele społeczne stawiają ponad celami ekonomicznymi, działają niezależnie od reguł rynkowych oraz władz, a ponadto kierują się dobrowolnością przystąpienia i uczestniczenia. Zasadnicze znaczenie ma misja tychże organizacji, która motywuje ludzi do pomocy najbardziej potrzebującym bez chęci czerpania zysków materialnych. W dobie globalizacji chęć wzbogacenia się „za wszelką cenę” popycha różne-go rodzaju firmy do próby przejęcia kontroli nad państwem i rynkiem. Jestem zdania, że bez wyraźnego działania ludzi jako społeczeństwa obywatelskiego mogą nasilać się coraz większe różnice pomiędzy grupami i środowiskami społecznymi prowadzące również do wykluczenia społecznego.

T. Kaźmierczak [2006, s. 98–99] zwraca również uwagę na zmieniające się wzory międzynarodowego podziału pracy spowodowane globalizacją i rewolucją technologiczną. Osoby z wyższym wykształceniem, o wysokich kwalifikacjach i wysokiej pozycji zawodowej korzystają z możliwości, jakie daje im międzynarodowy przepływ kapitału ludzkiego. Natomiast osoby o słabej pozycji na rynku pracy są często eliminowane z najbardziej atrak-cyjnych jego obszarów [Kwiatkowski 2002, s. 201].

A. Karwińska [2008, s. 390–391] do głównych problemów i wyzwań dla Polski zalicza m.in.:

– duże zróżnicowanie regionalne mierzone wskaźnikiem PKB na miesz-kańca,

– bezrobocie, – niski współczynnik aktywności zawodowej powyżej 15. roku życia, – zagrożenie depopulacji w uboższych regionach, – zagrożenie wykluczeniem społecznym (dotyczy głównie osób niepełno-

sprawnych, długotrwale bezrobotnych, osób pozostających trwale w bie-dzie, imigrantów, osób z nieakceptowanych środowisk, osób uzależnio-nych itp.),

– nasilające się zjawiska patologii społecznej, – patologie instytucji, – niski poziom kapitału społecznego.


Obecnie tworzone są plany strategiczne, których celem jest odbudowa kapitału społecznego oraz rozwój społeczny i gospodarczy Polski. Cele po-lityki społecznej zakładają równy dostęp wszystkich ludzi do korzystania z praw społecznych, poprawę warunków funkcjonowania rodzin, wspieranie grup zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz zapewnienie demokra-tycznego współuczestnictwa wszystkich obywateli.

Zakończenie

Wyrażam pogląd, że podmioty gospodarki społecznej są szczególną odpo-wiedzią na problemy, z którymi boryka się współczesna Polska. Co prawda charakteryzuje je (mowa o podmiotach gospodarki społecznej) rynkowa orientacja, ale odpowiadają na potrzeby społeczeństwa. Według K. Banach [2007, s. 10] „respektują specyficzne potrzeby osób o słabej zatrudnialno-ści i niskich kwalifikacjach, tworząc szereg form tymczasowego i stałego zatrudnienia: przygotowują do pracy na otwartym rynku, pomagając w sa-mozatrudnieniu poprzez przyuczenie do zawodu […], rozwijają wspierane zatrudnienie w ramach otwartego rynku pracy, rozwijają odrębne systemy stabilnego zatrudnienia równoległe wobec rynku”. B. Szopa [2012, s. 14] dodaje, że „ekonomia / gospodarka społeczna przyjmuje za cel wspomaga-nie grup społecznych, które mają problemy z samodzielnym zdobywaniem środków utrzymania”. Według M. Frączka i N. Laurisza [2012, s. 174] pod-mioty ekonomii społecznej są niekiedy jedyną szansą „dla osób z grup de-faworyzowanych na rynku pracy” na zdobycie doświadczenia zawodowego lub powrotu do aktywności zawodowej.

Gospodarka społeczna wspomaga rozwój lokalny. Regiony słabiej roz-winięte charakteryzują się niskim poziomem kapitału ludzkiego i społecz-nego oraz niedostatkiem partnerstwa w zarządzaniu rozwojem lokalnym [Herbst 2006]. Podmioty gospodarki społecznej zmieniają postawy i opinie publiczne na temat współdziałania, działania organizacji pozarządowych, potrzeby wzajemnego zaufania i roli kapitału społecznego w rozwoju całej Polski. Wspomagają ład społeczny i gospodarkę lokalną.

Jak zauważa A. Karwińska [2008, s. 393], instytucje gospodarki społecz-nej kształtują wśród obywateli „postawy przedsiębiorczości i umiejętności radzenia sobie z sytuacjami niepewności, konkurencji i ryzyka”. Uważam, że próba przeciwdziałania negatywnym skutkom globalizacji w dużej mierze również należy do zadań podmiotów gospodarki społecznej. To one w du-żej mierze odpowiadają na potrzeby społeczne, wspierają środowiska spo-


łeczne, rozwijają kapitał społeczny, łagodzą skutki radykalnych przemian, budują sieci porozumień i uzupełniają działania pozostałych sektorów pań-stwa. Natomiast rozwój ekonomii społecznej będzie zależał w dużej mierze od „rozwoju różnych form edukacji społeczeństwa oraz polityki społecznej państwa” [Chyra-Rolicz 2013, s. 41].

Bibliografia

Abramowski, E., 1904, Socjalizm a państwo. Przyczynek do krytyki współczesnego socjalizmu, Polskie Towarzystwo Naukowe, Lwów.

Assorodobraj, N., 1966, Początki klasy robotniczej. Problem rąk do pracy w przemyśle polskim epoki stanisławowskiej, PWN, Warszawa.

Banach, K., 2007, Znaczenie narodowego programu ochrony zdrowia psychicznego dla procesu integracji społeczno-ekonomicznej w Polsce, pr. dypl. pod kier. A. Kar-wińskiej w Małopolskiej Szkole Administracji Publicznej, studia podyplomo-we: W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej.

Chyra-Rolicz, Z., 2005, Pomoc czy przeszkoda? Rola tradycji w odbudowie polskiej spółdzielczości, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce.

Chyra-Rolicz, Z., 2013, Spółdzielczość jako element społecznej gospodarki rynko-wej. Wspieranie inicjatyw założycielskich, Ekonomia Społeczna, nr 2, Kraków.

Defourny, J., Develtere, P., 1999, Ekonomia społeczna: ogólnoświatowy trzeci sektor, w: Popowski J., Trzeci sektor dla zaawansowanych. Współczesne teorie trzeciego sektora – wybór tekstów, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa.

Deklaracja spółdzielczej tożsamości uchwalona przez XXXI Jubileuszowy Kongres Międzynarodowego Związku Spółdzielczego w Manchesterze w dniach 20–22 września 1995.

http://ozrss.pl/archiwum/pliki/deklaracja_spoldzielczosci.pdf [dostęp: 02.01.2013].Duszyk, A., Kupisz, D., 2004, Szkice z dziejów polskiego ruchu spółdzielczego, Wyższa

Szkoła Handlowa w Radomiu, Radom.Działania w dziedzinie gospodarki społecznej, 1990, FRDL, Warszawa.Encyklika Caritas in veritate, 29 czerwca 2009.http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/encykliki/caritas_in_ve-

ritate_29062009.html# [dostęp: 26.05.2014].Encyklika Centesimus annus 1 maja 1991, http://www.nonpossumus.pl/encykliki/

Jan_Pawel_II/centesimus_annus/ [dostęp: 04.01.2013].Encyklika Mater et Magistra 15 maja 1961, http://www.nonpossumus.pl/encykliki/

Jan_XXIII/mater_et_magistra/ [dostęp: 04.01.2013].Encyklika Quadragesimo anno 15 maja 1931, http://www.nonpossumus.pl/encykli-

ki/Pius_XI/quadragesimo_anno/ [dostęp: 04.01.2013].


Encyklika Rerum novarum 15 maja 1891, http://www.nonpossumus.pl/encykliki/Leon_XIII/rerum_novarum/ [dostęp: 04.01.2012].

Frączak P., 2011, Gospodarka społeczna, http://www.socialeconomy.pl/x/602972 [dostęp: 04.02.2013].

Frączek, M., Laurisz, N., 2012, Ekonomia społeczna a rynek pracy, w: Frączek, M., Hausner, J., Mazur, S. (red.), Wokół ekonomii społecznej, Małopolska Szkoła Ad-ministracji Publicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków.

Goleński, W., 2013, Polityka społeczna i ekonomia społeczna. Kilka uwag o sprawie-dliwości społecznej, Ekonomia Społeczna, nr 2, Kraków.

Grabski, S., 1927, Ekonomia społeczna (Socjologiczne podstawy ekonomii, cz. I), Lwów – Warszawa – Kraków.

GUS, 2013, Organizacje pożytku publicznego i 1%, Warszawa,http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/gospodarka-spoleczna-wolontariat/gospo-

darka-spoleczna-trzeci-sektor/organizacje-pozytku-publicznego-i-1,4,1.html [dostęp: 23.10.2014].

GUS, 2012, Wolontariat w organizacjach i inne formy pracy niezarobkowej poza gospo-darstwem domowym – 2011, Warszawa, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ gospodarka-spoleczna-wolontariat/wolontariat-i-praca-niezarobkowa-na-rzecz--innych/wolontariat-w-organizacjach-i-inne-formy-pracy-niezarobkowej-poza-gospodarstwem-domowym---2011,1,1.html [dostęp: 23.10.2014].

GUS, 2014, Wstępne wyniki badania społecznej i ekonomicznej kondycji organizacji trzeciego sektora w 2012 r., Warszawa, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/go-spodarka-spoleczna-wolontariat/gospodarka-spoleczna-trzeci-sektor/wstepne- wyniki-badania-spolecznej-i-ekonomicznej-kondycji-organizacji-trzeciego- sektora-w-2012-r,3,5.html [dostęp: 23.10.2014].

Hausner, J., 2012, Ekonomia społeczna a państwo, w: Frączek, M., Hausner, J., Mazur, S., (red.), Wokół ekonomii społecznej, Małopolska Szkoła Administracji Publicz-nej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków.

Herbst, K., 2006, Czy ekonomia społeczna wspomoże rozwój lokalny?, Ekonomia Spo-łeczna. Teksty.

www.ekonomiaspoleczna.pl.Izdebski, H., 2012, Anglosaski model ekonomii społecznej, w: Frączek, M., Hausner,

J., Mazur, S., (red.), Wokół ekonomii społecznej, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków.

Karwińska, A., 2008, Gospodarka społeczna a wyzwania rozwojowe Polski współcze-snej, w: Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, z. 12, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów.

Kaźmierczak, T., 2006, Zrozumieć ekonomię społeczną, w: Kaźmierczak, T., Rym-sza, M. (red.), Kapitał społeczny Ekonomia społeczna, Wydawnictwo Instytutu Spraw Publicznych, Warszawa.

Klausen, J.E., Sweeting, D., 2005, Legitimacy and Community Involvement in Local Governance, w: Haus, M., Heinelt, H., Stewart, M. (eds.), Urban Governance and Democracy: Leadership and Community Involvement, Routledge, London.


Krzyminiewska, G., 2013, Nierówności a rozwój społeczny świata, w: Współczesne problemy ekonomiczne: polityka państwa a proces globalizacji, Studia Ekono-miczne, nr 139, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Katowice.

Kwaśnicki, W., 2005, Gospodarka społeczna z perspektywy ekonomii liberalnej, Trzeci Sektor, nr 2, Wydawnictwo Instytut Spraw Publicznych.

Kwiatkowski, E., 2002, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Leś, E., 2008, Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Wprowadzenie do problematyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Leś, E., 2001, Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Prószyński i S-ka, Warszawa.

Machnik-Pado, A., Pokora M., 2012, Ekonomia społeczna a rynek, w: Frączek, M., Hausner, J., Mazur, S. (red.), Wokół ekonomii społecznej, Małopolska Szkoła Ad-ministracji Publicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków.

Nałęcz, S., 2008a, Gospodarka społeczna w Polsce. Wyniki badań 2005–2007, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa.

Nałęcz, S., 2008b, Potencjał społeczny i ekonomiczny w gospodarki społecznej w Polsce, w: Leś, E. (red.), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Wprowadze-nie do problematyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Pacut, A., 2012, Kontynentalny model ekonomii społecznej, w: Frączek, M., Hausner, J., Mazur, S. (red.), Wokół ekonomii społecznej, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków.

Pałys, E., 2006, Ekonomia społeczna wspiera niszowe miejsca pracy, Gazeta Samorzą-du i Administracji, nr 24.

Piechowski, A., 2008, Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne w Polsce. Tradycje i przykłady, w: Leś, E. (red.), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Wprowadzenie do problematyki, Wydawnictwo Uniwersytetu War-szawskiego, Warszawa.

Płonka, M., 2013, Społeczna wartość dodana towarzystw ubezpieczeń wzajemnych w Polsce – aspekty teoretyczne i praktyczne, Ekonomia Społeczna, nr 2, Kraków.

Przewłocka, J., 2011, Zaangażowanie społeczne Polaków w roku 2010: wolontariat, filantropia, 1%. Raport z badań, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa, http://civicpedia.ngo.pl/files/civicpedia.pl/public/raporty/zaangazowanie2010.pdf [dostęp: 31.01.2013].

Przewłocka, J., Adamiak, P., Zając, A., 2012, Życie organizacji pozarządowych w Pol-sce, Raport z badań, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa, http://civicpedia.ngo.pl/files/civicpedia.pl/public/2012_Klon_ZycieCodzienneNGO.pdf [do-stęp: 05.02.2013].

Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, http://zds.kprm.gov.pl/sites/default/files/wyzwanie_10.pdf [dostęp: 28.01.2013].

Roelants, B., 2002, Un essaie d’ introduction a l’economie sociale en Europe, Praha.


Rymsza, M., 2007, Trzeci sektor a druga fala ekonomii społecznej w Polsce, Trzeci Sektor, nr 9, Wydawnictwo Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.

SKES, Stała Konferencja Ekonomii Społecznej, 2009, Ekonomia społeczna w Pro-gramie Operacyjnym Kapitał Ludzki, opracowanie przygotowane przez SKES we współpracy z Ogólnopolską Federacją Organizacji Pozarządowych oraz w porozumieniu z Ministerstwem Rozwoju Regionalnego, Warszawa.

Swianiewicz, P., 2008, Rola społeczności w koncepcjach polityki lokalnej, w: Leś, E. (red.), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Wprowadzenie do pro-blematyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Szczepański, M.S., 2006, Ani Elizjum ani Hades. Piętnastolecie polskiej transformacji w perspektywie socjologicznych teorii zmiany, w: Wasilewski, J. (red.), Współcze-sne społeczeństwo polskie, Scholar, Warszawa.

Szopa, B., 2012, Teorie ekonomiczne a ekonomia społeczna, w: Frączek, M., Hausner, J., Mazur, S. (red.), Wokół ekonomii społecznej, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków.

Wygnański, J., Frączak, P., 2006, Ekonomia społeczna w Polsce – definicja, zastosowa-nia, oczekiwania, wątpliwości, Ekonomia społeczna teksty, www.ekonomia spo-leczna.pl [dostęp: maj 2015].

Wygnański, J., 2012, Ekonomia społeczna a trzeci sektor, w: Frączek, M., Hausner, J., Mazur, S. (red.), Wokół ekonomii społecznej, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków.

Zatrudnienie i polityka społeczna, 2011, Eurobarometr 76.2, Wyniki dla Polski, Ko-misja Europejska, http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_377_fact_pl_pl.pdf [dostęp: 18.03.2013].


Włodzimierz KaczochaWyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu

Jan SikoraUniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Ekonomii, Katedra Socjologii i FilozofiiAutor do korespondencji: Jan Sikora, [email protected]

GOSPODARCZE SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE – PODMIOTY EKONOMII SPOŁECZNEJ

Streszczenie: W artykule przedstawiono teoretyczną koncepcję społeczeństwa obywa-telskiego: warunki – przyczyny powstania, rozumienie tego społeczeństwa, cztery formy, w tym kształtujące się gospodarcze społeczeństwo obywatelskie oraz jego podmioty roz-wijane w ramach ekonomii społecznej, w tym w formach fundacji, stowarzyszeń i spół-dzielni socjalnych działających w Wielkopolsce. Przedstawiono pogląd, że gdy ukształtuje się współczesna teoria ekonomii społecznej, jej twórcy mogą przejąć od teoretyków ekonomii społecznej, rozwijanej w okresie mię-dzywojennym, stanowisko, że gospodarka powinna osiągać cele materialne powiązane z wartościami kulturowymi, w tym z wartościami etycznymi. Podstawą napisania artykułu była analiza literatury przedmiotu oraz materiałów wtór-nych.

Słowa kluczowe: społeczeństwo obywatelskie, gospodarcze społeczeństwo obywatelskie, podmioty ekonomii społecznej.

Klasyfikacja JEL: D64; L31.

ECONOMIC CIVIL SOCIETY: SUBJECTS OF SOCIAL ECONOMY

Abstract: This paper presents a theoretical concept of civil society: its origins, under-standing of this society, its four forms, including the developing civil society and its enti-ties developed within the social economy, with the forms of foundations, associations and social cooperatives that operate in the region of Greater Poland.

58 Włodzimierz Kaczocha, Jan Sikora

The study presents the thesis that, when the contemporary theory of social economy is developed, its creators will be able to adopt, from the theorists of the social economy developed in the interwar period, the view that the economy should aim to achieve the physical goals connected with cultural and ethical values. The paper is an analysis of related literature and secondary materials.

Keywords: civil society, economic civil society, subjects of social economy.

Wstęp

W 2013 r. przedstawiliśmy zarys koncepcji społeczeństwa obywatelskiego, w tym jego nową formę, tj. gospodarcze społeczeństwo [Kaczocha i Sikora 2013]. Obecnie prezentujemy rozwiniętą („pełną”) koncepcję teoretyczną, którą odnosimy do wszystkich form społeczeństwa obywatelskiego, jednak tutaj będziemy się zajmować tylko gospodarczym społeczeństwem obywa-telskim. Zatem odniesienia przedmiotowe nowej teorii dotyczą jedynie wy-jaśnienia działań tego (gospodarczego) społeczeństwa w środowisku wielko-polskim.

Dla naszych rozważań teoretycznych oraz empirycznych, jako podstawę przyjmujemy typologię zaproponowaną przez J. Raciborskiego, który najwy-raźniej wyłożył rozumienie (a nie definicję) dwu „modelowych typów”: „Typ A to polityczne społeczeństwo obywatelskie konstruowane przez obywateli […], aby skłonić państwo do korzystnej dla nich alokacji jakichś dóbr, któ-rymi państwo dysponuje lub których wytworzenie jest możliwe jedynie na poziomie państwa lub też, przeciwnie, broniących przed państwem jakichś swoich wolności czy dóbr. Typ B to autonomiczne cywilne społeczeństwo obywatelskie jako sfera prywatnych interesów, z natury egoistycznych i kon-fliktowych interesów bardzo szeroko rozumianych – w tym ekonomicznych. W tej sferze jednostki dobrowolnie się stowarzyszają, kooperują, aby efek-tywnie zaspokajać we współdziałaniu z innymi swoje potrzeby”. Autor słusz-nie zwraca uwagę, że w społeczeństwie obywatelskim typu B jednostki „re-alizują jedynie swoje prawa cywilne (osobiste)”. Zaś w typie A obywatele „obok praw cywilnych” korzystają „w szczególności z praw politycznych, do wpływu na państwo i egzekwowania swoich roszczeń […]”, wespół z innymi obywatelami „W przetargu” współtworzą prawo i „wpływają na to, czy i jak prawo jest stosowane” [Raciborski 2010, s. 8–9].

Przedstawiona typologia umożliwia w sensie teoretycznym uchwyce-nie i zarazem uporządkowanie różnych form społeczeństwa obywatelskie-go oraz – w sensie empirycznym – wskazuje na zakresy jego praktycznych

Gospodarcze społeczeństwo obywatelskie – podmioty ekonomii społecznej 59

działań. Uprzedzając dalsze rozważania stwierdzić należy, że kształtującą się nową formę, tj. gospodarcze społeczeństwo obywatelskie, trzeba zaliczyć do modelu B, z pewnym odniesieniem do typu A w zakresie postulatów poli-tycznych, które mają wpłynąć na politykę państwa, w tym na politykę regio-nalną, oraz z odniesieniem do alokacji określonych dóbr ze strony państwa.

Kierując się typologią J. Raciborskiego, celem artykułu jest opracowanie własnego rozumienia społeczeństwa obywatelskiego oraz gospodarczego społeczeństwa obywatelskiego. Społeczeństwo obywatelskie tworzą wolni obywatele, którzy w sposób suwerenny, bez zewnętrznego przymusu oraz według własnej woli organizują różne jego formy, dyskutują, a następnie przyjmują cele polityczne bądź cele gospodarcze, kulturalne oraz inne; za-kres przyjętych celów może odnosić się do wszystkich sfer życia społecz-nego, zarówno w obszarze państwa, jak i w konkretnej przestrzeni lokalnej, a także w odniesieniu do globalnych procesów politycznych, społecznych i kulturalnych; społeczeństwo obywatelskie działa w ramach demokratycz-nego prawa, ale niezależnie od państwa oraz jego instytucji; uczestnictwo obywateli w różnych formach tego społeczeństwa umożliwia osiągnięcie ich celów osobistych i zarazem wymaga ich pogodzenia z celami grupowymi oraz społecznymi, które członkowie danej formy społeczeństwa obywatel-skiego zaaprobowali oraz pragną urzeczywistniać; poszczególni ludzie reali-zują swoją podmiotowość społeczną i przysługujące im w demokracji wol-ności – wolność polityczną, wolność gospodarczą oraz wolność kulturową, które stanowią składowe i konieczne części wolności obywatelskiej [Kaczo-cha 2015, s. 168].

1. Obiektywne oraz subiektywne warunki powstania społeczeństwa obywatelskiego

Ażeby powstało społeczeństwo obywatelskie, musi zaistnieć pięć warun-ków – przyczyn. Pierwszy obiektywny warunek (w znaczeniu politycz-nym) to istnienie politycznej formy ustroju, tj. demokracji, w której prawo gwarantuje każdemu obywatelowi posiadanie (w sensie formalnym) oraz realizację (w znaczeniu materialnym) wymienionych trzech wolności oby-watelskich. Drugi obiektywny warunek, który można określić jako społecz-no-materialny, to pojawienie się rozpoznawalnych sytuacji i procesów – ekonomicznych, politycznych czy kulturowych – które stwarzają określone utrudnienia w życiu ludzi (nieracjonalna bądź partykularna polityka pań-stwa, nieetyczne działania podmiotów gospodarczych na wolnym rynku,


tzw. wykluczenie ludzi biednych z życia społecznego i gospodarczego, brak uczestnictwa w kulturze wysokiej itp.). Obywatele, którzy rozpoznają takie lub inne sytuacje, zjawiska i procesy społeczno-materialne, którzy zarazem spełniają trzy warunki subiektywne, decydują się wedle swej suwerennej woli na założenie odpowiedniej formy społeczeństwa obywatelskiego. Łatwo zauważyć, że wskazane sytuacje, jako warunki – przyczyny, mają negatywny aspekt w tym znaczeniu, że stowarzyszenia obywatelskie występują wtedy (działają) przeciwko siłom wytwarzającym negatywne sytuacje społeczne.

Drugim aspektem opisanego warunku, który ma „charakter” pozytywny jest to, że stowarzyszenia obywatelskie projektują zniesienie negatywnych zjawisk i procesów, tworzą projekty własnych instytucji oraz działań, które racjonalizują politykę w sferze gospodarki, kultury, w wybranych zakresach stosunków społecznych, tworzą przedsiębiorczość społeczną, czyli podmio-ty ekonomii społecznej, które zmniejszają rozmiary bezrobocia. Inicjatywy te mogą odnosić się do zjawisk i procesów ogólnokrajowych. Lecz najczę-ściej nakierowane są na negatywne zjawiska lokalne, którymi zajmują się różne stowarzyszenia w ramach „oddolnej” formy społeczeństwa obywa-telskiego (inni autorzy najczęściej piszą o społeczeństwie obywatelskim „na dole”).

Trzeci warunek, rozumiany w sensie subiektywnym, to indywidualna (jednostkowa) świadomość posiadania oraz dysponowania wymienionymi trzema wolnościami. Obywatele pozbawieni takiej świadomości w sprawach wolności w ogóle nie partycypują w polityce ani też nie przystępują do or-ganizowania jakiejkolwiek formy społeczeństwa obywatelskiego, chyba że w okolicznościach materialnego przymusu decydują się na stworzenie ja-kiejś formy zespołowego działania i wówczas, jakby wtórnie, powoli kształ-tują świadomość w zakresie swych wolności. Jeżeli będzie to powód ekono-miczny (bieda, pragnienie okazania pomocy itp.), to tworząc stowarzyszenie gospodarcze, przekonują się, że posiadają wolność do gospodarczego działa-nia. Można powiedzieć, że jest to etap spontanicznego współdziałania, który następnie przekształca się w etap racjonalnej oraz długotrwałej współpracy jako podmiot ekonomii społecznej.

Czwartym warunkiem w znaczeniu subiektywnym dla powstania spo-łeczeństwa obywatelskiego jest posiadanie przez obywateli jakiejś wiedzy o działaniach oraz skutkach, czy to z przeszłości, czy współczesnego spo-łeczeństwa obywatelskiego. Takie subiektywne rozeznanie o pozytywnych rezultatach działania jest, jak to wiedzą członkowie stowarzyszeń, ważne dla twórców i członków każdej formy tego społeczeństwa, którzy pragną osią-gnąć jakieś aktualne cele społeczne. Ważne to jest w tym sensie, że właśnie


w sposób subiektywny wzmacnia ich motywację do tworzenia różnych form społeczeństwa obywatelskiego [Grabowska i Szawiel 2001].

Wreszcie piątym (subiektywnym) warunkiem powstania oraz prowadze-nia działalności społeczeństwa obywatelskiego, jest posiadanie przez obywa-teli przynajmniej minimum doświadczenia organizacyjnego. Należy tu przy-pomnieć „stary” pogląd A. Tocquevilla, że udział obywateli we wszystkich działaniach stowarzyszeń społecznych jest „wielką bezpłatną szkołą” uczenia się zasad społecznego współdziałania [de Tocqueville 2005, s. 496].

W ramach przedstawionej teoretycznej koncepcji społeczeństwa obywa-telskiego (wyjaśniającej warunki – przyczyny powstania, dwa modele opisu-jące zakresy i cele działania, rozbudowane rozumienie tego społeczeństwa), wyróżniono cztery jego formy polityczne, tj. społeczeństwo obywatelskie, społeczeństwo obywatelskie w sferze kultury, społeczeństwo „oddolne”, czyli lokalne mające na celu osiągnięcie jakichś zamierzeń w ramach wsi, gminy, miasta, oraz czwarta forma: gospodarcze społeczeństwo obywatelskie [Ka-czocha 2015, s. 169–174].

Wymienione cztery formy, w zależności od stawianych celów, można sy-tuować w pewnych zakresach działań, raz w obrębie modelu A, innym ra-zem, tzn. przy zmienionym lub zmodyfikowanym celu, można przypisywać do modelu B. Bez wątpienia polityczne społeczeństwo obywatelskie należy do modelu A, dlatego że stowarzyszenia bądź partie polityczne zabiegają o alokację określonych dóbr, które państwo posiada, albo występują w obro-nie jakiegoś zakresu wolności, które państwo bądź korporacje gospodarcze ograniczają (ograniczają wolność gospodarczą „małych” podmiotów na ryn-ku); w ramach tej formy członkowie stowarzyszeń lub partii dążą do współ-tworzenia prawa czy to poprzez swoich wybranych przedstawicieli na forum sejmowym, czy w ramach władz samorządowych. Jednakże polityczne spo-łeczeństwo obywatelskie nie wchodzi w zakres celów i działań wskazanych w modelu B, które są z natury sferą, powtórzmy, prywatnych interesów.

Jednakże w stanie niedostatku określonych dóbr materialnych oraz war-tości kulturowych stowarzyszenie obywatelskie należące do modelu B może uznać, że pogarsza się poziom życia wielu ludziom. W takich okoliczno-ściach cele działań stowarzyszenia mają znaczenie ogólnospołeczne (wcho-dzą w zakres modelu A). Opisane zjawisko dobitnie potwierdza działalność stowarzyszenia Obywatele Kultury (powstałe w Warszawie pod koniec 2010 r.). Podczas Kongresu Kultury, który zorganizowano w 2011 r. przyjęto Pakt dla kultury postulujący m.in. zmianę prawa podatkowego, mianowi-cie możliwość dobrowolnego odpisywania 1% od podatku CIT z przezna-czeniem na cele rozwoju kultury, w tym wspieranie twórczości artystycz-


nej, uchwalenie prawa o partnerstwie publiczno-społeczno-prywatnym w finansowaniu instytucji kultury. W Pakcie przedstawiono stanowisko, że uczestnictwo ludzi w kulturze wysokiej oraz kształcenie kompetencji kultu-rowych są subiektywnymi, ważnymi czynnikami wspomagającymi rozwój cywilizacyjny, w tym również rozwój gospodarki, utrzymanie oraz rozwój demokracji. Takie „przejście” w zakresie działań stowarzyszenia obywatel-skiego z modelu B do modelu A określamy jako tendencję do uniwersaliza-cji celów społeczeństwa obywatelskiego. Podobne przejście można zauważyć w działalności gospodarczego społeczeństwa obywatelskiego, które przed-stawiamy w następnym fragmencie artykułu.

Na zakończenie tej części rozważań wyrażamy pogląd, że w rezultacie działalności wszystkich form społeczeństwa obywatelskiego wzmacnia się stan grupowego kapitału społecznego w ramach każdego stowarzyszenia – w zakresie wzajemnego zaufania członków; na gruncie wspólnych działań zwiększają się umiejętności współpracy, kształtują się etyczne przekonania o ważności wspólnych celów jednoczących ludzi w środowisku lokalnym [Pietrzyk-Reeves 2004]. W przypadku Obywateli Kultury chodzi o dobro wspólne w znaczeniu ogólnospołecznym, jakimi są wartości kultury wysokiej oraz kształcenie kompetencji kulturowych obywateli. Wyrażamy też pogląd, oczywisty dla każdego, kto posiada nawet pobieżne rozeznanie w sprawach społeczeństwa obywatelskiego, że członkowie stowarzyszeń obywatelskich w różnym stopniu realizują własną podmiotowość jako współtwórcy okre-ślonych działań, realizują zatem w różnych formach przysługujące im wol-ności w ramach demokracji.

2. Rozumienie pojęcia gospodarczego społeczeństwa obywatelskiego – odniesienie do podmiotów ekonomii społecznej

W literaturze poświęconej ekonomii społecznej oraz jej podmiotom gospo-darczym tylko dwaj autorzy wspominają, że ekonomia społeczna sprzyja realizacji „idei obywatelskości” zakładającej podmiotową partycypację oby-wateli w działalności gospodarczej [Hausner 2008, s. 15]. J. Orczyk stwier-dza, że ekonomia społeczna jest „powiązana z określonymi doktrynami czy modelami polityki społecznej […]”, które uznają „jej znaczenie w kształto-waniu społeczeństwa obywatelskiego” [Orczyk 2012, s. 184]. W wyłożonej uprzednio teoretycznej koncepcji społeczeństwa obywatelskiego przedsta-wiliśmy nowy pogląd, że jego czwartą formą jest gospodarcze społeczeństwo


obywatelskie, które sytuuje się w modelu B, ponieważ posiada cywilną auto-nomię obywatelską w znaczeniu niezależności wobec państwa oraz innych form działań obywatelskich, odnosi się do prywatnych ekonomicznych in-teresów ludzi, a jego członkowie założyciele podejmują suwerenną decyzję w sprawie założenia takiego stowarzyszenia oraz powołania określonych instytucji gospodarczych, które nazywamy podmiotami ekonomii społecz-nej. W ramach stowarzyszenia oraz podmiotów gospodarczych członkowie dyskutują nad celami działań zgodnych z aprobowaną aksjologią, tj. przyję-tymi wartościami. W szczególności za wartość uznają pracę nie tylko w sen-sie materialnym jako podstawę do utrzymania życia, ale traktują tę wartość w sensie etycznym jako podstawę kształtującą poczucie godności osobowej, gdyż poprzez pracę poszczególne jednostki zdobywają poczucie wartości za-wodowej (bezrobotni, bezdomni), będąc zatrudnieni w formie work fare1.

Ze względu właśnie na aktywne uczestnictwo konkretnych ludzi w gospo-darczym społeczeństwie obywatelskim, w roli twórców organizatorów albo „szeregowych” uczestników pracowników stwierdzamy, że większość urze-czywistnia swoją podmiotowość społeczną – powtórzmy – w zakresie wol-ności gospodarczej, która przysługuje wszystkim obywatelom w demokracji.

Gdy chodzi o materialną wartość zysku, to jest ona aprobowana przez podmioty ekonomii społecznej w sensie „słabszym”. Znaczy to, że nie jest naczelną normą – celem, ponieważ cele działalności mają status socjalny: na-kierowane są, z jednej strony, na edukację i zatrudnienie osób pozbawionych pracy, ze strony drugiej, usługi lub wytwarzane dobra mają zaspokajać po-trzeby społeczności lokalnych, które są „obojętne” (nieopłacalne) dla innych podmiotów wolnego rynku. Inaczej mówiąc, podmioty ekonomii społecznej nie są nastawione na maksymalizację zysku i jego rozdzielanie pośród człon-ków założycieli, między pracowników oraz premiowanie członków zarządu. To „słabsze” traktowanie zysku oznacza, że jest wartością pożądaną z prze-znaczeniem na materialny rozwój przedsiębiorstwa, spółdzielni socjalnej, fundacji, na opłacenie kosztów edukacji zawodowej pracowników, na po-moc socjalną dla nich, gdy znajdą się w trudnej sytuacji życiowej; wreszcie

1 J. Orczyk pisze, że „Koncepcja work fare to aktywizacja zawodowa osób długotrwale bezrobotnych […] jest zawsze związana z pracą, choć nie zawsze z zatrudnieniem. Dla części korzystających z pomocy socjalnej ma charakter obowiązkowy. Tak rozumiane work fare nie wyzwala przedsiębiorczości społecznej, w małym stopniu buduje kapitał społeczny” [Orczyk 2012, s. 183]. Chcemy wzmocnić tę opinię – uważamy, że jednostki korzystające z tej formy pomocy nie wnoszą żadnych wartości do kapitału społecznego dlatego, że występują w roli przedmiotowej (uczestnicząc w szkoleniach, wykonując nakazane przez urząd pomocy spo-łecznej prace).


część osiągniętego zysku przeznacza się na ewentualne wsparcie zewnętrz-nych działań socjalnych wobec ludzi spoza własnego podmiotu. Ze względu na opisane cele podmioty ekonomii społecznej zalicza się do „sektora non – profit”.

Wspomnieliśmy uprzednio o kształtującej się tendencji (na przykładzie stowarzyszenia Obywatele Kultury) do uniwersalizacji określonych celów, czyli przejścia stowarzyszenia obywatelskiego z modelu B do modelu A, wówczas formułowane są sugestie bądź konkretne postulaty polityczne pod adresem państwa oraz władz samorządowych. Pod koniec XX w. w Wiel-kopolsce z inicjatywy kilkunastu osób i paru społecznie działających orga-nizacji, w tym na pierwszym miejscu Fundacji Barka powstały małe przed-siębiorstwa społeczne – spółdzielnie socjalne oraz spółki non-profit, które stworzyły miejsca pracy dla wielu bezrobotnych. Można przyjąć, że wtedy zaczęło rozwijać się gospodarcze społeczeństwo obywatelskie na terenie wo-jewództwa wielkopolskiego. Przejście do uniwersalizacji celów rozpoczęło się w 2010 r., w którym Barka zorganizowała w Poznaniu Targi Przedsiębior-czości Społecznej (uczestniczyło w nich ponad tysiąc osób), podczas których pokazano dokonania praktyczne w zakresie rozwijania gospodarki ekonomii społecznej (nazywanej też „ekonomią solidarności”). Autorzy tej koncepcji gospodarki oraz jej realizatorzy nawiązują do konstytucyjnej zasady (Kon-stytucja RP, rozdz. 20) „społecznej gospodarki rynkowej”. Następnie zawarto Porozumienie Wielkopolskie w sprawie utworzenia Wielkopolskiego Cen-trum Ekonomii Solidarności. Autorzy porozumienia i projektodawcy Cen-trum powołują się na wielkopolskie tradycje spółdzielczości i samorządności gospodarczej, rozwijane od połowy XIX w. przez propozytywistów, następnie przez późniejszych (dwudziestowiecznych) kontynuatorów. Zadaniem Cen-trum jest m.in., prowadzenie działalności edukacyjnej oraz informacyjnej w zakresie wzmożenia dalszego rozwoju różnych form ekonomii społecznej w Wielkopolsce. Projektuje się również stworzenie funduszu pożyczkowo--poręczeniowego wspomagającego inicjatywy gospodarcze. Wspomnieć trzeba, że działania organizatorów oraz podmiotów społecznej gospodarki stale wspomagają lokalne i wojewódzkie władze samorządowe oraz wojewo-da, a zatem w praktyce regionalnej polityki gospodarczej realizuje się zasada pomocniczości (subsydiarności) państwa. Z uwagi na opracowany program Centrum Ekonomii Społecznej oraz podjęte praktyczne działania organiza-torskie twórców tej formy społeczeństwa obywatelskiego, stwierdzić należy, że zapoczątkowano drugi etap „ściśle” zracjonalizowanej działalności, po-nieważ projektuje się współkształtowanie regionalnej (wojewódzkiej) poli-tyki gospodarczej. Można więc przyjąć pogląd, że ta forma społeczeństwa


obywatelskiego, od drugiego etapu działań, staje się podmiotem gospodar-czej polityki regionalnej. Z inicjatywy twórców i działaczy gospodarczego społeczeństwa obywatelskiego, Samorząd Województwa Wielkopolskiego utworzył Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, któremu powierzono za-danie opracowania wieloletniego planu działań na rzecz wspierania promo-cji i rozwoju gospodarczego społeczeństwa obywatelskiego oraz jego pod-miotów.

3. Podmioty ekonomii społecznej jako przykłady gospodarczego społeczeństwa obywatelskiego

Ekonomia społeczna obejmuje problemy osób, które z wielu powo-dów (np. brak stałego zatrudnienia, niepełnosprawność, uzależnienia, wy-kluczenia) pozbawione są możliwości korzystania z otwartego rynku pracy, na którym działają różne instytucje i podmioty gospodarcze. W ramach eko-nomii społecznej podmiotami są: przedsiębiorstwa społeczne będące funda-mentem ekonomii społecznej; podmioty reintegracyjne służące reintegracji społecznej i zawodowej (np. zakłady aktywności zawodowej, warsztaty te-rapii zajęciowej, centra integracji społecznej); podmioty działające w sferze pożytku publicznego, które prowadzą działalność ekonomiczną i zatrudniają pracowników, lecz ich działalność nie jest oparta na zysku ekonomicznym (np. organizacje pozarządowe prowadzące działalność odpłatną i nieodpłat-ną pożytku publicznego); podmioty sfery gospodarczej tworzone w związku z osiągnięciem celu społecznego bądź dla których leżący we wspólnym inte-resie cel społeczny jest racją bytu działalności komercyjnej (np. organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą, z której zyski wspiera-ją cele statutowe; spółdzielnie, których celem jest zatrudnienie); inicjatywy o charakterze nieformalnym (np. ruchy wzajemnego wsparcia, ruchy są-siedzkie, lokalne, wiejskie).

Przedsiębiorstwo społeczne, z jednej strony, posiada cechy wspólne dla wszystkich podmiotów wyróżnionych powyżej grup. Z drugiej strony, do-datkowo charakteryzuje się tym, że: (1) jest to podmiot gospodarczy wyod-rębniony pod względem organizacyjnym i rachunkowym; (2) celem działal-ności gospodarczej jest integracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym; (3) nie dystrybuuje zysku lub nadwyżki bilanso-wej pomiędzy udziałowców, lecz przeznacza ten zysk na wzmocnienie po-tencjału przedsiębiorstwa, na reintegrację zawodową i społeczną, na dzia-łalność pożytku publicznego na rzecz społeczności lokalnej, w której działa;


(4) jest to podmiot zarządzany na zasadach demokratycznych lub konsulta-cyjno-doradczych z udziałem pracowników i innych interesariuszy.

Najczęściej zakładanymi podmiotami w ramach ekonomii społecznej są podmioty przyjmujące warunki działania spółdzielni socjalnej, stowarzysze-nia i fundacji. Spółdzielnia socjalna jest podmiotem ekonomii społecznej, której celem jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa działalności go-spodarczej opartego na osobistej pracy członków. Tworzenie oraz funkcjo-nowanie spółdzielni socjalnej reguluje ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych [Dz.U. 2006, nr 94, poz. 651] z późniejszymi zmianami. Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrze-szeniem o celach niezarobkowych. Podstawowym aktem prawnym regulują-cym zasady tworzenia i działalności stowarzyszeń jest Ustawa z dnia 7 kwiet-nia 1989 roku – Prawo o stowarzyszeniach [Dz.U. 1989, nr 20, poz. 104] z późniejszymi zmianami. Fundacja jest podmiotem, której podstawą jest majątek przeznaczony przez jej założyciela na określony cel (np. dobroczyn-ny, kulturalny, działalność gospodarczą). Fundacja jest organizacją pozarzą-dową, powołaną przez fundatora, osiągającą cele społeczne lub gospodarczo użyteczne nienastawione na zysk. Aktem prawnym regulującym zasady two-rzenia i działania fundacji jest Ustawa o fundacjach z 6 kwietnia 1984 roku [Dz.U. 1984, nr 21, poz. 97] z późniejszymi zmianami.

Poniżej przedstawiamy krótką charakterystykę wybranych przykła-dów podmiotów (spółdzielni socjalnej, stowarzyszenia, fundacji), działają-cych w zakresie ekonomii społecznej w Wielkopolsce.

Spółdzielnia Socjalna POMOST działa przede wszystkim na terenie powiatu kępińskiego od 2012 r. Członkami założycielami Spółdzielni są Starostwo Powiatu Kępińskiego i Caritas Diecezji Kaliskiej. Podstawą jej założenia były prace w ramach Centrum Ekonomii Społecznej Osób Niepeł-nosprawnych oraz realizacja projektu: Samodzielni w ekonomii społecznej współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Głównym celem powołania Spółdzielni była akty-wizacja osób bezrobotnych i niepełnosprawnych, utworzenie miejsc pracy dla niepełnosprawnych uczestników Warsztatu Terapii Zajęciowej w Słupi pod Kępnem. Pracownicy spółdzielni świadczą usługi sprzątania pomiesz-czeń biurowych różnych instytucji oraz pomieszczeń u osób prywatnych, zajmują się zagospodarowaniem terenów zielonych. Działają też w zakresie animacji społecznej, kulturalnej; sprzedają rękodzieła mieszkańców powiatu kępińskiego. Zajmują się oświatą na rzecz osób zrzeszonych w spółdzielni oraz ich środowiska lokalnego. Spółdzielnia prowadzi również działalność społecznie użyteczną w sferze zadań publicznych, między innymi pomaga


potrzebującym znaleźć się na rynku pracy; prowadzi działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy. Pracownicy spółdzielni założyli Klubokawiarenkę „Filiżanka” z moż-liwością świadczenia usług cateringowych dla firm i instytucji oraz osób prywatnych. Ogólnie celem Spółdzielni Socjalnej POMOST jest tworzenie więzi międzyludzkich oraz reintegracja społeczna i integracja zawodowa; podejmowanie działań mających na celu odbudowanie i podtrzymywanie wśród swoich członków umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej oraz pełnienie ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania i po-bytu [www.pomost.kepno.pl].

Stowarzyszenie Instytut Zachodni jest organizacją pozarządową ak-tywnie działającą już od 1975 r. Początkowo obszarami działalności sto-warzyszenia była współpraca z Instytutem Zachodnim w Poznaniu, który funkcjonuje jako interdyscyplinarna instytucja badawcza. W ostatnich la-tach Stowarzyszenie Instytut Zachodni szczególnie dużą uwagę skupia na problematyce ekonomii społecznej i wsparcia trzeciego sektora, realizując projekty przeznaczone dla członków organizacji pozarządowych z Wiel-kopolski. Za swoją działalność Stowarzyszenie uzyskało status Organizacji Wspierania Ekonomii Społecznej. Realizuje bowiem projekty wspierające trze-ci sektor w Wielkopolsce, np. takie jak: Profesjonalne NGO w Wielkopolsce, Quality of NGO, których celem jest wzmocnienie potencjału organizacji pozarządowych przez uczestników projektu standardów funkcjonowania tych organizacji w kierunku przyczynienia się do podniesienia oferowanych przez nie usług. Stowarzyszenie prowadzi szkolenia obejmujące doradztwo prawne, księgowe, marketingowe, promocyjne, których celem jest podnie-sienie wiedzy i umiejętności liderów organizacji pozarządowych oraz zachę-canie do budowania pozytywnego wizerunku tych organizacji w środowisku lokalnym. Ważne jest też wypromowanie standardów ich działalności i pod-niesienie oferowanych przez nie usług. Stowarzyszenie Instytut Zachodni realizuje m.in. takie projekty w ramach ekonomii społecznej, jak: „Działamy Razem – 3” skierowany do podmiotów ekonomii społecznej, „Wsparcie ro-dziny drogą do integracji” jako oferta kompleksowego wsparcia psycholo-giczno-doradczego oraz aktywizacji społeczno-zawodowej. Realizowane są również projekty z zakresu konsultacji społecznych z wykorzystaniem na-rzędzi elektronicznych (konsultacje społeczne z lokalnymi grupami działa-nia, Kostrzyn konsultacje konstruktywne) [www.siz.poznan.pl].

Fundacja im. Królowej Polski św. Jadwigi w Puszczykowie. Podmiot ten działa od 2000 r. i jest to aktywna instytucja prowadząca w całej Polsce przedsięwzięcia społeczne służące przeciwdziałaniu wykluczeniu społecz-


nemu, przedsięwzięcia z zakresu rehabilitacji społecznej i zawodowej oraz integracji osób niepełnosprawnych, uzależnionych. Fundacja upowszechnia ekonomię społeczną skierowaną na osiąganie celów społecznych metodami gospodarczymi. Pomaga tworzyć i wspierać istniejące oraz powstające pod-mioty ekonomii społecznej, na przykład takie jak: zakłady aktywności zawo-dowej, spółdzielnie socjalne, spółki non-profit, fundacje, stowarzyszenia pro-wadzące działalność gospodarczą. Prowadzi działalność szkoleniową opartą na autorskich programach nauczania. Kształtuje podstawy prawne w zakre-sie ekonomii społecznej, czego przykładem jest udział ekspertów Fundacji w pracach zespołów opracowujących ustawę o przedsiębiorstwie społecznym i współtworzących Krajowy program rozwoju ekonomii społecznej. Funda-cja jest twórcą i inicjatorem Kampanii promocyjnej „Zakup prospołeczny”. Znak „Zakup prospołeczny” daje możliwość oznaczenia produktów i usług podmiotów ekonomii społecznej, przez co wzmacnia ich pozycję rynko-wą i podnosi jakość oraz tym sposobem pomaga edukować społeczeństwo przez upowszechnianie prospołecznych postaw. Fundacja jest członkiem – współzałożycielem Ogólnopolskiego Związku Pracowników Zakładów Ak-tywności Zawodowej i innych przedsiębiorstw społecznych, dążących do ich profesjonalizacji. Fundacja ma Ośrodek Wsparcia Ekonomii Społecznej, któ-rego zadaniem jest m.in. wspieranie osób niepełnosprawnych. Ośrodek taki funkcjonuje w subregionie kaliskim. Rozwija również działalność badawczą własną i na zlecenie w zakresie diagnozy przedsiębiorstw społecznych. Fun-dacja im. Królowej Polski św. Jadwigi w Puszczykowie jest członkiem Kon-wentu Klubów Integracji Społecznej i Centrów Integracji Społecznej oraz sama prowadzi w Wielkopolsce sieć Klubów Integracji Społecznej [www.ceson.pl].

W województwie wielkopolskim w latach 2007–2013 rozwój podmio-tów ekonomii społecznej w znacznym stopniu współfinansowany był ze środków Unii Europejskiej w ramach poddziałania 7.2.2. programu opera-cyjnego Kapitał ludzki. Na wsparcie ekonomii społecznej w tych latach z fun-duszy unijnych przeznaczono 16 776 820 euro, czyli około 70 mln zł. Dodać należy, że funkcjonowanie ekonomii społecznej wsparte również było z in-nych źródeł. Przede wszystkim z: bezzwrotnych środków krajowych (pomoc ze strony jednostek samorządu terytorialnego, Funduszu Pracy, PFRON-u, Funduszu Inicjatyw Europejskich, 1% odpisu z podatku osób prywatnych); bezzwrotnych środków europejskich (np. dotacje z Europejskiego Fundu-szu Społecznego, Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego oraz z konkursów i grantów podmiotów ekonomii społecznej) oraz środ-ków zwrotnych w postaci funduszy pożyczkowych. Dzięki tym wsparciom


w latach 2007–2013 w Wielkopolsce powstawały i dynamicznie rozwijały się spółdzielnie socjalne, stowarzyszenia, fundacje ekonomii społecznej, które dawały pracę ludziom odsuniętym od rynku pracy oraz dobre perspektywy na przyszłość. Przykładowo, w ramach tylko poddziałania 7.2.2. programu operacyjnego Kapitał ludzki skierowanego na wsparcie ekonomii społecznej powstało około 88 spółdzielni socjalnych, a dofinansowanie otrzymało oko-ło 44 spółdzielni socjalnych z łączną liczbą około 190 miejsc pracy. Ponad-to dofinansowane spółdzielnie zwiększyły zatrudnienie do ponad 400 osób [www.rops.poznan.pl]. Warto zauważyć, iż w praktyce jest jeszcze tak, że podmioty ekonomii społecznej nie zawsze korzystają z instrumentów wspar-cia szczególnie unijnych.

Podstawowymi barierami ograniczającymi pozyskiwanie funduszy unij-nych przez podmioty ekonomii społecznej w Wielkopolsce są bariery: finan-sowe (m.in. konieczność wniesienia wkładu własnego, konieczność pozyska-nia dotacji lub pożyczki na wkład własny); niska konkurencyjność wniosku o dofinansowanie projektu; niska ocena swoich umiejętności z zakresu pisa-nia wniosków; bariera płynności finansowej podmiotu, która to zapewnia-łaby płynność na pokrycie bieżących zobowiązań w przypadku opóźnienia transzy płatności [www.rops.poznan.pl].

Znaczenie podmiotów ekonomii społecznej jest niepodważalne. Jest to działalność gospodarcza, która łączy cele ekonomiczne ze społeczny-mi. Z przeprowadzonego na zlecenie Regionalnego Ośrodka Polityki Spo-łecznej w Poznaniu w 2013 r. w województwie wielkopolskim badania wynika, że o ekonomii społecznej i jej podmiotach słyszało aż 62% ankieto-wanych osób. Jednak bliżej mogło coś o tej działalności powiedzieć jedynie 2% badanych [www.rops.poznan.pl]. Stan wiedzy społeczeństwa wielkopol-skiego zatem nie był wysoki. Problem staje się ważny, bowiem upowszech-nianie wiedzy o ekonomii społecznej i jej podmiotach, wskazującej na jej efektywność i skuteczność, leży u podstaw programów unijnych, z których właśnie ekonomia społeczna korzysta. Istotna zatem jest ciągła strategia pro-mocji ekonomii społecznej i jej efektów. Pojęcia ekonomii społecznej i dzia-łań w jej ramach nie powinny być działaniami nieznanymi społeczeństwu. W województwie wielkopolskim promocję podmiotów ekonomii społecznej prowadzi Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Poznaniu w ramach projektu Koordynacja i współpraca na rzecz integracji społecznej Wielko-polski. W ramach tej strategii promocyjnej stosowane są m.in. takie narzę-dzia promocji, jak: reklama kinowa, telewizyjna (TVP Poznań, WTK, TV ASTA), plakaty promocyjne. Skuteczna i efektywna jest reklama interneto-wa. Na stronie internetowej: marketspołeczny.pl, prezentowane są produkty


i usługi kilkudziesięciu podmiotów ekonomii społecznej. Ponadto Regional-ny Ośrodek Polityki Społecznej w Poznaniu oraz Stowarzyszenie na rzecz Spółdzielni Socjalnych przygotowały dla studentów seminaria z wystąpie-niami panelowymi i warsztatami. Ekonomia społeczna bliższa staje się zain-teresowaniami instytucjom administracji publicznej, szczególnie wszystkich szczebli samorządów terytorialnych, w których kompetencjach są problemy ograniczania zjawiska ubóstwa i wykluczenia społecznego. Pracownicy tych instytucji, liderzy lokalni, animatorzy oddolnych inicjatyw mogą być sojusz-nikami ekonomii społecznej oraz mogą współprzyczynić się do powstawa-nia i właściwego funkcjonowania podmiotów tejże ekonomii [www.rops.poznań.pl]. Powyższe przykłady świadczą, że ze względu na współczesne działania oraz pielęgnowaną tradycję Wielkopolska staje się gospodarczym społeczeństwem obywatelskim.

Zakończenie

Pośród organizatorów i działaczy gospodarczego społeczeństwa obywatel-skiego dyskutuje się na temat podstaw czy też założeń teoretycznych, które formułuje się w kontekście praktycznych działań [Niesporek 2007]. Można przypuszczać, że w tym kontekście w rezultacie dyskusji praktyków, jak na razie przy skromnym udziale teoretyków ekonomii, powstanie rozwinię-ta koncepcja ekonomii społecznej, która będzie raczej teorią ekonomicz-no-etyczną, a nie tylko ściśle ekonomiczną. Rację tę wzmacniają szerokie podstawy aksjologiczne, które są akceptowane przez wszystkie podmioty współtworzące tę formę społeczeństwa obywatelskiego. Obecnie teoria jest in statu nascendi. Należy wspomnieć, że większość dyskutantów posługuje się pojęciem ekonomii społecznej, przy czym nie wspominają o tradycji eko-nomii społecznej, którą rozwijało wielu ekonomistów polskich już w okresie międzywojennym, m.in. S. Grabski [1927] i Z. Daszyńska-Golińska [1925]. Ich poglądy filozoficzne oraz metodologiczne, jak prowadzić badania zja-wisk i procesów ekonomicznych, przedstawiono w osobnym opracowaniu [Kaczocha 1999, 2011]. W związku z postawioną kwestią teorii ekonomii społecznej od współtwórców międzywojennej ekonomii społecznej niewiele poglądów teoretycznych da się dzisiaj przejąć. Z całą pewnością można jed-nak wykorzystać holistyczne rozumienie tej ekonomii jako teorii oraz przy-jąć uzasadniony szeroko pogląd o „łączności” etyki i wartości kulturowych z działalnością gospodarczą ludzi.


Bibliografia

Daszyńska-Golińska, Z., 1925, Etatyzm w dziedzinie gospodarczej, F. Hoesick, War-szawa.

De Tocqueville, A., 2005, O demokracji w Ameryce, Fundacja ALETHEIA, Warsza-wa.

Grabowska, M., Szawiel, T., 2005, Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, Wydawnic-two Naukowe PWN, Warszawa.

Grabski, S., 1927, Ekonomia społeczna, t. 1, Socjologiczne podstawy ekonomii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów – Warszawa – Kraków.

Hausner, J., 2008, Ekonomia społeczna a rozwój, MSAP, UEK, Kraków.Kaczocha, W., 2015, Filozofia społeczna. Wybrane zagadnienia filozoficzno-krytyczne

oraz empiryczne, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa.Kaczocha, W., Sikora, J., 2013, Gospodarcze społeczeństwo obywatelskie jako reme-

dium przeciwko bezrobociu (na przykładzie Wielkopolski), w: Partycki S., (red.), Samorządność w warunkach kryzysu, Wydawnictwo KUL, Lublin.

Kaczocha, W., 2011, Twórcy ekonomii społecznej w Polsce – zakres badań oraz kon-cepcje demokracji, w: Bludnik, I., Ratajczak, M., Wallusch, J. (red.), Ekonomia. Wczoraj, idziś, jutro, Wydawnictwo UEP, Poznań.

Kaczocha, W., 1999, Demokracja. Szkice z dziejów myśli w Polsce, Wydawnictwo Ter-ra, Poznań.

Niesporek, A., 2007, Siła i słabość społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, w: Wódz, K. (red.), Negocjowana demokracja, czyli europejska governance po polsku. Wy-dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Orczyk, J., 2012, Ekonomia społeczna a polityka społeczna, w: Frączka, M., Hausner, J., Mazur, S. (red.), Wokół ekonomii społecznej, MSAP, UEK, Kraków.

Pietrzyk-Reeves, D., 2004, Idea społeczeństwa obywatelskiego. Współczesna debata i jej źródła, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

Raciborski, J., 2010, Wprowadzenie, w: Raciborski J. (red.), Praktyki obywatelskie Polaków, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. 2006, nr 94, poz. 651) z późniejszymi zmianami.

Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. 1989, nr 20, poz. 104) z późniejszymi zmianami.

Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz.U. 1984, nr 21, poz. 97) z później-szymi zmianami.

www.pomost.kepno.pl [dostęp: marzec 2015].www.siz.poznan.pl [dostęp: kwiecień 2015].www.ceson.pl [dostęp: luty 2015].www.rops.poznan.pl [dostęp: maj 2015].


Anna WaligóraKatedra Socjologii i Filozofii, Wydział Ekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny w [email protected]

SPOŁECZNE UMOCOWANIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI SPOŁECZNEJ

Streszczenie: Problematyka przedsiębiorczości społecznej w Polsce jest dyskutowana w wielu wymiarach. W kontekście funkcjonowania i rozwoju tego zjawiska społeczne-go zajmują stanowisko zarówno jego teoretycy (twórcy definicji, opracowań naukowych i badawczych), twórcy ustaw oraz powołane przez nich organy doradcze, jak i podmioty dotujące przedsiębiorczość społeczną ze środków publicznych, w tym ponadnarodo-wych (m.in. unijnych) oraz przedstawiciele biznesu współtworzący pola współpracy dla podmiotów przedsiębiorczości społecznej. Celem niniejszego artykułu jest rekonstruk-cja różnych punktów widzenia i odniesień co do rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce, a także ocena działań podejmowanych na rzecz rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce.

Słowa kluczowe: przedsiębiorczość społeczna, spółdzielczość socjalna, ekonomia spo-łeczna, przewaga konkurencyjna, budowanie relacji, kapitał społeczny.

Klasyfikacja JEL: Z130.

SOCIAL EMPOWERMENT OF SOCIAL ENTREPRENEURSHIP

Abstract: The issue of social entrepreneurship in Poland is discussed from many points of view. In the context of the functioning and development of this social phenom-enon the position of both theoreticians (creator definitions, scientific studies and re-search), the creators of laws and established their advisory bodies, bodies that encour-age social entrepreneurship from public funds, including trans-national (m.al. EU ) and representatives of the business areas of cooperation for social entrepreneurship entities . The purpose of this article is to present the different points of view and references for the development of social entrepreneurship in Poland, as well as the evaluation of the actions undertaken for the development of social entrepreneurship in Poland.

Społeczne umocowanie przedsiębiorczości społecznej 73

Keywords: social entrepreneurship, social co-operative, social economy, competitive ad-vantage, establishing relationships, social capital.

Wstęp

Przedsiębiorczość stanowi immanentną cechę każdego społeczeństwa. Sło-wo przedsiębiorczy określa podejście zarówno do ekonomicznego, jak i po-zaekonomicznego gospodarowania wszelkimi dobrami stanowiącymi zaso-by jednostek czy pierwotnych (rodzin) lub wtórnych (innych instytucji) grup społecznych. Miarą poziomu przedsiębiorczości jest najczęściej ekonomicz-ny zysk; nie jest on natomiast jedyną miarą przedsiębiorczości. Przedsię-biorczość społeczna to szczególny rodzaj aktywności ekonomicznej jedno-stek i grup społecznych, który prowadzi do akumulacji dóbr materialnych (m. in. finansowych), jak i pozamaterialnych (m. in. kapitał społeczny). O ile mierniki akumulacji pierwszego typu są jednoznacznie mierzalne i przewi-dywalne, o tyle mierniki akumulacji dóbr drugiego typu nie są już mierzalne w tak jednoznaczny sposób, a i w związku z tym wielopłaszczyznowy zysk, wynikający z przedsiębiorczości społecznej jest przedmiotem złożonej dys-kusji i weryfikacji.

Pomimo że o przedsiębiorczości społecznej mówi się od czasów pozyty-wizmu, a pisze od czasów Edwarda Abramowskiego, przedsiębiorczość spo-łeczna i przedsiębiorstwa społeczne nie doczekały się jednolitych definicji oddzielających ten rodzaj aktywności gospodarczej od innych. I choć nie-uzasadnione jest twierdzenie, że każdy rodzaj działalności ekonomicznej nie ma w żadnym ze swoich zakresów (celów) działania społecznego1, teoretycy przedsiębiorczości społecznej w Polsce i na świecie próbują domykać ramy tych pojęć. Za B. Szopą powtórzyć należy, że „nowe bądź odradzające się zja-wiska, i przypisywane im pojęcia, często rodzą wiele wątpliwości i niedomó-wień, co z kolei mobilizuje do ich wyjaśniania” [Szopa 2007, s. 15]. Dawne definicje nie wystarczają do opisu dzisiejszej rzeczywistości.

Celem niniejszego artykułu jest rekonstrukcja różnych punktów widze-nia i odniesień co do rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce, a także ocena działań podejmowanych na rzecz rozwoju przedsiębiorczości społecz-nej w Polsce. Do osiągnięcia tego celu wykorzystana została metoda analizy treści zarówno w zakresie eksploracji informacji naukowych i badawczych, dyskursu publicznego prowadzonego wokół problematyki przedsiębiorczo-

1 Innymi słowy, nie służy osiąganiu celów społecznie użytecznych.

74 Anna Waligóra

ści społecznej w Polsce, jak i tworzonej na jej miarę i potrzeby komercyjnej oferty współpracy z szeroko rozumianymi podmiotami rynkowymi.

1. Za pomocą jakich definicji opisywana jest przedsiębiorczość społeczna w Polsce?

Poniżej przedstawione zostały wybrane2 definicje pojęcia przedsiębiorczość społeczna przywoływane w kontekście opisu tego zjawiska w Polsce.

Każda z wymienionych definicji (tabela 1) kładzie nacisk na społeczny aspekt działalności przedsiębiorstw społecznych; żadna natomiast nie defi-niuje, jakiego typu podmioty w rozumieniu prawnym są, a jakiego nie są przedsiębiorstwami społecznymi. Trudno z zaprezentowanych definicji odczytać, czy pojęcia ekonomii społecznej i przedsiębiorczości społecznej (podmiotów ekonomii społecznej i przedsiębiorstw społecznych) są uzna-wane za tożsame. Niejasne a istotne z perspektywy rozważań niniejszego opracowania jest także to, na ile do przytoczonych definicji można, a na ile nie, odnieść podział na instytucje „starej” i „nowej” gospodarki społecznej3. Konkludując, trudno uznać powyższe definicje za definicje, które mogą być użyte w zapisach prawa czy też które jednoznacznie charakteryzują pojęcie przedsiębiorczości społecznej.

Prócz opisu definicyjnego, teoretycy ekonomii społecznej (przedsiębior-czości społecznej) tworzą nowe podziały i kategoryzacje podmiotów funk-cjonujących w tej dziedzinie ekonomii. K. Wygnański [2009, s. 11–14] dzieli podmioty ekonomii społecznej w Polsce na trzy podstawowe katego-rie: (1) instytucje tzw. „starej” ekonomii społecznej (2), instytucje „trzeciego sektora” oraz (3) nowe instytucje „ekonomii społecznej”. Podział ten wydaje się czytelny głównie dzięki temu, że odnosi się do uznanych, funkcjonują-cych zgodnie z polskim prawem podmiotów spełniających założenia ekono-mii społecznej.

Narzędziem wspomagającym konstruowanie polskiej Ustawy o przedsię-biorczości społecznej są pytania, a odpowiedzi na nie, decydują o tym, czy dane przedsiębiorstwo jest przedsiębiorstwem społecznym, czy nie [Hau-sner 2008, s. 11]. Zostały one podzielone na dwie grupy:

2 Prezentowane definicje dobrane zostały na zasadzie jak najsilniejszych kontrastów tre-ści, jednak nadal wybór ten pozostaje wyborem subiektywnym. Pełniejsze (bardziej obszerne pod względem cezury czasowej i geograficznej) zestawienie definicji stanie się przedmiotem innej publikacji.

3 Źródła dotyczące daty sformułowania / publikacji definicji są niejednoznaczne.


Pytania związane z kryterium ekonomicznym:1. Czy organizacja oferuje płatną pracę?2. Czy organizacja podejmuje znaczące ryzyko ekonomiczne?3. Czy organizacja ma charakter autonomiczny?4. Czy organizacja prowadzi działalność komercyjną?Pytania związane z kryterium społecznym:5. Czy organizacja została założona przez obywateli?

Tabela 1. Wybrane definicje pojęcia przedsiębiorczość społeczna używane w kon-tekście opisu tego zjawiska w Polsce

Twórca Rok publikacji definicji Treść

John Pearce 2003

„jest to ogólne określenie wszystkich podmiotów go-spodarczych, które mają społeczny cel, nie są zorien-towane na tworzenie i dystrybucję kapitału oraz mają demokratyczną, wymierną i opartą na wspólnym zarzą-dzaniu strukturę”

Jacques Defo-urny 2005

„przedsiębiorstwo społeczne to działalność gospodar-cza, która wyznacza sobie cele ściśle społeczne i która inwestuje ponownie nadwyżki zależnie od tych ce-lów w działalność lub we wspólnotę, zamiast kierować się potrzebą osiągania maksymalnego zysku na rzecz akcjonariuszy lub właścicieli”

Jerzy Hausner, Hubert Izdeb-ski

2008

„społecznie użyteczna działalność gospodarcza prowa-dzona w rozwijającym się obszarze ekonomii społecz-nej – projekt definicji do polskiej ustawy o przedsię-biorczości społecznej”

EMES (European Research Network)

ok. 2006

„za przedsiębiorstwo społeczne uznaje się działalność o głównie społecznych celach, której zyski w założeniu są reinwestowane w jej cele lub we wspólnotę, a nie w celu maksymalizacji zysku lub zwiększenia dochodu udziałowców czy też właścicieli inaczej:Przedsiębiorstwo społeczne może być zdefiniowane, jako prywatna, autonomiczna organizacja dostarczają-ca produktów lub usług na rzecz szerszej społeczności (community), której założycielem albo zarządzającym jest grupa obywateli i w której zakres korzyści mate-rialnych podlega ograniczeniom. Przedsiębiorstwo społeczne przywiązuje dużą wagę do swej autonomii i gotowości do przyjmowania ekonomicznego ryzyka związanego z prowadzoną w sposób ciągły działalno-ścią społecznoekonomiczną”

76 Anna Waligóra

6. Czy proces decyzyjny jest niezależny od interesów zewnętrznych?7. Czy organizacja ma partycypacyjny styl zarządzania w miejscu pracy?8. Czy zysk nie jest dystrybuowany poza organizacją?9. Czy organizacja przynosi wyraźne korzyści społeczne?

Odpowiedzi na te pytania – kryteria – wykorzystywane w konstruowaniu Ustawy o przedsiębiorczości społecznej. Po raz pierwszy przedstawione zo-stały w 2001 r. przez J. Defourny’ego. Przed zastosowaniem ich w ostatecznej wersji dokumentu ustawy zasadna wydaje się ich aktualizacja, zarówno cza-sowa, jak i geograficzna4, a także rzeczowe uzupełnienie. Ponadto niektóre z postawionych powyżej pytań mają charakter na tyle ogólny, że z powodze-niem mogłyby się odnosić do innego niż przedsiębiorczość społeczna typu działalności ekonomicznej, społecznej i gospodarczej. Podobnie jak w przy-padku przedstawionych definicji, trudno podjąć decyzję, czy dane przedsię-biorstwo można uznać za społeczne, na podstawie kryteriów Defourny’ego.

2. Formy wsparcia finansowego przedsiębiorczości społecznej w Polsce

Choć w dyskursie społecznym powszechnie używa się pojęcia przedsiębior-czość społeczna, wszelkie twarde – finansowe i strukturalne – formy wspar-cia tej przedsiębiorczości nakierowane są na wsparcie podmiotów, takich jak spółdzielnie socjalne i stowarzyszenia5; w mniejszym stopniu skorzystać mogą z nich spółdzielnie pracy; symbolicznie lub wcale wsparcie to kierowa-ne jest do fundacji, zakładów aktywności zawodowej (ZAZ) czy centrów in-tegracji społecznej (CIS)6. W procesie powoływania do życia skodyfikowa-nych w polskim prawie przedsiębiorstw społecznych największą rolę może mieć Państwowy Fundusz Pracy7. Ważnymi w niedawno zakończonej per-spektywie programowania na lata 2007–2013 były także tzw. środki unij-ne z programów takich, jak: Program operacyjny Kapitał ludzki i Program

4 W „starej” gospodarce społecznej „zysk jest co najmniej równie ważny jak cele społecz-ne”; w „nowej” gospodarce społecznej „cele społeczne są zdecydowanie ważniejsze niż zysk” [Kaźmierczak 2007, s. 106].

5 Chociażby ze względu na to, że każde państwo rządzi się innym prawem. 6 Zgodnie z polskim prawem zarówno stowarzyszenia, jak i fundacje mogą powoływać

do życia spółdzielnie socjalne. 7 Dwa ostatnie typy podmiotów są subsydiowane przez państwo, instytucje pozarządo-

we bądź inne organizacje; nie jest to natomiast wsparcie nakierowane na wzmocnienie tych podmiotów jako przedsiębiorstw społecznych, a raczej organów szeroko rozumianej opie-ki społecznej.


rozwoju obszarów wiejskich. W przypadku przedsiębiorstw społecznych finansowanie ze środków Unii Europejskiej zadziałało jak miecz obosiecz-ny. Z jednej strony, poprzez realizację projektów badawczych i upowszech-niających przedsiębiorczość społeczną finansowanie to przyczyniło się do wzrostu społecznej świadomości co do istnienia takiej formy gospo-darowania. Z drugiej natomiast strony, ze środków projektów unijnych nakierowanych na tworzenie podmiotów ekonomii społecznej tworzone były przedsiębiorstwa społeczne, których działalność zahamowały lub uniemożliwiły pojawienie się problemów, na które podmioty te powinny być przygotowane8. Zjawisko to wskazuje na swoistą patologię myślenia projektowego: powstawanie podmiotów ekonomii społecznej w ostatniej perspektywie finansowania często silniej determinował czynnik cyklu ży-cia projektu niż zasadność powstania nowego podmiotu ekonomii spo-łecznej.

Prócz wskazanych wyżej instytucjonalnych i niekomercyjnych form wsparcia ekonomii społecznej (przedsiębiorczości społecznej), działania na rzecz rozwoju tej dziedziny ekonomii w Polsce podejmują także komercyj-ne podmioty sektora bankowego (i nie tylko) równouprawnione do korzy-stania z ww. finansowania unijnego w projektach badawczych, wdrożenio-wych i rozwojowych9. Jeszcze dekadę temu banki w Polsce nie dostrzegały, przede wszystkim w stowarzyszeniach i spółdzielniach socjalnych, klienta dla swoich usług, prawdopodobnie ze względu na to, że nie należą one ani do sektora instytucji publicznych, ani przedsiębiorstw prywatnych, co dla ban-ków oznacza mniejszą wiarygodność finansową tych podmiotów10. Dzisiaj coraz częściej mówi się o finansach solidarnych [Królikowska 2009].

Według I. Herbst, autorki opracowania eksperckiego dotyczącego moż-liwości finansowania przedsiębiorstw społecznych w Polsce, podmioty te są

8 Państwowy Fundusz Pracy może przyznawać dotację na założenie spółdzielni socjal-nych; nie posiada jednak wypracowanych narzędzi dostosowanych do przedsiębiorstw spo-łecznych innego typu niż spółdzielnie socjalne [www.sejm.gov.pl].

9 Powołuję się tutaj na wyniki raportu Informacja o funkcjonowaniu spółdzielni socjal-nych działających na podstawie Ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych za okres 2010–2011 r. wydanego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej oraz na pole-mikę dotyczącą zasadności wydatkowania środków na rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce prowadzonej przez C. Miżejewskiego i P. Frączaka na forum portalu internetowego ekonomiaspoleczna.pl [Miżejewski 2010; Frączak 2011].

10 Bank DnB NORD Polska S.A., kontynuator działań Banku Inicjatyw Społeczno--Ekonomicznych prowadził w latach 2005–2008 projekt finansowany ze środków unijnych pt. W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej w Polsce, służący rozpoznaniu potencjału podmiotów trzeciego sektora jako potencjalnych interesariuszy banku.

78 Anna Waligóra

obiecującym partnerem dla sektora bankowego w działaniach inwestycyj-nych. Mając na uwadze to, że opracowanie stworzone zostało na zlecenie jednego z banków przygotowujących się do świadczenia usług dla pod-miotów szeroko rozumianej ekonomii społecznej w Polsce, trend ten nale-ży uznać za obiecujący z dwóch względów. Po pierwsze, przedsiębiorczość społeczna staje się widzialna dla sektora bankowego; natomiast po drugie, nawiązując do wymienionych na początku artykułu mierników akumulacji dóbr, wraz ze wzrostem wiarygodności finansowej przedsiębiorstw społecz-nych wzrastać będzie ich pozaekonomiczne znaczenie [Herbst 2008].

3. Formy wsparcia pozafinansowego przedsiębiorczości społecznej w Polsce

„W sumie przyjmuje się, że na terenie UE działa łącznie ponad 1 mln róż-nych podmiotów ekonomii społecznej11, wytwarzających około 10% PKB w Europie, dających ponad 11 mln miejsc pracy (ok. 6% rynku pracy)” [Wy-gnański 2009, s. 9–10]. Trudno o rzetelne dane liczbowe dotyczące przedsię-biorstw społecznych w Polsce, a to dlatego, że taka kategoria nie występuje w polskim prawie, pomimo że od niemalże dekady trwają prace nad przy-gotowaniem ustawy o przedsiębiorczości społecznej. W wyniku tych ograni-czeń trudno szacować skalę zjawiska przedsiębiorczości społecznej w Polsce. Trudno także stwierdzić, do jakich organów władzy / instytucji publicznych w Polsce należą działania związane ze wzmacnianiem potencjału zjawiska ekonomii społecznej i przedsiębiorczości społecznej.

W działania takie, również dzięki wsparciu środków unijnych, angażu-ją się regionalne ośrodki polityki społecznej w kraju oraz inne, publiczne i niepubliczne, instytucje wsparcia ekonomii społecznej (a zatem i przedsię-biorczości społecznej), a także uczelnie wyższe i same podmioty ekonomii społecznej – fundacje bądź stowarzyszenia. W perspektywie programowania 2007–2013 na rzecz wzmocnienia sektora ekonomii społecznej w Polsce zre-alizowane zostały między innymi12 takie projekty, jak:

– W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej; – Zintegrowany system wsparcia ekonomii społecznej;

11 Trudno w tym wnioskowaniu używać pojęcia „przedsiębiorstwo społeczne”, gdyż nie zostało ono do tej pory zdefiniowane w polskim prawie.

12 W rozumieniu K. Wygnańskiego przedsiębiorstwa społeczne stanowią jeden z pod-zbiorów typów podmiotów ekonomii społecznej w Polsce.


– Zachodniopomorskie Centrum Wspierania Procesów Ekonomii Spo-łecznej;

– Polskie korzenie przedsiębiorczości społecznej.W powyższym zestawieniu zaprezentowane zostały projekty, których

jednym z produktów były publikacje o charakterze naukowym, popularyza-torskim lub upowszechniającym koncepcję teoretyczną ekonomii społecznej i przedsiębiorczości społecznej oraz przedsiębiorczość społeczną jako prak-tykę. Oprócz publikacji wydanych w ramach ww. projektów, przygotowywa-nie i upowszechniane były materiały medialne i multimedialne, tworzone strony www oraz organizowane konferencje, prelekcje, wykłady i spotkania warsztatowe. Te i inne narzędzia wsparcia wykorzystane w ostatnich latach z pewnością przyczyniły się do tworzenia pozytywnej atmosfery wokół pro-blematyki ekonomii społecznej i przedsiębiorczości społecznej. Atmosferę tę wzmacniały i wzmacniają nadal działania na skalę lokalną dyktujące swoisty trend w myśleniu i działaniu w zakresie ekonomii społecznej i przedsiębior-czości społecznej.

Warte wymienienia w zakresie działań wzmacniających przedsię-biorczość społeczną na skalę lokalną są lokalne partnerstwa trójstronne, np. Partnerstwo Lokalne Ziemi Lwóweckiej13, oparte na współpracy: samo-rząd – biznes – przedsiębiorstwa społeczne. Innym interesującym przykła-dem wzmocnienia jest kampania Zakup Społecznie Odpowiedzialny oparta na połączeniu sił w realizacji projektów biznesowych oraz przekazywaniu know-how pomiędzy przedsiębiorstwami społecznymi a światem biznesu14. Prócz wyżej wymienionych w sektorze bankowym pojawiła się kampania medialna propagująca zakładanie spółdzielni socjalnych, dla których je-den z banków przygotował ofertę produktów finansowych.

Zakończenie

Tworzenie, rozwój i trwanie przedsiębiorstw społecznych staje się nieodzow-nym elementem budowania społeczeństwa obywatelskiego i wzmacniania kapitału społecznego. „Przedsięwzięcia ekonomii społecznej bazują na kapi-tale społecznym i jednocześnie wytwarzają go” [Wygnański 2009, s. 6]. Ist-nienie takich podmiotów jest niejako świadectwem istnienia tego kapitału

13 Partnerstwo Lokalne Ziemi Lwóweckiej (gmina Lwówek, powiat nowotomyski, woje-wództwo wielkopolskie) budowane jest od 2006 roku.

14 Kampania Zakup Społecznie Odpowiedzialny pochodzi z Wielkopolski [http://puls-biznesu.pb.pl].

80 Anna Waligóra

oraz jego najbardziej autentycznym miernikiem. „Jeżeli nie zrozumiemy, iż pomoc ze strony państwa może być dla inicjatyw społecznych niebezpiecz-na, że bezrefleksyjna filantropia może prowadzić nie do wsparcia, lecz do większego zniewolenia (tak ludzi, jak i wspólnot czy krajów od tej pomocy uzależnionych), że stowarzyszenia powinny być emanacją wolnej woli oby-wateli, a nie sztywnych urzędniczych reguł, i że w końcu efekt zależeć będzie nie od zmian instytucjonalnych, ale od tego, na ile zmienią się ludzie i całe społeczeństwo” [Okraska 2010, s. 19].

Obserwując ostatnią dekadę rozwoju ekonomii społecznej w Polsce, trudno oprzeć się wrażeniu, że aktywność ta może się z powodzeniem rozwi-jać i być może ewoluować w dotychczas nieskodyfikowane w prawie formy działań. Od końca 2008 trwają starania mające na celu powołanie do życia ustawy o przedsiębiorczości społecznej, która do dzisiaj pozostaje w fazie konsultowanego projektu. Na to dziesięciolecie składa się zarówno wytwo-rzenie i rozwijanie kultury myślenia o przedsiębiorczości społecznej oraz przywracanie etosu temu przez lata zapomnianemu rodzajowi aktywności ekonomicznej, gospodarczej, a przez to społecznej, jak i tworzenie podmio-tów tego rodzaju ekonomii. Jak pisał K. Wygnański: „Bez ducha przedsię-biorczości w ludziach, w organizacjach i we wspólnotach, najlepsze nawet warunki zewnętrzne nie doprowadzą do zasadniczych zmian” [2009, s. 6]. Wspomniane wyżej warunki bez wątpienia zachodzą i choć powoli, zmienia-ją się, dostosowując ciągle do otaczającej rzeczywistości. Reszta niezmiennie należy do przedsiębiorczości człowieka.

BibliografiaFrączak, P., 2011, Czy większe pieniądze zbudują kapitał społeczny w spółdzielniach?,

www.ekonomiaspoleczna.pl [dostęp: czerwiec 2015].Hausner, J. (red.), 2008, Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce. Teoria i praktyka, skrypt 4,

Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków [dostęp: grudzień 2014].

Herbst, I., 2008, Analiza możliwości finansowania podmiotów ekonomii społecznej w Polsce, Bank DnB NORD.

http://pulsbiznesu.pb.pl/2919470,73834,zakupy-spolecznie-odpowiedzialne [dostęp: maj 2015].

Kaźmierczak, T., 2007, Zrozumieć ekonomię społeczną, w: Kaźmierczak, T., Rymsza, M. (red.), Kapitał społeczny, ekonomia społeczna, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.


Królikowska, A., 2008, Warunki do rozwoju finansowania zwrotnego dla instytucji ekonomii społecznej w Polsce. Zaproszenie do dyskusji, Bank DnB NORD.

Królikowska, A. (red.), 2009, Atlas dobrych praktyk finansowych ekonomii społecznej, Bank DnB NORD.

Łukaszuk, A., 2009, Dobre praktyki z zakresu ekonomii społecznej, Zachodniopo-morska Biblioteka Ekonomii Społecznej, Stowarzyszenie Czas Przestrzeń Toż-samość, Szczecin.

Miżejewski, C., 2010, Spółdzielnie socjalne – nowe otwarcie, www.ekonomiaspolecz-na.pl [dostęp: czerwiec 2015].

Szopa, B., 2007, Ekonomia społeczna z perspektywy ekonomii tradycyjnej, w: Ekono-mia Społeczna, nr 1 (1), Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersy-tetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków [dostęp: grudzień 2014].

Wygnański, K., 2009, O ekonomii społecznej – podstawowe pojęcia, instytucje i kom-petencje, Zachodniopomorska Biblioteka Ekonomii Społecznej, Stowarzyszenie Czas Przestrzeń Tożsamość, Szczecin.

www.sejm.gov.pl [dostęp: grudzień 2014].


Michał LitwińskiUniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Ekonomii, Katedra Socjologii i [email protected]

SATYSFAKCJA Z PRACY W PODMIOTACH EKONOMII SPOŁECZNEJ I FIRMACH SPOŁECZNIE ODPOWIEDZIALNYCH

Streszczenie: Menedżerowie organizacji przywiązują coraz większą wagę do satysfakcji z pracy osób zatrudnionych z uwagi na wpływ zadowolenia na produktywność i lojalność załogi. W literaturze przedmiotu brakuje jednak analizy porównawczej poziomu zado-wolenia pracowników różnych rodzajów podmiotów. Dlatego też problemem podjętym w opracowaniu jest satysfakcja z pracy w przedsiębiorstwach społecznych oraz firmach prywatnych, które podejmują działania społecznie odpowiedzialne. Temat jest szczegól-nie interesujący, ponieważ obydwa typy podmiotów realizują ideę wartości społecznej, jednak każdy z nich w nieco odmienny sposób odnosi się do jej znaczenia w działal-ności. Celem artykułu jest weryfikacja tezy, że realizacja idei wartości społecznej przez wymienione rodzaje organizacji nie zawsze przynosi takie same efekty w rozumieniu zadowolenia zatrudnionych z pracy.Opracowanie zostało przygotowane na podstawie kompleksowej analizy literatury przedmiotu. W pracy odniesiono się również do stanu badań w zakresie poziomu satys-fakcji z pracy w poszczególnych rodzajach podmiotów.Artykuł składa się z trzech części. W pierwszej autor definiuje podstawowe pojęcia, do których odnoszą się właściwe rozważania. Kolejne dwie części opracowania obejmują analizę poziomu satysfakcji z pracy w omawianych typach organizacji. W części odno-szącej się do przedsiębiorstw podejmujących działania społecznie odpowiedzialne zwró-cono szczególną uwagę na sposób postrzegania aktywności na rzecz interesariuszy przez pracowników firmy. Zakończenie pracy zawiera najważniejsze wnioski.

Słowa kluczowe: ekonomia społeczna, społeczna odpowiedzialność biznesu, satysfakcja z pracy, racjonalność instrumentalna.

Klasyfikacja JEL: A14, Z13.

Satysfakcja z pracy w podmiotach ekonomii społecznej i firmach społecznie 83

JOB SATISFACTION IN SOCIAL ENTERPRISES AND SOCIALLY RESPONSIBLE FIRMS

Abstract: The managers of organisations pay more and more attention to the job satis-faction of their employees due to the influence of satisfaction on staff ’s productivity and loyalty. The literature lacks a comparable analysis of the level of job satisfaction in differ-ent subjects. Therefore a problem identified in the article is job satisfaction in social en-terprises and private firms that are socially responsible. The topic is especially interesting as both types of subjects create social value, but each of them treat its meaning in a differ-ent way. The purpose is to verify the thesis that social value realisation by the described organisations described is not always associated with the same results in job satisfaction.The basis of the article is a complex literature analysis. The author also considered the re-search in the context of the level of job satisfaction l in particular types of organisations.The article consists of three parts. In the first section the author defines basic concepts, which are studied in following analysis. The subsequent two parts include an analysis of the level of job satisfaction in the types of categories considered. In the section regard-ing enterprises that take socially responsible actions special attention was paid to the perception of employees with regard to these actions. The article presents a summary of the important assumptions as a conclusion.

Keywords: social economy, corporate social responsibility, job satisfaction, instrumen-tal rationality.

Wstęp

Zarządzający organizacjami przywiązują coraz większą wagę do satysfakcji zatrudnionych, jaką odczuwają oni w odniesieniu do miejsca pracy. Taki stan rzeczy wynika z faktu, że zadowolenie pracowników przynosi danemu przedsięwzięciu szereg korzyści – wśród nich przede wszystkim względnie wysoką produktywność [Theodosiou i Vasileiou 2007, s. 81]. W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele badań dotyczących poziomu satysfakcji z pracy w organizacjach różnego typu, m.in. przedsiębiorstwach rynkowych i tych, które działają w obrębie trzeciego sektora (w szczególności podmio-tów ekonomii społecznej). Brakuje jednak analizy porównawczej stopnia zadowolenia zatrudnionych między poszczególnymi instytucjami. Interesu-jące są przede wszystkim różnice między podmiotami ekonomii społecznej, a organizacjami sektora rynkowego, które podejmują działania w ramach idei społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR).

Dlatego też problemem podjętym w opracowaniu jest satysfakcja z pracy w przedsiębiorstwach społecznych oraz w firmach prywatnych, które podej-mują działania społecznie odpowiedzialne. Celem artykułu jest weryfikacja

84 Michał Litwiński

hipotezy, że wyznawanie wartości społecznej przez obydwa typy organizacji nie zawsze przynosi takie same efekty w rozumieniu zadowolenia zatrudnio-nych z pracy.

Artykuł składa się z trzech zasadniczych części. W pierwszej części au-tor definiuje podstawowe pojęcia, do których odnosi się właściwa analiza. Zwrócono tu przede wszystkim uwagę na czynniki wpływające na satysfak-cję z pracy oraz cechy charakterystyczne działalności podmiotów ekonomii społecznej i przedsiębiorstw rynkowych, angażujących się w ideę CSR. Na-stępne obejmują analizę poziomu satysfakcji z pracy w przedsiębiorstwach społecznych i w firmach prywatnych.

1. Podstawowe pojęcia

Głównym przedmiotem zainteresowania autora opracowania jest satysfakcja z pracy definiowana w literaturze przedmiotu jako zespół pozytywnych emo-cji, które pracownik odczuwa w związku ze swoją pracą [Odom i in. 1990]. Co ważne, pojęcie to odnosi się do całościowej oceny miejsca zatrudnienia i doświadczeń z nim związanych, a nie poszczególnych jej elementów [Locke 1976, s. 1300; Kim, Leong i Lee 2005, s. 174].

Rosnące znaczenie satysfakcji w kształtowaniu strategii zarządzania zasobami ludzkimi wynika z korzyści, jakie przynosi danej organizacji za-dowolenie pracowników. Pozytywne emocje zatrudnionych są szczególnie ważne w tych przedsiębiorstwach, w których załoga ma bezpośredni kontakt z klientami, np. w sektorze usług [Leiter, Harvie i Erizzell 1998]. Ponadto wskazuje się, że satysfakcja z pracy umacnia związek pracownika z organi-zacją (zmniejszając rotację załogi) i wpływa na jego zaangażowanie [Curry i in. 1986; Meyer i Allen 1988]. To ostatnie ma pozytywny wpływ na wyniki indywidualne pracownika i organizacji jako całości [Christian, Garza i Slau-ghter 2011], ponieważ jest związane z pozytywnymi odczuciami zatrudnio-nego w stosunku do organizacji [War i Inceoglu 2012]. Osoby zaangażowane w pracę traktują ją jako interesującą i są skłonne tak kształtować stanowisko, by lepiej je dopasować do swoich cech [Bakker i Demerouti 2008]. Jest to szczególnie ważne w warunkach istnienia dużego ryzyka utraty pracy – do-pasowanie osoby do stanowiska zmniejsza niepewność dotyczącą przyszło-ści [Wrzesniewski i Dutton 2001; Macey i Schneider 2008]. Pracownicy od-czuwający zaangażowanie podejmują również zadania bardziej wymagające i wykazują większą chęć budowy związków z pozostałymi zatrudnionymi [Bakker 2011], dzięki czemu możliwe jest osiągnięcie efektu synergii.


Korzyści wynikające z zarządzania zadowolonymi pracownikami skła-niają do poszukiwania czynników, pozwalających kształtować satysfakcję. Locke [1976, s. 1300] wskazuje, że satysfakcja z pracy jest związana z oce-ną wyników zatrudnionego i ogólnych rezultatów działalności organiza-cji. Czynniki, które kształtują zadowolenie z pracy, można przy tym podzie-lić na wewnętrzne (różnorodność zadań, utożsamianie się ze stanowiskiem, znaczenie zadań, autonomia, sprzężenie zwrotne) i zewnętrzne (płaca, bezpieczeństwo zatrudnienia, szef, atmosfera w pracy) [Heckman i Ol-dham 1980].

Llorente i Macias [2005, s. 659–662] przeprowadzili szeroką analizę czyn-ników, które wpływają na satysfakcję z pracy, odnosząc się do stanu badań w tym zakresie. Wskazali oni, że na poziom zadowolenia z pracy:

– ma wpływ fakt pozostawania bezrobotnym (kompensujące się wzajem-nie efekty zadowolenia z otrzymania pracy i niezadowolenia z braku sil-nej pozycji na rynku pracy),

– ma wpływ praca w ramach nadgodzin (negatywna relacja), – ma wpływ wysokość dochodu (słaba pozytywna relacja), – nie ma wpływu fakt otrzymania podwyżki, – ma silny wpływ pozycja w tabeli płac (ze względu na porównywanie się

ze współpracownikami).Wyniki przeprowadzonego przez autorów badania mogłyby sugerować,

że znaczenie mają przede wszystkim czynniki zewnętrzne. Z kolei bada-nie Grotto i Lyness [2009, s. 396–397] nawiązuje do stwierdzenia Lamber-ta [1990], że sfery pracy i życia prywatnego wpływają na siebie wzajemnie. W tym kontekście satysfakcja z pracy zależy w dużym stopniu od negatyw-nych efektów wykonywania pracy dla życia osobistego jednostki (stres, wy-palenie zawodowe, brak możliwości spędzania czasu z rodziną), które wa-runkuje m.in. typ miejsca pracy [Grzywacz, Almeida i McDonald 2002]. Ujemne konsekwencje zatrudnienia pojawiają się, gdy jednostka nie ma wystarczających zasobów osobistych (np. czasu i energii), by mogła je po-dzielić na domenę pracy i domenę, która jest od pracy niezależna [Edwards i Rothbard 2000]. Wśród kategorii odnoszących się do typu miejsca pracy wymienia się [Grotto i Lyness 2009, s. 396–397]:

– wymagania pracy (np. konieczność wykonywania pracy w domu), – złożoność pracy (poziom zadań, które stymulują lub stanowią wyzwa-

nie), – napięcie w pracy (fakt przepracowania), – zasoby w pracy, – autonomia w pracy.


Wyróżnione elementy odnoszą się zatem do czynników wewnętrznych. Wyniki tych badań zaprzeczają ustaleniom poczynionym wyżej.

Na podstawie badań Gagn i Deci [2005] wyjaśniają te rozbieżności, twierdząc, że jednostki mogą różnić się pod względem typu czynników, któ-re wpływają na ich satysfakcję z pracy. Próby określenia, która grupa czynni-ków dominuje, podejmowane są na gruncie teorii motywacji.

Istnieją koncepcje, które podkreślają znaczenie nagród zewnętrznych. Teoria ERG Alderfera [1972] stanowi, że jeśli jednostki nie są w stanie za-spokoić danego poziomu potrzeb, obniżają swoje aspiracje, skupiając się na mniej wygórowanych celach, np. fizycznym przetrwaniu i kształtowaniu społecznie pożądanego stylu życia. Osiągnięcie celów zewnętrznych (np. sta-łego poziomu dochodu) pozwala zapewnić taki styl życia.

Istnieje także wiele koncepcji przyjmujących założenie o dominacji we-wnętrznych nagród w kształtowaniu satysfakcji z pracy. Należy się tu od-wołać do dwuczynnikowej teorii motywacji Herzberga, która mówi o czyn-nikach higienicznych i motywatorach. Istnienie czynników higienicznych (płaca, bezpieczeństwo zatrudnienia) eliminuje brak zadowolenia, ale do-piero motywatory (np. różnorodność zadań) tę satysfakcję przynoszą [Herz-berg 1966].

W literaturze przedmiotu wykonano wiele badań, które miały rozstrzy-gnąć, który typ czynników dominuje wśród zatrudnionych. Ganzach i Fried [2012, s. 337], na podstawie analizy ilościowej, wskazują, że każdy ceni za-równo wewnętrzne, jak i zewnętrzne motywatory – podmioty różnią się pod względem stopnia doceniania tych nagród.

Ważnym elementem jest w tym kontekście sposób oceny miejsca pracy. W przeważającej części ewaluacja ma subiektywny charakter. Dlatego też właściwe atrybuty pracy są inne dla każdego – ocena zależy od pracownika [Llorente i Macias 2005, s. 672].

Ponadto znaczenie mają cechy osobowe, pracownicy o wyższym pozio-mie inteligencji cenią bardziej motywatory wewnętrzne, podczas gdy osoby o jej niższym poziomie – motywatory zewnętrzne. Oznacza to, że poziom inteligencji ma wpływ na osiąganie satysfakcji z pracy [Ganzach i Fried 2012, s. 340].

Wśród czynników mających silny wpływ na satysfakcję z pracy wyróżnia się przede wszystkim ryzyko utraty stanowiska [Theodosiou i Vasileiou 2007, s. 72]. Praca przy dużej rotacji zatrudnienia wiąże się z mniejszą satysfakcją ze względu na niepewność dotyczącą przyszłości [Bockerman, Ilmakunnas i Jogansson 2011, s. 547]. Wskazuje się ponadto, że kompensacja rotacji za-trudnienia wysokością płac nie występuje w kontekście satysfakcji z pracy


[Bockerman, Ilmakunnas i Jogansson, s. 551–552]. Ważnym czynnikiem, który również wpływa na siłę omawianej zależności jest zakres i charakter re-gulacji prawnych, które odnoszą się do zatrudnienia [Gielen i Tatsiramos 2012, s. 625]. Większa ochrona zatrudnienia zniechęca pracodawców do zwalniania, przez co pracownicy mają świadomość, że z większym prawdo-podobieństwem zachowają miejsce pracy [Trevisan 2008].

Wpływ na satysfakcję z pracy mogą mieć również czynniki, które w nie-wielkim stopniu powiązane są z konkretnym stanowiskiem. Przykładowo, większa konkurencja na rynku pracy zmniejsza satysfakcję tych, którzy mają mniejszą siłę przetargową z uwagi na względnie wysokie ryzyko utraty pracy [Fischer 2008]. Ponadto satysfakcja z pracy jest pozytywnie skorelowana ze stopniem ochrony praw człowieka i negatywnie skorelowana z faktem istnie-nia barier przedsiębiorczości [Phelps i Zoega 2013, s. 46].

Dokonanie weryfikacji, które z wymienionych czynników kształtujących satysfakcję z pracy występują w poszczególnych, wyróżnionych we wstę-pie typach podmiotów, wymaga również określenia charakterystycznych cech ich działalności. Henderson [1999, s. 11] wskazuje, że każdy z rodza-jów organizacji zaspokaja potrzeby ludności w określony sposób. Autor tego opracowania zwraca jednak uwagę przede wszystkim na fakt realizacji idei wartości społecznej w wyniku działań określonych instytucji. Należy tu za-uważyć, że podmioty ekonomii społecznej traktują ją jako priorytetową, podczas gdy przedsiębiorstwa prywatne włączają ją jedynie w procesy bizne-sowe, uwzględniając w swojej strategii ideę CSR [Borzaga, Galera i Nogales 2008; EC 2001].

Analizując działania społecznie odpowiedzialne przedsiębiorstw funkcjo-nujących w sektorze rynkowym, należy zauważyć, że nie zawsze podejmowa-nie działań na rzecz podmiotów znajdujących się w otoczeniu przedsiębior-stwa wynika z potrzeby serca – zauważa się coraz większą instrumentalizację idei w celu maksymalizacji zysku [Baden i Harwood 2013, s. 620]. Takie podejście wynika z opierania procesu decyzyjnego na modelu racjonalno-ści instrumentalnej [Gellner 1985, s. 92], który wskazuje, że podmiot powi-nien dokonywać optymalnego wyboru, wykorzystując posiadane zasoby, by osiągnąć przyjęty cel (w tym wypadku jest to maksymalizacja funkcji nakła-dów i efektów).

Husted i Allen [2006, s. 840–841] wskazują, że organizacje sektora ryn-kowego różnią się pod względem sposobu postrzegania społecznej odpowie-dzialności biznesu (w zależności od wymagań udziałowców):

– Akcentowanie zaangażowania w CSR jest bardzo ważne dla osiągnięcia sukcesu finansowego ze względu na korzyści, które wynikają z aktyw-


ności w sferze społecznej (budowa przewagi konkurencyjnej, kontrola ryzyka, wzrost liczby klientów).

– Działania społecznie powinny być z definicji włączone w strategię działa-nia firmy, niezależnie od związków faktu podejmowania omawianej ak-tywności z kwestiami finansowymi.

– Możliwość włączania działań społecznie odpowiedzialnych w procesy biznesowe jest pomijana przez organizację.Należy tu zauważyć, że nie bez znaczenia pozostaje sposób postrzegania

sposobu realizacji idei CSR (instrumentalnie bądź bezinteresownie) przez pracowników, co może mieć znaczenie dla ich satysfakcji w związku z wyko-nywanym zawodem. Ta zależność zostanie scharakteryzowana w kolejnych częściach opracowania.

Podmioty ekonomii społecznej, będące drugim z przedmiotów zaintere-sowania autora, nie wykazują podobnych różnic w motywacji do realizacji idei wartości społecznej poprzez swoje działania. Instrumentalizację aktyw-ności w sferze społecznej wyklucza fundament jej istnienia, czyli stwierdze-nie faktu, że procesy gospodarcze, zachodzące we współczesnym świecie pozwalają się bogacić tylko niektórym – pozostali są spychani na margines rozwoju [Johanisova, Crabtree i Frankova 2013, s. 11]. Omawiane organiza-cje przyjmują, że efektywność funkcjonowania nie może się odnosić jedynie do strony finansowej działalności. Sprawność podmiotu musi być rozumia-na w szerokim sensie – w odniesieniu do wszystkich efektów jego aktywno-ści w danym otoczeniu [Johanisova, Crabtree i Frankova 2013, s. 13].

Pojęcie podmiotu ekonomii społecznej odnosi się do szczególnego typu organizacji, która funkcjonuje w tzw. trzecim sektorze. Przedsiębiorstwo tego typu uczestniczy do pewnego stopnia w rynku [Borzaga i Defourny 2001], jest niezależne od instytucji władzy publicznej i charakteryzuje się demokratyczną strukturą zarządzania (proces decyzyjny nie jest powiąza-ny ze strukturą własności). Podmiot ekonomii społecznej odrzuca zasadę maksymalizacji zysku i poświęca swoją działalność kreacji miejsc pracy lub innym celom na rzecz lokalnej społeczności. Ewentualne zyski są reinwesto-wane, a nie dzielone pomiędzy członków organizacji [Borzaga, Galera i No-gales 2008].

W tej definicji podkreśla się przede wszystkim rolę podmiotów ekono-mii społecznej w zaspokajaniu potrzeb lokalnej społeczności. Gwarantuje to odniesienie do rzeczywistych jej problemów oraz internalizację wszystkich kosztów działalności, co pozostaje nie bez znaczenia dla pracowników [Jo-hanisova, Crabtree i Frankova 2013, s. 10]. Mała skala aktywności sprawia, że efekty zewnętrzne zazwyczaj są pozytywne (np. stabilne zatrudnienie) [Do-


outhwaite 1996, s. 35]. Przedsiębiorstwa społeczne umożliwiają osobom wy-kluczonym reintegrację ekonomiczną, odpowiadając tym samym na kryzys idei państwa dobrobytu [Defourny i Nyssens 2008; Doeringer 2010].

Idealny typ przedsiębiorstwa społecznego wskazują Borzaga i Defourny [2001], odnosząc się do takich kryteriów jak:

– stała działalność w zakresie produkcji dóbr i/lub świadczenia usług, – względnie wysoki poziom ryzyka ekonomicznego, – wysoki poziom autonomii wobec instytucji władzy publicznej oraz in-

nych organizacji, – przynajmniej niewielka liczba wynagradzanej załogi (zazwyczaj są to sta-

li pracownicy), – zarządzanie przez daną grupę osób, – posiadanie jasno określonego celu działania na rzecz lokalnej społecz-

ności, – ograniczona dystrybucja zysków, – podejmowanie decyzji w sposób demokratyczny, – uwzględnienie siły rynkowej interesariuszy.

2. Satysfakcja z pracy w przedsiębiorstwach społecznych

Utrzymanie satysfakcji zatrudnionych w podmiotach ekonomii społecz-nej jest nie mniej ważne niż w firmach sektora rynkowego ze względu na chęć utrzymania rotacji załogi na odpowiednim poziomie [Ohana i Mey-er 2010, s. 441]. Ta konieczność jest konsekwencją funkcjonowania przed-siębiorstw społecznych w konkurencyjnym środowisku ekonomicznym i wymogu osiągania celów w zakresie przychodu (zapewniającego chociażby możliwość przetrwania organizacji) [Landsberg 2004].

Poziom zadowolenia z wykonywanej pracy w organizacjach sfery spo-łecznej jest uwarunkowany cechami, jakie posiadają te przedsiębiorstwa. Przede wszystkim wskazuje się, że motywacja pracowników podmio-tów ekonomii społecznej nie ma podłoża finansowego (taki stan rzeczy jest charakterystyczny dla przedsiębiorstw rynkowych) [Rose-Ackerman 1996]. Dlatego też wzajemne porównania pracowników w zakresie wysokości płac ma względnie niewielkie znaczenie, dzięki czemu satysfakcja z pracy jest wyższa – pracownicy pomijają w ocenie miejsca pracy ewentualną niespra-wiedliwość w zakresie wynagrodzenia [Brief 1998].

Wskazuje się tu jednak, że pracownicy muszą czuć, że są traktowani w równy sposób również w odniesieniu do innych aspektów związanych


z miejscem pracy (np. zakres autonomii działań). Dzięki sprawiedliwemu traktowaniu w pozapłacowych kontekstach mają oni pozytywny stosunek do wykonywanych zadań, będąc tym samym bardziej zadowolonymi z pracy [Ohana i Meyer 2010, s. 444].

Brak koncentracji na wynagrodzeniu w formie pieniężnej sprawia, że relacje między pracownikiem i organizacją przestają mięć instrumentalny charakter [Borzaga i Tortia 2006]. Pracownicy w dużym stopniu kierują się wartościami moralnymi i społecznymi, przez co ich działania są w dużym stopniu powiązane z misją danego przedsiębiorstwa społecznego. Dlate-go też osiągają oni wewnętrzną satysfakcję z wykonywanych zadań [Benz 2005]. Ponadto Young [1983] wskazuje, że pracownicy tych podmiotów są w naturalny sposób zaangażowani w swoją pracę. Jak wspomniano wcze-śniej, silne oddanie działalności organizacji wpływa pozytywnie na satys-fakcję z pracy. Zaangażowanie w pracę jest przy tym bardzo cenione przez przedsiębiorstwa społeczne, ponieważ siła robocza jest ich podstawowym zasobem [Meyer i Ohana 2009].

Poziom satysfakcji z pracy w przedsiębiorstwach społecznych można również oceniać na gruncie teorii wymiany między leaderem i członkiem zespołu (leader – member exchange theory), która odnosi się do jakości współpracy między wymienionymi jednostkami [Graen i Scandura 1987]. Według tej koncepcji menedżerowie nie powinni traktować swoich pod-władnych w sposób kolektywny – powinien ich wyróżniać indywidualny styl zarządzania w odniesieniu do każdego pracownika [Northouse 2007]. Takie postępowanie umożliwia zwiększenie zaangażowania pracownika i lepsze samopoczucie w miejscu pracy. Wskazuje się jednak, że takie rezultaty moż-na osiągnąć tylko w sytuacji, gdy leader jest traktowany jak reprezentant or-ganizacji jako całości [Masterson i in. 2000]. Ze względu na niewielką skalę działalności i płaską strukturę zarządzania ten warunek jest często spełniony w przedsiębiorstwach społecznych. Relacja między zarządzającymi a pra-cownikami może się zatem rozwijać w sposób wskazany przez omawianą koncepcję. Przykładowo, pracownicy otrzymują zadania dostosowane do ich umiejętności i kwalifikacji, co pozwala im osiągnąć większą satysfakcję z pracy [Lapierre i Hackett 2007].

W literaturze przedmiotu wskazuje się, że przedsiębiorstwa społeczne przyczyniają się do budowy kapitału społecznego [Roy i in. 2014, s. 186]. W ujęciu mikrospołecznym oznacza to osiągnięcie określonych korzyści dla jednostki, np. kontakty z innymi ludźmi i możliwość nabycia nowych kompe-tencji [Schepers i in. 2005]. Ponadto mają profity, których nie można wyrazić werbalnie (np. pewność siebie i świadomość celu) [Krupa, Lagarde i Carmi-


chael 2003]. Osiągnięcie wymienionych korzyści wynika z faktu, że jednostki uczestniczą w wydarzeniach mających dla nich znaczenie [Williams, Fossey i Harvey 2010, s. 536]. Co więcej, reintegracja społeczno-ekonomiczna osób wykluczonych umożliwia kształtowanie społecznego zaufania oraz zwiększa szanse rozwoju kariery w przyszłości (dzięki sieci) [Ferguson 2012]. Dzięki temu możliwe jest zmniejszenie niepewności pracowników w odniesieniu do przyszłości oraz wzrost satysfakcji z pracy.

Wiele organizacji trzeciego sektora, w tym podmioty ekonomii spo-łecznej, odczuwa jednakże trudności związane z niedostateczną liczbą za-trudnionych, co wynika z braku na rynku wystarczającego zasobu pracow-ników o odpowiednich kwalifikacjach i z poczuciem misji [Langer 2000]. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest konieczność zatrzymywania części załogi po godzinach [Lynn 2003]. W rezultacie, satysfakcja z pracy nie-których pracowników znacząco się obniża (wynika to z ustaleń poczynio-nych wyżej).

Ponadto rosnąca liczba przedsiębiorstw społecznych zaczyna dostrze-gać konflikt między koniecznością zachowania ekonomicznej racjonalności a chęcią realizacji idei wartości społecznej [Nyssens 2006]. Konsekwencją tego jest coraz bardziej realne zagrożenie upodobnienia się podmiotów eko-nomii społecznej do organizacji sektora rynkowego. Przedsiębiorstwa spo-łeczne zaczynają stosować metody zarządzania zasobami ludzkimi charakte-rystyczne dla sfery biznesu, by móc lepiej funkcjonować w konkurencyjnym środowisku gospodarczym [Anheier 2010]. Oznacza to stworzenie środo-wiska pracy zorientowanego na wynagrodzenie (zmieniają się stosowane środki motywacji) [Schepers i in. 2005], co skłania pracowników do zmiany nastawienia względem wykonywanych zadań (mniej dbają oni o budowę re-lacji współpracy i dopasowanie stanowiska do swoich cech). Taki stan rzeczy zagraża zadowoleniu zatrudnionych z pracy.

Ponadto zarządzający zaczynają koncentrować się przede wszystkim na kwestiach finansowych, podczas gdy pracownicy wciąż nadają większe zna-czenie realizacji misji, przez co relacje między nimi pogarszają się, a zaanga-żowanie zatrudnionych spada [Weisbrod 1998]. W rezultacie, zmniejsza się również satysfakcja z pracy.

3. Satysfakcja z pracy w podmiotach sektora rynkowego

Wyniki badań przedstawionych w literaturze przedmiotu pozwalają stwier-dzić, że istnieje związek między faktem podejmowania działań społecznie


odpowiedzialnych przez przedsiębiorstwa sektora biznesowego a satysfak-cją jego załogi. Wskazuje się, że pracodawcy angażujący się w realizację idei CSR są chętniejsi do kształtowania bardziej przyjaznego środowiska pracy, w szczególności dla zatrudnionych, którzy odczuwają trudności z przystoso-waniem się do wykonywania zadań z uwagi na brak umiejętności (skill defi-ciency) [Anderson 1993, s. 285]. Co ważne, w tym kontekście można wyróż-nić dwie grupy firm: takie, które uważają obowiązki wobec interesariuszy za narzucone, oraz takie, które są społecznie odpowiedzialne z wyboru. Pierw-szy typ przedsiębiorstw to zazwyczaj organizacje o małej skali działalności, które dostosowują swoje działania do zasad panujących w ich otoczeniu1. Nie mają one skłonności do podejmowania działań mających na celu pomoc zatrudnionym w zakresie dostosowania do stanowiska pracy (np. poprzez organizowanie szkoleń) [Anderson 1993, s. 287], co wpływa negatywnie na satysfakcję z pracy. Z kolei druga grupa firm, które dobrowolnie włączają realizację idei wartości społecznej w procesy biznesowe2, nie ma trudności z udzielaniem odpowiedzi zwrotnej (m.in. zapewnienie niezbędnych zaso-bów, treningi umiejętności dla pracowników, awanse i podwyżki za właściwe wykonanie zadania) [Anderson 1993, s. 287], wskutek czego pracownicy od-czuwają większe zadowolenie.

Dzięki podejmowaniu działań społecznie odpowiedzialnych firma kształ-tuje zasoby niematerialne zwłaszcza te, które są związane z pracownikami, tj. morale, zaangażowanie, lojalność [Branco i Rodrigues 2006, s. 112–113]. Ponadto pracodawcy kształtujący aktywność organizacji tak, aby zaspokajać potrzeby wszystkich interesariuszy, mają skłonność do lepszego traktowania pracowników i zarządzania zasobami ludzkimi w taki sposób, by zatrudnie-ni czuli się ważną częścią przedsiębiorstwa [Branco i Rodrigues 2006, s. 127; Cambell 2007, s. 962]. Umożliwia się im również pełny rozwój potencja-łu, zauważając, że nie tylko wynagrodzenie ma znaczenie dla danego pra-cownika [Filios 1984, s. 307]. Zaangażowanie się w realizację idei wartości społecznej wpływa zatem pozytywnie na poziom satysfakcji załogi (zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami).

Wskazuje się, że przedsiębiorstwa podejmujące działania społecznie od-powiedzialne, muszą uczestniczyć w dialogu z interesariuszami i poddawać się ich wymaganiom [Husted i Allen 2006, s. 839; O’Riordan i Faribrass 2008, s. 755]. Pracownicy pozytywnie postrzegają wysiłek w realizację idei war-

1 Kierują się one tzw. racjonalnością koherencyjną – w swoim procesie decyzyjnym koncentrują się na dostosowaniu do reguł (norm i wartości) panujących w danym otoczeniu [Gellner 1985, s. 92].

2 Cechują się one zazwyczaj racjonalnością instrumentalną, zdefiniowaną powyżej.


tości społecznej, niebędącej głównym celem działalności przedsiębiorstwa sektora biznesowego i reagują zazwyczaj wzrostem identyfikacji z firmą, lo-jalności i zaangażowania [Lee i in. 2012, s. 754], które mają bezpośrednie przełożenie na poziom satysfakcji.

Co więcej, zauważa się, że pracownicy są wrażliwi nie tylko na działa-nia przedsiębiorstwa w swoim kierunku, ale także na aktywność na rzecz interesariuszy innego typu. Traktowanie interesariuszy we właściwy sposób pozwala zatrudnionym odczuć zadowolenie otoczenia (m.in. klientów) [Lee i in. 2012, s. 748]. Ponadto działania CSR firmy wpływają na zakres nawią-zywanych relacji między współpracownikami, a przez to na transfer wiedzy [Farooq, Farooq i Jasimuddin 2014, s. 924]. Odpowiedni charakter związ-ków między zatrudnionymi umożliwia tworzenie lepszej atmosfery pracy, dzięki czemu możliwy jest wzrost zadowolenia załogi.

Badania wykazują, że dla zatrudnionych istotny jest fakt zaangażowania zarządzających w zachowania zgodne z zasadami etycznymi [Vittel i Davis 1990]. „Etyczny klimat” w działalności organizacji wpływa pozytywnie na satysfakcję z pracy [Deshpande 1996]. Wynika to z faktu, że pracownicy czu-ją się częścią organizacji, która działa w dobrej wierze [Lee i in. 2012, s. 748]. Pracownicy mogą jednak czasem sprzeciwiać się podejmowaniu działań w ramach CSR w obawie przed obniżeniem pensji (z uwagi na przeznacze-nie środków firmy na wydatki inne niż płace) [Filios 1984, s. 309]. Fakt po-dejmowania działań społecznie odpowiedzialnych może zatem w pewnych warunkach negatywnie wpływać na satysfakcję z pracy.

Nie bez znaczenia dla relacji między zaangażowaniem w realizację idei wartości społecznej a satysfakcją z pracy pozostaje sposób postrzegania przez pracowników podejmowanej aktywności. Wskazuje się, że załoga dużo lepiej odnosi się do CSR motywowanego potrzebami otoczenia niż w oczy-wisty sposób instrumentalizowanego [Kim 2014, s. 839]. Prawidłowość ta jest szczególnie istotna dla firm ze złą reputacją. Jeśli przedsiębiorstwo ma niekorzystną opinię w oczach pracowników, zmniejsza się ich satysfakcja z pracy [Branco i Rodrigues 2006, s. 127].

Sposób postrzegania działań CSR przedsiębiorstwa wpływa na zależ-ność między faktem wprowadzenia zasad etycznych a satysfakcją z pracy. Zauważa się, że dla pracowników istotna jest nie tylko obecność kodeksu, ale również właściwa komunikacja i koherencja (spójność) reguł w działalności firmy [Valentine i Fleishman 2008, s. 160–164].

Wskazuje się, że działania społecznie odpowiedzialne powinny być włączone w strategię zatrudnienia, by jego postrzeganie było poprawne – firma powinna być kojarzona z działaniami społecznie odpowiedzialnymi


[Lee i in. 2012, s. 746]. W tym kontekście ważne jest sporządzanie rapor-tów z działań społecznie odpowiedzialnych (w kontekście wcześniejszych ustaleń, sprawozdania te powinny być rzetelne) [Filios 1984, s. 309–310]. Warto dodać, że na sposób postrzegania działań firmy przez pracowni-ków ma nie tylko wpływ ich ocena, ale również reputacja organizacji repre-zentowana przez aktorów zewnętrznych, dlatego też raporty powinny być udostępniane otoczeniu.

Zakończenie

Podsumowując, zauważa się, że satysfakcja z pracy ma coraz większe znacze-nie dla zarządzających organizacjami z uwagi na jej wpływ na produktyw-ność i zaangażowanie pracowników oraz ich decyzje w zakresie mobilności zawodowej. W tym kontekście zwraca się coraz większą uwagę na czynniki mogące kształtować zadowolenie załogi.

Różnice w charakterze zarządzania zasobami ludzkimi w przedsiębior-stwach społecznych i organizacjach sektora rynkowego powodują, że poziom satysfakcji z pracy może się różnić między tymi podmiotami. Oznacza to, że teza postawiona we wstępie opracowania została potwierdzona. Zwraca się tu przede wszystkim uwagę na zaangażowanie pracowników, które w du-żym stopniu wpływa na zadowolenie zatrudnionych oraz na procesy, które zachodzą w opisywanych podmiotach. W instytucjach osadzonych w sferze społecznej przybiera ono formę cechy naturalnej, podczas gdy w przedsię-biorstwach rynkowych jest ono często warunkowane wynagrodzeniem. Dla-tego też te ostatnie również starają się realizować ideę wartości społecznej, co spotyka się z aprobatą pracowników i ma wpływ na ich satysfakcję. Warun-kiem wystąpienia tej prawidłowości jest traktowanie działań w sferze spo-łecznej w sposób dobrowolny, ale nie instrumentalny.

Warto również zwrócić uwagę na to, że przedsiębiorstwa społeczne nie powinny ulegać presji ze strony otoczenia co do zwiększenia znaczenia kwe-stii finansowych w swojej działalności. Wpływa to negatywnie na relacje między zarządzającymi i pracownikami, obniża zaangażowanie zatrudnio-nych, a przez to ich satysfakcję i efektywność. Przedmiotem dalszych badań mogłyby być możliwości zapobieżenia negatywnym zmianom zadowolenia pracowników zarówno w przedsiębiorstwach społecznych (z uwagi na opisa-ne zmiany) oraz organizacjach sektora biznesowego (z uwagi na instrumen-talizację idei społecznej odpowiedzialności biznesu).


Bibliografia

Alderfer, C., 1972, Existence, Relatedness, and Growth: Human Needs in Organizatio-nal Settings, Free Press, New York.

Anderson, C., 1993, Corporate Social Responsibility and Worker Skills: An Examina-tion of Corporate Responses to Work Place Illiteracy, Journal of Business Ethics, vol. 12, no. 4, s. 281–292.

Anheier, H.K., 2010, Nonprofit Organizations: Theory, Management, Policy, Routled-ge, London – New York.

Baden, D., Harwood, I., 2013, Terminology Matters: a Critical Exploration of Corpo-rate Social Responsibility Terms, Journal of Business Ethics, vol. 116.

Bakker, A.B., 2011, An Evidence-based Model of Work Engagement, Current Direc-tions in Psychological Science, vol. 20, s. 265–269.

Bakker, A.B., Demerouti, E., 2008, Towards a Model of Work Engagement, Care-er Development International, vol. 13, s. 209–223.

Benz, M., 2005, Not for the Profit, but for the Satisfaction? Evidence on Worker Well--being in Non-profit Firms, Kyklos, vol. 58, no. 2, s. 155–176.

Borzaga, C., Defourny, J. (eds.), 2001, The Emergence of Social Enterprise, Routledge, London.

Borzaga, C., Galera, G., Nogales, R. (eds.), 2008, Social Enterprise: a New Model for Poverty Reduction and Employment Generation: an Examination of the Con-cept and Practice in Europe and the Commonwealth of Independent States, EMES European Research Network and UNDP Regional Centre for Europe and the CIS, Bratislava.

Borzaga, C., Tortia, E., 2006, Worker Motivations, Job Satisfaction, and Loyalty in Pu-blic and Nonprofit Social Services, Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, vol. 35, no. 2, s. 225–248.

Branco, M., Rodrigues, L., 2006, Corporate Social Responsibility and Resource-Based Perspectives, Journal of Business Ethics, vol. 69, no. 2, s. 111–132.

Brief, A.P., 1998, Attitudes in and around Organizations, Sage, Thousand Oaks, CA.Campbell, J., 2007, Why Would Corporations Behave in Socially Responsible Ways?

An Institutional Theory of Corporate Social Responsibility, The Academy of Ma-nagement Review, vol. 32, no. 3, s. 946–967.

Christian, M.S., Garza, A.S., Slaughter, J.E., 2011, Work Engagement: a Quantitative Review and Test of Its Relations with Task and Contextual Performance, Personnel Psychology, vol. 64, s. 89–136.

Curry, J.P., Wakefield, D.S., Price, J.L., Mueller, C.W., 1986, On the Causal Ordering of Job Satisfaction and Organizational Commitment, Academy of Management Journal, vol. 29, no. 4, s. 847–858.

Defourny, J., Nyssens, M., 2008, Social Enterprise in Europe: Recent Trends and Deve-lopment, Social Enterprise Journal, vol. 4, no. 3, s. 202–228.


Deshpande, S.P., 1996, The Impact of Ethical Climate Types on Facets of Job Satis-faction: an Empirical Investigation, Journal of Business Ethics, vol. 15, no. 6, s. 655–660.

Doeringer, M.F., 2010, Fostering Social Enterprises: a Historical and Internatio-nal Analysis, Duke Journal of Comparative & International Law, vol. 20, no. 2, s. 291–329.

Douthwaite, R., 1996, Short Circuit: Strengthening Local Economies for Security in an Unstable World, Lilliputt Press, Dublin.

Edwards, J.R., Rothbard, N.P., 2000, Mechanisms Linking Work and Family: Clarify-ing the Relationship between Work and Family Constructs, Academy of Manage-ment Review, vol. 25, s. 178–199.

Farooq, M., Farooq, O., Jasimuddin, S., 2014, Employees Response to Corporate Social Responsibility: Exploring the Role of Employees’ Collectivist Orientation, Europe-an Management Journal, vol. 32, s. 916–927.

Ferguson, K.M., 2012, Merging the Fields of Mental Health and Social Enterprise: Les-sons from Abroad and Cumulative Findings from Research with Homeless Youths, Community Mental Health Journal, vol. 48, no. 4, s. 490–502.

Filios, V., 1984, Corporate Social Responsibility and Public, Journal of Business Ethics, vol. 3, no. 4, s. 305–314.

Fischer, J.A.V., 2008, Competition and Well-being: Does Market Competition Make People Unhappy?, SSE/EFI Working Paper Series in Economics and Finance, no. 697, Stockholm School of Economics.

Gagn, M., Deci, E. L., 2005, Self Determination Theory and Work Motivation, Journal of Organizational Behavior, vol. 26, s. 331–362.

Ganzach, Y., Fried, I., 2012, The Role of Intelligence in the Formation of Well-be-ing: From Job Rewards to Job Satisfaction, Intelligence, vol. 40, s. 333–342.

Gellner, E., 1985, Relativism and the Social Sciences, Cambridge.Gielen, A., Tatsiramos, K., 2012, Quit Behavior and the Role of Job Protection, Labour

Economics, vol. 19, s. 624–632.Graen, G.B., Scandura, T.A., 1987, Towards a Psychology of Dyadic Organizing,

w: Cummings, L.L., Staw, B. M. (eds.), Research in Organizational Behavior, vol. 9, pp. 175–208. JAI, Greenwich, CT.

Grotto, A., Lyness, K., 2009, The Costs of Today’s Jobs: Job Characteristics and Orga-nizational Supports as Antecedents of Negative Spillover, Journal of Vocational Behavior, vol. 76, s. 395–405.

Grzywacz, J.G., Almeida, D.M., McDonald, D.A., 2002, Work-family Spillover and Daily Reports of Work and Family Stress in the Adult Labor Force, Family Rela-tions: Interdisciplinary Journal of Applied Family Studies, vol. 51, s. 28–36.

Hackman, J.R., Oldham, G.R., 1980, Work Redesign, Reading, MA: Addison-Wesley.Henderson, H., 1999, Beyond Globalization: Shaping a Sustainable Global Economy,

Kumarian Press, Connecticut.Herzberg, F., 1966, Work and Nature of Man, World, Cleveland.


Husted, B., Allen, D., 2006, Corporate Social Responsibility in the Multinational En-terprise: Strategic and Institutional Approaches, Journal of International Business Studies, vol. 37, no. 6, s. 838–849

Johanisova, N., Crabtree, T., Frankova, E., 2013, Social Enterprises and Non-market Capitals: a Path to Degrowth?, Journal of Cleaner Production, vol. 38, s. 7–16.

Kim, W., Leong, J., Lee, Y., 2005, Effect of Service Orientation on Job Satisfaction, Organizational Commitment, and Intention of Leaving in a Casual Dining Cha-in Restaurant, Hospitality Management, vol. 24, s. 171–193.

Kim, Y., 2014, Strategic Communication of Corporate Social Responsibility (CSR): Ef-fects of Stated Motives and Corporate Reputation on Stakeholder Responses, Public Relations Review, vol. 40, s. 838–840.

Krupa, T., Lagarde, M., Carmichael, K., 2003, Transforming Sheltered Workshops into Affirmative Businesses: an Outcome Evaluation, Psychiatric Rehabilitation Jour-nal, vol. 26, no. 4, s. 359–367.

Lambert, S.J., 1990, Processes Linking Work and Family: a Critical Review and Rese-arch Agenda, Human Relations, vol. 43, s. 239–257.

Landsberg, B.E., 2004, The Nonprofit Paradox: For-profit Business Models in the Third Sector, The International Journal of Non-For-Profit Law, vol. 6, no. 2.

Langer, S., 2000, Data Extract: Benefits, Working Conditions in Nonprofit Sector, Em-ployee Benefit News, vol. 14, no. 9, s. 11–12.

Lapierre, L., Hackett, R., 2007, Trait Conscientiousness, Leader-member Exchange, Job Satisfaction and Organizational Citizenship Behaviour: a Test of an Integrative Model, Journal of Occupational and Organizational Psychology, vol. 80, no. 3, s. 539–554.

Lee, Y., Kim, Y., Lee, K., Li, D., 2012, The Impact of CSR on Relationship Quality and Relationship Outcomes: a Perspective of Service Employees, International Journal of Hospitality Management, vol. 31, s. 745–756.

Llorente, R., Macias, E., 2005, Job Satisfaction as an Indicator of the Quality of Work, The Journal of Socio-Economics, vol. 34, s. 656–673.

Locke, E.A., 1976, The Nature and Causes of Job Satisfaction, w: Dunnette, M.D. (ed.), Handbook of Industrial and Organizational Psychology, Rand McNally, Chicago, Illinois, s. 1297–1349.

Lynn, D.B., 2003, Symposium: Human Resource Management in Nonprofit Organiza-tions, Review of Public Personnel Administration, vol. 23, no. 2, s. 91–96.

Macey, W.H., Schneider, B., 2008, Engaged in Engagement: We Are Delighted We Did It, Industrial and Organizational Psychology, vol. 1, s. 76–83.

Masterson, S.S., Lewis, K., Goldman, B.M., Taylor, M.S., 2000, Integrating Justice and Social Exchange: the Differing Effects of Fair Procedures and Treatment on Work Relationships, Academy of Management Journal, vol. 43, no. 4, s. 738–748.

Meyer, J.P., Allen, N., 1988, Links between Work Experiences and Organizational Commitment during the First Year of Employment: a Longitudinal Analysis, Jour-nal of Occupational Psychology, vol. 61, no. 3, s. 195–210.


Meyer, M., Ohana, M., 2009, Do Perception of Organisational Justice Foster Organi-zational Citizenship Behaviours in Social Enterprises?, International Journal of Economics and Business Research, vol. 1, no. 4, s. 400–408.

Northouse, P., 2007, Leadership: Theory and Practice, Sage, London.Nyssens, M., 2006, Social Enterprise at the Crossroads of Market, Public Policies and

Civil Society, Routledge, London – New York.O’Riordan, L., Fairbrass, J., 2008, Corporate Social Responsibility (CSR): Models

and Theories in Stakeholder Dialogue, Journal of Business Ethics, vol. 83, no. 4, s. 745–758.

Odom, R.Y., Boy, W.R., Dunn, M.G., 1990, Organizational Culture, Commitment, Satisfaction and Cohesion, Public Productivity and Management Review, vol. 14, no. 2, s. 157–168.

Ohana, M., Meyer, M., 2010, Should I Stay or Should I go Now? Investigating the Intention to Quit of the Permanent Staff in Social Enterprises, European Manage-ment Journal, vol. 28, s. 441–454.

Phelps, E., Zoega, G., 2013, Corporatism and Job Satisfaction, Journal of Comparati-ve Economics, vol. 41, s. 35–47.

Rose-Ackerman, S., 1996, Altruism, Nonprofits and Economic Theory, Journal of Economic Literature, vol. 34, no. 2, s. 701–728.

Roy, M., Donaldson, C., Baker, R., Kerr, S., 2014, The Potential of Social Enterprise to Enhance Health and Well-being: a Model and Systematic Review, Social Science & Medicine, vol. 123, s. 182–193.

Schepers, C., De Gieter, S., Pepermans, R., Du Bois, C., Caers, R., Jegers, M., 2005, How Are Employees of the Nonprofit Sector Motivated?, Nonprofit Management & Leadership, vol. 16, no. 2, s. 191–208.

Theodossiou, I., Vasilieou, E., 2007, Making the Risk of Job Loss a Way of Life: Does It Affect Job Satisfaction?, Research in Economics, vol. 61, s. 71–83.

Trevisan, E., 2008, Enforcement of Employment Protection and the Hiring Behavior of Firms. Evidence from a Large Italian Region, DSE Working Paper, no. 25–08.

Valentine, S., Fleischman, G., 2008, Ethics Programs, Perceived Corporate Social Responsibility and Job Satisfaction, Journal of Business Ethics, vol. 77, no. 2, s. 159–172.

Vitell, S.J., Davis, D.L., 1990, The Relationship between Ethics and Job Satisfac-tion: an Empirical Investigation, Journal of Business Ethics, vol. 9, no. 6, s. 489–494.

Warr, P., Inceoglu, I., 2012, Job Engagement, Job Satisfaction, and Contrasting Asso-ciations with Person-job Fit, Journal of Occupational Health Psychology, vol. 17, s. 129–138.

Weisbrod, B., 1998, To Profit or Not To Profit, Cambridge University Press, New York.Wrzesniewski, A., Dutton, J.E., 2001, Crafting a Job: Revisioning Employees as Active

Crafters of Their work, Academy of Management Review, vol. 26, s. 179–201.Young, D.W., 1983, If Not for Profit, for What?, Lexington Books, Lexington, Mass.


Joanna SchmidtUniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Ekonomii, Katedra Edukacji i [email protected]

SPECYFIKA ZARZĄDZANIA LUDŹMI W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH JAKO SZCZEGÓLNYM TYPIE PODMIOTÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ

Streszczenie: Celem artykułu jest wskazanie specyficznej sytuacji, a także wymo-gów podmiotów ekonomii społecznej w zakresie zarządzania ludźmi oraz przedstawie-nie stosowanych rozwiązań charakterystycznych dla tegoż sektora. Organizacje ekono-mii społecznej, działając z uwzględnieniem zarówno ekonomicznych, jak i społecznych kryteriów, stoją bowiem przed wieloma wyzwaniami związanymi nie tylko z prowadzo-ną działalnością, ale również z zasadami wewnętrznej organizacji uwzględniającymi szczególną filozofię zarządzania (w tym zarządzania ludźmi) związaną z ideą ekonomii społecznej. Ze względu na dużą różnorodność form prawnych i rozwiązań stosowanych wśród podmiotów ekonomii społecznej, w artykule skoncentrowano się w szczególności na organizacjach pozarządowych. W artykule zanalizowano główne obszary zarządzania zasobami ludzkimi w sektorze ekonomii społecznej, ich rolę oraz stosowane w organi-zacjach narzędzia.

Słowa kluczowe: zarządzanie zasobami ludzkimi, organizacje pozarządowe, ekono-mia społeczna.

Klasyfikacja JEL: L31, M12.

SPECIFICITY OF HUMAN RESOURCE MANAGEMENT IN SOCIAL ECONOMY ENTITIES, WITH SPECIAL REFERENCE TO NGOS

Abstract: The aim of this article is to indicate the specific situation and requirements of social economy entities in the area of human resource management and to present

100 Joanna Schmidt

solutions specific to the sector. Social economy organizations have to take into account both economic and social criteria in their activities and therefore face ing a number of challenges not only related to the business, but also related to the particular philosophy of management (including managing people) associated with the idea of social econo-my. Due to the wide variety of legal forms and solutions used amongst social economy entities, the article focuses in particular on non-governmental organizations. The text analyzes NGOs, the key areas of human resource management in the social economy, their role and the tools used in such organizations.

Keywords: human resource management, NGOs, social economy.

Wstęp

Podmioty ekonomii społecznej jako organizacje (zazwyczaj) usługowe, skoncentrowane na działalności o charakterze prospołecznym, najczęściej opierają swoją aktywność na kapitale ludzkim, jakim dysponują, uzupełnia-jąc go specyficzną kulturą organizacyjną.

Wśród wielu form podmiotów ekonomii społecznej pewną wyróżniającą się i liczną grupę stanowią organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą. Ze względu na ich odmienność, a także liczebność w porów-naniu do innych typów podmiotów, warto przyjrzeć się bliżej ich potrzebom i funkcjonowaniu w kontekście zarządzania ludźmi (mimo że wiele kwestii pozostaje w tym zakresie oczywiście uniwersalnych, tzn. dotyczą one różnych podmiotów ekonomii społecznej). Szczególną cechą personelu organizacji pozarządowych jest np. to, że zwykle jego część stanowią osoby świadczące pracę nieodpłatnie, co pozwala dodatkowo na obniżenie kosztów prowadzo-nej działalności, a także wpływa wydatnie na proces zarządzania zasobami ludzkimi. Charakterystyczne jest w tych organizacjach w związku z tym zróżnicowanie zasobów ludzkich (członkowie, wolontariusze, pracownicy), które wymusza na organizacjach odpowiednie dostosowanie zarządzania do oczekiwań zarówno personelu, jak i organizacji. Zarządzanie, jako proces mylnie wiązany jedynie ze sferą biznesu, było długo odrzucane przez orga-nizacje non profit, ponieważ działały niekomercyjnie1. Jednak obecnie coraz częściej zauważa się potrzebę profesjonalnego gospodarowania zasobami

1 M.in. P. F. Drucker [1999] podkreśla, że pierwsi badacze i myśliciele zajmujący się teorią zarządzania (do ok. II wojny światowej) pojęcie to rozumieli bardzo szeroko, a zarządzanie w biznesie było jedynie odmianą ogólnego zarządzania. Ponadto zwraca uwagę, że pierwsze praktyczne zastosowanie zasad zarządzania miało miejsce w agencjach rządowych i organiza-cjach non profit, a nie organizacjach biznesowych.

Specyfika zarządzania ludźmi w organizacjach pozarządowych 101

organizacji, ich kontroli i rozwoju. Stąd próby polegające nie tylko na przej-mowaniu i adaptowaniu koncepcji, metod i narzędzi właściwych dla form for profit, ale również starania stworzenia modeli i instrumentów właściwych jedynie organizacjom pozarządowym.

Mając na uwadze powyższe, celem artykułu jest wskazanie specyficznej sytuacji, oczekiwań i wymagań organizacji pozarządowych jako szczegól-nego typu podmiotów ekonomii społecznej w zakresie zarządzania ludźmi oraz przedstawienie stosowanych rozwiązań charakterystycznych dla tegoż sektora. W artykule dokonano analizy dotyczącej wybranych obszarów za-rządzania ludźmi, ze szczególnym uwzględnieniem budowania, motywowa-nia oraz rozwoju tych podmiotów ekonomii społecznej istotnych z punktu widzenia podejścia prezentowanego przez P.F. Druckera [1999], szczególnie że obecność osób pracujących jako wolontariusze wymusza na tych organi-zacjach dostosowanie działania do ich motywacji.

1. Założenia dotyczące zarządzania zasobami ludzkimi w organizacjach non profit

Osoby świadczące pracę społecznie, bez wynagrodzenia stanowią większość wśród zespołów organizacji pozarządowych w Polsce. Jednak równocze-śnie coraz więcej z nich zatrudnia personel płatny. Sytuacja, w której ze-spół składa się zarówno z pracowników płatnych, jak i „bezpłatnych” [por. Drucker 1995] dotyczy przede wszystkim organizacji o większych budże-tach, opartych na systemie projektowym i bardziej profesjonalnych. Wpro-wadzanie profesjonalnych zasad zarządzania wiąże się natomiast najczęściej z zatrudnieniem. Organizacje bowiem rozwijają system zarządzania ludźmi najczęściej ze względu na naciski administracji publicznej, która jest naj-większym grantodawcą organizacji i wymaga stosowania profesjonalnych praktyk z zakresu zarządzania zasobami ludzkimi. Drugim istotnym czyn-nikiem wdrażania elementów zarządzania zasobami ludzkimi jest poczucie zagrożenia, jakie wśród wolontariuszy wzbudzają pracownicy, rywalizowa-nie z nimi wynikające z braku informacji na temat roli i kompetencji każdej z grup [Taylor i McGraw 2006].

W pierwszej kolejności organizacje powierzają zatrudnianym pracowni-kom działania związane z koordynacją funkcjonowania (bieżącym zarządza-niem projektami) oraz sprawami administracyjnymi, podczas gdy wolon-tariusze i działacze zajmują się pracą merytorycznie związaną z obszarem aktywności organizacji [Bogacz-Wojtanowska i Rymsza 2009]. W ten spo-

102 Joanna Schmidt

sób wiele organizacji dysponuje równocześnie pracownikami płatnymi2 i „bezpłatnymi”, których zadania są wzajemnie związane i często dotyczą wspólnych przedsięwzięć3. Zarządzanie tak zróżnicowanym zespołem po-ciąga za sobą określone konsekwencje, dodatkowo zaś nakładają się na tę różnorodność specyficzne motywacje i wymagania personelu [por. np. Par-ry, Kelliher i Mills Tyson 2005; Benz 2005; Borzaga i Tortia 2006]. W tym kontekście podkreśla się więc z jednej strony to, że dobierając metody czy techniki zarządzania ludźmi, należy mieć na uwadze te specyficzne kwestie4, z drugiej jednak wskazuje, że mimo wszystko zarządzanie ludźmi w organi-zacjach musi opierać się na tych samych obszarach (motywowaniu, rekruto-waniu, ocenianiu itd.), ponieważ personel organizacji pozarządowych pełni w niej te same funkcje, co w każdej innej organizacji.

Zarządzanie zasobami ludzkimi (ZZL) w organizacji to koncepcja de-finiowana nieco inaczej przez wielu autorów, przy czym najwięcej dyskusji i kontrowersji związanych jest z relacją, jaka zachodzi między ZZL a zarzą-dzaniem kadrami (personelem)5 [Armstrong 2005, s. 45–57]. Należy zwró-cić uwagę, że w organizacjach pozarządowych formalne, strategiczne pro-cesy zarządzania ludźmi nie występują zbyt często. Badania australijskie [Taylor i McGraw 2006] wskazują, że mniej niż 25% organizacji opracowało i działa zgodnie z określoną polityką kadrową, choć większość działa we-dług pewnych nieformalnych ustaleń. Co więcej – formalizacja ta wpływa znacząco na wprowadzenie różnic pomiędzy zarządzaniem pracownika-mi i wolontariuszami [Taylor i McGraw 2006]. Wydaje się, że w Polsce, ze względu na stosunkowo niski stopień profesjonalizacji działalności organi-zacji, wskaźniki te mogłyby wskazywać w jeszcze większym stopniu na brak sformalizowania procedur zarządzania. Nie znaczy to jednak, że w polskich

2 W tym także pracownikami peryferyjnymi [Armstrong 2005, s. 43], tj. współpracow-nikami (często różnego rodzaju specjalistami), którzy nie są zatrudnieni na stałe, a jedynie w pewnym okresie (często wielokrotnie) do wykonania ściśle określonego zadania (np. prze-prowadzenia szkolenia).

3 Z uwagi na zróżnicowanie kadry organizacji pozarządowej, a także to że procesy zarzą-dzania odnoszą się do każdej z nich, w dalszej części artykułu termin pracownik będzie uży-wany w odniesieniu zarówno do pracowników wynagradzanych, jak i wolontariuszy i działa-czy. Oni bowiem, w myśl teorii wolontariatu jako pracy również są pracownikami organizacji, grupy te powinny być więc traktowane równoważnie.

4 Por. także zestawienie cech specyficznych sektora i ich znaczenia dla zarządzania opra-cowane przez M. Allison oraz J. Kaye [2001].

5 Polemika ta dotyczy kwestii rozległości różnic pomiędzy zarządzaniem kadrami a ZZL, tzn. tego, czy ZZL stanowi kolejny etap ewolucyjnego rozwoju zarządzania człowiekiem w or-ganizacji, czy też jest to niezależna, kompletna teoria.


organizacjach brak jest zarządzania w ogóle – inna jest jednak jego forma, która jest bardziej intuicyjna, niezwiązana z konkretnymi procedurami, na-rzędziami, a więc jest mniej profesjonalna. Równocześnie trudno odmówić zasobom ludzkim – szczególnie w organizacji non profit – roli głównego za-sobu [Rhodes i Keogan 2005].

Ogólny obraz ZZL w organizacji pozarządowej wydaje się więc niejedno-znaczny. Z jednej strony podkreśla się bowiem w literaturze znaczenie tego procesu i strategiczną rolę zasobów ludzkich, z drugiej jednak badania wska-zują nierzadko na niedocenianie i lekceważenie tej sfery działania organi-zacji. Obszerniejsza kwerenda literaturowa pozwala na sformułowanie bar-dziej szczegółowych wniosków dotyczących specyfiki zarządzania zasobami ludzkimi w wybranych obszarach organizacji non profit zarówno w Polsce, jak i na świecie.

2. Modele rozbudowy zasobów ludzkich w organizacjach pozarządowych

Jedną z podstawowych kwestii rzutujących na inne sfery zarządzania ludź-mi jest stosowany model rozbudowy zasobów ludzkich [Armstrong 2005, s. 126–130; Koźmiński i Piotrowski 1995]. Przeciwstawia się sobie w tym względzie szczególnie model kapitału ludzkiego i model sita6 [Armstrong 2005, s. 126–130; Koźmiński i Piotrowski 1995]7.

Budowanie zespołu personelu w organizacjach pozarządowych raczej nie opiera się na żadnym z tych modeli w całości, jednak dostrzec można wyko-rzystywanie ich elementów. Głównym bodźcem motywacyjnym dla pracow-

6 Należy pamiętać, że są to dwa stosunkowo skrajne modele, a oprócz nich wyróżnić moż-na także wiele innych, bardziej pośrednich form o cechach zarówno jednego, jak i drugiego modelu [Staniewski za: Bartoszek i Dąbrowska-Pięda 2010].

7 Model sita, związany z koncepcją zarządzania personelem zakłada, że dorosły człowiek jest w pełni ukształtowaną jednostką, a konkurencja występująca pomiędzy pracownikami ma charakter motywacyjny, w związku z tym wpływa ona na polepszenie wyników pracy. Model sita koncentruje się w związku z tym na rekrutacji i selekcji pracowników tak, aby jak najlepiej „dopasować” ich do kultury organizacyjnej i zwiększyć przewagę nad konkurentami. Model ten nie zakłada bezpieczeństwa zatrudnienia, w zamian oferuje atrakcyjne, kreatywne zada-nia i wysokie dochody. Model kapitału ludzkiego wychodzi natomiast z założenia, że człowiek uczy się i zmienia przez całe życie, a rozwój jest jego głównym motywatorem. W konsekwen-cji model ten skupiony jest wokół takich zagadnień, jak szkolenie i rozwijanie kompetencji posiadanego personelu, monitoring i ocenę efektywności zespołów. Umożliwia on stosowanie zróżnicowanych, także niskich wynagrodzeń, a zarazem dbałość o stabilność zatrudnienia.

104 Joanna Schmidt

ników organizacji non profit nie jest z pewnością rywalizacja, co stwierdzić można, analizując czynniki motywacyjne deklarowane przez pracowników, a także rozpatrując kwestię kontekstu związanego ze społecznym charakte-rem korzeni i działalności organizacji, które oparte są na współdziałaniu, budowaniu partnerstwa i szerokim kręgu współpracowników i osób wspie-rających działania organizacji. Podejście takie w interpretacji M. Adamca i B. Kożusznik [za: Bartoszek, Dąbrowska-Pięda 2010] umożliwia ochronę organizacji przed utratą cennych zasobów i wiedzy, które traci się wraz z od-chodzącym pracownikiem. Podejście takie charakterystyczne jest dla modelu kapitału ludzkiego. Z drugiej jednak strony m.in. T. Taylor i P. McGraw [2006] wykazali, że w NGOs (non-governmental organization) większą wagę przy-kłada się do selekcji i rekrutacji niż szkoleń. Wnioski te potwierdzają rów-nież polskie badania [Przewłocka, Adamiak i Herbst 2013] wskazując, że organizacje za istotniejszy czynnik rozwoju uznają pozyskiwanie nowych członków niż szkolenie tych, których już posiadają. Perspektywa taka bliższa jest z kolei modelowi sita. Wydaje się, że można mówić o ścieraniu się dwóch koncepcji podejścia do rozwijania zasobów ludzkich. Dodatkowo trudno stwierdzić jednoznacznie, czy wybór modelu rozbudowy zasobów ludzkich jest efektem świadomej decyzji organizacji, czy też wynika z oddziaływania innych czynników (np. braku środków na szkolenie), ponieważ stosunko-wo niewielka część organizacji (21%) zadeklarowała, że nie widzi potrze-by podnoszenia kompetencji swoich pracowników [Przewłocka, Adamiak i Herbst 2013]. Tym samym dobór określonych elementów modelu sita czy kapitału ludzkiego wydaje się podyktowany m.in. względami finansowymi czy społecznymi uwarunkowaniami działania, a więc jest to raczej reakcja na określone okoliczności niż świadomy wybór zarządzających co do rodzaju stosowanej strategii.

3. Ścieżka kariery wolontariusza i pracownika w NGO

Budowanie kadry organizacji często natomiast polega na rozwojowi pra-cowników poprzez nabywanie doświadczenia i zwiększanie umiejętności związanych z pokonywaniem kolejnych szczebli kariery. Tradycyjnie ścieżka taka rozpoczyna się od wolontariatu. Okres ten nie jest jednak jednorodnym etapem. W ciągu czasu poświęconego na wolontariat zmienia się zazwyczaj jego zakres, wykonywane czynności, stopień zaangażowania i poziom umie-jętności. Zmianie podlega także relacja wolontariusza z organizacją. Badania D. Haski-Leventhal oraz D. Bargal [2008] pozwoliły na wyróżnienie pięciu


faz takiej relacji, którą nazwali oni socjalizacją wolontariusza. Autorzy ci stwierdzili, że stadia te obejmują kolejne role:

– Nominowany (nominee) – proces socjalizacji rozpoczyna zgłoszenie się potencjalnego wolontariusza do organizacji, obejmuje czas procesu se-lekcyjnego oraz szkolenie przed podjęciem obowiązków, następnie wo-lontariusz oficjalnie rozpoczyna pracę.

– Przybysz (newcomer) – ta faza obejmuje zazwyczaj kilka tygodni, kie-dy wolontariusze postrzegani są jako „nowi” i obejmuje czas potrzebny na wdrożenie do pracy, po niej następuje przystosowanie (accommoda-tion). W okresie tym równocześnie ma miejsce odchodzenie wolontariu-szy, który dostrzegają nieprzewidziane trudności lub nie sprawdzają się w pracy.

– Zaangażowany emocjonalnie (emotional involvement) – w tym okresie wolontariusz jest już na tyle doświadczony, że odnosi sukcesy i potrafi wykorzystać nabyte umiejętności. Ma poczucie istotności wykonywanej pracy oraz przynależności do organizacji.

– Ugruntowany wolontariusz (established volunteering) – po miesiącach lub nawet latach pracy wolontariusz jest już bardzo doświadczonym pracownikiem, a wolontariat staje się częścią jego życia. Taka osoba wie, czego może oczekiwać od swojej pracy, jest wysoce wykwalifikowana, ale może się to także wiązać ze zmęczeniem lub nawet wypaleniem. W ta-kiej sytuacji możliwe są zwykle dwa wyjścia – albo następuje odnowienie relacji z organizacją (renewal), np. poprzez zmianę obowiązków, lub wo-lontariusz decyduje się na jej opuszczenie.

– Emerytowany wolontariusz (retiring) – faza ta kończy doświadczenie z wolontariatem. Okres ten oznacza odseparowanie się fizyczne i emo-cjonalne od organizacji i działań, jakie się podejmowało.Należy zwrócić uwagę, że przechodzenie wolontariusza przez kolejne

fazy rozwoju tej roli wiąże się z przemianami w zakresie zakresu działania i szkolenia, emocji i percepcji, postaw i zachowań, postrzeganych kosz-tów i korzyści oraz relacji z organizacją, współpracownikami i odbiorcami usług [Haski-Leventhal i Bargal 2008].

Rozwój wolontariusza w organizacji może obejmować tylko te fazy, jeśli nie zmienia on swojej roli. W Polsce często jednak, jak wspomniano, wo-lontariat jest nierzadko pierwszym krokiem do zatrudnienia w organizacji, a nawet sprawowania w niej funkcji kierowniczych. Zmiana roli następu-je najczęściej w przypadku doświadczonych wolontariuszy, dysponujących odpowiednimi kwalifikacjami i wiedzą, znających organizację, czyli takich, dla których taki awans jest najbardziej pożądany. Najbardziej optymalnym

106 Joanna Schmidt

czasem na wprowadzenie tej zmiany wydaje się faza zaangażowanego lub ugruntowanego wolontariatu. Rozpoczynanie swojej drogi zawodowej od wolontariatu w organizacji dotyczy przede wszystkim osób młodych, zdo-bywających pierwsze doświadczenia na rynku pracy [Makowska 2009, s. 231–233], stąd ich skłonność do traktowania wolontariatu (a także stażu w organizacji – szczególnie w przypadku dużych podmiotów) jako funkcji wyjściowej, a nie docelowej. Wolontariat lub staż traktowane są w takim uję-ciu często jako swoisty „okres próbny”.

Doświadczony, sprawdzony wolontariusz często z biegiem czasu zaczyna otrzymywać pojedyncze zadania (świadcząc pracę najczęściej na podstawie niepracowniczych form zatrudnienia) będące najczęściej elementem więk-szego projektu. Takie zadania wiążą się zazwyczaj z dużą samodzielnością i odpowiedzialnością, stanowią więc niemałe wyzwanie dla początkującego pracownika, jakkolwiek równocześnie pozwalają mu na szybkie zwiększenie doświadczenia i rozwój kompetencji, a także na zapoznanie się z charakte-rem pracy w organizacji pozarządowej [Makowska 2009, s. 231–233].

Kolejnym etapem rozwoju ścieżki zawodowej w NGOs jest stałe zatrud-nienie8 i dołączenie tym samym do zespołu organizacji. Wielu osobom tego typu praca, jej zakres i charakter pozwala na łączenie obowiązków zawodo-wych z innymi rolami (np. studiowaniem, opieką nad dzieckiem). Często organizacja decyduje się na zatrudnienie kolejnej osoby w momencie, gdy otrzyma dofinansowanie, które wymaga poszerzenia kadry. Łatwiej jest wte-dy zwrócić się do sprawdzonej, doświadczonej osoby niż poszukiwać no-wego pracownika z zewnątrz. W przypadku braku możliwości pogłębienia współpracy osoba, która pełniła rolę wolontariusza i tymczasowego współ-pracownika, zazwyczaj decyduje się na odejście i poszukiwanie stabilnego zatrudnienia. Jeśli zostanie jednak zatrudniona, z uwagi na dominujący w or-ganizacjach projektowy charakter pracy, obejmuje najczęściej stanowisko administracyjno-organizacyjne, wspomagające merytoryczną obsługę pro-jektu. Podjęcie „stałej” pracy w organizacji nie wyklucza jednak jej elastycz-ności, jeśli chodzi o czas i miejsce pracy. Praca w organizacji pozarządowej ma ponadto charakter głównie zadaniowy, wypełnianie obowiązków uczy więc odpowiedzialności, nastawienia na efektywność, umiejętności organi-zacji pracy i stawiania priorytetów [Makowska 2009, s. 234). Zakres zadań

8 Stałe zatrudnienie w tym przypadku nie zawsze oznacza zatrudnienia na podstawie pra-cowniczych form zatrudnienia, czy zatrudnienia w pełnym wymiarze etatu. Chodzi tu raczej o nawiązanie stałej, regularnej relacji z organizacją, związanej z określonymi obowiązkami i miejscem pracy, nawet jeśli formalnie współpraca ta przebiega w ramach niepracowniczych form zatrudnienia.


nie jest również stały i uzależnia się go często od rosnących doświadczenia i umiejętności pracownika, a nierzadko także od jego preferencji.

W dalszej kolejności pracownik może awansować na stanowisko koordy-natora projektu – najczęściej już na podstawie umowy o pracę [Bogacz-Woj-tanowska 2005, s. 12]. Praca ta ma wielowymiarowy charakter, obejmuje bowiem zarówno zadania merytoryczne, jak i administracyjne oraz zwią-zane z zarządzaniem ludźmi. Co więcej, często koordynuje się kilka projek-tów jednocześnie. Pracę na tym stanowisku uznaje się jednak za najbardziej interesującą, choć także najbardziej wymagającą. Osiągnięcie stanowiska koordynatora w organizacji pozarządowej jest stosunkowo łatwe i następuje nawet już po kilku latach pracy. Równocześnie jest to w zasadzie najwyższe i najlepiej opłacane stanowisko, na jakie można liczyć w organizacji poza-rządowej. Kolejne etapy kariery mogą prowadzić do przyjęcia roli eksperta (niezależnie od stanowiska), czy wstąpienia do zarządu organizacji, choć to zdarza się rzadziej [Makowska 2009; Bogacz-Wojtanowska 2005]. Jednym ze sposobów rozwoju pracownika jest również ciągłe rozszerzanie zakresu jego obowiązków i tworzenie własnych projektów. W takiej sytuacji pracownik staje się równocześnie pomysłodawcą, koordynatorem i funraiserem [Bo-gacz-Wojtanowska 2005].

Osiągnięcie stanowiska koordynatora wiąże się jednak nieuchronnie z ko-niecznością podjęcia decyzji, co do swojej dalszej kariery zawodowej. Wiele osób dochodzi to wniosku, że organizacje non profit nie są w stanie zaofero-wać im już nic więcej, decydują się więc na odejście do innego sektora lub też założenie własnej organizacji czy firmy. Te osoby, które decydują się na kontynuowanie kariery zawodowej w organizacji non profit muszą uwzględ-nić w swoim planie rozwoju płaską strukturę organizacji w sektorze poza-rządowym, a więc to, że ewentualne awanse będą przebiegać nie pionowo, lecz horyzontalnie i dotyczyć będą raczej zakresu obowiązków i odpowie-dzialności niż kolejnych stanowisk. Trend wskazujący na rosnące znaczenie awansów poziomych obserwuje się także w biznesie [por. np. Listwan 2004].

4. Rozwój pracowników i szkolenia

Rozwój pracowników organizacji to jednak nie tylko pokonywanie kolej-nych szczebli kariery, lecz przede wszystkim całokształt działań podejmowa-nych w organizacji w celu wspierania doskonalenia kwalifikacji personelu, wyposażenia zasobów ludzkich we właściwości niezbędne do wykonywania obecnych i przyszłych zadań [Pocztowski 1998, s. 24]. Rozwijanie kadry

108 Joanna Schmidt

może mieć na celu poprawienie rezultatów wśród pracowników niespełnia-jących określonych standardów, przygotowanie do awansu, przygotowanie do zmiany obowiązków czy też utrzymanie jakości pracy. W odniesieniu do organizacji pozarządowych podkreśla się szczególnie, że rozwojowi powin-ny towarzyszyć dwie podstawowe funkcje. Po pierwsze, zapewnia on mi-nimalny poziom kompetencji, po drugie – stanowi korzyść z bycia częścią organizacji, jest więc rodzajem motywatora [Macduff 1994, s. 591]. Najważ-niejszym elementem doskonalenia kadry wydaje się szkolenie9, które wy-stępować może w wielu różnorodnych formach [Pocztowski 1998, s. 100]. Szkolenie definiowane jest jako „planowana i systematyczna zmiana w za-chowaniu pracownika, dokonywana w drodze związanych z nauczaniem zdarzeń, programów i wskazówek, umożliwiających temu pracownikowi osiągnięcie poziomu wiedzy, umiejętności i fachowości wymaganych do skutecznego wykonywania powierzonych mu obowiązków” [za: Armstrong 2005, s. 478). W organizacji non profit można na szkolenia spojrzeć z per-spektywy mikro i makro [Laird za: Macduff 1995]. Mikroszkolenie skiero-wane jest do jednej osoby lub niewielkiej grupy ludzi, makroszkolenie nato-miast obejmuje cały personel, niezależnie od tego, czy jest opłacany, czy też działa na zasadzie wolontariatu. Ze względu na podział kadry na pracowni-ków płatnych i bezpłatnych warte podkreślenia jest to, że rozwój organizacji uzależniony jest od doskonalenia całego zespołu organizacji, szczególnie że w organizacjach obserwuje się wyróżnianie jednej z tych grup. Spotyka się podejście sugerujące, że – szczególnie przy ograniczonych zasobach – należy inwestować w pierwszej kolejności w pracowników płatnych, ponieważ są oni silniej związani z organizacją, istnieje więc większa szansa na uzyskanie zwrotu z takiej inwestycji. Z drugiej strony nierzadko zdarza się, że to wolon-tariusze są głównymi beneficjentami szkoleń, ponieważ to oni w większości odpowiadają za działalność merytoryczną organizacji (np. prowadzą zaję-cia z dziećmi, opiekują się chorymi w hospicjach), a więc ich praca wymaga odpowiedniego przygotowania, podczas gdy pracownicy stanowią otocze-nie organizacyjno-administracyjne doceniane o wiele mniej. Nierówność w traktowaniu załogi skutkuje jednak niższą jakością jego pracy, gorszymi relacjami w zespole, a także różnicami kompetencji, które zmniejszają efek-tywność pracy organizacji jako całości.

Jakkolwiek bez wątpienia można stwierdzić, że szkolenie pracowni-ków jest niezwykle ważne, lecz w organizacjach pozarządowych w Polsce jest to obszar zaniedbany i wydaje się – niedoinwestowany. Ponad 20% organiza-

9 Armstrong [2005, s. 478] wśród elementów rozwoju zasobów ludzkich wymienia: ucze-nie się, edukację, rozwój i szkolenie.


cji deklaruje bowiem, że w ogóle nie szkoli pracowników i wolontariuszy, na-tomiast 56% twierdzi, że czyni to sporadycznie i w miarę możliwości [Raport 2009]. Jeśli chodzi o zakres szkoleń to związany jest on z wiedzą na temat dziedziny, w której działa organizacja, pozyskiwaniem finansowania lub bu-dowaniem wizerunku organizacji – wyniki te są więc zbieżne z przytaczany-mi wcześniej rezultatami uzyskanymi przez Przewłocką, Adamiaka i Herb-sta [1997, s. 204]. Autorzy [Raport 2009] podkreślają także, że podejście do szkoleń w organizacjach pozarządowych ma mniej formalny charakter niż w innych sektorach, organizacje wydają się nie przykładać takiej wagi do zorganizowanych szkoleń, ograniczając się do przyuczania pracowników na stanowisku lub w miejscu pracy. Te metody cieszą się zdecydowanie więk-szym zainteresowaniem. Należy także zauważyć, że część z nich nie ma cha-rakteru szkoleniowego, gdyż związane są one raczej z zarządzaniem pracą (np. 46% respondentów wskazało jako metodę rozwoju pracowników udział w pracach projektowych, a 41% – powierzanie odpowiedzialności za projek-ty). Inne, popularne metody szkoleniowe to konsultacje z przełożonym, gru-powe szkolenia wewnętrzne, konferencje, instruktaż na stanowisku pracy. Sporadycznie natomiast wykorzystywane są internetowe formy szkoleniowe (np. e-learning, blended learning).

Szkolenie i rozwój dotyczą także kadry zarządzającej organizacją, w tym nie tylko menedżerów (koordynatorów projektów), ale także członków za-rządów organizacji. W przypadku koordynatorów, a więc osób zajmujących się bieżącym zarządzaniem, rozwój odgrywa ważną rolę ze względu na zróż-nicowanie realizowanych zadań (wymagają one takich umiejętności, jak rozwiązywanie problemów, zdolności interpersonalne, inicjatywa, dostrze-ganie możliwości, pozyskiwanie funduszy, orientacja na klienta) i znaczenie jakości pracy dla funkcjonowania organizacji [Pynes 1997, s. 220–222]. By ułatwić rozwijanie tych umiejętności amerykańska Narodowa Akademia Wolontariatu (National Academy for Voluntarism) opracowała nawet spe-cjalny program szkoleniowy [Pynes 1997, s. 220–222]. Co więcej, w szko-leniu kadry zarządzającej zmienia się sposób rozłożenia akcentów – zakres i cele szkolenia definiuje się szerzej, niekoniecznie bezpośrednio w odniesie-niu do efektywności wykonywanych obowiązków. Większy nacisk kładzie się natomiast na to, aby było ono bardziej elastycznie – związane z misją organizacji, jej celami, ponieważ to one stanowią o ostatecznym sensie ist-nienia organizacji.

Szczególne zadania zarządu organizacji także wymagają ciągłego dosko-nalenia swoich umiejętności. Mimo że zarząd zbiera się sporadycznie, jego obowiązki jako całości, a także obowiązki poszczególnych członków są na

110 Joanna Schmidt

tyle istotne, że wyróżnia się tę grupę jako wymagającą specyficznego wspar-cia [Axelrod 1994]. Można wyróżnić pewne cechy, jakie powinny uwzględ-niać programy rozwoju zarządu. Zwraca się uwagę na to, że [Axelrod 1994, s. 126–127] program zakłada ciągły proces, a nie pojedyncze wydarzenia. Jest oparty na regularności, ponieważ tylko taka forma daje szansę na dostrze-żenie efektów i błędów, jakie są popełniane; po drugie, wszyscy członkowie zarządu są przekonani co do jego sensowności. Ważnym sprzymierzeńcem w realizacji programu jest także kadra zarządzająca (tj. menedżerowie); po trzecie, zarząd jest chętny do tego, aby zainwestować w swój rozwój (np. czas, pieniądze).

N.R. Axelrod [1994] wskazuje również na pewne formy działania, które mogą służyć rozwojowi zarządu. Wymienia wśród nich: pomoc w zoriento-waniu się w działaniach i funkcjonowaniu organizacji nowym członkom za-rządu, udział w różnego rodzaju warsztatach, regularną kontrolę aktualności opisów zakresu pracy i obowiązków, rozwijanie procesu systematycznej se-lekcji nowych członków zarządu, utrzymywanie systemu informowania na temat zarządzania oraz przydatnych z punktu widzenia strategicznych de-cyzji podejmowanych przez zarząd, prowadzenie okresowej samooceny oraz umożliwianie zarządowi obserwacji i bezpośredniego uczestnictwa w dzia-łaniach organizacji.

Warto także zwrócić uwagę, że (zgodnie z modelem kapitału ludzkie-go) proces doskonalenia można traktować jako część systemu motywacyj-nego organizacji. Szkolenie bowiem nierzadko postrzegane jest przez pra-cowników jako nagroda lub szansa na rozwój. Szczególnie ważne jest to w NGOs, gdzie motywowanie związane jest głównie z obszarem pozafinan-sowym. Z tego między innymi względu motywowanie w organizacji non pro-fit jest szczególnie istotne, ale także niełatwe.

5. Wynagradzanie a motywowanie pozafinansowe pracowników w NGOs

Motywacja, biorąc pod uwagę źródło napięcia motywacyjnego, może mieć charakter wewnętrzny (wynikający z chęci, zainteresowania, wewnętrznego przekonania) bądź zewnętrzny (wynikający z oddziaływania czynników ze-wnętrznych – np. nagród i kar) [Łukaszewski i Doliński 2000]. Niezależnie od przyczyny – zawsze jednak można na nią wpływać, pobudzać i zmieniać poprzez proces motywowania, a więc ukierunkowania pracownika na okre-ślone cele w sposób jak najbardziej efektywny. W organizacji pozarządowej,


ze względu na silnie akcentowany społeczny wymiar działalności, a także cechy i oczekiwania pracowników, motywacje o charakterze ekonomicz-nym nie mają pierwszoplanowego znaczenia [por. Young za: Gassler 1986; Bacchiega i Borzaga 2002]. Podkreśla się natomiast znaczenie motywacji wewnętrznej – związanej z promocją społecznych wartości, własnym roz-wojem. Z tych założeń wyprowadzane są z kolei zasady motywowania w or-ganizacjach non profit. Równocześnie warto zauważyć, że motywowanie jest w organizacjach pozarządowych w Polsce najpilniejszą potrzebą szkolenio-wą wskazywaną przez 60% osób zajmujących się zasobami ludzkimi w orga-nizacjach [Raport 2009]. Wydaje się więc, że wiedza w tym zakresie w pierw-szej kolejności wymaga uzupełnienia przez menedżerów non profit, a także że mogłoby to wpłynąć pozytywnie na jakość pracy w organizacjach.

Mimo relatywnie mniejszego znaczenia motywowania poprzez bodź-ce ekonomiczne wynagradzanie pracowników płatnych stanowi integralny i istotny czynnik systemu motywacyjnego organizacji społecznych. Należy pamiętać bowiem, że zgodnie z dwuczynnikową teorią motywacji F. Herz-berga zadziałanie właściwych motywatorów zwiększających efektywność pracownika jest możliwe dopiero po zapewnieniu „czynników higieny”, a więc m.in. określonego poziomu wynagrodzenia czy odpowiednich wa-runków pracy.

Wynagrodzenia w sektorze pozarządowym budzą coraz większe zainte-resowanie badaczy, jako rezultat oddziaływania czynników zarówno rynko-wych (np. poziomu wynagrodzenia na podobnym stanowisku), jak i niepew-ności źródeł finansowania organizacji oraz ograniczeń narzucanych przez grantodawców [Bogacz-Wojtanowska i Rymsza 2009, s. 90]. Organizacje pozarządowe mogą stosować jedną z dwóch podstawowych strategii wyna-gradzania za pracę (Ball za: Bogacz-Wojtanowska i Rymsza 2009, s. 90]:

– Wynagradzanie zróżnicowane, zindywidualizowane – podejście takie uwzględnia różnice w zakresie obowiązków i odpowiedzialności na po-szczególnych stanowiskach i wiąże się z odmiennymi oczekiwaniami wobec pracowników. Jednak w organizacjach pozarządowych, jako pod-miotach zajmujących się usługami społecznymi, strategia ta jest trudna do wdrożenia, ponieważ trudno jest jednoznacznie dokonać pomiaru skuteczności działań o niskiej standaryzacji.

– Wynagrodzenie egalitarne – podejście to zakłada stosowanie podobne-go poziomu płac dla wszystkich zatrudnionych lub tych pracowników, którzy wykonują podobne zadania. Strategia ta skutkuje brakiem konku-rencji między pracownikami, z czego może wynikać wiele zarówno po-zytywnych, jak i negatywnych konsekwencji. Wskazuje się jednakże, że

112 Joanna Schmidt

często pracownicy poszukują pracy w sektorze pozarządowym właśnie ze względu na równy poziom i sprawiedliwość zarobków [Leete za: Bogacz--Wojtanowska i Rymsza 2009, s. 90].Jeśli chodzi o wysokość zarobków, jest to kwestia trudna do ustalenia,

ponieważ, po pierwsze, organizacje niechętnie dzielą się informacjami na ten temat, a co więcej – z wykorzystaniem różnych pracowniczych i nie-pracowniczych form, co dodatkowo utrudnia dokonanie rzetelnych pomia-rów [Przewłocka, Adamiak i Herbst 2013, s. 69–72]. Mimo tych trudności badania prowadzone w Polsce pozwalają szacować, że średnio zarobki w or-ganizacjach pozarządowych w 2012 r. (w przeliczeniu na pełne etaty) były zbliżone do średniej krajowej, aczkolwiek w połowie organizacji wskaźnik ten wynosił zdecydowanie mniej niż średnia krajowa. Równocześnie należy pamiętać, że wielu pracowników pracuje w organizacjach non profit na pod-stawie niepracowniczych form zatrudnienia czy też na część etatu. W ich przypadku zarobki są więc zazwyczaj odpowiednio niższe, niż wskazują na to obliczone średnie. Pracownicy najczęściej oceniają subiektywnie poziom swoich zarobków jako średni (41%) lub dobry (25%), a nieco rzadziej jako zły (22%) [Przewłocka, Adamiak i Herbst 2013, s. 69–72]. Jednym z wyja-śnień takiej oceny (stosunkowo pozytywnej w odniesieniu do wysokości za-robków) jest odwołanie się do pozafinansowych motywów podjęcia pracy przez pracowników organizacji pozarządowych. Co niezwykle istotne – or-ganizacje potrafią też rekompensować swoim pracownikom niskie zarobki, motywując ich w sposób niefinansowy. M. Benz [2005] podkreśla, że NGOs charakteryzują się przewagą kompetencyjną, jeśli chodzi o umiejętność mo-tywowania pracowników i zwiększania ich satysfakcji z pracy, czasem prze-ciwstawiając się nawet modnym trendom obecnym w biznesie. Istotny w tym kontekście wydaje się również dobór odpowiednich osób. Jak zauważa część autorów, w sektorze pozarządowym poszukuje się takich pracowników, któ-rzy są skłonni dokonać swego rodzaju zamiany motywacji finansowej na motywację wewnętrzną [Bocchiega i Borzaga 2002].

Motywowanie jest jedną z ważniejszych funkcji zarządzania odnoszą-cą się bezpośrednio do kapitału ludzkiego organizacji. Stąd tak ważne jest dobranie odpowiedniego zestawu narzędzi motywowania – optymalnych z punktu widzenia potrzeb pracownika oraz możliwości organizacji. Moty-watory pozafinansowe obejmują wiele dziedzin funkcjonowania organizacji i dają wiele możliwości. Niezwykle przydatne są także w przypadku budo-wania relacji z pracownikami bezpłatnymi – wolontariuszami i działaczami, ponieważ stanowią jedyne źródło budowania motywacji do dalszego dzia-łania. Najpopularniejsze z wymienianych w literaturze narzędzia obejmują


m.in.: tworzenie dobrych stosunków w pracy (takich jak przyjazna atmos-fera, poczucie wspólnoty i zaangażowania, wysoki poziom bezpieczeństwa, niski poziom stresu), tworzenie możliwości rozwoju zawodowego, zawie-ranie i odpowiednie zarządzanie kontraktem psychologicznym, zasięganie opinii lub wspólne podejmowanie decyzji, wyrażanie uznania, docenianie osiągnięć, wspólne świętowanie sukcesów, związanie pracownika z misją or-ganizacji, zwiększanie urozmaicenia wykonywanych zadań czy możliwość dobierania współpracowników [por. np. Bogacz-Wojtanowska 2009; Borza-ga i Tortia 2006].

Zakończenie

Zarządzanie zasobami ludzkimi w organizacjach pozarządowych jest pro-cesem niejednorodnym i niejednoznacznym, lecz równocześnie analiza wyników badań oraz literatury, zarówno polskiej, jak i anglojęzycznej, daje podstawy do wskazania pewnych charakterystycznych rozwiązań w nich stosowanych. Przypatrując się wybranym obszarom zarządzania zasobami ludzkimi w NGOs, zauważyć można m.in., że organizacje dostrzegają po-trzebę szkolenia w zakresie zarządzania ludźmi, a także podnoszenia kom-petencji swoich pracowników, choć nie zawsze przekłada się to na podej-mowanie konkretnych działań, co uzasadniane jest licznymi, pilniejszymi potrzebami. Dbanie o rozwój pracowników powiązane jest z formą ich zwią-zania z organizacją i etapem rozwoju ścieżki zawodowej w NGOs, choć każ-da faza zakłada duże zaangażowanie we własny rozwój samego wolontariu-sza czy pracownika. Równocześnie warto podkreślić, że rozwój organizacji uzależniony jest od doskonalenia jej całego zespołu, szczególnie że w organi-zacjach obserwuje się wyróżnianie jednej (albo wolontariuszy, albo pracow-ników) z tych grup. Nierówność w traktowaniu załogi skutkuje z kolei niższą jakością pracy, gorszymi relacjami w zespole, a także różnicami kompeten-cji, które zmniejszają efektywność pracy organizacji jako całości. Podejście do szkoleń w organizacjach pozarządowych ma także mniej formalny cha-rakter niż w innych sektorach, organizacje wydają się nie przykładać takiej wagi do zorganizowanych szkoleń, ograniczają się do przyuczania pracow-ników na stanowisku lub w miejscu pracy.

W procesie zarządzania ludźmi podkreśla się także znaczenie motywacji wewnętrznej – związanej z promocją społecznych wartości, własnym rozwo-jem. Co istotne – organizacje potrafią rekompensować swoim pracownikom niskie zarobki, motywując ich w sposób niefinansowy. NGOs charaktery-

114 Joanna Schmidt

zują się przewagą kompetencyjną, jeśli chodzi o umiejętność motywowania pracowników i zwiększania ich satysfakcji z pracy. Istotny w tym kontekście wydaje się również dobór odpowiednich osób do pracy. Jak zauważa część autorów, w sektorze pozarządowym poszukuje się takich pracowników, któ-rzy są skłonni dokonać swego rodzaju zamiany motywacji finansowej na motywację wewnętrzną.

Zarządzanie zasobami ludzkimi z pewnością jest obszarem, który z punktu widzenia organizacji pozarządowych wymaga doceniania i wypra-cowania własnych rozwiązań i procedur. Jak pokazują badania, zarządzanie ludźmi, choć stanowi poważne wyzwanie dla kadry kierowniczej, najczęściej nie jest jeszcze sprofesjonalizowane. Coraz częściej dostrzega się jednak jego wartość i znaczenie zarówno dla funkcjonowania zespołu, jak i dla rozwoju całej organizacji.

Bibliografia

Armstrong, M., 2005, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Oficyna Ekonomiczna, Kra-ków.

Axelrod, N.R., Board Leadership, Board Development, 1994, w: Herman, R.D. (eds.) The Jossey-Bass Handbook of Nonprofit Leadership and Management, Jos-sey-Bass Pudlishers, San Francisco, s. 119–136.

Bacchiega, A., Borzaga, C., 2002, The Economics of the Third Sector: towards a More Comprehensive Approach http://www.istr.org/networks/europe/borzaga.pdf [dostęp: maj 2015] (European Network Meeting, Trento, Włochy).

Bartoszek, A., Dąbrowska-Pięda, I., 2010, Zarządzanie zasobami ludzkimi w organi-zacjach pozarządowych, w: Zarządzanie organizacją pozarządową w Unii Euro-pejskiej – skrypt, www.ngo.us.edu.pl/skrypt/X.doc [dostęp: kwiecień 2015].

Benz, M., 2005, Not for the Profit, but for the Satisfaction? – Evidence on Worker Well--being in Non-profit Firms, KYKLOS, vol. 58, no. 2, s. 155–176.

Bogacz-Wojtanowska, E., 2005, Wzory zatrudnienia w organizacjach pozarządo-wych, Wydawnictwo Instytutu Spraw Publicznych, Warszawa.

Bogacz-Wojtanowska, E., Rymsza M. (red.), 2009, Nie tylko społecznie. Zatrud-nienie i wolontariat w organizacjach pozarządowych, Wydawnictwo Instytutu Spraw Publicznych, Warszawa.

Borzaga, C., Tortia, E., 2006, Worker Motivations, Job Satisfaction, and Loyalty in Pu-blic and Nonprofit Social Services, Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, vol. 35, no. 2, June, s. 225–248.

Drucker, P.F., 1999, Zarządzanie XXI wieku. Wydawnictwo MUZA S.A., Warszawa.


Drucker, P.F., 1995, Zarządzanie organizacją pozarządową, Fundusz Współpracy, Program Phare Dialog Społeczny – NGOs, Warszawa.

Gassler, R.S., 1986, The Economics of Nonprofit Enterprise. A Study in Applied Econo-mic Theory, University Press of America, Lanham – New York – London.

Haski-Leventhal, D., Bargal, D., 2008, The Volunteer Stages and Transitions Mo-del: Organizational Socialization of Volunteers, Human Relations, vol. 61, iss. 1, s. 67–102.

Koźmiński, A.K., Piotrowski, W., 1995, Zarządzanie. Teoria i praktyka, Wydawnic-two Naukowe PWN, Warszawa.

Macduff, N., 1994, Principles of Training for Volunteers and Empoyees, w: Herman, R.D. (ed.) The Jossey-Bass Handbook of Nonprofit Leadership and Management, Jossey-Bass Pudlishers, San Francisco, s. 591–615.

Makowska, M., 2009, Ścieżka rozwoju w organizacji pozarządowej, w: Bogacz-Woj-tanowska, E., Rymsza, M. (red), Nie tylko społecznie. Zatrudnienie i wolontariat w organizacjach pozarządowych, Wydawnictwo Instytutu Spraw Publicznych, Warszawa, s. 229–240.

Parry, E., Kelliher, C., Mills T., Tyson S., 2005, Comparing HRM in the Voluntary and Public Sectors, Personnel Review, vol. 34, no. 5, s. 588–602.

Przewłocka, J., Adamiak, P., Herbst, J. 2013, Podstawowe fakty o organizacjach poza-rzadowych. Raport z badania 2012, Wydawnictwo Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa.

Pynes, J.E., 1997, Human Resources Management for Public and Nonprofit Organiza-tions, Jossey-Bass Publishers, San Francisco.

Raport z badania dotyczącego zarządzania ludźmi w organizacjach pozarządowych zrealizowanego w ramach projektu: Wsparcie dla organizacji pozarządowych działających na rzecz demokracji i społeczeństwa obywatelskiego, 2009

www.z.nf.pl/i_ngo/i_wsparciengo/doc/raport.pdf [dostęp: maj 2015].Taylor, T., McGraw, P., 2006, Exploring Human Resource Management Practices

in Nonprofit Sport Organisations, Sport Management Review, no. 9, s. 229–251.


Anna Hnatyszyn-DzikowskaKatedra Zdrowia Publicznego, CM Uniwersytet Mikołaja [email protected]

DOSTARCZANIE DÓBR PUBLICZNYCH PRZEZ PRZEDSIĘBIORSTWA SPOŁECZNE – ZARYS PROBLEMATYKI

Streszczenie: Rolę przedsiębiorstw społecznych w gospodarce można określić wielo-wymiarowo. Po pierwsze, postrzegane są jako główne podmioty działające wszędzie tam, gdzie zawodzi rynek, a także państwo. Po drugie, działają jako partner dla sekto-ra publicznego, zmniejszając jego zawodność w dostarczaniu dóbr publicznych. Role te nawzajem uzupełniają się, tworząc nową jakość w zaspokajaniu potrzeb społecznych. Celem artykułu jest wskazanie roli przedsiębiorstw społecznych na rynku dóbr pu-blicznych, akcentując ich istotne znaczenie w niwelowaniu zawodności rynku i państwa w zaspokajaniu potrzeb społecznych. Na podstawie literatury przedmiotu podjęto próbę zebrania i uporządkowania wyzwań ekonomicznych, organizacyjnych, prawnych i spo-łecznych stawianych przed trzecim sektorem. Przeprowadzona analiza opisowa pozwo-liła na identyfikację szerokiego spektrum problemów dotyczących ważkich zagadnień związanych ze współpracą między przedsiębiorstwami społecznymi, sektorem publicz-nym i prywatnym; z udoskonaleniem systemu prawnego regulującego działanie przed-siębiorstw społecznych; wzmocnieniem ich mechanizmów organizacyjnych oraz zwięk-szeniem zainteresowania ze strony władz politycznych. Podjęcie działań niwelujących powyższe problemy pozwoli na efektywne zaspokojenie różnorodnych potrzeb w za-kresie konsumpcji dóbr publicznych; zwiększenie i dywersyfikację źródeł finansowania dóbr publicznych; zmniejszenie kosztów i poprawę wydajności oraz poziomu dystrybu-cji dóbr publicznych, a także skoncentrowanie na interesach słabszych grup społecznych.

Słowa kluczowe: przedsiębiorstwa społeczne, dobra publiczne, zawodność rynku, za-wodność państwa.

Klasyfikacja JEL: H41, L31, L38.

Dostarczanie dóbr publicznych przez przedsiębiorstwa społeczne 117

PROVISION OF PUBLIC GOODS BY SOCIAL ENTERPRISES – AN OUTLINE OF THE ISSUES

Abstract: The role of social enterprises in the economy can be defined as multidimen-sional. Firstly, they are considered as the key subject wherever market failure, as well as the failure of the government occurs. Secondly, they act as a partner for the public sec-tor by reducing its reliance on such enterprises in providing public goods. These roles complement each other to form a new means of meeting social needs. It is hard to imag-ine a modern society without public goods, which include not only infrastructure but also education and healthcare. However, the efficient and effective provision of social enterprises must meet the basic conditions which, as shown by the analysis carried out in the article, are still not fully taken into account in Poland. The literature reviewed indicates the key challenges which include: clarifying the cooperation framework (com-petences, responsibilities) between social enterprises , the public sector and beneficia-ries; improvements to the legal system governing the operation of social enterprises; strengthening their organizational mechanisms and increasing interest from political authorities. These activities will allow the various needs of the consumption of public goods; increasing and diversifying of sources of financing public goods to be satisfied; reduce costs and improve productivity and the level of distribution of public goods, as well as a focus on the interests of vulnerable groups.

Keywords: social enterprises, public goods, market failure, government failure.

Wstęp

Przedsiębiorstwa społeczne istnieją na całym świecie. Skutecznie wkompo-nowały się w życie gospodarcze i społeczne krajów uprzemysłowionych oraz stanowią ważny element społeczeństwa w gospodarkach rozwijających się. Podmioty te łączą w sobie dwa atrybuty. Pierwszy z nich „przedsiębiorstwa”, sygnalizuje, że zaangażowane są w proces wymiany, produkcji i konsumpcji dóbr oraz usług związany z ryzykiem gospodarczym. Atrybut „społeczno-ści” wskazuje przede wszystkim na misję, która ulokowana jest poza ryn-kiem. Przedsiębiorstwa społeczne ukierunkowane są na integrację społecz-ną, a ich głównym celem jest przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Ich istnienie jest wyrazem społecznego zapotrzebowania. Wskazuje się, że stały się one obecnie niezbędnym elementem systemu społeczno-gospodar-czego, spoiwem łączącym atrybuty ekonomii społecznej z wolnorynkowymi zasadami [Hausner, Lauriusz i Mazur 2007, s. 9–10]. Prowadzą działalność polegającą na świadczeniu usług społecznych, zmierzając przy tym do osią-gnięcia celów społecznie użytecznych [Krzyżanowska 2000, s. 10–11]. W li-teraturze przedmiotu wciąż wskazuje się na problemy definicyjne. Chociaż

118 Anna Hnatyszyn-Dzikowska

tzw. trzeci sektor1, w którym działają przedsiębiorstwa społeczne, w ciągu ostatnich trzech dekad uległ znaczącej profesjonalizacji, a zasady altruizmu i woluntaryzmu pozostają najważniejszymi cechami, które go definiują. Jed-nakże jednoznaczna identyfikacja katalogu przedsiębiorstw społecznych nie jest łatwa. W artykule, w celu konceptualizacji zagadnienia, przyjęto założe-nie, że do przedsiębiorstw społecznych można zaliczyć „wszystkie podmioty, które mają społeczny cel, nie są zorientowane na tworzenie i dystrybucję ka-pitału oraz mają demokratyczną, wymierną i opartą na wspólnym zarządza-niu strukturę” [Pearce 2003, s. 190]. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na ich dwa podstawowe modele, wypracowane w ramach projektu EMES (The Emergence of Social Enterprises in Europe) realizowanego na zlecenie Komisji Europejskiej. Pierwszy model, który ze względu na zakres przed-miotowy artykułu poddany zostanie głębszej analizie, to podmioty świad-czące usługi publiczne (świadczone w ogólnym interesie gospodarczym lub szerzej – usługi użyteczności publicznej) [por. Cibor 2014, s. 33–36]. Drugi model to podmioty integrujące przez pracę [za: Hausner, Lauriusz i Ma-zur 2007, s. 13].

Tradycyjny model rozwoju, w którym rząd działa jako jedyny dostawca dóbr publicznych, obecnie wydaje się nie spełniać oczekiwań. Przyczyną są coraz bardziej zróżnicowane potrzeby co do struktury i zakresu tych dóbr, a także coraz silniejsze napięcia fiskalne wywołane sytuacją demograficzną i makroekonomiczną. Stąd odpowiedzialność za dostarczanie dóbr publicz-nych jest często delegowana na organizacje pozarządowe, w tym przedsię-biorstwa społeczne [Schmitz 2014, s. 21]. W tym kontekście celem artykułu jest wskazanie roli przedsiębiorstw społecznych na rynku dóbr publicznych, akcentując ich zasadnicze znaczenie w niwelowaniu zawodności rynku i pań-stwa w zaspokajaniu potrzeb społecznych. W drugiej części artykułu doko-nano egzemplifikacji wyzwań, jakie stoją przed przedsiębiorstwami społecz-nymi w Polsce, by skutecznie dostarczać dobra publiczne, z uwzględnieniem zasad efektywności ekonomicznej i sprawiedliwości społecznej. Przeprowa-dzona analiza pozwoliła na uporządkowanie literatury przedmiotu w zakre-sie wyzwań stojących przed przedsiębiorstwami społecznymi.

1 O istnieniu trzeciego sektora można mówić wówczas, gdy podmioty podejmujące w jego ramach działalność mają świadomość udziału we wspólnej misji na rzecz podnoszenia jakości życia poszczególnych ludzi i społeczeństwa jako całości [Lasocki 1994, s. 3–4].


1. Rola przedsiębiorstw społecznych na rynku dóbr publicznych

Punktem wyjścia rozważań jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, dlacze-go można wyraźnie wyodrębnić sektory, w których działają głównie przed-siębiorstwa społeczne? W ramach raportu GUS [2014]: Trzeci sektor w Pol-sce. Stowarzyszenia, fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe, organizacje samorządu zawodowego, gospodarczego i pracodawców w 2012 r., do naj-ważniejszych dziedzin działalności organizacji pożytku publicznego (czyli podmiotów trzeciego sektora prowadzących działalność społecznie użytecz-ną) najwięcej podmiotów działało w zakresie pomocy społecznej i huma-nitarnej (25%), a także sportu, turystyki, rekreacji i hobby (20%), kolejnym obszarem były działania w zakresie ochrony zdrowia (14%) oraz edukacji i wychowania, a także kultury i sztuki (13%)2.

Pomocną w odpowiedzi na pytanie, co do przyczyn powyższej struktu-ry działalności może być hipoteza B.A. Weisbroda [1978, 1988]. Dotyczy ona szczególnej roli, jaką odgrywają organizacje non profit w dostarczaniu dóbr publicznych. Dla podmiotów komercyjnych ich produkcja jest nie-opłacalna. Z kolei państwo, dostarczając te dobra, kieruje się przede wszyst-kim gustami potencjalnego elektoratu wyborczego. W tej sytuacji pozostają niezaspokojone potrzeby mniejszych grup społecznych o odmiennych pre-ferencjach, dla których możliwym rozwiązaniem jest nabycie pożądanych dóbr za pośrednictwem m.in. przedsiębiorstw społecznych3 [Buttler 2009, s. 134]. W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że w literaturze również w przypadku definicji i identyfikacji dóbr publicznych nie ma konsensusu. Przyczyną jest fakt, że pewne dobra, ze względu na ich cechy fizyczne, moż-na traktować jednocześnie jako publiczne oraz jako prywatne [Owsiak 2001, s. 24]. Z językowego punktu widzenia dobro prywatne służy do zaspokajania partykularnych celów konsumenta i nie może być konsumowane przez wielu konsumentów bez uszczerbku dla któregokolwiek z nich. Dobro publiczne

2 Informacje na temat aktywności przedsiębiorstw społecznych, mimo że istnieje już ich kilka źródeł (Rejestr Klon/Jawor; baza danych regon; dane MPiPS o organizacjach pożytku publicznego; kompleksowe dane GUS na podstawie formularza SOF (obejmującego także działalność organizacji wyznaniowych); rejestry i badania w urzędach wojewódzkich), nie dają pełnego obrazu działalności społecznej. Z jednej strony, dane o zarejestrowanych organi-zacjach nie zawsze pokazują, które z nich są aktywne, z drugiej strony – wiele inicjatyw spo-łecznych nie ma charakteru formalnego.

3 Warto w tym miejscu również zwrócić uwagę na istniejącą teorię krytyczną, która akcen-tuje zawodność podmiotów sektora non profit [szerzej: Salamon i Anhaier 1998, s. 213–246; Hansmann 1980, s. 835–898].


natomiast można określić jako dobro służące ogółowi, powszechne, społecz-ne, nieprywatne [Kargol-Wasiluk 2008, s. 91]. Dobra publiczne, w przeci-wieństwie do prywatnych, przynoszą korzyści zewnętrzne w postaci niepo-dzielnej konsumpcji dostępnej dla więcej niż jednej osoby. Jeżeli natomiast dobro jest podzielne i każda jego część może być odrębnie sprzedawana na rynku poszczególnym osobom – bez żadnego wpływu na konsumpcję pozo-stałych osób – to takie dobro jest dobrem prywatnym. Dobra publiczne mają charakter zarówno konkretnych materialnych dóbr (towarów), jak i usług materialnych i niematerialnych.

Nawiązując do wskazanej struktury zakresu działalności podmio-tów trzeciego sektora w Polsce świadczących usługi publiczne, koncentrują się one przede wszystkim na tzw. usługach społecznych (rysunek 1), które zgodnie z przyjętą definicją można zaliczyć do tzw. dóbr publicznych sensu largo [Owsiak 2001, s. 24]. Ich świadczenie przez przedsiębiorstwa społecz-ne jest szczególnie uzasadnione tym, że takie usługi można z powodzeniem uznać za społecznie użyteczne, czyli takie, których indywidualna konsump-cja służy także zbiorowości. Ma więc dostrzegalne, uznane i znaczące pozy-tywne efekty zewnętrzne, np. przyczynia się do poprawy warunków życia na danym terenie.

Literatura przedmiotu dotycząca dóbr publicznych skupia się przede wszystkim na różnych wariantach reguły Lindahla-Samuelsona. Jej idea po-lega na wprowadzeniu cen dobra publicznego w taki sposób, że każdy konsu-ment zakupi pewną wielkość dobra publicznego do powszechnej konsumpcji

ochrona zdrowia, oświatai wychowanie oraz edukacja,

kultura, kultura fizycznai rekreacja, pomoc i opiekaspołeczna, mieszkalnictwo,bezpieczeństwo publiczne

Usługi społeczne

Usługi publicznedobra publiczne, co do których niemożliwe jest wykluczenie kogokolwiek

z korzystania z nich

Usługi administracyjnezestaw zadań administracjipublicznej związanych

z dokonywaniem czynnościadministracyjnych

grupa usług związanawprost z przygotowaniem

odpowiedniejinfrastruktury technicznej,w dużej mierze sieciowej

(drogi, wodociągi,kanalizacja, siecienergetyczne)

Usługi techniczne

Rysunek 1. Usługi publiczne a usługi społeczneŹródło: [Cibor 2014, s. 34]


po spersonalizowanej cenie i z uwzględnieniem ograniczenia budżetowe-go. Niewielka uwaga skupiona jest natomiast na instytucjonalnych aspektach dostarczania dóbr publicznych [Rutkowska 2013]. W rzeczywistości można bowiem wskazać na bardzo duże zaangażowanie podmiotów prywatnych, niedziałających dla zysku, w dostarczenie dóbr publicznych. Przejmują lub wspierają dotychczasowe kompetencje państwa w zaspokajaniu potrzeb społecznych. Niemniej, z tej racji że w gospodarce rynkowej alokacja zaso-bów następuje poprzez siły podaży i popytu, nadając pierwszoplanowe zna-czenie rynkowi i cenom, mamy do czynienia ze zjawiskiem nieefektywności i błędnej alokacji zasobów. Ponieważ brakuje równowagi pomiędzy intere-sem publicznym, pojawia się zawodność rynku.

Dobra publiczne charakteryzują się brakiem wyłączności konsumpcji i konkurencyjności. Cechy te sprawiają, że ludzie, którzy wydają pieniądze na zakup produktów, są tak samo traktowani, jak ci, co nie zamierzają nabywać dobra – stąd coraz mniej ludzi jest skłonna dokonać zakupu, a coraz więcej ludzi pragnie czerpać zyski z konsumpcji dobra. Indywidualne podmioty nie mają motywacji, by przyczynić się do zaopatrzenia w dobra publiczne, co wynika z faktu, że z podaży tych dóbr korzysta każdy, bez względu na to, czy płaci za nie, czy nie. Pojawia się tzw. „efekt gapowicza” [Jakubowski i Kuśmierczyk 2007, s. 166], w konsekwencji rynek nie jest w stanie osiągnąć optymalności Pareto w alokacji zasobów. W tym przypadku sektor prywatny nie może więc dostarczyć dóbr, wykorzystując mechanizm rynkowy, pro-dukcja dóbr publicznych pozostawiona swobodnemu działaniu sił rynko-wych będzie niedostateczna [Blaug 2000, s. 614–615].

Podobnie jak w przypadku nieprawidłowości w funkcjonowaniu rynku, zjawisko braku efektywności i równowagi powstaje również wtedy, gdy rząd staje się w pełni odpowiedzialny za dostarczanie dóbr publicznych. Istotne w tym kontekście są dokonania J. Buchanana. Prezentuje on tzw. szkołę Vir-ginii – teorii wyboru publicznego uważaną za konserwatywny nurt w myśli społecznej. W ujęciu przedstawicieli szkoły Virginii rząd jest narzędziem w ręku jednostek maksymalizujących użyteczność i dążących do redystry-bucji bogactwa. Przedmiotem ich szczególnego zainteresowania jest zjawi-sko niesprawności (zawodności) rządu, które występuje często, podobnie jak zawodność rynku [Wilkin 2005, s. 18]. Po pierwsze, wskazuje się, że popyt i preferencje ludzi w stosunku do dóbr publicznych ukazują element róż-norodności ze względu na różnice w statusie politycznym, ekonomicznym i kulturowym. Zdolności rządu są więc ograniczone co do warunków do-starczania określonych dóbr publicznych – część grup społecznych może być marginalizowana. Po drugie, rząd ma dominującą pozycję w tradycyjnej


biurokracji. Fakt ten powoduje brak niezbędnego mechanizmu konkurencji i wewnętrznej motywacji do obniżenia kosztów, gdy dostarczane są dobra publiczne. W związku z tym działaniom rządu często towarzyszą problemy wysokich kosztów oraz niskiej wydajności.

Podsumowując, istotną rolę przedsiębiorstw społecznych na rynku dóbr publicznych, zgodnie z hipotezą Weisbroda, uzasadniają dwie przy-czyny: zawodność rynku oraz zawodność państwa. Dobra prywatne mogą być efektywnie dostarczane przez rynek, natomiast dobra publiczne często wymagają kolektywnego działania [Samuelson i Nordhaus 1998, s. 237]. Rząd, rynek i organizacje pozarządowe mogą zarówno zastępować się, jak i wspierać w procesie dostarczania dóbr publicznych. Ograniczenia rządu i rynku w zakresie dostarczania dóbr publicznych i ich własnych zawodno-ści doprowadzają do wymagań funkcjonalnych w zakresie organizacji poza-rządowych, ze szczególnym uwzględnieniem przedsiębiorstw społecznych. Wymagania te przede wszystkim koncentrują się na wzmacnianiu mocnych stron przedsiębiorstw społecznych na rynku dóbr publicznych.

2. Mocne strony przedsiębiorstw społecznych

Wspomniane we wstępie dwa atrybuty przedsiębiorstw społecznych okre-ślone są przez tzw. kryteria ekonomiczne i społeczne (rysunek 2). Ich pełna realizacja daje obraz idealnego przedsiębiorstwa społecznego.

Przedsiębiorstwo społeczne, bez zastrzeżeń spełniające powyższe kryte-ria, charakteryzują się następującymi mocnymi stronami na rynku dóbr pu-blicznych [Lowry 1995, s. 109; Changyong 2013, s. 246]:

– szybciej w porównaniu do podmiotów publicznych reagują na potrze-by społeczne;

– wykazują wyższą innowacyjność w stosunku do sektora publicznego; – wykazują wyższą elastyczność w stosunku do sektora publicznego i pry-

watnego (dobra „szyte na miarę”); – skupiają się na wspieraniu prywatnego lub publicznego dobra, a nie na

osiąganiu zysku.W kontekście wyżej zidentyfikowanych mocnych stron przedsiębior-

stw społecznych warto zwrócić uwagę, że w miarę rozwoju społeczno-go-spodarczego popyt na różne dobra publiczne (w szczególności usługi spo-łeczne) jest zdywersyfikowany – zarówno co do zakresu, jak i jakości usług. W przypadku rządu trudno jest o dokonanie szybkiej reakcji, by zaspokoić zróżnicowane potrzeby na dobra publiczne. Słabość państwa w tym aspek-


cie może być zaletą przedsiębiorstwa społecznego. Dzięki takim cechom, jak elastyczność i niewielka biurokratyzacja, przedsiębiorstwa społeczne mogą świadczyć swoje usługi w sposób szybki i spersonifikowany. Mogą świadczyć konkretne usługi na konkretne zapotrzebowanie, tak aby uzupełnić nisze, których państwo nie brało pod uwagę w procesie rozdzielania zasobów lub które wydają się nieopłacalne dla sektora prywatnego. Ponadto przedsiębior-stwa społeczne, ze względu na swoją specyfikę mają zróżnicowany personel, z różną profesją, z różnych środowisk i o zróżnicowanych umiejętnościach, co istotnie wzbogaca strukturę kadrową organizacji. To powoduje, że mogą radzić sobie skutecznie z szerokim zapotrzebowaniem na dobra publiczne. Pojawia się tu istotny aspekt związany z zasadą subsydiarności. Jej pełna ope-racjonalizacja sprzyja przechodzeniu od modelu dualnego relacji państwa i podmiotów tzw. trzeciego sektora ku modelowi współdziałania [Gidron, Kramer i Salaman 1992].

Większa elastyczność i skuteczność w zaspokojeniu potrzeb społecznych wzmacniana jest również szeroką możliwością pozyskiwania przez przedsię-biorstwa społeczne funduszy na produkcję i dostarczanie dóbr publicznych [Chludziński i Gluziński 2008, s. 243–245]. Prowadzi to w pewnym stopniu do rozszerzenia źródeł finansowania i zrekompensowania braku środków fi-nansowych przez sektor publiczny. Zmniejsza w ten sposób presję finanso-

Kryteria społeczne1. Otwarcie deklarowany cel służeniaspołeczności (przede wszystkim

poczucia odpowiedzialnościna szczeblu lokalnym)

2. Inicjatywa uruchomiona przez grupęobywateli

3. Uprawnienia decyzyjne nie są opartena własności kapitałowej

4. Charakter partycypacyjny z udziałemróżnych stron, których dotyczy danadziałalność

5. Ograniczona dystrybucja zysków

wspieraniespołecznej

Przedsiębiorstwo społeczne

Kryteria ekonomiczne1. Ciągła działalność polegającana produkowaniu i sprzedaży towarówi/lub usług

2. Wysoki stopień autonomii (od władzpubliczych, sponsorów i innychpodmiotów)

3. Znaczący poziom ryzyka gospodarczego(stabilność finansowa zależy od wysiłkówpodejmowanych przez założycieli,członków i pracowników)

4. Minimalny zakres pracy odpłatnej(wymagalny jest minimalny poziomzatrudnienia za wynagrodzeniem)

Rysunek 2. Kryteria charakteryzujące przedsiębiorstwa społeczneŹródło: Na podstawie: [Defourny 2005, s. 25–28]


wą, jaka ciąży na sektorze publicznym, i osłabia tezę, że dostęp do dóbr pu-blicznych nadmiernie polega na alokacji finansowej rządu.

Z uwagi na powyższe mocne strony przedsiębiorstwa społeczne zaczęły być coraz intensywniej angażowane do różnorodnych zadań o charakterze publicznym, co ugruntowało ich pozycję w krajach wysoko rozwiniętych. Podmioty te w swoich działaniach kierują się chęcią zaspokojenia niektó-rych potrzeb społecznych, poszczególnych grup, a nawet pojedynczych obywateli. Ich rola na rynku dóbr publicznych przejawia się więc zarów-no w przejmowaniu funkcji sektora publicznego i prywatnego (podmioty te mogą z powodzeniem w wielu dziedzinach wykonywać zadania zlecone m.in. przez gminy), jak i uzupełnianiu tych sektorów w dziedzinach, w któ-rych państwo czy prywatne przedsiębiorstwo nie mogą lub nie chcą działać – wypełniają w ten sposób powstałą lukę na styku administracji publicznej i prywatnego biznesu.

Wyżej zidentyfikowane mocne strony przedsiębiorstw społecznych wyraźnie wskazują na charakter uzupełniający i wspierający zarówno sek-tor publiczny, jak i prywatny w procesie zaspokajania potrzeb związanych z konsumpcją dóbr publicznych. Należy jednak mocno zaakcentować przy-padki nadużyć, niekompletny system prawny i nieukonstytuowane relacje między sektorem publicznym, prywatnym a przedsiębiorstwami społeczny-mi, które istotnie ograniczają substytucyjną i komplementarną rolę przed-siębiorstw społecznych w dziedzinie dostarczania dóbr publicznych.

3. Wyzwania dla przedsiębiorstw społecznych

Wyzwania, przed jakimi stoją przedsiębiorstwa społeczne, są zdeterminowa-ne niepełnym przestrzeganiem wskazanych kryteriów ekonomicznych i spo-łecznych (por. rysunek 2). Literatura przedmiotu oraz wcześniej cytowany raport GUS [2014, s. 205] wskazuje na:

– ryzyko utraty autonomii, – problemy w kontaktach z administracją publiczną, – trudności w pozyskiwaniu środków finansowych, – problemy związane z zarządzaniem podmiotem, – niewystarczającą liczba chętnych do pracy społecznej, – niewystarczające wsparcie społeczne, – problemy w kontaktach z otoczeniem biznesowym.

Powyższe wyzwania można skupić w dwóch obszarach ryzyka: ryzyko wy-nikające z kontaktów z interesariuszami zewnętrznym (zarówno sektorem


publicznym, jak i prywatnym); ryzyko wynikające z wewnętrznej kultury or-ganizacyjnej.

Ważny w neutralizacji tych przykładów ryzyka jest sprawny system re-gulacji działania przedsiębiorstw społecznych. Do tej pory nie stworzono konkretnego i wyczerpującego prawa „przedsiębiorczości społecznej”. Fakt ten znacząco kwestionuje rolę przedsiębiorstwa społecznego, jako gwaranta dostarczania dóbr publicznych. Osłabia to nie tylko entuzjazm w działaniu, naruszając kryteria społeczne, a także utrudnia zarządzanie podmiotem, co nie jest obojętne dla kryteriów ekonomicznych przedsiębiorstw społecz-nych. S. Golinowska akcentuje, że Ustawa o działalności pożytku publicz-nego wymaga weryfikacji w celu ukierunkowania podmiotów trzeciego sektora na rozpoznawane działania pożytku publicznego. Samorząd teryto-rialny wymaga regulacyjnego i motywacyjnego wsparcia w celu właściwego korzystania z działalności społecznej. Potrzebne są podpowiedzi sprzyjające włączaniu się przedsiębiorstw społecznych w nurt ukierunkowanych działań z zakresu rozwoju ekonomii społecznej [Golinowska i Kocot 2013, s. 132].

Punktem wyjścia jest jasne podzielenie kompetencji w procesie dostar-czania usług społecznych. Z jednej strony powinna istnieć pełna świadomość realizacji dotychczasowych prerogatyw państwa i roli nadzoru, z drugiej strony nie należy lekceważyć wartości niezależności podmiotów trzeciego sektora. Nakładanie i weryfikacja odpowiedzialności za działanie przed-siębiorstw społecznych leży w interesie publicznym. Należy więc stworzyć związek wolny od uzależnienia od administracji i podporządkowania, a ukierunkowany na kooperatywne partnerstwo i współdziałanie. Ustano-wienie przejrzystych zasad autonomii pozwoli na pełniejsze zrozumienie praw i obowiązków przedsiębiorstw społecznych, co może pozytywnie wpły-nąć na efektywność i jakość świadczonych usług. Jak zauważa J. Hausner, przedsiębiorstwa społeczne, aby osiągnąć swoje statutowe cele, zwłaszcza w zakresie świadczenia usług społecznych, muszą współpracować z admi-nistracją publiczną. Jest ona niezbędna m.in. po to, aby pozyskać publiczne środki na finansowanie swej działalności. Jednak jeżeli podmioty te decy-dują się jedynie na wykonywanie zadań zleconych im przez administrację publiczną, to tracą swą niezależność i stają się instrumentem państwa w pro-wadzeniu polityki publicznej [Hausner 2012, s. 111].

Również we współpracy ze sferą biznesu może dochodzić do nadużyć i uzależnienia. Zwłaszcza jeśli organizacje pozarządowe dostrzegają w biz-nesie przede wszystkim sponsora. Wskazuje się na trzy skuteczne formy powiązań przedsiębiorstw społecznych z sektorem biznesowym: konkuren-cja, koegzystencja lub komplementarność [Hausner 2008, s. 219–220]. Przy


czym istotny nacisk kładzie się na wypracowanie korzystnej relacji part-nerstwa biznesowego, która nie tylko przyniesie obu stronom korzyści, ale wzmocni również oddziaływanie efektów zewnętrznych w postaci lepszej jakości dostarczanych dóbr publicznych.

Kolejnym istotnym aspektem jest wzmocnienie mechanizmów orga-nizacyjnych przedsiębiorstw społecznych. Przedsiębiorstwa społeczne są bardziej elastyczne, bardziej adaptacyjne, chociaż znacznie trudniejsze do zarządzania i koordynacji. W związku z powyższym wskazuje się przede wszystkim na takie obszary, jak: opracowanie i implementacja narzędzi mo-tywacyjnych dla pracowników; usprawnienie polityki kadrowej ukierunko-wanej na osiąganie synergii z różnorodności kwalifikacyjnej i kulturowej za-angażowanych pracowników; wdrożenie skutecznej polityki public relations i procedur transparentności działań, co poprawi wiarygodność społeczną podmiotu i pozwoli na większą partycypację rosnącej klasy średniej w kosz-tach produkcji i dostarczania dóbr publicznych.

Zakończenie

Dynamiczny rozwój organizacji non profit jest związany ze wzrostem odpo-wiedzialności społeczeństwa rozumiejącego coraz bardziej, że nie powinno się ograniczać swoich działań i zachowań wyłącznie do takich, które służą zaspokojeniu potrzeb własnych lub swojej rodziny. Pełniąc funkcje gospo-darcze i społeczne, organizacje niedochodowe osiągają cele, zaspokajając potrzeby użytkowników, dobroczyńców i społeczeństwa. Przedsiębiorstwa społeczne wyznaczają autonomiczne cele swych działań, podejmują proble-my specyficzne, często niedostrzegane lub lekceważone, niekiedy zapomnia-ne lub zaniedbane oraz adresowane do grup specjalnych, niejednokrotnie wymagających wnikliwszego zainteresowania. Działając w licznych obsza-rach aktywności i skupiając się nie na dystrybucji kapitału (jak np. funda-cje), lecz na produkcji i dostarczaniu specyficznych dóbr i usług, odgrywają szczególną rolę w zaspakajaniu potrzeb tzw. grup społecznie wrażliwych oraz w rozwiązywaniu ich różnorodnych problemów społecznych. Są wyrazem kapitału społecznego, dzięki któremu rozwój społeczności danego regionu i kraju czy grupy społecznej jest pewniejszy i silniejszy, niekiedy bardziej dynamiczny [Golinowska i Kocot 2013, s. 129].

Aktywne włączenie przedsiębiorstw społecznych w dostarczanie dóbr pu-blicznych jest niezbędnym krokiem do budowania nowoczesnego modelu welfare state. Jego istotą jest model „mieszanych usług społecznych”, który


jest organizowany przez sektor publiczny, ale w którym za produkcję i do-starczanie dóbr publicznych są odpowiedzialni różnorodni interesariusze, w tym z sektora publicznego, pozarządowego, rynkowego i nieformalnego [Grewiński 2013, s. 28].

Kwestie dotyczące istoty i roli przedsiębiorstw społecznych są wielowy-miarowe i stąd interesujące w aspekcie teoretycznym oraz praktycznym. Po-wyższe zagadnienia, choć poruszają tylko wybrane kwestie dotyczące roli przedsiębiorstw społecznych na rynku dóbr publicznych, stanowią przy-czynek do intensywnych prac badawczych nad skutecznymi i efektywnymi rozwiązaniami włączającymi niewykorzystane zasoby ludzkie w procesy za-trudnienia i czynnego działania w ramach rozwoju aktywności społecznej, budowy dojrzałego społeczeństwa obywatelskiego i poprawę jakości życia poprzez dostęp do wysokiej jakości dóbr publicznych.

Bibliografia

Blaug, M., 2000, Teoria ekonomii: ujęcie retrospektywne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Buttler, D., 2009, Ekonomia sektora non-profit. Krytyka i reinterpretacja wybranych aspektów teoretycznych, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, z. 4.

Changyong, Z., 2013, The Effect and Development Direction Studies about Chinese Non-Governmental Organization Participate in the Social Security, International Journal of Business and Social Science, vol. 4, no. 16.

Chludziński, M., Gluziński, A., 2008, Źródła finansowania przedsiębiorczości społecz-nej, w: Leś, E. (red.), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne – wprowa-dzenie do problematyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Cibor, K., 2014, Usługi społeczne w interesie ogólnym i użyteczności publicznej, w: Ci-bor, K. (red.), Nowy standard działania w zakresie współpracy międzyinstytucjo-nalnej przy wykorzystaniu narzędzi ekonomii społecznej, FISE, Warszawa.

Defourny, J., 2005, Przedsiębiorstwo społeczne w poszerzonej Europie: koncepcja i rze-czywistość, Rynek Pracy, nr 1.

Golinowska, S., Kocot, E., 2013, Spójność społeczna. Stan i perspektywy rozwoju spo-łecznego kraju w przekrojach regionalnych, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa.

Gidron, B., Kramer, R., Salamon, L. (eds.), 1992, Government and the Third Sec-tor: Emerging Relationships in Welfare States, Jossey-Bass, San Francisco.

Grewiński, M., 2013, Usługi społeczne i socjalne jako wspólny obszar polityki i ekono-mii społecznej, Ekonomia Społeczna, nr 3.


GUS, 2014, Trzeci sektor w Polsce. Stowarzyszenia, fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe, organizacje samorządu zawodowego, gospodarczego i pracodaw-ców w 2012 r., Studia i Analizy Statystyczne, Warszawa.

Hansmann, H., 1980, The Role of Nonprofit Enterprise, The Yale Law Journal, no. 89.Hausner, J., Laurisz, N., Mazur, S., 2007, Przedsiębiorstwo społeczne – konceptualiza-

cja, w: Hausner, J. (red.), Zarządzanie podmiotami ekonomii społecznej, MSAP UEK, Kraków.

Hausner, J., 2008, Zarządzanie publiczne, Scholar, Warszawa.Hausner, J., 2012, Ekonomia społeczna a państwo, w: Frączek, M., Hausner, J., Mazur,

S. (red.), Wokół ekonomii społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomiczne-go w Krakowie, Kraków, MSAP.

Jakubowski, R.M., Kuśmierczyk, P., 2007, Wytwarzanie dóbr publicznych a problem „jazdy na gapę”, w: Polszakiewicz, B., Boehlke, J. (red.), Własność i kontrola w teorii i praktyce, cz. I, Ekonomia i prawo, t. III, Toruń.

Kargol-Wasiluk, A., 2008, Teoria dóbr publicznych, a paradygmat ekonomii sektora publicznego, Zarządzanie Publiczne, nr 3(5).

Krzyżanowska, M., 2000, Marketing usług organizacji niekomercyjnych, Wydawnic-two WSPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa.

Lasocki, Z., 1994, Kilka słów o roli organizacji pozarządowych w państwie demokra-tycznym, Wydawnictwo Fundusz – Współpracy, Warszawa.

Lowry, R.C., 1995, Nonprofit Organizations and Public Policy, Policy Studies Review, Spring/Summer, no. 14.

Owsiak, S., 2001, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Pearce, J, 2003, Social Enterprise in Anytown, Calouste Gunbelkian Foundation, London.

Rutkowska, E., 2013, Dobra publiczne we współczesnej myśli ekonomicznej, Wydaw-nictwo TNOiK, Toruń.

Salamon, L., Anheier, H., 1998, Social Origins of Civil Society: Explaining the Nonpro-fit Sector Cross-Nationality, Voluntas, no. 3.

Samuelson, P., Nordhaus, W., 1998, Ekonomia, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Schmitz, P.W., 2014, Optimal Ownership of Public Goods Reconsidered, Economics Letters, no. 125.

Wilkin, J., 2005, Teoria wyboru publicznego, Wydawnictwo Naukowe Scholar, War-szawa.

Weisbrod, B.A, 1978, The Voluntary Nonprofit Sector: an Economic Analysis, Lexing-ton Books.

Weisbrod, B.A, 1988, The Nonprofit Economy, Harvard University Press.


Wiktoria DomagałaUniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Ekonomii, Katedra Makroekono-mii i Badań nad [email protected]

PODMIOTY EKONOMII SPOŁECZNEJ A RÓWNOŚĆ PŁCI NA RYNKU PRACY

Streszczenie: W opracowaniu podjęto problematykę działań podmiotów ekonomii społecznej na rzecz wyrównywania szans kobiet i mężczyzn na polskim rynku pracy. W toku przeprowadzonej analizy przedstawiono teoretyczne aspekty funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej, a następnie wskazano na społeczne oraz ekonomiczne wymiary oddziaływania ekonomii społecznej na nierówność płci. W celu odpowiednie-go umiejscowienia zagadnienia w rzeczywistości gospodarczej, zaprezentowano podsta-wowe dane statystyczno-ekonomiczne dotyczące aktywności zawodowej ludności we-dług płci w latach 1993–2013 pochodzące z polskiego rynku pracy. W dalszej części, skoncentrowano się na projektach realizowanych przez podmioty ekonomii społecznej uwzględniających zagadnienia m.in.: work-life balance, flexicurity. Dokonano identyfi-kacji innowacyjnych działań międzysektorowych mających na celu eliminowanie ba-rier w aktywności ekonomicznej kobiet. W rozważaniach przyjęto perspektywę płci jako determinantę projektów realizowanych przez ekonomię społeczną. Wskazano na zakres oddziaływania niniejszych projektów, scharakteryzowano ich prawidłowości, oraz po-tencjalne bariery. Rekomendowano obszary nierówności płci, które mogą stanowić wy-zwanie dla podejmowanych przez ekonomię społeczną inicjatyw.

Słowa kluczowe: ekonomia społeczna, innowacyjność, równość płci, rynek pracy.

Klasyfikacja JEL: A120, L300, J710.

SOCIAL ECONOMY AND GENDER EQUALITY ON THE LABOUR MARKET

Abstract: The article discusses the issue of actions towards the establishment of equal opportunities for women and men on the Polish labour market undertaken by social economy organizations. The analysis shows the theoretical aspects of social economy entities. Then it focuses on the social and economic dimensions of the social econo-

130 Wiktoria Domagała

my’s impact on gender inequality. In order to provide an economic background the pa-per presents the basic statistical data on the economic activity of the population by sex in the years 1993–2013 on the Polish labour market. Next, the article focuses on projects run by social economy, that take issues, e.g. work-life balance, flexicurity, into consider-ation. The article identifies innovative cross-sectoral actions aimed at eliminating barri-ers for women’s economic activity. The gender perspective is adopted as a determinant for projects implemented by the social economy. Their main features, range of impact and potential barriers are illustrated in the essay. Furthermore the article recommends areas of gender inequality that can be a challenge to initiatives undertaken by the so-cial economy.

Key words: social economy, innovation, gender equality, labour market.

Wstęp

Działalność podmiotów ekonomii społecznej jest przedmiotem wielu ba-dań i analiz w naukach ekonomicznych oraz społecznych. Poddaje się pod dyskusję uwarunkowania i przesłanki towarzyszące rozwojowi tego sektora w gospodarce. Dodatkowo bada się skalę i zakres jego oddziaływania, a tak-że efekty, które przynosi. Szeroki kontekst oddziaływania podmiotów eko-nomii społecznej na funkcjonowanie rynku pracy powoduje coraz większe zainteresowanie tą problematyką z punktu widzenia polityki równych szans kobiet i mężczyzn. Aktualność poruszanego tematu oraz współczesne trendy nauk ekonomiczno-społecznych wskazują na istotność innowacyjnych dzia-łań, podejmowanych przez podmioty ekonomii społecznej, na rzecz rów-ności płci. Problematyka ta jest coraz częściej poruszana zarówno w świecie naukowym, jak i w życiu publicznym.

Celem głównym artykułu jest zbadanie związku działalności podmio-tów ekonomii społecznej z kształtowaniem się sytuacji kobiet i mężczyzn na rynku pracy. Za cele szczegółowe artykułu przyjęto dokonanie analizy funk-cji i dążeń tego typu organizacji w kontekście ich działań na rzecz równo-ści płci oraz zbadanie płaszczyzn realnego wpływu podmiotów ekonomii społecznej na równość szans kobiet i mężczyzn. Założonym celom podpo-rządkowano proces weryfikacji hipotez badawczych. Przyjęto, że podmioty ekonomii społecznej wykazują się innowacyjnością działań na rzecz rów-ności płci. Stwierdzono również występowanie potencjalnych obszarów do zagospodarowania w tym zakresie dla ekonomii społecznej.

Koncentrując się wokół działalności podmiotów ekonomii społecznej, należy mieć na uwadze specyfikę ich funkcjonowania, a także uregulowa-nia prawne i organizacyjne temu towarzyszące. Rozważając problematykę

Podmioty ekonomii społecznej a równość płci na rynku pracy 131

równości płci na rynku pracy, nie sposób nie dostrzec kontrowersji, które są silnie zakorzenione w percepcji tej tematyki. Łącząc obydwa wspomniane obszary, wyłania się miejsce do uzyskania innowacyjnych rozwiązań w rze-czywistości społeczno-gospodarczej, co jest przedmiotem niniejszego opra-cowania. Zaprezentowane analizy statystyczno-ekonomiczne dotyczą lat 1993–2013, co stanowi jego zakres czasowy. Zakres przestrzenny obejmuje natomiast polski rynek pracy.

Starając się zweryfikować postawione hipotezy badawcze, wnioskowano na podstawie dostępnej literatury przedmiotu, analizy raportów i opraco-wań statystyczno-ekonomicznych. W pierwszej części artykułu przedsta-wiono teoretyczne zagadnienia związane z ekonomią społeczną oraz rów-nością płci. W celu rzetelnego opisu omawianych aspektów posłużono się definiowaniem, interpretowaniem oraz metodami wnioskowania dedukcyj-nego. W drugiej części artykułu syntetycznie zaprezentowano sytuację ko-biet i mężczyzn na polskim rynku pracy w latach 1993–2013. Wykorzystano tu zestawienie danych ilościowych oraz jakościowych w celu pogłębienia analizy literatury. W ostatniej części dokonano szczegółowego opisu pro-jektów realizowanych przez podmioty ekonomii społecznej na rzecz rów-ności płci. Dokonano złożonej, a zarazem syntetycznej analizy omawianej problematyki, której najważniejsze wnioski przedstawiono w zakończeniu. Zdywersyfikowane źródła oraz metody badawcze posłużyły dokonaniu in-terdyscyplinarnego opracowania podjętej tematyki ekonomii społecznej i równości płci.

1. Teoretyczne aspekty funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej na rzecz równości płci

Ekonomia społeczna1 [Boni 2007, s. 47] bywa rozumiana różnorako. Z jed-nej strony, filozofia jej działania oraz instrumenty, którymi się posługuje ma być rozwiązaniem problemów braku spójności społecznej i wyklucze-nia. Z drugiej strony, podmioty ekonomii społecznej traktuje się jako spe-cyficzne formy organizacyjne, które mają na uwadze wspieranie zatrud-nienia i integrację grup defaworyzowanych na rynku pracy. Perspektywa

1 Literatura nie dostarcza jednoznacznej definicji ekonomii społecznej [Wygnański 2009, s. 13–14]. W zakres jej podmiotów wchodzą: stowarzyszenia i fundacje (tzw. III sektor), organizacje samorządu gospodarczego, spółdzielnie, spółdzielnie socjalne, zakłady aktywno-ści zawodowej, centra integracji społecznej, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych oraz kluby integracji społecznej.


ta łączy zagadnienia zatrudnienia, spójności społecznej oraz jakości życia. W tym ujęciu ekonomia społeczna [Wygnański 2009, s. 5–7] będzie tu ro-zumiana jako specyficzne podejście osób / organizacji / wspólnot (pod-miotów) do otaczającej je rzeczywistości (problemów, sposobów radzenia sobie z nimi, wykonywania zadań i osiągania celów). Za podstawowe war-tości ekonomii społecznej uważa się przedsiębiorczość, zaangażowanie, pomocniczość, solidarność, odpowiedzialność oraz samodzielność. W tym kontekście należy podkreślić cele przypisywane podmiotom ekonomii społecznej [Kida 2010, s. 46–47]. Ich głównym dążeniem jest zwalczanie nierówności w zakresie zatrudnienia oraz ochrona grup społeczno-ekono-micznych. Ma to na względzie poprawę warunków pracy oraz życia lud-ności, przede wszystkim grup wykluczanych. Podstawowymi funkcjami w tym zakresie są usługi podmiotów ekonomii społecznej nakierowane na integrację z rynkiem pracy, co ma kompensować zawodność państwa oraz budować kapitał społeczny. Co istotne, powinno się to odbywać na dwóch płaszczyznach [Kwiatkowski 2008, s. 13–20]: społeczności lokalnych oraz rozwiązań systemowych (prawnych, instytucjonalnych, organizacyj-nych). Wykorzystywanie potencjałów lokalnych ma za zadanie kreowanie rozwoju gospodarczego. Można postawić tezę, iż ekonomia społeczna jest narzędziem służącym spójności społecznej oraz rozwojowi. Ma za zada-nie tworzyć platformę współpracy międzysektorowej w całej gospodarce. Umiejscowienie ekonomii społecznej na gruncie polityki społecznej oraz gospodarczej daje możliwość kompatybilności jej działania w dążeniu do celów społecznych i ekonomicznych.

W rzeczywistości gospodarczej mamy do czynienia z różnymi rodzaja-mi nierówności społecznych, a jednym z nich jest nierówność płci [Kali-nowska-Nawrotek 2004, s. 343]. Towarzyszy temu występowanie zjawiska stratyfikacji społecznej [Gromkowska-Melosik 2008, s. 9–10]. Wynika ono z występowania nierówności społecznych i oznacza znaczące różnice w do-stępie do pewnych kategorii dóbr cenionych społecznie, takich jak np. wła-dza, prestiż, majątek, zdrowie. Te z kolei bywają uzależnione od pozycji jed-nostek na rynku pracy, co ma powiązanie z występującymi nierównościami płci w sferze zawodowej.

Polityka równości płci [Branka, Rawłuszko i Siekiera 2009, s. 7–8] to uwzględnianie perspektywy płci w toku wszystkich procesów politycznych, gospodarczych i społecznych. Jest to również celowe oraz systematyczne wdrażanie idei przeciwdziałania dyskryminacji oraz osiągania równości płci. Wszelkie inicjatywy są poddawane ocenie z perspektywy ich wpływu na warunki życia oraz pracy zawodowej kobiet i mężczyzn. Z kolei, głównym


celem strategii gender mainstreaming2 [Chołuj 2007, s. 10] jest równość płci, czyli rzeczywiste wyrównanie sytuacji życiowej kobiet i mężczyzn, tak aby mieli oni równe prawa i obowiązki, równe szanse rozwoju oraz równy dostęp do zasobów. Polityka równości płci oraz strategia gender mainstreaming są realizowane za pomocą odpowiednich narzędzi. Zaliczają się do nich pro-gramy i projekty obejmujące obszary rynku pracy, edukacji, zdrowia oraz władzy. Jest to jedno z naturalnych obszarów działania podmiotów ekonomii społecznej [Wygnański 2009, s. 14]. Realizowane projekty dotyczą przede wszystkim aktywizowania grup zagrożonych wykluczeniem, gdyż to właśnie aktywność zawodowa jest najbardziej pożądanym i efektywnym instrumen-tem poprawy jakości ich życia.

Sytuacja kobiet na rynku pracy jest uwarunkowana wieloma czynnikami [Frączek i Laurisz 2012, s. 158–160]. Po pierwsze, są to czynniki indywidual-ne, czyli bezpośrednio powiązane z różnicami między płciami w kontekście aktywności zawodowej, a zwłaszcza jej ciągłości, bo przerywanej urlopem macierzyńskim oraz wychowawczym. Kolejne czynniki – o charakterze po-pytowym – są związane z zachowaniami pracodawców. Wśród nich można wymienić m.in.: dyskryminujące strategie przy zatrudnianiu, awansowaniu, wynagradzaniu. Następnie należy wyróżnić czynniki społeczne, a więc takie, jak: socjalizacja, wzory i normy kulturowe, stereotypy dotyczące pracy ko-biet i mężczyzn. Ostatnią kategorią są czynniki systemowe, czyli te związa-ne z segmentacją rynku pracy, polityką edukacyjną, zatrudnienia i polityką rynku pracy.

Warto zauważyć, że skutki nierówności płci możemy odczytywać zarów-no na poziomie indywidualnym, jak i społeczno-gospodarczym. Płaszczy-zną, która łączy te dwie perspektywy oraz ma na celu eliminowanie zarówno czynników sprzyjających nierówności płci, jak i ich skutków, są działania podmiotów ekonomii społecznej [Branka, Rawłuszko i Siekiera 2009, s. 9]. W swoich przedsięwzięciach podmioty te analizują takie zagadnienia, jak m.in.: pozioma i pionowa segregacja zawodowa na rynku pracy, różnice w płacach kobiet i mężczyzn, mała dostępność elastycznych form zatrudnie-nia i organizacji czasu pracy, niski udział mężczyzn w wypełnianiu obowiąz-ków rodzinnych, niski udział kobiet w procesach podejmowania decyzji, przemoc ze względu na płeć, niewidoczność kwestii płci w ochronie zdro-wia, stereotypy płci.

2 Wprowadzenie tego pojęcia [Andruszkiewicz 2008, s. 212–214] nastąpiło poprzez Platformę Pekińską podczas Światowej Konferencji Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1995 roku. Strategia gender mainstreaming jest integralną częścią działań w zakresie polity-ki równości płci.


2. Sytuacja kobiet i mężczyzn na rynku pracy – ujęcie syntetyczne

W kontekście głównego celu artykułu istotne jest syntetyczne ujęcie sytu-acji na polskim rynku pracy w kontekście idei równości płci jako punktu odniesienia dla działalności podmiotów ekonomii społecznej. W związku z tym zostanie przedstawiona analiza sytuacji ekonomicznej kobiet i męż-czyzn z uwzględnieniem takich płaszczyzn, jak: aktywność oraz bierność zawodowa, zatrudnienie (w tym pozioma oraz pionowa segregacja zawodo-wa), bezrobocie oraz wynagrodzenia.

W kontekście tematyki równości płci należy zwrócić uwagę, że pozycja społeczno-zawodowa kobiet jest mniej korzystna niż sytuacja mężczyzn. Ko-biety są znacznie bardziej zagrożone bezrobociem, charakteryzują się też niższymi wskaźnikami aktywności zawodowej oraz zatrudnienia niż męż-czyźni. Odmienna sytuacja kobiet i mężczyzn na rynku pracy może stano-wić podstawę działań podejmowanych przez podmioty ekonomii społecz-nej. Ścisły związek pozycji kobiet i mężczyzn z realiami rynku pracy może sugerować obszary, którymi należy się zainteresować z punktu widzenia eko-nomii społecznej. Aby dokonać weryfikacji tych założeń, należy przyjrzeć się danym empirycznym pochodzącym z rynku pracy w długim okresie.

Rysunek 1 przedstawia wartości współczynnika aktywności zawodowej kobiet i mężczyzn w Polsce w latach 1993–2013. Wynika z niego, że poziom aktywności zawodowej wśród kobiet był niższy niż wśród mężczyzn. Była to

0

10

20

30

40

50

60

70

80

199

3

199

4

199

5

199

6

199

7

199

8

199

9

200

0

200

1

20

02

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

201

0

201

1

201

2

201

3

kobiety mężczyźni

%

6862,30

64,5

5446,70 48

Rysunek 1. Współczynnik aktywności zawodowej kobiet i mężczyzn w Polsce w latach 1993–2013 (stan w IV kwartale, według BAEL)Źródło: [Golinowska 2004, s. 171; GUS 2004, s. 2; 2012, s. 2; 2013a, s. 3; 2013b, s. 3]


tendencja stała, kształtująca się na średnim poziomie 15 p.p. różnicy mię-dzy płciami w latach 1993–2013. Poziom aktywności zawodowej mierzony współczynnikiem aktywności zawodowej wśród mężczyzn wahał się od 60% do 70%, natomiast wśród kobiet – między 40% a 60%. Wskazuje to na więk-sze rozbieżności oraz fluktuacje w przypadku kobiet.

Warto również zwrócić uwagę na zasób osób biernych zawodowo w Pol-sce. W tej grupie dominowały kobiety, które częściej niż mężczyźni posiada-ły status osoby biernej zawodowo. Istotne były przyczyny bierności zawodo-wej – różne dla kobiet i mężczyzn [GUS 2013a, s. 11]. W przypadku kobiet powodem bierności zawodowej były przede wszystkim obowiązki rodzinne związane z prowadzeniem domu oraz wychowywaniem dzieci. Natomiast mężczyźni pozostawali bierni zawodowo najczęściej w wyniku choroby lub niepełnosprawności. Dodatkowo zarówno kobiety, jak i mężczyźni pozosta-wali w zasobie biernych zawodowo z powodu nauki oraz uzupełniania kwa-lifikacji.

Aby wyodrębnić oraz scharakteryzować grupę osób pracujących, należy przyjrzeć się rysunkowi 2, na którym zaprezentowano wskaźnik zatrudnie-nia kobiet i mężczyzn w Polsce latach 1993–2013.

Analiza statystyczno-ekonomiczna przeprowadzona na podstawie ry-sunku 2 wskazuje na to, że różnica pomiędzy wskaźnikiem zatrudnienia dla kobiet i dla mężczyzn kształtowała się na średnim poziomie 15 p.p. w latach 1993–2013. Co ważne, tendencje zmian badanego wskaźnika były podobne dla obu płci.

0

10

20

30

40

50

60

70

199

3

199

4

199

5

199

6

199

7

199

8

199

9

200

0

200

1

20

02

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

201

0

201

1

201

2

201

3


%

60

51

6558

4538

4943

Rysunek 2. Wskaźnik zatrudnienia kobiet i mężczyzn w Polsce w latach 1993–2013 (stan w IV kwartale, według BAEL)Źródło: [Czerwińska 1995, s. 2; GUS 2004, s. 4; 2012, s. 4; 2013a, s. 4; 2013b, s. 6]


W celu zbadania płaszczyzn nierówności płci w zakresie zatrudnienia należy przyjrzeć się również jego jakościowym aspektom. Analiza poziomej oraz pionowej segregacji zawodowej kobiet może przyczynić się do wyodręb-nienia obszarów szczególnie na działalność podmiotów ekonomii społecznej.

Zjawisko poziomej segregacji zawodowej [Jarmołowicz i Kalinowska 2008, s. 158] jest definiowane jako podział zatrudnionych kobiet i męż-czyzn według sekcji gospodarki narodowej. Natomiast pionowa segregacja zawodowa koncentruje się na podziale pracujących według grup zawodo-wych. Aspektem towarzyszącym poziomej segregacji zawodowej jest pro-blem „lepkiej podłogi” [Mandal 2007, s. 82]. Zjawisko to uwidacznia kon-centrację kobiet w zawodach gorzej płatnych, o mniejszych możliwościach awansu oraz niskim statusie i prestiżu. Z kolei pionową segregację zawodo-wą charakteryzuje występowanie zjawiska „szklanego sufitu” [Jarmołowicz i Kalinowska 2008, s. 159]. Symbolizuje on istnienie niewidzialnej bariery w awansie zawodowym na kolejny szczebel w hierarchii organizacji. Zja-wiskami pokrewnymi są problemy [Musiał-Karg 2010, s. 15]: „szklanych ścian” – charakteryzujące się trudnościami w awansowaniu kobiet ze sta-nowisk pomocniczych na kierownicze oraz „szklanych ruchomych scho-dów” – oznaczające łatwiejszą i częstszą drogę awansu mężczyzn niż kobiet na stanowiska kierownicze w zawodach / sekcjach gospodarki narodowej silnie sfeminizowanych.

W ramach głównego celu artykułu – wyodrębnienia potencjalnych ob-szarów działania podmiotów ekonomii społecznej – należy zorientować się, czy na polskim rynku pracy faktycznie mamy do czynienia z omawianymi zjawiskami. W związku z tym warto przyjrzeć się danym statystycznym świadczącym o podziale zatrudnionych według sekcji gospodarki narodo-wej (wg PKD) oraz grup zawodowych. Pozwoli to na weryfikację założeń o występowaniu obu rodzajów segregacji zawodowej.

Argumentem dla działań ekonomii społecznej może być występowanie poziomej segregacji zawodowej kobiet i mężczyzn. W 2013 r. [GUS 2014, s. 9] kobiety stanowiły 82% zatrudnionych w sekcji Opieka zdrowotna i po-moc społeczna oraz 78,5% w sekcji Edukacja. Kobiety stanowiły przeciętnie, ok. 75% zatrudnionych w danych sekcjach w latach 1993–2013. Dodatkowo [GUS 2014, s. 9] w omawianym okresie 1993–2013 kobiety stanowiły ponad 50% wszystkich pracujących w sekcjach: Działalność finansowa i ubezpie-czeniowa, Zakwaterowanie i gastronomia oraz Pozostała działalność usłu-gowa. Najbardziej niedoreprezentowane sekcje gospodarki to Budownictwo (kobiety stanowiły tu poniżej 10% wszystkich zatrudnionych) oraz Górnic-two i wydobywanie (poniżej 15% wszystkich pracujących).


Kolejno należy zweryfikować istnienie zjawiska pionowej segregacji za-wodowej w Polsce w latach 1993–2013. W tabeli 1 zaprezentowano kształ-towanie się odsetka kobiet pracujących w poszczególnych grupach zawodo-wych.

Tabela 1. Odsetek kobiet pracujących w danych grupach zawodowych w Polsce w wybranych latach

Grupy zawodów1993 2003 2009 2011 2013

w %Przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy 38,1 35 36 40 37

Specjaliści 54,7 61 63 62 63Technicy i inny średni personel 72,9 62 58 54 53Pracownicy biurowi 79,3 70 66 64 65Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy 70,4 63 67 63 64Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy 47,9 44 44 43 42Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy

16,216 12 12 12

Operatorzy, monterzy maszyn i urządzeń 13 15 14 13Pracownicy przy pracach prostych 53,7 55 56 58 58

Objaśnienie: Dobór poszczególnych lat do analizy wynika z dostępności prezentowanych danych. Ponadto w 1993 r. grupy zawodowe: robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy oraz operatorzy, monterzy maszyn i urządzeń stanowiły jedną kategorię.

Źródło: [Czerwińska 1995, s. 6; GUS 2004, s. 5; 2010, s. 5; 2012, s. 5; 2014, s. 8].

Tabela 1 wskazuje na wzrost udziału zatrudnionych kobiet wśród Spe-cjalistów oraz Pracowników przy pracach prostych w latach 1993–2013. W tym okresie spadł odsetek kobiet pracujących jako Technicy i inny średni personel, Pracownicy biurowi oraz Pracownicy usług osobistych i sprzedaw-cy. Dane statystyczne wskazują na niedoreprezentowanie kobiet w grupie, przedstawicieli władz publicznych, wyższych urzędników i kierowników. Jest to cecha charakterystyczna dla zjawiska pionowej segregacji zawodowej, któ-re może być przesłanką działania dla ekonomii społecznej w celu niwelowa-nia nierówności szans płci. Reasumując, zjawiska pionowej i poziomej se-gregacji zawodowej były obecne w omawianym okresie w realiach polskiego rynku pracy.

Ciekawym zagadnieniem z punktu widzenia omawianej problematyki, jest odsetek kobiet pracujących na własny rachunek oraz będących praco-dawczyniami. W 2011 r. [GUS 2012, s. 4] było to 12% pracujących kobiet oraz 22,5% pracujących mężczyzn. Zdecydowanie mniej kobiet niż męż-


czyzn zajmowało się własną działalnością gospodarczą. Przyczyn tego zjawi-ska można dopatrywać się w podziale pracy w rodzinie, co wywołuje efekt traktowania pracy zawodowej przez kobiety jako drugorzędnej w stosunku do obowiązków macierzyńskich oraz rodzinnych.

Kolejną płaszczyzną analizy nierówności płci, której podmioty ekonomii społecznej mogą przeciwdziałać, jest zjawisko bezrobocia. Rysunek 3 pre-zentuje kształtowanie się stopy bezrobocia wśród kobiet i mężczyzn w Polsce w latach 1993–2013.

Stopa bezrobocia wśród kobiet w Polsce, w latach 1993–2013, kształtowa-ła się na wyższym poziomie niż stopa bezrobocia wśród mężczyzn. Rozbież-ności kształtujące się na przeciętnym poziomie 3–4 p.p. stopniowo malały, jednak w związku ze skutkami kryzysu finansowo-gospodarczego zaczęły się pogłębiać. Może to więc oznaczać większą wrażliwość pozycji kobiet na ryn-ku pracy w obliczu szoków gospodarczych, czyli większe od mężczyzn za-grożenie bezrobociem.

Jednakże nie jest to jedyna płaszczyzna braku równości płci w kontekście rynku pracy. Mowa tutaj o zróżnicowaniu płac, które bardzo silnie oddziału-ją na kształtowanie się nierówności społecznych. Według przeciętnego mie-sięcznego wynagrodzenia brutto w gospodarce narodowej za 2012 r. kobiety otrzymywały 83% wynagrodzenia mężczyzn [GUS 2014, s. 13–15]. W więk-szości grup zawodowych oraz sekcji gospodarki narodowej wynagrodzenia

0

5

10

15

20

25

199

3

199

4

199

5

199

6

199

7

199

8

199

9

200

0

200

1

2002

200

3

200

4

200

5

200

6

200

7

200

8

200

9

201

0

201

1

201

2

201

3


%

17

21

8

1115

19

6

10

Rysunek 3. Stopa bezrobocia kobiet i mężczyzn w Polsce w latach 1993–2013 (stan w IV kwartale, według BAEL)Źródło: [Czerwińska 1995, s. 22; Golinowska 2004, s. 173; GUS 2004, s. 7; 2012, s. 7; 2013a, s. 8; 2013b, s. 9]


kobiet były niższe niż wynagrodzenia mężczyzn. Największe rozbieżności między płciami zaobserwowano w grupach zawodowych: Przedstawiciele władz publicznych, Wyżsi urzędnicy i kierownicy, Robotnicy przemysło-wi i rzemieślnicy, oraz w sekcji Działalność usługowa i finansowa. Należy zastanowić się nad przyczynami niższych wynagrodzeń kobiet osiąganych za pracę w kontekście potencjalnych działań ekonomii społecznej. Można przypuszczać, że założenie o przywiązaniu do pewnych tradycyjnych, ste-reotypowo przeznaczonych dla kobiet zawodów oraz sekcji, które są mniej opłacalne, wciąż jest obecne w realiach polskiego rynku pracy. Wiąże się to z występowaniem zjawisk poziomej i pionowej segregacji zawodowej. Ze względu na macierzyństwo oraz pełnione funkcje opiekuńczo-wychowaw-cze liczna grupa kobiet pracuje w niepełnym wymiarze czasu pracy, co zna-cząco wpływa na otrzymywane płace. Nie sposób również nie wspomnieć o występowaniu zjawiska dyskryminacji płacowej [Kalinowska-Nawrotek 2004, s. 11], która polega na tym, że różnice w poziomie wynagrodzenia oraz korzyści pozapłacowych między płciami (w tym samym zawodzie, przy założeniu porównywalnych warunków pracy) wynikają z innych przesłanek niż wydajność pracy. Można dodać, że dyskryminacja płacowa kobiet jest jednym z bezpośrednich uwarunkowań nierówności płci, co może stanowić przesłankę dla działań podmiotów ekonomii społecznej.

Reasumując, sytuacja kobiet na rynku pracy rodzi potrzebę działań oraz jest płaszczyzną wyzwań dla podmiotów ekonomii społecznej [Branka i Du-naj, 2010, s. 19]. Organizacja życia zawodowego, działanie instytucji opie-kuńczych oraz tradycyjny model podziału obowiązków w rodzinie przyczy-niają się do częstszej dezaktywacji zawodowej kobiet niż mężczyzn. Wiąże się to z trzema płaszczyznami. Sfera instytucjonalna dotyczy dostępu do usług opiekuńczych, czyli żłobków, przedszkoli oraz świetlic. Kolejnym aspektem są regulacje prawne związane z uprawnieniami pracowników dotyczących rodzicielstwa oraz regulacje odnoszące się do elastycznych form zatrudnie-nia i organizacji czasu pracy. Ostatnią płaszczyzną jest ta związana z panują-cymi obyczajami i kulturą. Odnosi się ona do postrzegania ról społecznych oraz podziału pracy w rodzinie. Ma to wpływ na sytuację kobiet na rynku pracy. Wymienione tu wyżej trzy płaszczyzny: instytucjonalna, prawna oraz społeczno-kulturowa są obszarami działania dla ekonomii społecznej. W ich ramach realizowane są różnorodne projekty i działania, które mogą realnie wpływać na eliminowanie nierówności płci oraz sprzyjać równym szansom kobiet i mężczyzn na rynku pracy.


3. Projekty podmiotów ekonomii społecznej oddziałujące na sytuację kobiet i mężczyzn na rynku pracy

W dalszej części zaprezentowano wybrane projekty, klasyfikując je według zasięgu ich oddziaływania. Dodatkowym kryterium jest płaszczyzna dzia-łania, której projekt dotyczył. Artykuł prezentuje trzy projekty ogólno-polskie: Kartę Różnorodności, Diversity Index oraz Gender Index. Ko-lejno zostały przedstawione dwa projekty regionalne (FLEXCORE, MAM DZIECKO – PRACUJĘ) oraz dwa lokalne (MAMY AKTYWNE MAMY, Niepubliczny Żłobek „Wesoły Koziołek”). Każdy z projektów został scha-rakteryzowany pod względem obszarów i celów działania, innowacyjnych przedsięwzięć oraz efektów.

Projektem, którego działania są nakierowane na zmiany prawne, orga-nizacyjne, ale mające również oddziaływać na świadomość społeczną oraz percepcję nierówności płci jest Karta Różnorodności3 [Andrejczuk 2012, s. 7–14]. Projekt ma zasięg ogólnopolski i czerpie z doświadczeń między-narodowych. Jego realizacja rozpoczęła się w Polsce w 2012 r. Idea projektu polega na eliminacji wszelkich form dyskryminacji w miejscu pracy oraz stworzeniu środowiska sprzyjającemu promocji różnorodności, w tym rów-ności płci. Inicjatywa angażuje podmioty ekonomii społecznej we współ-pracę z sektorem prywatnym i publicznym do działania na rzecz spójności i równości społecznej. Wspólnym celem jest zwalczanie nierówności oraz kreowanie dobrych praktyk zapewniających równość szans płci na rynku pracy poprzez organizowanie ogólnopolskich: konferencji, debat, semina-riów, warsztatów.

W obliczu potrzeby upowszechnienia zagadnienia zarządzania różno-rodnością stworzono innowacyjny projekt Diversity Index – Zarządzanie Różnorodnością, który jest inicjatywą Konfederacji Polskich Pracodaw-ców Lewiatan4 oraz Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości5. Jest on re-alizowany od 2013 r. oraz współfinansowany ze środków unijnych w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego [Lisowska i Sznajder 2013, s. 6–7]. Celem projektu jest próba optymalnego wykorzystania różnorodności

3 Obecnie Karta Różnorodności w Polsce ma 102 sygnatariuszy, w tym 14 organizacji pozarządowych (stan na 08.10.2014 r.).

4 Jest to pozarządowa organizacja pracodawców, która powstała w 1999 r. Obecnie zrze-sza około 3900 przedsiębiorstw z całej Polski.

5 Jest to agencja rządowa, która powstała w 2000 r. Ma za zadanie zarządzanie fundusza-mi z budżetu państwa i Unii Europejskiej w celu wspierania przedsiębiorczości i innowacyj-ności.


w miejscu pracy poprzez narzędzie analizy, jakim jest wskaźnik Diversity Index. Projekt ten podejmuje zagadnienie gospodarowania różnorodnym kapitałem ludzkim oraz ma za zadanie diagnozować i monitorować poli-tykę prowadzoną przez danego pracodawcę w tym kontekście. W ramach projektu odbywają są dwie edycje badania, które pozwolą na bliższą analizę działań podejmowanych przez firmy, instytucje publiczne, organizacje sa-morządowe i pozarządowe, a w efekcie – na lepsze wykorzystanie grup de-faworyzowanych, w tym: kobiet na rynku pracy [Lisowska i Sznajder 2013, s. 12–13]. Badanie opiera się na wywiadzie kwestionariuszowym, w którym ankieta służy do samooceny polityki zarządzania różnorodnością w takich obszarach, jak: strategia, kultura organizacyjna, struktura zatrudnienia, re-krutacja, rozwój zawodowy. Zasadniczym zadaniem dla ekonomii społecz-nej jest organizacja regionalnych konferencji, które promują idee Diversity Index oraz są miejscem spotkań praktyków biznesu, przedstawicieli władz oraz osób ze sfery akademickiej. Projekt ten jest ukierunkowany na zmia-ny obyczajowo-kulturowe w podejściu pracodawców do pracy kobiet. Pod-mioty ekonomii społecznej poprzez Diversity Index starają się – na szczeblu regionalnym oraz krajowym – o zmiany zakorzenionych w społeczeństwie stereotypów dotyczących pracy kobiet i mężczyzn oraz wyeliminowanie praktyk, które sprzyjają nierówności płci w kontekście: zatrudniania, wyna-gradzania czy awansowania.

Diversity Index jest niejako kontynuacją pionierskiego projektu Gen-der Index6, który został wdrożony w Polsce jako narzędzie Programu Na-rodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, współfinansowane w ramach inicja-tywy wspólnotowej EQUAL w latach 2006–2008 [Lisowska 2007, s. 6–9]. Problemem badawczym projektu była analiza równości szans kobiet i męż-czyzn w skali mikroekonomicznej z perspektywy miejsca pracy. Projekt koncentrował się wokół konkursu „Firma Równych Szans”. Jego ideą była wielowymiarowa analiza sytuacji danej firmy według kryterium przestrze-gania zasad równego traktowania kobiet i mężczyzn w takich obszarach, jak: rekrutacja, dostęp do awansów, ochrona przed zwalnianiem, dostęp do szkoleń, wynagrodzenia, work-life balance, ochrona przed molestowaniem i mobbingiem. Wyłoniono laureatów, na podstawie czego opublikowano przewodnik dobrych praktyk oraz zorganizowano kampanię „Równi w pra-cy. To się opłaca” [Lisowska 2007, s. 7]. Zaangażowanie podmiotów ekonomii

6 W jego organizację zaangażowane były takie podmioty ekonomii społecznej, jak: Pol-ska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan, Fundacja Feminoteka, Międzynaro-dowe Forum Kobiet. W ujęciu regionalnym: Wielkopolski Związek Pracodawców Prywat-nych im. Cyryla Ratajskiego w Poznaniu.


społecznej w projekt było wieloaspektowe. Począwszy od wkładu w opraco-wanie innowacyjnego narzędzia Gender Index, aż do opieki merytorycznej oraz organizacyjnej nad jego realizacją i podsumowaniem.

Istotna z punktu widzenia omawianej tematyki jest również działalność podmiotów ekonomii społecznej w ujęciu regionalnym oraz lokalnym. War-to zwrócić uwagę na projekt FLEXCORE, czyli wielopłaszczyznową promo-cję elastycznego rozwoju zawodowego opartą na idei flexicurity7 w Wielko-polsce w latach 2010–2011 [Kalinowska-Sufinowicz 2012, s. 3–7]. Liderem projektu był Wielkopolski Związek Pracodawców Prywatnych im. Cyryla Ratajskiego w Poznaniu8, zaś partnerem merytorycznym – Uniwersytet Eko-nomiczny w Poznaniu. Celem projektu – oprócz wdrażania idei flexicurity w Wielkopolsce – była promocja m.in.: zarządzania różnorodnością w or-ganizacji, samozatrudnienia i przedsiębiorczości, społecznej odpowiedzial-ności biznesu na spotkaniach otwartych oraz specjalistycznych warsztatach [Kalinowska-Sufinowicz 2012, s. 8–18]. Dodatkowo, powstała strona inter-netowa projektu, blog oraz profil na portalu społecznościowym. Kampania reklamowa projektu objęła prasę, radio oraz telewizję regionalną. Grupa od-biorców została określona bardzo szeroko. Byli to pracownicy i pracodawcy, przedstawiciele: przedsiębiorstw, związków zawodowych, jednostek samo-rządu terytorialnego, instytucji rynku pracy, społeczności lokalnej oraz or-ganizacji pozarządowych. Wszelkie działania realizowane w trakcie projektu zostały podsumowane podczas konferencji oraz w wydanych publikacjach [Kalinowska-Sufinowicz 2012, s. 26–27]. Inicjatywa angażowała podmioty ekonomii społecznej w dwojaki sposób: jako lidera, organizatora projektu oraz jako podmioty należące do grupy odbiorców. Ważne jest, aby podkre-ślić rolę współpracy międzysektorowej oraz sieci powiązań podmiotów eko-nomii społecznej z pozostałymi uczestnikami projektu. Co ważne, w toku współpracy wypracowano kompleksowe podejście wdrażające innowacyj-ną koncepcję, oddziałującą na sferę rynku pracy. W kontekście równości szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy, projekt promował ideę flexicurity jako narzędzie zwiększania równowagi między życiem osobistym i zawodo-wym. Z jednej strony, uświadamiał możliwości elastyczności zatrudnienia,

7 Flexicurity [Kalinowska-Sufinowicz 2012, s. 3] zakłada połączenie elastyczności oraz bezpieczeństwa na rynku pracy w celu poprawy jego funkcjonowania. Odnosi się zarówno do warunków umów o pracę, jak i systemów zabezpieczenia społecznego czy kształcenia usta-wicznego.

8 Związek ten jest [Kalinowska-Sufinowicz 2012, s. 3] dobrowolną, apolityczną, niedo-chodową organizacją zrzeszającą prywatnych pracodawców z Wielkopolski, która powstała w 1994 r.


co ułatwia realizację modelu work-life balance. Natomiast z drugiej strony, zapewniał bezpieczeństwo miejsca pracy, zabezpieczenia społecznego, co w kontekście pracy kobiet w obliczu jej niestałości, nieciągłości i zagrożeń jest również istotne. Reasumując, projekt w ujęciu regionalnym, wskazał na bardzo ważny element eliminowania nierówności płci. Dotyczył przede wszystkim sfery świadomości społecznej i wdrażania dobrych praktyk w kontekście elastyczności zatrudnienia i bezpieczeństwa miejsca pracy.

Tego zagadnienia dotyczył również innowacyjny projekt MAM DZIEC-KO – PRACUJĘ9 realizowany przez Fundację Aktywności Lokalnej10 przy współpracy m.in.: Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Poznaniu, duńskiego centrum Work-Life Ba-lance, w latach 2011–2014 [Janicka 2014, s. 1–2]. Od strony organizacyjnej był to model współpracy organizacji pozarządowej z instytucjami publicz-nymi oraz prywatnymi, który miał na celu wypracowanie platformy łączą-cej siły, doświadczenia oraz zasoby. Głównym zadaniem projektu był wzrost konkurencyjności Wielkopolski poprzez wspieranie godzenia życia zawodo-wego i osobistego opartego na idei flexicurity. Efektem końcowym projek-tu jest model międzysektorowej współpracy ułatwiającej wymianę dobrych praktyk oraz wykorzystanie potencjału zarówno organizatorów, jak i grupy odbiorców (rodzice dzieci do lat 3; przedstawiciele instytucji rynku pracy, pracodawcy, media, organizacje pozarządowe, związki zawodowe, jednostki samorządu terytorialnego) [Janicka 2014, s. 1–2]. Kolejnym zagadnieniem było stworzenie rozwiązań promujących ideę równości płci na rynku pracy, np. ułatwiających kobietom powrót na rynek pracy po urlopie macierzyńskim / wychowawczym. Do realizacji projektu wykorzystywano warsztaty tema-tyczne z zakresu work-life balance, spotkania integracyjno-motywacyjne oraz indywidualne doradztwo i konsultacje. Efektem projektu jest zmiana stereo-typów dotyczących przydatności zawodowej oraz wykluczenia zawodowego / społecznego. Wiele uwagi poświęcono procesom dezaktywizacji zawodowej kobiet oraz nieciągłości ich zatrudnienia związanej z wychowywaniem dzie-ci, które zwiększają ryzyko wykluczenia z rynku pracy oraz znalezienia się w grupie osób marginalizowanych społecznie. Podniesiono również problem braku skutecznych narzędzi w kontekście polityki prorodzinnej w Wielko-polsce. Reasumując, działania w ramach projektu MAM DZIECKO – PRA-

9 Pełna nazwa projektu brzmiała: [Janicka 2014, s. 1] „MAM DZIECKO – PRACUJĘ. Analiza, testowanie oraz wdrożenie innowacyjnych rozwiązań wspomagających godzenie ży-cia zawodowego i prywatnego w Wielkopolsce, opartych na idei flexicurity”.

10 Fundacja Aktywności Lokalnej została powołana w 2007 r. w celu wspierania różno-rodnych form aktywności lokalnej.


CUJĘ opierały się na innowacyjności w trzech wymiarach [Janicka, Lisiecka, Urbaniak 2014, s. 1–2]. Pierwszy dotyczył grupy docelowej. Projekt zwra-cał uwagę nie tylko na matki, ale również na ojców jako potencjalną grupę odbiorców. Dodatkowo wdrożono perspektywę zarówno pracowników, jak i pracodawców. Wielowymiarowość spojrzenia uzyskano poprzez rozsze-rzenie grona użytkowników o podmioty i instytucje z sektora prywatnego, publicznego oraz ekonomii społecznej. Drugi obszar innowacyjności działań w ramach projektu koncentrował się wokół formy udzielonego wsparcia. Była ona poprzedzona dokładną analizą sytuacji w regionie oraz dobrych prak-tyk stosowanych przez partnerów projektu. Współpraca międzysektorowa pozwoliła na wypracowanie standardów do wdrożenia work-life balance za pomocą flexicurity. Trzeci wymiar innowacyjności odnosił się do samego problemu, którego szczegółowa diagnoza pozwoliła na implementowanie do-pasowanej metodyki działań. Dzięki trzem obszarom niekonwencjonalnych działań uzyskano model międzysektorowej współpracy w zakresie wspierania idei work-life balance. Skupiono się także na stworzeniu propozycji zmian le-gislacyjnych zarówno w kontekście idei flexicurity, jak i inicjatyw oddolnych mających służyć tworzeniu społeczeństwa obywatelskiego.

Interesującym cyklem projektów Fundacji Aktywności Lokalnej re-alizowanych na szczeblu lokalnym, w latach 2008–2011, w kilku miastach powiatu poznańskiego był projekt MAMY AKTYWNE MAMY [Janicka 2010]. Był on współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Głównym celem projektu był wzrost konkurencyjności kobiet – matek na rynku pracy. Poprawa zdolności do zatrudnienia uczestniczek odbywała się poprzez cykl warsztatów i szkoleń oraz doradztwo personalno-zawodowe. Co ciekawe, w trakcie zajęć, zosta-ła zorganizowana opieka nad dziećmi kobiet w nich uczestniczących. Jest to przykład ingerencji ekonomii społecznej w sferę wyrównywania szans kobiet na rynku pracy poprzez umożliwianie wdrażania idei godzenia obo-wiązków macierzyńskich z życiem zawodowym. Model działań oparty na doradztwie i szkoleniach miał się przyczynić do zmiany postaw i zachowań kobiet. W szerszym kontekście miał powodować eliminowanie zakorzenio-nych w społeczeństwie przekonań odnośnie do pracy kobiet – matek z mały-mi dziećmi jako pracowników mniej przydatnych, pracujących w niepełnym wymiarze czasu pracy, stygmatyzowanych częstszą absencją oraz mniejszym zaangażowaniem w powierzone obowiązki. Celem działań organizatora było nie tylko zwrócenie uwagi na stereotypy i próba ich przełamania, ale rów-nież poprawa sytuacji uczestniczek projektu w obliczu konieczności podję-cia pracy.


Wyrazem aktywizacji zawodowej grup defaworyzowanych na rynku pra-cy m.in. długotrwale bezrobotnych kobiet, w tym realizacji idei przedsię-biorczości poprzez samozatrudnienie, jest zakładanie lokalnych spółdzielni socjalnych [Wygnański 2009, s. 12]. Przykładem takiej inicjatywy może być Spółdzielnia Socjalna ANIMA, która działa na terenie Poznania i świadczy usługi opiekuńcze. W 2011 r. z inicjatywy pięciu działaczek powstał Nie-publiczny Żłobek „Wesoły Koziołek” [Kussy 2015, s. 1–2]. Przedsięwzięcie okazało się sukcesem dla założycielek, które zaoferowały ciekawe podejście do swoich podopiecznych – wdrożyły idee szkoły niezależności wg metody Montessori, która jest oparta na rozwoju inteligencji społecznej. Pomysł spo-tkał się z aprobatą grupy docelowej – rodziców oraz dzieci, a dzięki przed-siębiorczości założycielek placówka jest dofinansowywana ze środków pu-blicznych. Reasumując, idea spółdzielczości socjalnej połączona z ciekawym pomysłem jest skutecznym sposobem na odnalezienie się na rynku pracy oraz rozwój zawodowy oparty na idei ekonomii społecznej.

Zakończenie

Dążąc do osiągnięcia celu głównego oraz celów szczegółowych niniejszego arty kułu, a także weryfikując postawione hipotezy dokonano teoretyczno--empirycznej analizy omawianej problematyki. Wnioskowanie oparto na podstawie dostępnej literatury przedmiotu, analizie raportów i opracowań statystyczno-ekonomicznych.

Sytuacja kobiet na rynku pracy w Polsce w latach 1993–2013 charaktery-zowała się niższymi wskaźnikami aktywności zawodowej i zatrudnienia oraz wyższą stopą bezrobocia niż wśród mężczyzn. Kobiety były gorzej wynagra-dzane za wykonywaną pracę niż mężczyźni oraz dotyczył je problem pozio-mej i pionowej segregacji zawodowej. W świetle tych wniosków niezbędne wydaje się podjęcie działań na rzecz równości szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy, co staje się udziałem ekonomii społecznej.

Działania podmiotów ekonomii społecznej w kontekście równości płci na rynku pracy koncentrują się wokół trzech płaszczyzn: instytucjonalnej, prawnej oraz obyczajowo-kulturowej. Podsumowując przeprowadzone ana-lizy, najsilniejszy nacisk jest kładziony na eliminowanie stereotypów doty-czących pracy zawodowej kobiet i mężczyzn funkcjonujących w społecznej świadomości. Ekonomia społeczna intensyfikuje swoje działania wokół tego zagadnienia. Stanowi to podstawowy związek działalności ekonomii spo-łecznej z sytuacją kobiet i mężczyzn na rynku pracy. Poza tym podmioty


ekonomii społecznej specjalizują się w organizowaniu innowacyjnych pro-jektów ukierunkowanych na wdrażanie idei work-life balance oraz modelu flexicurity. Potwierdziło to hipotezę o nowatorskich przedsięwzięciach eko-nomii społecznej wdrażanych na rzecz równości płci. Kolejną prawidłowością jest forma doradczo-szkoleniowa proponowanych działań oraz nastawienie na zmiany organizacyjne. Nieodłącznym elementem projektów realizowa-nych przez podmioty ekonomii społecznej jest ich współfinansowanie ze środków Unii Europejskiej. Dodatkowo coraz częściej zauważa się tendencję do nawiązywania współpracy międzysektorowej oraz tworzenia platformy wymiany doświadczeń i zasobów. Silnie zaznacza się także swoisty dualizm podmiotów ekonomii społecznej, które występują jako konstruktorzy, po-mysłodawcy oraz realizatorzy działań sprzyjających równości płci, a także jako użytkownicy, odbiorcy tych projektów. Tkwi w tym potencjał, który odpowiednio wykorzystywany może realnie wpływać na eliminowanie nie-równości szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy.

Wyzwania stawiane przed ekonomią społeczną w kontekście równości płci mają charakter zarówno organizacyjny, jak i światopoglądowy. Spe-cyfika zagadnienia wymaga myślenia innowacyjnego i nieszablonowe-go. Jest to zadanie trudne, jednakże – jak obrazują omówione tu wcześniej przykłady – możliwe do wykonania. Pozostają jednak aspekty wciąż słabo rozpoznane. Trudno doszukiwać się jednoznacznych działań ekonomii społecznej ukierunkowanych na zmiany legislacyjne czy instytucjonalne w kontekście równości płci. Są to problemy pozostające do zagospodaro-wania i wymagające zintensyfikowanych wysiłków. Jednakże mogą stano-wić pożyteczny obszar do działania dla ekonomii społecznej, eliminujący uwarunkowania nierówności płci. Wymagałoby to jednak wzrostu wiedzy i doświadczenia podmiotów ekonomii społecznej oraz integracji z pozo-stałymi sektorami.

Bibliografia

Andrejczuk, M., 2012, Karta różnorodności. Korzyści z zarządzania różnorodnością. Karta różnorodności w Polsce, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa.

Andruszkiewicz, I., 2008, Równouprawnienie kobiet i mężczyzn na rynku pracy, w: Sadowska-Snarska, C. (red.), Równowaga. Praca – życie – rodzina, Wydaw-nictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok, s. 212–220.


Boni, M., 2007, Konteksty ekonomii społecznej, w: Staręga-Pasek, J. (red.), Ekonomia społeczna. Perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej, Wydawnictwo Rozwoju Służb Specjalnych, Warszawa, s. 47–64.

Branka, M., Dunaj, M., 2010, Dyskryminacja ze względu na płeć i wiek, w: Borowska, M., Branka, M. (red.), Równość szans kobiet i mężczyzn a rynek pracy, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa, s. 9–24.

Branka, M., Rawłuszko, M., Siekiera, A., 2009, Zasada równości szans kobiet i męż-czyzn w projektach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Ministerstwo Roz-woju Regionalnego, Warszawa http://www.efs.gov.pl/Wiadomosci/Documents/zasadarownociszans.pdf [dostęp: 3.12.2014].

Chołuj, B., (red.), 2007, Polityka równości płci Polska 2007, Program Narodów Zjed-noczonych ds. Rozwoju, Warszawa, http://www.feminoteka.pl/downloads/poli-tyka_rownosci_plci_polska2007.pdf [dostęp: styczeń 2015].

Czerwińska, E., 1995, Rynek pracy w Polsce, Kancelaria Sejmu, Biuro Stu-diów i Ekspertyz, Warszawa, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_95/r-68.pdf [dostęp: 3.12.2014].

Frączek, M., Laurisz, N., 2012, Ekonomia społeczna a rynek pracy, w: Frączek, M., Hausner, J., Mazur, S. (red.), Wokół ekonomii społecznej, Wydawnictwo Uniwer-sytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków, s. 157–176.

Golinowska, S., 2004, Praca z perspektywy płci, w: Golinowska, S. (red.), W tro-sce o pracę. Raport o rozwoju społecznym, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Warszawa, s. 169–191.

Gromkowska-Melosik, A., 2008, Stratyfikacja, ruchliwość społeczna i edukacja, w: Gromkowska-Melosik, A., Gmerek, T., Problemy nierówności społecznej w teorii i praktyce edukacyjnej, Wydawnictwo Impuls, Kraków, s. 9–20.

GUS, 2004, Kobiety i mężczyźni na rynku pracy 2003, Zakład Wydawnictw Staty-stycznych, Warszawa.


GUS, 2012, Kobiety i mężczyźni na polskim rynku pracy 2012, Zakład Wydaw-nictw Statystycznych, Warszawa.

GUS, 2013a, Monitoring rynku pracy. Kwartalna informacja o aktywności ekonomicz-nej ludności – IV kwartał 2012, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PW_kwart_inf_aktywn_ekonom_lud-nosci_4kw_2012.pdf [dostęp: 3.12.2014].

GUS, 2013b, Monitoring rynku pracy. Kwartalna informacja o rynku pracy – IV kwartał 2013, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PW_kwartalna_inf_o_rynku_pracy_4kw_2013.pdf [dostęp: 3.12.2014].



Janicka, I., 2010, Regulamin uczestnictwa w Projekcie „Mamy aktywne Mamy”, Fun-dacja Aktywności Lokalnej, Poznań.

Janicka, I., 2014, Informacja o projekcie „Mam dziecko – pracuję”, Fundacja Aktyw-ności Lokalnej, Poznań.

Janicka, I., Lisiecka M., Urbaniak M., 2014, Informacja o projekcie „Mam dziecko – pracuje”, Fundacja Aktywności Lokalnej, Poznań.

Jarmołowicz, W., Kalinowska, B., 2008, Praca i płaca kobiet na polskim i unijnym rynku pracy w: Jarmołowicz, W. (red.), Przemiany na współczesnym rynku pracy, Wydawnictwo Forum Naukowe, Poznań, s. 149–171.

Kalinowska-Nawrotek, B., 2004, Nierówności płci na rynku pracy, w: Wożniak, M.G. (red.), 2004, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Uniwer-sytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 343–357.

Kalinowska-Sufinowicz, B., 2012, Raport podsumowujący projekt FLEXCORE – wie-lopłaszczyznowa promocja elastycznego rozwoju zawodowego w oparciu o ideę Flexicurity w Wielkopolsce, Wielkopolski Związek Pracodawców Prywatnych im. Cyryla Ratajskiego, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Poznań.

Kida, J., 2010, Sytuacja psychospołeczna grup marginalizowanych a zadania ekonomii społecznej, w: Głąbicka, K. (red.), 2010, Ekonomia społeczna, Mazowieckie Cen-trum Pomocy Społecznej, Warszawa, s. 43–47.

Kussy, A., 2015, Spółdzielnie dziecięcych uśmiechów, w: Jak robić biznes społeczny? Pismo poświęcone przedsiębiorczości społecznej, Wydawnictwo Ogólnopolskiego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Socjalnych, Warszawa, nr 08/15.

Kwiatkowski, J., 2008, Wprowadzenie do dyskusji, w: Kwiatkowski, J., Okraszewska, A. (red.), Ekonomia społeczna: moda czy remedium?, Małopolski Instytut Samo-rządu Terytorialnego i Administracji, Kraków, s. 7–20.

Lisowska, E., 2007, Gender Index. Monitorowanie równości kobiet i mężczyzn w miej-scu pracy, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Warszawa.

Lisowska, E., Sznajder, A., 2013, Zarządzanie różnorodnością w miejscu pracy, Ra-port z I edycji Barometru Różnorodności, Konfederacja Pracodawców Prywat-nych Lewiatan, Warszawa.

Mandal, E., 2007, Kobiety i mężczyźni a praca zawodowa, w: Mandal, E. (red.), W kręgu gender, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 79–89.

Musiał-Karg, M., 2010, Kobiety na rynku pracy – wybrane zagadnienia, w: Knochen-muss, K. (red), Mentoring dla kobiet. Szeroka droga do kariery. Projekt dla woje-wództwa lubuskiego, Wydawnictwo Sonar, Słubice, s. 7–17.

Wygnański, K., 2009, O ekonomii społecznej – podstawowe pojęcia, instytucje i kom-petencje, Stowarzyszenie Czas Przestrzeń Tożsamość, Szczecin.


Mariusz PiotrowskiUniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Ekonomii, Katedra Pracy i Polity-ki Społ[email protected]

PRAWNY CHARAKTER ZBIÓREK PUBLICZNYCH

Streszczenie: Ustawa z 14 marca 2014 r. o zbiórkach publicznych wprowadza pojęcie do-zwolonych zbiórek, w tym pojęcie zbiórki publicznej. Do charakterystycznych cech zbió-rek należy zaliczyć dobrowolność i bezinteresowność ofiarodawców oraz to, że ofiary są wręczane zbierającemu w gotówce lub w naturze. W przypadku zbiórek publicznych pojawia się ustawowo ukierunkowany cel zbiórki (pozostający w sferze zadań publicz-nych). Świadczenia spełniane przez ofiarodawców nie są darowiznami, ale też nie mogą być uznane za bezpodstawne wzbogacenie się zbierającego.

Słowa kluczowe: zbiórka, zbiórka publiczna, darowizna, świadczenie, świadczenie nie-należne, ofiara.

Klasyfikacja JEL: K32.

LEGAL NATURE OF PUBLIC FUNDRISING

Abstract: The act of 14th March 2014 on public fundraising introduces the concept of authorized public fundraising, including the concept of public fundraising. The charac-teristic features of fundraising include the voluntary and selfless nature of contributors and the fact that contributions are passed to the fundraiser in cash or in kind . In the case of public fundraising there is a statutory, goal-oriented fundraising (remaining in the area of public functions). The assistance given by contributors are not donations, but neither can they be considered as unjust enrichment of the fundraiser.

Keywords: fundraising, public fundraising, donation, performance, undue performance, contribution.

150 Mariusz Piotrowski

Wstęp

Zbiórki publiczne są znaną i od lat praktykowaną metodą gromadzenia dat-ków na cele społecznie użyteczne. Sposoby przeprowadzania zbiórek tego rodzaju są prawnie uregulowane. Do połowy 2014 r. obowiązywała jesz-cze przedwojenna Ustawa z dnia 15 marca 1933 r. o zbiórkach publicznych (wielokrotnie nowelizowana1). Od 18 lipca 2014 r. obowiązuje nowa Ustawa z dnia 14 marca 2014 r. o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych2 wraz z aktem wykonawczym (Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfry-zacji z dnia 9 czerwca 214 r. w sprawie wzorów dokumentów dotyczących zbiórek publicznych3). Literatura i orzecznictwo dotyczące zbiórek publicz-nych są niezwykle skromne, co może nieco dziwić, zważywszy na liczbę przeprowadzanych w Polsce zbiórek publicznych i ich znaczenie dla wielu celów z zakresu pożytku publicznego. Nieliczne spotykane wypowiedzi mają charakter opisowy i przedstawiają procedurę przeprowadzania zbiórek pu-blicznych, ale nie są poświęcone ustaleniu charakteru relacji, jaka istnieje między zbierającym ofiary i ofiarodawcą [Byrski i Marcinkowska 2013]. Nieliczne wzmianki w podręcznikach prawa mają lakoniczny i informacyj-ny charakter [Służewski 1995, s. 522–523]. W szczególności problemem jest usytuowanie ofiarności publicznej w świetle instytucji prawa cywilnego. Bar-dzo skrótowo przedstawiając, przekazywanie bezinteresownie datków orga-nizatorowi zbiórki publicznej wydaje się na pozór spełniać przesłanki czy-nienia darowizny. Kwestia ta jest doniosła nie tylko z cywilistycznego, ale też z podatkowego punktu widzenia.

Celem niniejszego opracowania nie jest przedstawianie procedury prze-prowadzania zbiórek publicznych, ale ustalenie cywilistycznego charakteru ofiar czynionych w trakcie tych zbiórek, na gruncie nowej ustawy z 2014 r. (zwanej dalej też „Ustawą”).

1. Istota i rodzaje zbiórek (zbierania ofiar)

Już z pierwszych artykułów Ustawy wynika, że ustawodawca wyróżnił szer-sze pojęcie „zbierania ofiar”, a szczególnym przypadkiem zbierania ofiar jest przeprowadzanie zbiórki publicznej (art. 1 i art. 2 Ustawy). Na tej podsta-

1 Ostatni tekst jednolity tej ustawy – Dz.U. z 2013 r., poz. 732. 2 Dz.U. z 2014 r., poz. 498. 3 Dz.U. z 2014 r., poz. 833.

Prawny charakter zbiórek publicznych 151

wie można próbować konstruować pojęcie zbiórki, w sensie zbierania ofiar, jako takiej.

Do cech zbiórek jako takich należałoby zaliczyć:1) występowanie podmiotu zbierającego, który jest podmiotem aktywnym

w organizacji zbiórki;2) występowanie ofiarodawców, którzy działają dobrowolnie4 i bezintere-

sownie;3) cel zbiórki;4) składanie ofiar w postaci gotówki lub w naturze;5) fakt, że zbierający określa rodzaj ofiar (kwoty pieniężne, książki, ubrania,

żywność itp.), ale nie określa ich wysokości, pozostawiając to uznaniu ofiarodawcy.5

Z cywilistycznego punktu widzenia istotne jest to, że wysokość ofiary nie jest między stronami ustalana, a nawet częstokroć zbierający ofiary nie wie, jakiej wartości ofiarę spełnił ofiarodawca (np. przy zbiórkach pieniężnych do puszek).

Jest znamienne, że Ustawa wymienia dwa przedmioty zbiórki – w go-tówce i „w naturze”. Określenie „gotówka” oznacza przekazanie zbierają-cemu kwoty pieniężnej w postaci banknotów lub monet6. Chodzi tu więc o „zbieranie” w sensie dosłownym, fizycznym. Takie określenie wydaje się pozostawiać poza nawiasem zbiórek (jako takich) wpłaty bezgotówkowe (np. w postaci przelewów na rachunek bankowy lub sms-ów [Kwestowanie online]). Jeżeli chodzi o czeki, to przedmiotem zbiórki mogłyby być ewentu-alnie czeki gotówkowe, ale już nie czeki bezgotówkowe. Jak wynika bowiem z art. 63 ust. 1 Prawa bankowego, czek gotówkowy jest zaliczany do roz-liczeń gotówkowych7 [Heropolitańska 1992, s. 22–23]. Pojawia się pytanie,

4 Na dobrowolność datków – tak istotną cechę zbiórek publicznych, wskazał Wojewódz-ki Sąd Administracyjny w Gliwicach, stwierdzając, między innymi, że „Jak wynika z art. 1 ustawy o zbiórkach publicznych istotą zbiórki publicznej jest zbieranie ofiar, nie zaś pobiera-nie opłat, nawet jeżeli środki uzyskane z opłat są przeznaczane na z góry określony cel. Opła-ta oznacza bowiem kwotę pieniężną wypłaconą (uiszczoną) za coś (za usługi, świadczenia, prawo do czegoś), jest to z reguły cena (Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, pod red. S. Szymczaka Warszawa 1978 r.), zatem opłata nie ma waloru dobrowolności w przeciwieństwie do ofiary” (wyrok z dnia 22.6.2009 r., IV SA/GI 977/08 – Lex nr 563974).

5 Przedmiotem zbiórek publicznych nie mogą być, z istoty rzeczy, usługi. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie podkreślił, że otrzymanie od przypadkowych przechod-niów dobrowolnych datków nie może być uznane za zapłatę wynagrodzenia za usługi (wyrok z dnia 21.11.2012 r., III Sa/Wa 939/12 – Legalis, nr 774852).

6 Sposób rozumienia „znaków pieniężnych” wynika z art. 31 i 32 Ustawy z dnia 29 sierp-nia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, t.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 908 ze zm.

7 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, t.j. Dz.U. z 2012 r., poz. 1376 ze zm.


czy twórcy Ustawy użyli błędnego określenia, czy też celowo użyli zwrotu „gotówka”, zamiast np. zwrotu „pieniądze”.

Ponieważ – jak to już podniesiono – do istoty zbiórek należy to, że naj-częściej dochodzi do faktycznego kontaktu psychofizycznego zbierającego z ofiarodawcami, przekazywanie kwot pieniężnych na określone cele w dro-dze przelewów nie spełnia tego wymogu i do kategorii zbiórek nie może być zaliczone, co należy uznać za konsekwentną koncepcję ustawodawcy.

Jeżeli chodzi o określenie „w naturze”, to jest ono w terminologii potocz-nej szeroko rozumiane, w szczególności jako świadczenie rzeczowe lub nawet w postaci usługi („zapłacić w naturze”). Jednakże ponieważ zarazem chodzi o zbieranie, należy ową „naturę” ograniczać do rzeczy (przedmiotów) i to, z oczywistych względów, do ruchomości. Ponieważ Ustawa nie wskazuje, o jakie rzeczy może chodzić, toteż pod to miano podciągnąć można rze-czy ruchome nowe i używane, małe i duże, wartościowe i bezwartościowe (w tym trybie np. prowadzi się też zbiórki rzeczy używanych).

Zbiórki ofiar Ustawa dzieli na publiczne i niepubliczne. Kryterium jest przede wszystkim miejsce prowadzenia zbiórki. Zbiórki publiczne są prowa-dzone w miejscach publicznych, czyli miejscach ogólnodostępnych (dostęp-nych tzw. publiczności). Ustawa wymienia przykładowo ulice, place, parki i cmentarze. Pozostaje jednak pytanie, czy w rachubę wchodzą nie tylko te-reny otwarte, ale także obiekty (budynki czy lokale) użyteczności publicz-nej? Trzeba stwierdzić, że w rachubę mogą wchodzić tylko tereny otwarte, dostępne wszystkim obywatelom bez ograniczeń. Trzeba wykluczyć tereny, które nie są ogólnie dostępne, gdyż wówczas wkraczanie przez zbierających do takich miejsc wymagałoby akceptacji administratora, co pozostawałoby w niejakiej kolizji z istotą zbiórek publicznych. To samo dotyczy budyn-ków lub lokali. Zresztą zbiórki, np. w szkołach czy zakładach pracy, są przez ustawodawcę traktowane jako zbiórki niepubliczne, prawnie dozwolone, tyle że przeprowadzane w kręgu osób w jakiś sposób sobie znajomych. W przy-padku zbiórek publicznych zbierający i ofiarodawcy, co do zasady, nie są so-bie znajomi. Zbiórki publiczne bowiem mają to do siebie, że umożliwiają uzyskanie ofiar od tzw. publiczności, czyli potencjalnie nieograniczonego kręgu osób nieznanych zbierającemu (najczęściej anonimowych). Zbierają-cy też, z kolei, nie jest częstokroć bliżej znany ofiarodawcom. To mogłoby prowadzić do nadużyć i wyłudzeń ze strony przeprowadzającego zbiórkę, stąd szczególne, administracyjnoprawne procedury przeprowadzania zbió-rek publicznych.

Oprócz zbiórek publicznych Ustawa wskazuje jako dozwolone zbiórki, które do publicznych nie są zaliczane:


1) na cele kościelne i religijne w obrębie terenów i obiektów o charakterze kościelnym lub religijnym,

2) za pośrednictwem loterii pieniężnych lub fantowych,3) wśród młodzieży szkolnej na terenach szkolnych (na podstawie pozwole-

nia władz szkolnych),4) w ramach zbiórek koleżeńskich (w urzędach lub zakładach pracy, przy

czym jeżeli chodzi o urzędy publiczne, wymaga to pozwolenia kierowni-ka urzędu).Wyliczenie zbiórek niemających cech zbiórek publicznych jest uczynio-

ne po to, aby przy kontrolowanym charakterze zbiórek publicznych zwolnić z tego rygoru wskazane zbiórki, które cech zbiórek publicznych nie mają, ale są dozwolone. Płynie stąd wniosek, że kategoria zbiórek w ogóle, a w szcze-gólności zbiórek niepublicznych, jest zamknięta. Trzeba więc przyjąć, że jest zakazane przeprowadzanie zbiórek niepublicznych poza przypadkami, gdy prawo na to pozwala. Rygor ten nie dotyczy przyjmowania datków na zasadzie darowizny (o czym będzie mowa dalej). Analiza wykazu zbiórek niepublicznych wyjaśnia przyczynę zniesienia szczególnej kontroli państwa względem takich zbiórek;1) zbiórki te mają ograniczony charakter (wyznaczony wymogami ich prze-

prowadzania oraz kręgiem osób, którzy w zbiórce uczestniczą);2) część z tych zbiórek jest przeprowadzana w grupach społecznych, któ-

rych członkowie albo się znają (np. zbiórki koleżeńskie), albo organiza-torem zbiórki jest osoba przewodząca tej grupie społecznej (np. zbiórki w kościołach); w obu przypadkach występuje określony poziom kontroli społecznej co do organizacji i celów zbiórki;

3) jeden ze wskazanych rodzajów zbiórek publicznych wprawdzie nie od-powiada cechom wyżej wskazanym – chodzi o loterie pieniężne lub fan-towe – ale ten sposób zbierania środków podlega kontroli państwa w in-nym trybie (Ustawa z dnia 19.11.2009 r. o grach hazardowych8).Jak już powiedziano, nie są zaliczane do zbiórek akcje dokonywania

wpłat w drodze przelewów, nawet jeżeli mają charakter świadczeń czynio-nych w określonym celu na apel posiadacza rachunku. Nie są też objęte tym pojęciem świadczenia w ramach umów darowizn, w obrębie zindywiduali-zowanej i skonkretyzowanej relacji prawnej.

8 Dz.U. nr 201, poz. 1540 ze zm.


2. Cechy szczególne zbiórek publicznych

Poza ogólnymi cechami zbiórek jako takich, zbiórki publiczne mają pewne dodatkowe cechy szczególne:1) cel (pozostający w sferze zadań publicznych),2) organizatorzy – podmioty zmierzające do osiągnięcia celów pożytku pu-

blicznego.Cele zbiórek publicznych są określone poprzez odwołanie się do zadań

publicznych, o których mowa w art. 4 Ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o działal-ności pożytku publicznego i o wolontariacie9. Chodzi o 33 zadania publicz-ne, różnego rodzaju. Gdyby je pogrupować, to można by mówić o następu-jących kategoriach celów: 1) z zakresu pomocy społecznej czy pomocy w związku z klęskami żywio-

łowymi; 2) na rzecz osób wykluczonych społecznie, niesamodzielnych życiowo,

bezrobotnych oraz uzależnionych; 3) w ramach promowania postaw patriotycznych i więzi z krajem; 4) w ramach promowania poszanowania podstawowych praw człowieka

i konsumenta; 5) na rzecz dzieci, młodzieży i rodziny; 6) w ramach promowania przedsiębiorczości, kreatywności i innowacyjno-

ści społecznej; 7) związanych z ochroną dziedzictwa narodowego; 8) na rzecz wspierania wychowania, oświaty, nauki i kultury materialnej

oraz fizycznej; 9) dla ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego;10) dla wspierania i rozwoju organizacji pozarządowych i wolontariatu.Mowa jest tu więc o celach, które nie są zazwyczaj przedmiotem działalno-ści komercyjnej z uwagi na ich nieopłacalność ekonomiczną. Jeżeli chodzi o organizatorów zbiórek publicznych, to wskazuje się następujące rodzaje podmiotów do tego upoważnionych:1) organizacje pozarządowe w rozumieniu Ustawy o działalności pożytku

publicznego i o wolontariacie,2) podmioty związków wyznaniowych i kościołów,3) stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego,4) spółdzielnie socjalne,5) podmioty sportowe,6) komitety społeczne.

9 T.j. Dz.U. z 2014 r., poz. 1118 ze zm.


Organizacje pozarządowe

Ustawa o zbiórkach publicznych odwołuje się do definicji organizacji poza-rządowych przyjętej w art. 3 ust. 2 Ustawy z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Status ten mogą uzyskać jedynie osoby prawne i ułomne osoby prawne (a więc nie mogą go posiadać osoby fizyczne i spółki cywile), które nie działają w celu osiągnięcia zysku, a nadto nie na-leżą do kręgu jednostek sektora finansów publicznych w rozumieniu Ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych10. Z art. 9 ostatnio wspomnianej ustawy wynika (pośrednio), że zbiórek publicznych nie mogą organizować: 1) organy władzy publicznej, w tym organy administracji rządowej, organy

kontroli państwowej i ochrony prawa oraz sądy i trybunały; 2) jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki; 3) jednostki budżetowe; 4) samorządowe zakłady budżetowe; 5) agencje wykonawcze; 6) instytucje gospodarki budżetowej; 7) państwowe fundusze celowe; 8) Zakład Ubezpieczeń Społecznych i zarządzane przez niego fundusze

oraz Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i fundusze zarządza-ne przez Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego;

9) Narodowy Fundusz Zdrowia;10) samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej;11) uczelnie publiczne;12) Polska Akademia Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne;13) państwowe i samorządowe instytucje kultury oraz państwowe instytu-

cje filmowe;14) inne państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podsta-

wie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłą-czeniem przedsiębiorstw, instytutów badawczych, banków i spółek pra-wa handlowego.

Jest to o tyle zrozumiałe, że do statutowych i prawnych obowiązków tych jed-nostek należą zadania zmierzające do zaspokojenia potrzeb ze sfery pożytku publicznego i to ze środków publicznych.

Podmioty związków wyznaniowych i kościołówPod tym mianem kryją się osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów Ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa

10 T.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 885 ze zm.


do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej11, Ustawy o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz Ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania12, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego.Stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnegoDziałalność takich stowarzyszeń przewidują ustawy samorządowe: Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (art. 84 i 84a)13, Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (art. 75 i 75a)14, Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (art. 8b)15.Spółdzielnie socjalneDziałalność spółdzielni socjalnych opiera się na przepisach Ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych16.Podmioty sportowePod tym określeniem rozumie się spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpo-wiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podsta-wie przepisów Ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie17, które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na cele statutowe oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjo-nariuszy i pracowników.Komitety społeczneNajbardziej zagadkowy jest status komitetów społecznych. Sposób utworzenia takiego komitetu określa Ustawa o zasadach prowadzenia zbiórek publicznych (art. 4). Osoby fizyczne (minimum 3), posiadające pełną zdolność do czynno-ści prawnych i niekarane za wskazane przepisami prawa rodzaje przestępstw, formułują pisemny akt założycielski – według ustalonego wzoru – w którym określają cel powołania komitetu, osoby reprezentujące komitet i adres do korespondencji. Komitet ten ma, w myśl ustawy, przyznane niektóre takie możliwości i przypisane takie obowiązki, które nadają mu cechy ułomnej osoby prawnej, podobnie jak stowarzyszenia zwykłe czy komitety powoły-wane w związku z wykonywaniem obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej.

11 T.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 1169 ze zm.12 T.j. Dz.U. z 2005 r. nr 231, poz. 1965 ze zm.13 T.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 594 ze zm.14 T.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 595 ze zm.15 T.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 596 ze zm.16 Dz.U. nr 94, poz. 651 ze zm.17 T.j. Dz.U. z 2014 r., poz. 715 ze zm.


3. Charakter prawny ofiarowania datków w ramach zbiórek publicznych

Zbieranie znaków pieniężnych lub rzeczy nie wyjaśnia samo w sobie cha-rakteru relacji cywilnoprawnej powstającej między zbierającym a ofiaro-dawcami. Zbierającym jest zawsze określony podmiot prawa, a ofiarodawca przekazuje ofiarę nieodpłatnie. Kodeks cywilny zna kilka rodzajów umów, kiedy dochodzi do świadczeń nieodpłatnych. Oprócz darowizny w rachubę wchodzą następujące umowy:1) umowa zlecenia, na podstawie której może dojść do nieodpłatnego wyko-

nania dla innej osoby jakichś czynności lub świadczenia usług (art. 735, § 1 Kc);

2) umowa pożyczki – jeżeli jest to pożyczka nieoprocentowana (art. 720, § 1 Kc);

3) umowa przechowania, jeżeli jest nieodpłatna (art. 836 Kc);4) dzierżawa bezczynszona (art. 708 Kc);5) użyczenie (art. 710 Kc);6) renta nieodpłatna (art. 906 Kc);7) ugoda (art. 917 i 918 Kc).

Dlatego też kodeks cywilny sytuuje poza czynnością prawną darowizny także nieodpłatne świadczenia, które są świadczone na podstawie umowy uregulowanej innymi przepisami niż dotyczące umowy darowizny (art. 889, pkt 1 Kc). Jest to więc metoda regulacji tego rodzaju, że charakter darowizny mają tylko takie świadczenia polegające na bezpłatnym przysporzeniu, które nie są objęte innymi regulacjami prawnymi niż przepisy o umowie darowi-zny [Stecki 2001, s. 197]. Spośród wyżej wymienionych przypadków świad-czeń nieodpłatnych, bliższego rozważenia wymaga więc problem tego ro-dzaju, czy ofiary spełniane w ramach zbiórek publicznych są darowiznami?

Darowizna jest umową, obligacyjną, jednostronnie zobowiązującą, nie-odpłatną, niewzajemną i rozporządzającą, łączącą darczyńcę i inny pod-miot. Jak się podkreśla, drugą stroną tej umowy, oprócz darczyńcy, nie musi być obdarowany. Umowa darowizny może więc przybrać dwojaką postać:1) typową, gdzie stronami umowy są darczyńca i obdarowany, a przyspo-

rzenie darczyńcy następuje na rzecz drugiej strony umowy – obdarowa-nego;

2) nietypową, gdzie stronami umowy są darczyńca i inna osoba (ale nie ob-darowany), natomiast przysporzenie następuje na rzecz obdarowanego, który nie jest stroną umowy (umowa o świadczenie na rzecz osoby trze-ciej – art. 393 Kc) [Stecki 2001, s. 191–194].


W każdym razie obie strony tej umowy oraz obdarowany (jeżeli nie był stro-ną umowy) są podmiotami indywidualnie oznaczonymi.

Przedmiot darowizny jest zakreślony bardzo szeroko – są to przyspo-rzenia dokonane przez darczyńcę „kosztem swojego majątku” (art. 888, § 1 Kc). Przedmiotem darowizny mogą być więc takie rodzaje świadczeń, jak:1) przeniesienie na obdarowanego wszelkiego rodzaju praw,2) ustanowienia na rzecz obdarowanego prawa majątkowego,3) zniesienie prawa majątkowego z korzyścią dla obdarowanego,4) zwolnienie obdarowanego z długu wobec darczyńcy lub osoby trzeciej

i inne [Stecki 2001, s. 193].Z istoty rzeczy nie mogą być przedmiotem darowizny usługi. Oświadcze-

nie darczyńcy może być złożone w dwojakiej formie:1) w formie aktu notarialnego (w szczególności jest on obowiązkowy

w przypadku darowizny prawa własności lub użytkowania wieczyste-go nieruchomości);

2) w dowolnej formie, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione (art. 890 Kc).Dość daleko idący wymóg zachowania formy notarialnej dla oświad-

czenia darczyńcy jest (poza przypadkami darowizn praw rzeczowych do nieruchomości) o tyle zrozumiały, że chodzi o sytuacje, gdy oświadczenie darczyńcy poprzedza spełnienie darowizny. Tryb notarialny daje możliwość przemyślenia przez darczyńcę swojej decyzji i sprawdzenia siły woli uczynie-nia darowizny, a obdarowanemu daje pewność przysporzenia. Rzecz jasna, sprawa jest istotna w przypadku darowizn o większej doniosłości społecz-nej. Ten wymóg formalny nie mógł być realistycznie stawiany w przypadku drobniejszych darowizn. Stąd samo spełnienie darowizny jest zazwyczaj wy-starczającym i definitywnym dowodem chęci dokonania darowizny. Nie ule-ga jednak wątpliwości, że darczyńca jest zobowiązany prawnie do spełnienia darowizny na rzecz określonego podmiotu. Obdarowany musi wyrazić zgo-dę na przyjęcie darowizny. Jego oświadczenie woli nie jest sformalizowane i może być złożone w każdej formie. Nie może jednak być kwestionowane, że skoro chodzi o umowę, to przedmiot tej umowy musi być obiektem uzgod-nień stron kontraktu.

Po tym skrótowym przedstawieniu podstawowych cech umowy darowi-zny można przejść do relacji między instytucją ofiary a instytucją darowizny. Podstawową przeszkodą do tego, aby uznać, że ofiary spełniane w trakcie zbiórek publicznych są darowiznami, jest fakt, że świadczenie co do jego przedmiotu (w tym jego wysokości czy wartości) nie jest objęte zgodną wolą stron, a nadto istotne jest to, że ofiarodawcy są najczęściej anonimo-


wi. Nie sposób też uznać spełnienia ofiary jako rodzaju darowizny (w sensie prawnym), choć potocznie określa się ofiary mianem „datków”, gdyż ofiaro-dawcy nie mają prawnego obowiązku dokonania świadczenia. Trudno też powiedzieć, że między ofiarodawcą a zbierającym nawiązuje się jakiś sto-sunek prawny (cywilnoprawny). Ofiarodawcy w związku z czynioną ofia-rą nie uzyskują żadnych uprawnień względem zbierającego. Dlatego trzeba przyjąć, że ofiara (ofiarowanie) nie jest czynnością prawną (w szczególności jednostronną czynnością prawną), ale jest czynnością faktyczną (psychofi-zyczną) o doniosłości majątkowej. W tej sprawie wypowiadał się też, choć dość ogólnie, A. Ohanowicz, w monografii poświęconej bezpodstawnemu wzbogaceniu. Autor ten stwierdził między innymi, że „wzbogacenie może nastąpić także przez działanie zubożonego, które nie jest czynnością prawną. Będzie to przysporzenie w ogólniejszym tego słowa znaczeniu, a nie obej-mujące tylko czynność prawną przysparzającą” [Ohanowicz 1956, s. 859]. Zachowanie ofiarodawcy musi być sytuowane na gruncie prawa cywilnego, jak się wydaje, w obrębie grzeczności. Przeprowadzanie zbiórek natomiast odbywa się na obszarze działania prawa administracyjnego, a nie prawa cy-wilnego.

4. Zachowanie ofiarodawcy a cywilistyczne pojęcie świadczenia

W polskim prawie cywilnym termin „świadczenie” występuje co najmniej w dwóch znaczeniach: węższym i szerszym.

Sposób rozumienia świadczenia sensu stricto wynika z art. 353, § 1 Kc, gdzie wyraźnie przewidziano, że świadczenie jest obowiązkiem dłużnika, je-żeli wynika z powstałego zobowiązania. Innymi słowy, o świadczeniu można mówić wyłącznie w ramach istniejącego, obligacyjnego stosunku prawnego.

Przy takim rozumieniu świadczenia przysporzenie majątkowe dokonują-ce się nie w związku z istnieniem zobowiązania do jego spełnienia, nie może być nazywane świadczeniem. Jednakże takie rozumienie świadczenia jest poszerzone w przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu się w postaci nie-należnego świadczenia (art. 410–411 Kc). Opisując nienależne świadczenie, ustawodawca m.in. stwierdził, że takie działanie ma cechy tego rodzaju, że ten, kto wyświadczył wspomniane świadczenie „nie był w ogóle zobowią-zany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył” (czy też „czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była niewiążąca i nie stała się wiążąca po spełnieniu świadczenia” – art. 410, § 2 Kc). Wyraźnie się tu


używa określenia „świadczenie” na oznaczenie przysporzenia majątkowego, które nie nastąpiło w ramach (wyraźnego) stosunku zobowiązaniowego.

Jeżeli świadczenie zostało spełnione w ramach istniejącego stosunku zo-bowiązaniowego, to z reguły jest to świadczenie należne, a może się stać nie-należnym w wyniku zdarzeń przekreślających istnienie zobowiązania już po powstaniu zobowiązania. Sytuacje te wskazuje przepis art. 410, § 2 Kc (pod-stawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osią-gnięty). W ten sposób można dokonać dalszego podziału świadczeń sensu stricto na świadczenia należne i świadczenia nienależne (jest to nienależność wtórna, w przeciwieństwie do świadczeń, które były nienależne w sposób pierwotny – od początku).

W związku z nienależnością świadczenia pojawia się kwestia obowiązku jego zwrotu na rzecz świadczeniodawcy. W interesującym tu zakresie można wskazać art. 411, pkt 1 i 2 Kc, gdzie stwierdzono kiedy ten obowiązek jest wy-łączony. Zasadą więc jest, że nienależne świadczenie podlega zwrotowi (na zasadach przewidzianych dla bezpodstawnego wzbogacenia – art. 405–409 Kc), a wyjątkiem od tej zasady jest brak obowiązku zwrotu nienależnego świadczenia, jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadcze-nia zobowiązany bądź gdy był do tego zobowiązany, ale nie przez przepisy prawa, ale przez zasady moralne.

W kontekście uwag wyżej poczynionych trzeba stwierdzić, że zachowa-nie ofiarodawcy w ramach zbiórek publicznych, polegających na przekazaniu ofiary (zachowanie rękodajne) jest świadczeniem spełnianym poza ramami stosunku prawnego o charakterze zobowiązaniowym, czyli jest świadcze-niem nienależnym, ale nie może być objęte żądaniem zwrotu z tej przyczyny, że ofiarodawca wie, że nie jest do tego świadczenia zobowiązany. Spełnienie nienależnego świadczenia nie może w szczególności być traktowane jako darowizna [Stecki 2001, s. 197], co tylko umacnia twierdzenie, że nie ma podstaw, aby w spełnieniu ofiar dopatrywać się rodzaju darowizny.

5. Zbiórki rękodajne

Przez zbiórki rękodajne18 będzie się tu rozumieć zachowania polegające na tym, że ofiarodawca przekazuje bezpośrednio osobie zbierającej znaki pie-niężne lub rzeczy ruchome, które są przewidziane do zbierania w ramach da-nej zbiórki. Z punktu widzenia prawa rzeczowego osoba zbierająca uzyskuje

18 To określenie jest wzorowane na „darowiznach rękodajnych” [Stecki 2001, s. 196].


posiadanie samoistne przekazywanych jej przedmiotów i prawo ich własno-ści. Wprawdzie podstawowe przepisy polskiego prawa cywilnego o nabyciu własności (art. 155–194 Kc) nie przewidują takich faktów, jak zbiórki pu-bliczne, to jednak wymieniony tam zestaw podstaw nabycia własności nie jest wyczerpujący.

Celem przeprowadzenia zbiórek publicznych jest to, by organizator zbiór-ki uzyskał nieskrępowane uprawnienie do korzystania, a przede wszystkim do rozporządzania zebranymi pieniędzmi lub rzeczami (rzecz jasna ograni-czonym – w oczywisty sposób – przez cel przeprowadzenia zbiórki). Nawet więc stwierdzenie, że świadczenie ofiarodawcy jest nienależne (niepłyną-ce z obowiązku), nie może stanąć na przeszkodzie wnioskowi, że organi-zator zbiórki uzyskuje prawo własności zebranych przedmiotów (ktoś, kto otrzyma nienależne świadczenie, też jest właścicielem przedmiotu świadcze-nia, a ewentualny obowiązek zwrotu wzbogacenia nie podważa tej tezy).

6. Zbiórki nierękodajne

We współczesnej praktyce społecznej nierzadko spotyka się praktyki tego rodzaju, że organizator zbiórki zachęca określone osoby, aby wyzbyły się niepotrzebnych im przedmiotów (np. używanej czy zbytecznej odzie-ży) i wystawiły je w miejscach publicznych (np. przed domem), co umoż-liwia organizatorowi zbiórki zebranie tych przedmiotów (ale do tego nie zobowiązuje). W takich przypadkach rzeczy wystawione w miejscach pu-blicznych trzeba, od strony cywilistycznej, traktować jako rzeczy, których właściciel się wyzbył (porzucił) – art. 180 Kc. Taka rzecz staje się niczyja i w zasadzie każdy może ją zawłaszczyć. Nie mamy tu do czynienia z po-chodnym nabyciem prawa własności, ale z nabyciem pierwotnym, a więc nie może tu być mowy o świadczeniu. Podobne akcje zbierania dotyczą też niektórych innych rzeczy (zużytych sprzętów gospodarstwa domowego, ba-terii, innych odpadów). Takie zbiórki są przeprowadzane w myśl odrębnych przepisów prawa i nie mogą być uznane za zbiórki publiczne w rozumieniu omawianej tu ustawy. Zbiórki tego rodzaju regulują liczne przepisy prawa, a przede wszystkim Ustawa z 14 grudnia 2012 r. o odpadach19. Z art. 3, ust. 1, pkt 2 tej ustawy wynika, że elementem gospodarowania odpadami jest ich zbieranie. Podobna terminologia jest stosowana w Ustawie z 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji20. Z kolei w Usta-

19 Dz.U. z 2013 r., poz. 21 ze zm.20 T.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 1162 ze zm.


wie z 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach jest mowa o „odbieraniu odpadów komunalnych” (art. 6c, ust. 1)21.

Granicy między zbiórkami publicznymi a zbiórkami tu omawianymi trzeba szukać w odmiennych celach, przedmiotach, podstawach prawnych i sposobach ich przeprowadzania.

7. Zbiórki polegające na gromadzeniu darowizn

Nierzadko można obserwować akcje medialne, w których przedstawiane są osoby znajdujące się w trudnej sytuacji życiowej i wymagające pomocy. Nie-kiedy same te osoby zwracają się tą drogą o pomoc. Reakcja społeczna bywa taka, że na tego rodzaju apele osoby potrzebujące otrzymują:

– rzeczy ruchome (np. odzież, żywność, materiały budowlane), – pieniądze (gotówkę lub przelew na rachunek bankowy), – usługi (np. remontowe).

Takie zachowania są też potocznie określane mianem zbiórek, nie są to jednak zbiórki publiczne. Nie występuje tu formalny organizator spełnienia świadczenia, a osoby będące beneficjentami tych nieodpłatnych świadczeń występują tu w roli pasywnego odbiorcy. Świadczenia takie są nadto indy-widualnie adresowane. Akcje takie nie są co do zasady zabronione, tyle że są traktowane jako procedura spełnienia darowizn, podlegających przepisom Ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn22 lub prze-pisom o skutkach nieodpłatnego świadczenia usług [Zbiórka dla chorych].

Zakończenie

Ofiarodawca spełnia na rzecz organizatora zbiórki świadczenie w postaci przeniesienia posiadania samoistnego i własności znaków pieniężnych, cze-ków gotówkowych lub innych rzeczy ruchomych. Jest to świadczenie dobro-wolne (nieobowiązkowe), a w kategoriach cywilistycznych trzeba je określić mianem nienależnego, co do którego ofiarodawca nie może żądać jego zwro-tu jako bezpodstawnego wzbogacenia się organizatora zbiórki.

Ofiarodawca działa spontanicznie i jest dla organizatora zbiórki anoni-mowy. Przedmiot i wysokość lub wartość ofiary nie jest wcześniej ustala-na i częstokroć nie jest organizatorowi zbiórki znana lub bliżej oznaczona

21 T.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 1399 ze zm.22 T.j. Dz.U. z 2009 r., nr 93, poz. 768 ze zm.


w momencie jej spełniania. Relacja powstała między ofiarodawcą a organi-zatorem zbiórki nie ma charakteru stosunku zobowiązaniowego, w szczegól-ności umownego, w tym nie jest to stosunek prawny darowizny. W związku z tym do relacji tej nie mogą być odnoszone przepisy prawa dotyczące zobo-wiązań cywilnoprawnych (z wyjątkiem niektórych przepisów o bezpodstaw-nym wzbogaceniu).

Poza ramami niniejszego opracowania pozostawia się rozważania na temat prawnych aspektów przekazania organizatorowi zbiórki rzeczy, któ-re nie są własnością przekazującego, w szczególności rzeczy znalezionych czy skradzionych, czy przekazania dokonanego w stanie braku świadomości ofiarodawcy bądź pod przymusem fizycznym, bądź psychicznym.

Bibliografia

Byrski, J., Marcinkowska, A., 2013, Nowe zasady prowadzenia zbiórek, Rzeczpospo-lita z 18 października, s. C7.

Heropolitańska, J., 1992, Czek w obrocie gospodarczym, TWiGGER S.A., Warszawa.Kwestowanie online ma się dobrze, 2014, notatka podpisana „ret”, Rzeczpospolita

z 20 listopada, s. C3.Ohanowicz, A., 2007, Niesłuszne wzbogacenie, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa,

s. 707–954.Pyzioł, W., 2006, Czeki, w: Szumański, A. (red.), System prawa prywatnego, rozdz. 2,

t. 18, Prawo papierów wartościowych, suplement, Wydawnictwo C.H. Beck, In-stytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa, s. 35–115.

Służewski, J., 1995, w: Służewski, J. (red.), Polskie prawo administracyjne, Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Stecki, L., 2001, Darowizna, w: Rajski, J. (red.), System prawa prywatnego, pt. Prawo zobowiązań – część szczegółowa, rozdz. V, t. 7, Wydawnictwo C.H. Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa, s. 189–221.

Zbiórka dla chorych może być bez podatku, 2014, notatka prasowa podpisana „mpa”, Rzeczpospolita z 19 kwietnia, s. C4.


Magdalena KowalczykUniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Zarządzania, Katedra Rachunko-woś[email protected]

ROLA RACHUNKU WYNIKÓW W ORGANIZACJACH POZARZĄDOWYCH

Streszczenie: Organizacje pozarządowe podobnie jako podmioty komercyjne prowadzą rachunkowość, której integralną częścią jest sprawozdawczość finansowa. Rolą sprawoz-dania finansowego jest dostarczenie informacji o majątku i źródłach jego finansowania oraz o dokonaniach organizacji w danym roku. Podstawowych informacji o wielkości wygenerowanych przychodów i ponoszonych kosztach w organizacjach pozarządowych dostarcza rachunek wyników. Celem artykułu jest próba przedstawienia propozycji zmian w rachunku wyników dla organizacji pozarządowych, które nie prowadzą dzia-łalności gospodarczej i rachunku zysków i strat sporządzanego przez organizacje prowa-dzące działalność gospodarczą.

Słowa kluczowe: organizacje pozarządowe, sprawozdawczość finansowa, rachunek wy-ników, rachunek zysków i strat.

Klasyfikacja JEL: M41, H83.

THE ROLE OF THE INCOME STATEMENT (PROFIT AND LOSS) IN NGOS

Abstract: Non-governmental organizations as commercial entities practice accounting which is an integral part of financial reporting. The role of financial statements is to provide information about assets and sources of funding and the achievements of the organization during the year. Basic information about the size of the revenue generated and the incurred costs incurred by non-governmental organizations providing such in-come statements.This article attempts to present proposals for changes in the income statement for non-governmental organizations that do not engage in economic activity and the profit and loss account prepared by the organizations conducting economic activity.

Keywords: NGOs, financial reporting, income statement, profit and loss account.

Rola rachunku wyników w organizacjach pozarządowych 165

Wstęp

Obecnie wzrasta rola podmiotów ekonomii społecznej jako dynamicznej sfery gospodarowania. Podmioty te, mimo że nie funkcjonują dla zysku tylko dla wykonania swoich zadań statutowych, muszą przedstawiać finansowe rezultaty prowadzonej działalności. Na koniec roku obrotowego każda organizacja po-zarządowa jest zobowiązana do sporządzenia rocznego sprawozdania finanso-wego składającego się z: bilansu, rachunku wyników i informacji dodatkowej.

Celem artykułu jest próba przedstawienia propozycji zmian w rachunku wyników dla organizacji, które nie prowadzą działalności gospodarczej, i ra-chunku zysków i strat sporządzanego przez organizacje prowadzące działal-ność gospodarczą.

Przedmiotem artykułu jest sprawozdawczość finansowa, a w ramach niej rachunek wyników oraz rachunek zysków i strat. Natomiast podmiotem są organizacje pozarządowe, które są nazywane trzecim sektorem publicznym.

Artykuł składa się z trzech części, w pierwszej omówiono rolę i istotę organizacji pozarządowych jako podmiotów ekonomii społecznej. W dru-giej części przedstawiono definicję i zasady ujmowania przychodów i kosz-tów w organizacjach pozarządowych prowadzących i nieprowadzących działalności gospodarczej. Ostatnia część zawiera analizę rachunku zy-sków i strat, rachunku wyników oraz proponowane kierunki zmian. W celu ułatwienia formułowania wniosków końcowych, przedstawiono wstępną analizę rachunku wyników Państwowej Akcji Humanitarnej. Do napisania artykułu wykorzystano analizę, badania dokumentów, badania opisowe.

1. Organizacje pozarządowe jako podmioty ekonomii społecznej

Ekonomia społeczna to sfera aktywności obywatelskiej, która poprzez dzia-łalność ekonomiczną i działalność pożytku publicznego służy: integracji za-wodowej i społecznej oraz osobom zagrożonym marginalizacją społeczną, tworzeniu miejsc pracy, świadczeniu usług społecznych użyteczności pu-blicznej (na rzecz interesu ogólnego) oraz rozwojowi lokalnemu.

Zgodnie z tą definicją w sferze ekonomii społecznej działają podmioty należące do czterech grup:1) przedsiębiorstwa społeczne będące fundamentem ekonomii społecznej;2) podmioty reintegracyjne służące reintegracji społecznej i zawodowej

osób zagrożonych wykluczeniem społecznym;

166 Magdalena Kowalczyk

3) podmioty działające w sferze pożytku publicznego, które prowadzą dzia-łalność ekonomiczną i zatrudniają pracowników, choć ich aktywność nie jest oparta na ryzyku ekonomicznym;

4) podmioty sfery gospodarczej, które tworzone były jednak w związku z celem społecznym bądź dla których leżący we wspólnym interesie cel społeczny jest racją bytu działalności komercyjnej [Krajowy program rozwoju ekonomii 2014, s. 14].Współcześnie, ekonomia społeczna jako dynamiczna sfera gospodaro-

wania, mieszcząca się w głównym nurcie polityk publicznych, jest i będzie przedmiotem dyskusji na poziomie teoretycznym, oraz podlegać będzie pro-cesowi praktycznej weryfikacji modelowych rozwiązań. Dlatego nie ulega wątpliwości, że ekonomia społeczna może stanowić jeden z istotnych ele-mentów europejskiego modelu społecznego oraz polskiej polityki społecznej [Krajowy program rozwoju ekonomii 2014, s. 8].

Według danych z badań przeprowadzonych za 2010 r. aż 41% wybranych organizacji pozarządowych wykazało przychody poniżej 10 tys. zł, nato-miast 37% organizacji wskazało przychody w przedziale pomiędzy 10 tys. zł a 100 tys. zł. Prawie 17% organizacji wykazywało przychody w przedziale 100 tys. zł do 1 mln zł. Przeprowadzone badania pozwoliły ustalić, że średnie roczne przychody obliczone dla wszystkich badanych organizacji wyniosły 247 tys. złotych, ale w połowie organizacji roczny przychód nie przekroczył 17 tys. złotych [Sprawozdanie z funkcjonowania ustawy o działalności po-żytku publicznego i wolontariacie za lata 2010 i 2011, s. 40–41]

Warto odnieść się do badań przeprowadzanych w innych krajach, które pozwoliły określić pozycję polskiego sektora pozarządowego na tle Europy Środkowo-Wschodniej. Do przeprowadzenia badań opracowano indeks, który opiera się na siedmiu wymiarach sektora pozarządowego: środo-wisku prawnym, zdolnościach organizacyjnych, opłacalności finansowej, orzecznictwie, świadczeniu usług, infrastrukturze oraz wizerunku pu-blicznym. Przytoczone dane pozwalają na sformułowanie wniosku, że rola i pozycja organizacji pozarządowych jest istotna. Według danych z raportu badań przeprowadzonych za rok 2011, ogólny stopień rozwoju i zdolności przetrwania sektora pozarządowego kształtuje się następująco (tabela 1).


Tabela 1. Stabilność organizacji pożytku publicznego w Polsce i w EuropieKraj Liczba punktów

Estonia 2,0Polska 2,2Słowacja 2,7Łotwa 2,7Czechy 2,7Litwa 2,8Rumunia 3,5Słowenia 3,7

Przyznawane punkty w ramach badania kształtowały się w przedziale od 1 do 7, gdzie 1 oznaczało największą stabilność, a 7 najmniejszą.

Źródło: Na podstawie: [Sprawozdanie z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie za lata 2010 i 2011, s. 24].

Przeprowadzone badania wskazują, że w porównaniu z innymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej Polska ma jeden z najwyższych wskaźni-ków stopnia rozwoju i zdolności przetrwania sektora pozarządowego. Warto również zaznaczyć, że w badaniach przeprowadzanych w 2009 r. Polska uzy-skała ten sam wynik na poziomie 2,2.

2. Przychody i koszty w organizacjach pozarządowych

Przychody, koszty oraz wynik finansowy są inaczej definiowane w organi-zacjach pozarządowych, które nie prowadzą działalności gospodarczej, jak również w tych, które prowadzą działalność gospodarczą.

Należy pamiętać, że organizacje pozarządowe nie funkcjonują po to, aby maksymalizować zysk, tylko aby wykonywać zadania w ramach swojej dzia-łalności statutowej. Również te organizacje pozarządowe, które prowadzą działalność gospodarczą, przekazują wypracowany zysk na zadania statu-towe. W tabeli 2 przedstawiono porównanie definicji przychodów i kosz-tów w organizacjach pozarządowych prowadzących i nieprowadzących dzia-łalności gospodarczej.

Jak zauważa R. Nawrocki, w organizacji pozarządowej to przychód wy-przedza koszt, odwrotnie niż w podmiotach komercyjnych, w których żeby wygenerować przychody, należy ponieść koszty. Natomiast w organizacjach pozarządowych głównym celem rachunkowości jest udokumentowanie roz-


Tabela 2. Przychody i koszty w organizacjach pozarządowych

ElementyOrganizacje pozarządowe, które nie prowadzą działalności gospo-

darczej

Organizacje pozarządowe, które prowadzą działalność gospo-

darczą

Przychody

Do przychodów jednostki zalicza się otrzymane środki pieniężne i inne aktywa finansowe ze źródeł określo-nych odrębnymi przepisami prawa i statutem, w tym otrzymane skład-niki majątku, a także kwoty należne ze sprzedaży składników majątku oraz przychody finansowe dotacje i subwencje, a w przedsiębiorstwach zagranicznych – także środki pie-niężne otrzymane od przedsiębiorcy zagranicznego, z przeznaczeniem na sfinansowanie kosztów działalności przedsiębiorstwa

Przez przychody i zyski rozumie się uprawdopodobnione powsta-nie w okresie sprawozdawczym korzyści ekonomicznych, o wia-rygodnie określonej wartości, w formie zwiększenia wartości aktywów albo zmniejszenia war-tości zobowiązań, które doprowa-dzą do wzrostu kapitału własnego lub zmniejszenia jego niedoboru w inny sposób niż wniesienie środków przez udziałowców lub właścicieli

Koszty

Do kosztów działalności jednostki zalicza się koszty związane z zada-niami statutowymi – w tym także świadczenia określone statutem. Za koszty uważa się również koszty administracyjne jednostki, a w szcze-gólności wynagrodzenia oraz ubez-pieczenia społeczne i inne świadcze-nia na rzecz pracowników i innych osób, odpisy amortyzacyjne lub umorzeniowe środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, zużycie materiałów i energii, usługi obce oraz pozostałe koszty o charak-terze administracyjnym

Koszty i straty są definiowa-ne jako uprawdopodobnione zmniejszenia w okresie sprawoz-dawczym korzyści ekonomicz-nych, o wiarygodnie określonej wartości, w formie zmniejszenia wartości aktywów albo zwiększe-nia wartości zobowiązań i rezerw, które doprowadzą do zmniejszenia kapitału własnego lub zwiększe-nia jego niedoboru w inny sposób niż wycofanie środków przez udziałowców lub właścicieli

Różnica pomiędzy przychodami a kosztami

Różnica pomiędzy przychodami a kosztami ustalona w rachunku wyników, zwiększa po zatwierdzeniu rocznego sprawozdania finansowe-go – odpowiednio przychody lub koszty w następnym roku obro-towym; różnicę dodatnią można zaliczyć na zwiększenie funduszu statutowego

Różnica pomiędzy przychodami a kosztami jest zyskiem, jeżeli te pierwsze przewyższają drugie. Natomiast jeżeli koszty są wyższe od przychodów, to oznacza, że podmiot poniósł stratę

Źródło: Na podstawie: [Ustawy o rachunkowości art. 3; Rozporządzenia w sprawie szczególnych zasad rachunkowości §2, ust. 2,3].


chodu powierzonych kwot przez darczyńców, tak jak zostało to zadeklaro-wane. Dlatego w organizacjach non profit podstawową funkcją rachunkowo-ści w obrębie wyników jest sporządzenie wzorca, który skutecznie pozwoli skontrolować, czy uzyskane przychody zostały wydatkowane zgodnie z ich przeznaczeniem. [Nawrocki, 2013, s. 162–163]

Jednostki nieprowadzące działalności gospodarczej mogą ewidencjono-wać koszty administracyjne i koszty zadań statutowych:

– tylko w układzie rodzajowym (na kontach zespołu 4), – tylko w układzie funkcjonalnym (na kontach zespołu 5), – jednocześnie w układzie rodzajowym i funkcjonalnym.

Z reguły w jednostkach nieprowadzących działalności nie jest potrzebne ewi-dencjonowanie i rozliczanie kosztów zadań statutowych i kosztów administra-cyjnych według rodzajów i równocześnie w układzie funkcjonalnym. Ten spo-sób ewidencji jest mało przydatny i zbyt pracochłonny. Natomiast wskazane jest stosowanie obu zespołów kont w jednostkach, które poza statutową działal-nością prowadzą działalność gospodarczą. Wówczas koszty powinny być ewi-dencjonowane według zasad ogólnie przyjętych dla jednostek prowadzących działalność gospodarczą. [Czubakowska i Winiarska 2008, s. 142–143].

Wydaje się, że stwierdzenie, iż ewidencja kosztów w dwóch układach jed-nocześnie jest mało przydatna i pracochłonna, jest nie do końca prawdziwe. Obecnie w podmiotach komercyjnych, jak również niekomercyjnych dąży się do tego, aby redukować koszty, w ten sposób zwiększając efektywność funkcjonowania. Efektywność odnosi się nie tylko do podmiotów komercyj-nych, jest podstawową cechą nowoczesnego zarządzania w podmiotach sek-tora finansów publicznych. Przecież podmioty sektora finansów publicznych są jednostkami, które nie działają dla zysku, tylko po to, aby świadczyć usługi na rzecz ludności. Jednym z postulatów racjonalnego zarządzania sektorem finansów publicznych jest dążenie do tego, aby ponoszone koszty przynosiły zamierzone efekty.

3. Rachunek wyników oraz rachunek zysków i strat jako elementy sprawozdawczości finansowej organizacji pożytku publicznego

Sprawozdanie finansowe jest modelem finansowym jednostki odzwiercie-dlającym jej zasoby i zobowiązania oraz zachodzące w nich zmiany. Zakres informacji zawartych w sprawozdaniu finansowym zależy od potrzeb użyt-kowników sprawozdania finansowego. Źródłem tych informacji jest system


rachunkowości, zorientowany na przygotowanie sprawozdania finansowego o określonych cechach [Hońko 2010, s. 9].

Organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą sporzą-dzają rachunek zysków i strat, który obrazuje efekty wykorzystania majątku jednostki. Jest zestawieniem osiągniętych w danym okresie lub roku obroto-wym przychodów i poniesionych w tym czasie kosztów, współmiernych do uzyskanych przychodów. Zestawienie to jest sporządzane po to, aby ustalić wynik finansowy i ukazać, co wpływa na jego wielkość. Jest narzędziem usta-lania wyniku finansowego przez porównanie przychodów i kosztów [Gabru-sewicz i Remlein 2007, s. 121].

Rachunek zysków i strat zawiera wielkości strumieniowe, systematyzu-jąc wszystkie przychody i odpowiadające im koszty w grupy i pozwalając na ustalenie wyników cząstkowych z poszczególnych rodzajów działalno-ści. Pozwala na ustalenie struktury wyniku finansowego jednostki [Sierpiń-ska i Jachna 2004, s. 91].

Porównanie rachunku wyników podmiotów, które nie prowadzą działal-ności gospodarczej z rachunkiem zysków i strat, podmiotów prowadzących działalność gospodarczą, przedstawiono poniżej w tabeli 3.

W tabeli 3 analizie poddano dwa elementy sprawozdania finansowego, przedstawiające kształtowanie się wyniku finansowego w podmiotach, które nie prowadzą działalności gospodarczej i jednostkach prowadzących dzia-łalność gospodarczą. W jednym i drugim przypadku jednostki wykorzystu-ją do przedstawienia wyniku swojej działalności koszty układu rodzajowe-go. Należy pamiętać, że jednostki prowadzące działalność gospodarczą mogą sporządzać rachunek zysków i strat zarówno w wariancie porównawczym (koszty układu rodzajowego), jak i kalkulacyjnym (koszty układu funkcjo-nalno-kalkulacyjnego).

Pierwszą zasadniczą różnicą jest nazwa sprawozdania. Jednostki, które nie prowadzą działalności gospodarczej, sporządzają rachunek wyników, który uwzględnia trzy poziomy. Pierwszy poziom to wynik z działalności statutowej, kolejny to wynik finansowy brutto na całokształcie. Natomiast ostatni poziom rachunku wyników przedstawia wynik finansowy ogółem.

W rachunku zysków i strat zgodnie z załącznikiem do ustawy o rachun-kowości można wyróżnić następujące rodzaje działalności:1) podstawowa działalność operacyjna,2) pozostała działalność operacyjna,3) działalność finansowa i inwestycyjna,4) zdarzenia nadzwyczajne,5) obowiązkowe obciążenia wyniku finansowego.


Tabela 3. Rachunek wyników a rachunek zysków i strat

Rachunek wyników Rachunek zysków i strat(wariant porównawczy)

A. Przychody z działalności statutowej A. Przychody netto ze sprzedaży i zrówna-ne z nimi

B. Koszty realizacji zadań statutowych B. Koszty działalności operacyjnejC. Wynik finansowy na działalności

statutowej1. Amortyzacja

D. Koszty administracyjne: 2. Zużycie materiałów i energii1. Zużycie materiałów i energii 3. Usługi obce2. Usługi obce 4. Podatki i opłaty3. Podatki i opłaty 5. Wynagrodzenia4. Wynagrodzenia oraz ubezpiecze-

nia społeczne i inne świadczenia6. Ubezpieczenia społeczne i inne

świadczenia5. Amortyzacja 7. Pozostałe koszty rodzajowe 6. Pozostałe 8. Wartość sprzedanych towarów i ma-

teriałówE. Pozostałe przychody C. Zysk/strata ze sprzedaży (A–B)F. Pozostałe koszty D. Pozostałe przychody operacyjneG. Przychody finansowe E. Pozostałe koszty operacyjneH. Koszty finansowe F. Zysk/strata z działalności operacyjnej

(C+D–E)I. Wynik finansowy brutto na cało-

kształcieG. Przychody finansowe

J. Zyski i straty nadzwyczajne H. Koszty finansoweK. Wynik finansowy ogółem I. Zysk/strata z działalności gospodar-

czej (F+G–H)I. Różnica zwiększająca koszty roku

następnego (wielkość ujemna)J. Wynik zdarzeń nadzwyczajnych

II. Różnica zwiększająca przychody roku następnego (wielkość dodatnia)

K. Zysk/strata brutto (I +/– J)

L. Podatek dochodowyM. Pozostałe obowiązkowe zmniejszenie

zysku (zwiększenie straty)N. Zysk/strata netto (K–L–M)

Źródło: Na podstawie: [Ustawy o rachunkowości; rozporządzenia w sprawie szczególnych zasad rachun-kowości].


Pierwsza część rachunku zysków i strat związana jest z podstawową dzia-łalnością operacyjną jednostki, czyli z tą, dla której jednostka została stwo-rzona, np. sprzedaż towarów i produktów.

Druga część rachunku zysków i strat zawiera prezentację przycho-dów i kosztów pośrednio związanych z działalnością operacyjną, np. sprze-daż zbędnego środka trwałego. Na tę część rachunku zysków i strat istotny wpływ ma zastosowanie zasady ostrożności przy wycenie aktywów opera-cyjnych, np.: dokonywanie odpisów aktualizujących.

Trzecia część rachunku zysków i strat przedstawia przychody i koszty z działalności inwestycyjnej i finansowej. Działalność inwestycyjna obejmuje nabywanie aktywów w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych wynikają-cych z przyrostu wartości tych aktywów lub uzyskania przychodów w formie odsetek, dywidend i udziałów w podziale zysku lub innych pożytków.

Czwarta część rachunku zysków i strat pokazuje skutki finansowe zda-rzeń nadzwyczajnych, czyli takich, na które jednostka nie ma wpływu i są trudne do przewidzenia.

Natomiast ostatnia część rachunku zysków i strat związana jest z prezen-tacją obowiązkowych obciążeń wyniku finansowego jednostki [Świderska 2003, s. 10–62].

W organizacjach pożytku publicznego, które nie prowadzą działalności gospodarczej rachunek wyników składa się z trzech poziomów: wyniku finan-sowego z działalności statutowej, wyniku finansowego brutto na całokształ-cie oraz wyniku finansowego ogółem. Oznacza to podział w rachunku wyni-ków na działalność podstawową (statutową) i pozostałą. W ramach pozostałej działalności wyodrębniono koszty działalności administracyjnej, pozostałe przychody i koszty oraz przychody i koszty finansowe. Skorygowanie wyniku finansowego z działalności statutowej o wymienione pozycje kosztów i przy-chodów, pozwala ustalić wynik finansowy brutto na całokształcie. Uwzględ-niając zyski i straty nadzwyczajne, otrzymamy wynik finansowy ogółem.

Jeżeli organizacja pożytku publicznego rozpocznie prowadzenie działal-ności gospodarczej, to musi, jak wspomniano wcześniej, sporządzać rachu-nek zysków i strat, wybierając odpowiednio wariant porównawczy lub kal-kulacyjny. Jak zauważa W. Dworowska wdrożenie rachunku zysków i strat wymaga dostosowania go do specyfiki organizacji pożytku publicznego, czyli uwzględnienia odpowiednio przychodów i kosztów działalności statu-towej [Dworowska 2008, s. 131].

W tabelach 4 i 5 przedstawiono analizę rachunku wyników sporządzane-go przez Polską Akcję Humanitarną, w celu wskazania, jakie zmiany powin-ny być wprowadzone w nim z punktu widzenia większej jego przejrzystości.


Analiza danych zawartych w tabeli 4 pozwala stwierdzić, że najbardziej istotnymi elementami rachunku wyników są: przychody z działalności sta-tutowej oraz koszty tych zadań. Sytuacja taka jest jak najbardziej normalna, bo właśnie przecież po to funkcjonują organizacje pożytku publicznego, aby z uzyskanych przychodów w ramach działalności statutowej wykonywać za-dania statutowe. Na podstawie danych zawartych w tabeli 4 przeprowadzo-no analizę struktury i dynamiki przychodów oraz kosztów kształtujących rachunek wyników.

Tabela 4. Rachunek wyników Polskiej Akcji Humanitarnej

Rachunek wynikówWartość w zł

2010 2011 2012A. Przychody z działalności statutowej 27 406 339,62 24 913 803,79 23 012 592,82B. Koszty realizacji zadań statutowych 17 664 746,05 15 570 266,81 16 251 280,89C. wynik finansowy na działalności

statutowej 9 741 593,57 9 343 536,98 6 761 311,93D. Koszty administracyjne 1 731 993,19 2 053 629,00 1 894 513,15

1. Zużycie materiałów i energii 54 868,09 73 637,57 121 932,732. Usługi obce 537 607,72 743 746,82 797 636,593. Podatki i opłaty 35 958,09 44 781,36 57 239,184. Wynagrodzenia 826 883,02 796 262,76 647 640,595. Ubezpieczenia społeczne i inne

świadczenia 206 323,26 319 412,01 195 989,696. Amortyzacja 43 685,45 34 514,08 40 165,267. Pozostałe 26 667,56 41 274,40 33 909,11

E. Pozostałe przychody (nie wymienio-ne) 80 750,82 8 779,82 831,75

F. Pozostałe koszty (nie wymienione) 15 187,76 3 729,59 33 644,14G. Przychody finansowe 74 249,34 131 379,15 859 152,01H. Koszty finansowe 451 074,72 11 721,36 44 345,03I. Wynik finansowy brutto na całokształ-

cie działalności 7 698 338,06 7 414 616,00 5 648 793,37J. Zyski i straty nadzwyczajne 0,00 0,00 0,00K. Wynik finansowy 7 698 338,06 7 414 616,00 5 648 793,37

Źródło: Na podstawie sprawozdania finansowego Polskiej Akcji Humanitarnej za lata 2011–2012.

Przeprowadzając wstępną analizę rachunku wyników, za punkt odniesie-nia wybrano przychody z działalności statutowej. Struktura rachunku wyni-ków wskazuje, że koszty zadań statutowych w każdym z trzech badanych lat


stanowiły ponad 60% wartości przychodów z działalności statutowej. Nato-miast udział kosztów administracyjnych w 2012 r. wyniósł 7,60% przycho-dów z działalności statutowej. Koszty działalności statutowej są szczegółowo wyodrębnione, co pozwala na określenie, jaki jest udział poszczególnych kosztów ponoszonych przez fundację. Największy udział w przychodach z działalności statutowej mają koszty wynagrodzeń, które w 2012 r. stano-

Tabela 5. Analiza struktury i dynamiki rachunku kosztów wyników Polskiej Ak-cji Humanitarnej

Rachunek wynikówStruktura % Dynamika

2010 r. 2011 r. 2012 r. 2011 r./ 2010 r.

2012 r./ 2011 r.

A. Przychody z działalności statu-towej 100,00 100,00 100,00 90,91 92,37

B. Koszty realizacji zadań statu-towych 64,45 62,50 65,23 88,14 104,37

C. Wynik finansowy na działalno-ści statutowej 35,55 37,50 27,14 95,91 72,36

D. Koszty administracyjne 6,32 8,24 7,60 118,57 92,251. Zużycie materiałów i energii 0,20 0,30 0,49 134,21 165,582. Usługi obce 1,96 2,99 3,20 138,34 107,253. Podatki i opłaty 0,13 0,18 0,23 124,54 127,824. Wynagrodzenia 3,02 3,20 2,60 96,30 81,345. Ubezpieczenia społeczne

i inne świadczenia 0,75 1,28 0,79 154,81 61,366. Amortyzacja 0,16 0,14 0,16 79,01 116,377. Pozostałe 0,10 0,17 0,14 154,77 82,16

E. Pozostałe przychody (nie wy-mienione) 0,29 0,04 0,00 10,87 9,47

F. Pozostałe koszty (nie wymie-nione) 0,06 0,01 0,14 24,56 902,09

G. Przychody finansowe 0,27 0,53 3,45 176,94 653,95H. Koszty finansowe 1,65 0,05 0,18 2,60 378,33I. Wynik finansowy brutto na

całokształcie działalności 28,09 29,76 22,67 96,31 76,18J. Zyski i straty nadzwyczajne 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00K. Wynik finansowy 28,09 29,76 22,67 96,31 76,18

Źródło: Na podstawie sprawozdania finansowego Polskiej Akcji Humanitarnej za lata 2011–2012.


wiły 2,60% i koszty usług świadczonych przez podmioty zewnętrzne, któ-re wyniosły 3,20%. Pozostałe przychody i koszty ponoszone przez fundację w niewielkim stopniu wpływały na jej wynik finansowy.

Wartość przychodów z działalności statutowej z roku na rok jest coraz niższa, co potwierdzają wskaźniki dynamiki, ich wartość w 2012 r. w porów-naniu do 2011 spadła o 7,63%. Spadek przychodów ma swoje odzwierciedle-nie w wyniku finansowym, którego wartość jest z roku na rok coraz niższa, w 2012 w porównaniu do 2011 nastąpił jego spadek o 23,82%.

Jednak przedstawiona analiza wydaje się nie do końca pełna, ponieważ nie można poddać analizie kosztów działalności statutowej, a to one właśnie są kosztami podstawowej działalności fundacji. Obojętnie, czy organizacja będzie prowadzić działalność gospodarczą, czy też nie, to zakres informa-cji o strukturze tych kosztów jest niewystarczający. Należy zastanowić się nad uszczegółowieniem danych na temat kosztów działalności statutowej, przedstawiając ich strukturę. Wprowadzenie takich informacji do rachunku wyników wymaga ewidencji kosztów w dwóch układach jednocześnie.

Zakończenie

Ekonomia społeczna, jak napisano w pierwszej części niniejszego artyku-łu, jest dynamiczną sferą gospodarowania, co oznacza, że bardzo istotne dla jej funkcjonowania jest prawidłowe zarządzanie finansami. Oznacza to, że wzrastać będzie rola sprawozdawczości finansowej, która jest produktem końcowym rachunkowości. Sprawozdanie finansowe odzwierciedla stan ma-jątku i źródła jego finansowania w przypadku bilansu, a w rachunku wyni-ków (rachunku zysków i strat) – kształtowanie się wyniku finansowego. Od-powiednio zbudowane sprawozdanie finansowe może dostarczyć istotnych informacji, które są podstawą dla efektywnego zarządzania finansami.

Brak szczegółowych informacji o kosztach statutowych w organizacjach pozarządowych nie pozwala na ich kontrolę. Organizacje pozarządowe nie tylko powinny rozliczać się z tego, czy przychody z działalności statutowej zostały wydane zgodnie z ich celem, ale powinny również zadbać o efektyw-ność ich wykorzystania.

Dlatego w rachunku zysków i strat oraz rachunku wyników powinna zo-stać rozbudowana pozycja „koszty działalności statutowej” w taki sposób, aby wskazywać rodzaj poniesionych kosztów. Umożliwia to ewidencja kosz-tów w dwóch układach jednocześnie, ponieważ pozwala na wskazanie miej-sca powstania kosztu oraz jego rodzaju.


Bibliografia

Czubakowska, K., Winiarska, K., 2008, Rachunkowość fundacji, stowarzyszeń i in-nych jednostek nieprowadzących działalności gospodarczej, Polskie Wydawnic-two Ekonomiczne, Warszawa.

Dworowska, W., 2008, Rachunkowość fundacji, stowarzyszeń i organizacji pożytku publicznego, ODDK, Gdańsk.

Gabrusewicz, W., Remlein, M., 2007, Sprawozdanie finansowe przedsiębiorstwa, Pol-skie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Hońko, S., 2010, Ogólna charakterystyka sprawozdania finansowego, w: Gos, W., Hońko, S., Szczypa, P., ABC sprawozdań finansowych, CeDeWu, Warszawa.

Krajowy program rozwoju ekonomii społecznej, 2014, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Załącznik do Uchwały nr 164 Rady Ministrów z dnia 12 sierpnia 2014, Warszawa.

Nawrocki, R., 2013, Rachunkowość fundacji i stowarzyszeń, ODDK, Gdańsk.Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie szczególnych zasad rachunkowości

dla niektórych jednostek niebędących spółkami handlowymi, nieprowadzącymi działalności gospodarczej, Dz.U., nr 137, poz. 1539.

Sierpińska, M., Jachna, T., Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

Sprawozdanie z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i wo-lontariacie za lata 2010–2011, www.pozytek.gov.pl [dostęp: 7.01.2015].

Świderska, G.K., 2003, Sprawozdanie finansowe bez tajemnic, MAC, Warszawa.Ustawa o rachunkowości, Dz.U. z 2013, poz. 330, 613.


Henryk MrukUniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Gospodarki Międzynarodowej, Katedra Zarządzania Mię[email protected]

ZASADY MARKETINGOWEGO ZARZĄDZANIA ORGANIZACJAMI SPOŁECZNYMI

Streszczenie: Skuteczne zarządzanie organizacjami społecznymi wymaga stosowania koncepcji marketingu. Celem rozważań jest przedstawienie reguł sprawnego zarzą-dzania organizacjami społecznymi. Na podstawie literatury przedmiotu, własnych do-świadczeń oraz wywiadów jakościowych z praktykami omówiono koncepcje budowania i wdrażania strategii marketingowej. Opisano sposoby budowania pozycji rynkowej oraz promowania organizacji w otoczeniu. Wskazano na znaczenie kwalifikacji pracowni-ków dla osiągania celów organizacji społecznej.

Słowa kluczowe: marketing społeczny, marketing organizacji społecznych, społeczna odpowiedzialność biznesu.

Klasyfikacja JEL: M31, M39.

THE PRINCIPLES OF MARKETING MANAGEMENT IN SOCIAL ORGANIZATIONS

Abstract: Effective management of social organizations requires the application of the concept of marketing. The aim of the article is a critical presentation of the principles of marketing management in social organizations. It discusses the concepts of building and implementing a marketing strategy. It describes how to build a market position and pro-mote the organization’s environment. The importance of personnel qualification for the achievement of the objectives of social organization are also highlighted.

Keywords: social marketing, nonprofit organizations’ marketing, Corporate Social Re-sponsibility.

178 Henryk Mruk

Wstęp

Ekonomia jako dziedzina nauk mieści się w kategorii nauk społecznych. Uza-sadnia to analizowanie przedsięwzięć gospodarczych również w kontekście społecznym. Zapewnienie harmonijnego rozwoju to nie tylko dobra material-ne, ale także potrzeby duchowe, kulturalne oraz religijne. W szerokim ujęciu także organizacje sfery kultury, również instytucje kościelne wykazują zain-teresowanie włączeniem wiedzy z zakresu zarządzania marketingowego do formułowania własnych celów oraz ich osiągania. Wynika to również z wielu innych czynników, wśród których można wskazać na wysoki poziom eko-nomiczny wielu krajów, przewartościowanie kryteriów oceny skuteczności działań przedsiębiorców, a także zmiany o charakterze społecznym i demo-graficznym. Wysoki poziom PKB na mieszkańca w wielu krajach pozwala na wzrost zaangażowania w zaspokajanie potrzeb społecznych. W zarządzaniu przedsiębiorstwami cele związane ze społeczną odpowiedzialnością biznesu (SOB) stają się tak samo ważne, jak cele ekonomiczne [Kotler 2013]. Coraz więcej uwagi zwraca się na zaspokojenie potrzeb osób o mniejszej sprawno-ści fizycznej i psychicznej. Rośnie rola kobiet w sferze gospodarczej, co także wpływa na zakres wydatków ponoszonych przez przedsiębiorstwa. Starzenie się społeczeństw zwiększa wrażliwość na potrzeby seniorów. Zwiększa się także skala zagrożeń związana z uzależnieniami ludzi (tytoń, alkohol, nar-kotyki, zakupy, Internet). Rośnie również zainteresowanie wielu osób podej-mowaniem działań na rzecz opieki nad ludźmi, którzy wymagają szczegól-nego wsparcia (choroby, wypadki, rozwody itp.). Powyższe powody, a także wiele innych czynników uzasadniają rozważanie tematyki marketingu spo-łecznego i jego roli w życiu społeczeństw XXI w.

1. Koncepcja marketingu mix

Na przełomie XIX i XX w. w istotny sposób zmieniły się relacje między elementami rynku, a mianowicie podażą i popytem. Rozwój przemysłu doprowadził do powstania nadwyżek towarowych. W tych warunkach za-częto zmieniać podejście do procesów wytwarzania. Zamiast wychodzić od możliwości produkcyjnych, zaczęto badać potrzeby konsumentów, aby do-stosować do nich ofertę towarową. Spowodowało to zmiany paradygmatu gospodarowania. Na plan pierwszy wysunięto potrzeby konsumentów, do których dostosowywano wytwarzane produkty [Garbarski 2011]. W miarę prowadzenia badań opracowano koncepcję marketingu, która ewoluowała

Zasady marketingowego zarządzania organizacjami społecznymi 179

od formuły 4P do 7P. W szczegółowym rozpisaniu przedstawia się ona na-stępująco [Mruk 2012]:1) produkt (idea) (product),2) cena (price),3) dystrybucja (place),4) promocja (promotion),5) personel (people),6) proces (process),7) świadectwo materialne (phisicalevidence).

Istota marketingowego zarządzania przedsiębiorstwem sprowadza się do gromadzenia informacji z rynku o potrzebach konsumentów, a jednocześnie komunikowania się z rynkiem w zakresie proponowanych produktów. Ka-tegoria produktu obejmuje zarówno towary, jak i usługi. Wiek XXI przynosi dynamiczny wzrost sektora usług, co powoduje wiele konsekwencji w za-kresie kwalifikacji pracowników, którzy powinni być odpowiednio przygo-towani do kontaktu bezpośredniego z klientami. Klasyczna koncepcja ofe-rowania właściwej ceny ewoluuje w kierunku oferowania klientom wartości [Mruk i Stępień 2013]. W strukturze kanałów dystrybucji rośnie znaczenie Internetu. Działania promocyjne w coraz szerszym zakresie są związane z mediami społecznościowymi [Wiktor 2013]. Rośnie znaczenie umiejęt-ności personelu, które stają się kluczowym elementem budowania pozycji rynkowej. Coraz więcej uwagi poświęca się doskonaleniu procesów obsługi klienta. W XXI w., nazywanym wiekiem estetyki, wzrasta znaczenie designu oraz innych elementów, które tworzą świadectwo materialne oferty przedsię-biorstwa. Równocześnie zwiększa się znaczenie wiedzy w zarządzaniu pod-miotami, w tym także rośnie popyt na podnoszenie kwalifikacji wszystkich grup pracowników przedsiębiorstw i organizacji.

2. Wydatkowanie a pozyskiwanie środków na marketing

Przytoczone dotąd rozważania wskazywały na wiązanie działań marketin-gowych z wydawaniem środków na prowadzenie badań wśród konsumen-tów oraz komunikowanie oferty przedsiębiorstwa. Przy takim rozumieniu koncepcji marketingu może się pojawić pytanie, jak się to ma do organizacji społecznych, które nie mają funduszy, aby prowadzić działania marketingo-we. W tym jednak przypadku, trzeba inaczej spojrzeć na kwestię marketingu społecznego. Otóż wiele różnych organizacji społecznych, w tym instytucji non profit, potrzebuje środków do osiągania własnych celów [Iwankiewicz-

180 Henryk Mruk

-Rak 2011]. W odniesieniu zatem do organizacji społecznych ich działania marketingowe będą się sprowadzały do pozyskiwania środków, a następnie ich wydawania w taki sposób, aby wykonać postawione zadania. Przykła-dem mogą być organizacje hospicyjne, które zajmują się opieką paliatyw-ną [Lewicka-Rabska 2014]. Nawet dla środowiska lekarzy postawienie problemu marketingu hospicjów wydawało się niezrozumiałe. Tymczasem wspólne dyskusje, a następnie badania pokazały, że pozyskanie środków na działalność hospicyjną pozwala podnieść standardy opieki paliatywnej, po-zwala zadbać o godne życie dla tych, którzy cierpią i potrzebują wsparcia. Zmiany społeczno-demograficzne powodują, że coraz trudniej można reali-zować tradycyjny model sprawowania opieki w rodzinie nad osobami star-szymi. Z jednej strony wynika to z rosnącej aktywizacji zawodowej kobiet, a z drugiej strony – ze zmian społecznych (np. rosnące wskaźniki rozwodów, malejące znaczenie rodziny). Część z pozyskanych w ramach działań marke-tingowych środków może też być wykorzystywana do upowszechniania idei opieki hospicyjnej w społeczeństwie. Tematy opieki paliatywnej pozostawały dotąd w gronie tematyki tabu. Tak jednak nie powinno funkcjonować spo-łeczeństwo. Trzeba podobnie podchodzić do narodzin człowieka oraz do jego umierania. To pewnie dość drastyczne zdanie pokazuje sposób myśle-nia o marketingu społecznym. Skuteczne wprowadzanie takich koncepcji w życie nie tylko wymaga posiadania odpowiednich środków, ale także dys-ponowania odpowiednio kwalifikowaną kadrą, która potrafi zadbać o gro-madzenie funduszy oraz ich skuteczne wydatkowanie. Są to umiejętności całkowicie odmienne od tych, które dotyczą wydatkowania budżetu marke-tingowego w przedsiębiorstwie. Pozyskiwanie środków na cele społeczne jest o wiele trudniejsze. Ponadto łatwo przychodzi krytykowanie sposobów wy-dawania tych pieniędzy. Istnieje duża wrażliwość społeczna w kwestii wy-dawania pieniędzy na różne akcje o charakterze społecznym. Przykładem mogą być dyskusje i spory, które pojawiają się w Polsce w związku z działa-niami Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy. Innym przykładem mogą być działania promocyjne ubezpieczycieli (np. aby jeździć bezpiecznie na dro-gach). Część osób uważa, że wyeliminowanie takich wydatków może skut-kować obniżeniem składek (będą niższe koszty). Jak dalej to rozwiniemy, właściwa edukacja społeczna może służyć tworzeniu lepszego świata [Tha-ler 2012]. Podnoszenie poziomu jakości życia wymaga ponoszenia nakła-dów na ten cel. Rzecz w tym, aby tak dobierać narzędzia marketingowe, aby zwiększać skuteczność oraz efektywność nakładów. Rządy, które i tak mają coraz bardziej ograniczone środki na cele społeczne, powinny być wspoma-gane przez różne organizacje społeczne, w tym także organizacje non profit.


3. Ekonomia behawioralna a marketing społeczny

Ekonomia jako nauka odwoływała się od początku swego istnienia do pa-radygmatu homo economicus, czyli racjonalności zachowań konsumen-tów. Prowadzone w drugiej połowie XX w. badania wskazują, że zachowania konsumentów mają charakter o wiele bardziej emocjonalny niż racjonalny [Damasio 1999]. Konsumenci w znacznie szerszym zakresie podejmują de-cyzje pod wpływem bodźców niż analiz o charakterze racjonalnym [Ariely 2009]. Warto wiedzieć, że kwalifikacje pracowników działów marketingu przedsiębiorstw są znacznie wyższe niż wiedza konsumentów dotycząca skuteczności działań marketingowych. Oznacza to, że w interesie społecz-nym leży edukowanie konsumentów, aby ich decyzje miały nieco bardziej racjonalny charakter. Wnioski z badań prowadzonych w ramach ekonomii behawioralnej wskazują na istnienie różnorodnych pułapek myślowych związanych z podejmowaniem decyzji [Kahneman 2012]. Konsumenci mają ponadto ograniczoną zdolność widzenia wielu spraw w dłuższej perspekty-wie [Zweig 2008]. Chociaż trudno o szybkie i łatwe efekty, to jednak istot-ne jest to, aby edukować społeczeństwo w kwestii podejmowanie decyzji skupionych na celach długofalowych. Odpowiednia dieta, tryb życia, mogą w istotny sposób wpływać na długość oraz jakość życia ludzi. Może to rów-nocześnie przyczynić się do racjonalizowania wydatków ponoszonych na zdrowie. Znając ułomności natury ludzkiej, można tak działać na rynku, aby wspierać cele długofalowe. Przykładem może być przedsiębiorstwo, które osiągnęło zysk ze swojej działalności. Każdy pracownik otrzymał kilkadzie-siąt tysięcy złotych dywidendy. Propozycja zarządu była następująca: albo cała suma przelana na fundusz emerytalny, albo połowa tej kwoty (po opo-datkowaniu) przelana na konto pracownika. To przykład edukacji związa-nej z perspektywą długofalową (emerytura). Wiele podobnych działań jest podejmowanych przez przedsiębiorców, aby wspierać swoich pracowni-ków (np. badania profilaktyczne, przedszkola w miejscu pracy, dodatkowe ubezpieczenia zdrowotne).

W niektórych krajach (Szwecja, Polska) zostały wprowadzone zaka-zy reklamy funduszy emerytalnych czy aptek. Okazuje się, że kiedy pewne produkty nie są reklamowane, konsumenci podejmują bardziej racjonalne decyzje. Są to kwestie złożone, dyskusyjne, niemniej jednak organizacje społeczne, znając naturę człowieka, mogą go wspierać w podejmowaniu bardziej racjonalnych decyzji. W szkołach w USA, w których eksperymen-talnie ułożono zdrowe dania obiadowe na wysokości oczu (130–170 cm), zmniejszyła się skala nadwagi dzieci [Thaler 2012]. Mając wybór, kierowały

182 Henryk Mruk

się nieuświadamianą sobie zasadą, aby z półki wybierać dania ułożone na wysokości oczu. Nowe odkrycia w ramach ekonomii behawioralnej mogą prowadzić do wyższej skuteczności działania wielu organizacji społecznych [Ganzaniga 2013].

Interesujące jest również to, że konsumenci inaczej oceniają własne zachowania w odniesieniu do reklamy produktów oraz reklamy społecz-nej. Jeśli zapytać konsumenta, czy kupuje np. leki pod wpływem reklamy, wówczas większość odpowiada, że nie. Nie jest to oczywiście zgodne z rze-czywistością. Jeśli zapytać konsumenta, czy jeździ wolniej pod wpływem re-klamy społecznej (np. spoty „10 km mniej” emitowane w Polsce w 2014 r.), to odpowiedź jest pozytywna (oczywiście, jeździ bezpieczniej). Jeśli te same pytania zostaną zadane inaczej, czyli zapyta się, czy inni ludzie kupują pod wpływem reklamy, to wtedy odpowiedzi są inne (tak, kupują pod wpływem reklamy). W drugim natomiast przypadku, reklamy społecznej, respondenci odpowiedzą, że inni nadal, niestety, jeżdżą niebezpiecznie [Heath 2014].

Kolejne kwestie, które należy brać pod uwagę, to powiększanie się dy-stansu do zasad, tradycji, a także norm społecznych. Zmniejsza się także rola autorytetów w społeczeństwie. Wszystko to powoduje, że tym bardziej istot-ne jest stosowanie marketingu społecznego w odniesieniu do wielu organi-zacji oraz instytucji. Trzeba sobie także zdawać sprawę z tego, że w dobie me-diów społecznościowych dość łatwo przychodzi ludziom ośmieszanie treści komunikowanych w reklamach społecznych. Przykładem może być kampa-nia w sprawie ograniczania przemocy w rodzinie, z hasłem „bo zupa była za słona”. Przykro było oglądać prześmiewcze warianty tej reklamy zamieszcza-ne na portalach społecznościowych. Jest to niekiedy trudny wymiar kam-panii czy marketingu społecznego, czyli krytykanckie, nawet prześmiewcze podejście do propagowanych idei.

4. Obszary działań społecznych

Zainteresowanie marketingiem społecznym ma swoje korzenie w zróżni-cowaniu społecznym. Otóż talenty i zdolności ludzi nie są rozłożone rów-nomiernie. W XXI w. obserwuje się wzrost zróżnicowania dochodów lud-ności. Pogłębiają się różnice między tymi, którzy mają najniższe dochody, a tymi, którzy zarabiają najwięcej. Zwiększa się także asymetria informa-cji. Część konsumentów edukuje się we własnym zakresie i ma większą zdol-ność racjonalizowania swoich zachowań. Dla tej części, która nie analizuje różnych informacji, konieczne może być wsparcie udzielone ze strony orga-


nizacji społecznych. Wiedza na temat czynników kształtujących zachowania konsumentów pozwala także na zmodyfikowanie oferty producentów. Przy-kładem może być wytwórca aparatów słuchowych, firma Oticon, która skonstruowała urządzenia niekojarzące się z aparatami słuchowymi. Oka-zało się bowiem, że o ile wada wzroku (okulary) czy wada zgryzu (aparat ortodontyczny) są akceptowane społecznie, o tyle wada słuchu, szczególnie w przypadku młodych osób, może prowadzić do wykluczenia społecznego [Zaltman i Zaltman 2010]. Dzięki nowym rozwiązaniom producenta, osoba z wadą słuchu może wrócić do pełnej aktywności zawodowej i społecznej.

Organizacje społeczne, od zakładów aktywności zawodowej przez fun-dacje, organizacje pożytku publicznego, domy opieki, przytułki itp., mają wiele zadań, które nie są objęte aktywnością przedsiębiorstw czy władz samorządowych. Ich rolą, poprzez odpowiednie komunikowanie idei, jest także zwiększanie odpowiedzialności oraz wrażliwości społecznej. Rosnąca w Polsce świadomość przekazywania 1% podatku na cele społeczne jest rów-nież efektem działań promocyjnych różnorodnych organizacji społecznych. Część instytucji społecznych uświadamia społeczeństwu konieczność cało-ściowego rozwoju własnej osobowości [Keller 2013]. Mamy tutaj na myśli działania na rzecz rozwoju sfery ducha, emocjonalnej, towarzyskiej, a także społecznej. Powstające w Polsce uniwersytety trzeciego wieku są przykła-dem działań, które integrują oraz rozwijają seniorów w społecznościach lo-kalnych. Zmiany demograficzne związane ze starzeniem się społeczeństwa mogą być impulsem do zwiększania aktywności, także wolontariatu, w ska-li lokalnej. Warto także wskazać na angażowanie się przedsiębiorstw we współpracę z instytucjami kultury. Przedsiębiorstwa organizują spotkania pracowników z aktorami, aby zapewnić własnej kadrze dostęp do kultury, a także inspirować pracowników do tworzenia kreatywnych rozwiązań pro-duktowych.

5. Strategia podstawą rozwoju

Skuteczność zarządzania marketingowego organizacją społeczną jest zwią-zana z opracowaniem, a następnie wdrożeniem strategii rozwoju. Można ją zdefiniować jako ogół działań zmierzających do osiągnięcia postawionego celu. Tworzenie, a zwłaszcza wdrażanie strategii rozwoju, nie jest rzeczą pro-stą, bowiem wymaga to wiedzy oraz myślenia abstrakcyjnego [Rumelt 2013]. Umysły ludzi mają kłopot ze skupianiem się na myśleniu abstrakcyjnym, długofalowym. Podstawą do sformułowania celu jest postawienie diagnozy

184 Henryk Mruk

otoczenia. Opracowano wiele metod, które pozwalają na przeprowadzenie analizy otoczenia, a także samej organizacji społecznej [Gierszewska i Ro-manowska 2014]. Pogłębiona analiza otoczenia pozwala na sformułowanie celu działania. Powinien on być konkretny, możliwy do zmierzenia, aby dało się ocenić skuteczność, ewentualnie efektywność nakładów ponoszonych na jego osiągnięcie. Powołanie zespołu pozwoli na opracowanie strategii, która będzie rozwijała daną organizację. Wymaga to systematycznej pracy wszystkich członków zespołu [Collins 2013]. Ważne znaczenie ma lider or-ganizacji, który powinien koordynować prace związane z tworzeniem strate-gii. Dobra strategia jest jednym z warunków efektywnego wdrażania. W dy-namicznie zmieniającym się otoczeniu, trzeba niekiedy elastycznie reagować na pojawiające się wyzwania (np. wypadki, zdarzenia). Strategia powinna być osadzona w realiach. Nie może opierać się na złudzeniach i nie może na siłę godzić sprzecznych interesów. Do jej realizacji trzeba zaangażować ze-spół osób, które ją tworzyły. Działania przemyślane, zaplanowane są o wiele bardziej skuteczne niż skupianie się wyłącznie na rozwiązywaniu bieżących problemów. W tym zakresie opracowanie oraz wdrażanie strategii marketin-gowego zarządzania pozwala danej organizacji na osiągnięcie celów.

6. Komunikowanie się organizacji społecznych

W ramach koncepcji zarządzania marketingowego istnieje model STP, czy-li segmentacja, rynek celowy (target) i pozycjonowanie. Segmentacja jest związana z podziałem całego obszaru społecznego na różne tematy, nato-miast każda organizacja wybiera sobie rynek celowy (opieka nad dziećmi ociemniałymi, opieka hospicyjna, pomoc dla bezdomnych). Trzeci obszar, a mianowicie pozycjonowanie, jest związany z dobieraniem takich narzędzi komunikacji, które zbudują przychylność w umysłach konsumentów wzglę-dem danej idei. W tym celu należy korzystać z odpowiednich narzędzi ko-munikacji. W koncepcji zarządzania marketingowego, promocja dzieli się na pięć następujących obszarów:1) reklama,2) promocja osobista,3) promocja sprzedaży,4) public relations,5) promocja bezpośrednia.Natomiast public relations zawiera w sobie następujące obszary:1) relacje z mediami,


2) zarządzanie sytuacjami kryzysowymi,3) lobbing,4) relacje wewnętrzne między pracownikami,5) sponsoring.

Każda z wymienionych powyżej grup zawiera wiele szczegółowych na-rzędzi. Dla przykładu, reklama może być telewizyjna, radiowa, prasowa, ze-wnętrzna, internetowa, ruchoma itp. Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy, z uwagi na skalę i zakres działań, może wykorzystywać telewizję. Natomiast lokalnie działające organizacje społeczne powinny wykorzystywać tańsze, a zarazem dostosowane do odbiorców narzędzia. W przypadku organizacji społecznych, duże znaczenie mają kontakty osobiste pracowników z pod-miotami otoczenia. Może to dotyczyć także sponsoringu, czyli pozyskiwania wsparcia ze strony przedsiębiorstw oraz instytucji dla celów, które chce osią-gać dana organizacja społeczna. Bezpośrednie kontakty charakteryzują się z reguły najwyższą skutecznością. Dlatego pracownicy organizacji społecz-nych powinni korzystać z różnych możliwości, aby spotykać się bezpośred-nio z podmiotami, które mogą im udzielić wsparcia.

W działaniach komunikacyjnych organizacji społecznych można korzy-stać z narzędzi public relations. Nie wymagają one ponoszenia wysokich na-kładów, natomiast mogą być skuteczne w wykonywaniu zadań. Szczególnie przydatnym sposobem może być budowanie relacji z mediami. Centralne oraz lokalne media mogą być pomocne w promowaniu idei społecznych. Istotne jest to, aby organizacja społeczna utrzymywała kontakty z media-mi, konkretnymi dziennikarzami i przygotowywała materiały, które mogą być wykorzystane w różnych publikacjach. W XXI w. szczególnie przydatne są media społecznościowe. Obecność na Facebooku, Twitterze czy YouTu-be może przyczyniać się do dzielenia się ideami, informacjami, szczególnie przez młodsze osoby.

Każda organizacja społeczna powinna być też przygotowana na wypadek wystąpienia sytuacji kryzysowej. Zawsze się może zdarzyć mało odpowie-dzialne zachowanie ludzi, którzy spowodują negatywne konsekwencje dla danej organizacji. Rzecz w tym, aby postępować wówczas w taki sposób, któ-ry w jak najmniejszym stopniu zaszkodzi marce danej instytucji. Wymaga to przygotowania się do wystąpienia sytuacji kryzysowej. Aby minimalizować jej skutki, warto uwzględnić w przygotowaniach poniższe zasady:

– powołanie rzecznika prasowego, który będzie się kontaktował z mediami w przypadku zaistnienia zdarzenia (pożar, niewłaściwe zachowanie per-sonelu);

– reagowanie na pojawiające się komunikaty czy pytania;

186 Henryk Mruk

– przeszkolenie personelu, aby nikt na własną rękę nie komentował zdarze-nia, lecz odsyłał wszystkich do rzecznika;

– podanie posiadanych informacji o zdarzeniu oraz powołanie zespołu, który zajmie się wyjaśnieniem okoliczności zdarzenia;

– poinformowanie otoczenia, co zostało zrobione, aby sytuacja się nie po-wtórzyła;

– przeproszenie za skutki zdarzenia i ewentualne zadośćuczynienie po-szkodowanym.

Istotnym elementem działania jest prewencja, czyli czynienie wszystkiego, co jest istotne, aby nie dochodziło do sytuacji kryzysowych.

Kolejnym elementem public relations jest lobbing, czyli docieranie do władz administracyjnych, organów samorządowych w celu argumentowa-nia na rzecz takiego stanowienia prawa, które będzie przyjazne względem celów i zadań organizacji społecznych.

Istotnym obszarem public relations są również stosunki między pracow-nikami organizacji społecznej. Personel, który się właściwie komunikuje między sobą, jest motywowany i zaangażowany, w bardziej skuteczny sposób buduje markę danej organizacji. Ten zakres działań jest niekiedy nazywany marketingiem wewnętrznym [Olsztyńska 2005]. Pracownik jest w tej kon-cepcji traktowany jako klient wewnętrzny. Z tego względu, w ramach ogółu działań marketingowych, za właściwe można uznać opracowanie oraz wdro-żenie programu budowania relacji między pracownikami organizacji spo-łecznej.

Piątym elementem public relations jest sponsoring. W przypadku organi-zacji społecznych należy to wiązać z działaniami na rzecz pozyskiwania do-natorów czy sponsorów [Datko 2003]. Pracownicy, którzy zajmują się mar-ketingiem w danej instytucji społecznej, powinni budować relacje z różnymi podmiotami otoczenia, aby pozyskiwać rzeczowe, usługowe czy finansowe wsparcie dla swoich zadań.

7. Rola lidera i personelu

Organizacje społeczne należą do sfery usług, która ma wiele cech szczegól-nych, takich jak:

– niematerialność, – nietrwałość, – niejednorodność, – jednoczesność świadczenia i korzystania


– bezpośredniość, – brak możliwości odsprzedania.

Wymienione, a także inne cechy usług powodują, że jednym z najważ-niejszych podmiotów w sferze ich funkcjonowania są pracownicy oraz li-derzy. Działanie danej organizacji społecznej jest silnie powiązane z cecha-mi oraz sposobami zarządzania, które stosuje lider (kierownik, dyrektor, prezes). To wiedza, umiejętność oraz postawa lidera wpływają na kierunek rozwoju danej instytucji oraz jej relacje z otoczeniem. Trudno skutecznie wdrażać w organizacji zasady zarządzania marketingowego, jeśli nie będzie miał do nich przekonania lider. Rozwój organizacji będzie w dużym stopniu związany ze zdolnością lidera do podnoszenia własnych kwalifikacji, w tym również do rozwoju osobistego. Wiele instytucji społecznych ma swoje korzenie w charyzmie oraz innych cechach liderów, którzy potrafili zjed-noczyć wokół siebie wielu pracowników oraz wolontariuszy i tym samym krzewić różne idee społeczne. Przykładem może być osoba Marka Kotań-skiego, który przyczynił się do rozwoju opieki nad osobami uzależnionymi od narkotyków. Dość rzadko pojawiają się tak charyzmatyczne osobowo-ści jak wymieniony lider. Ważne jest natomiast to, aby każdy, kto kieruje daną organizacją społeczną, wdrażał program indywidualnego rozwoju. Niezależnie od zakresu posiadanych talentów każdy lider powinien robić wszystko, co przyczynia się do zwiększania skuteczności jego działania. P. Drucker podkreślał w swoich pracach, że lider może być skuteczny wów-czas, kiedy najpierw wymaga od siebie [Drucker 2011]. Wtedy może także wymagać od innych.

Niezależnie od zadań lidera, skuteczność funkcjonowania organizacji społecznych jest również uzależniona od kwalifikacji pracowników. W tym przypadku trzeba wspomnieć o kwalifikacjach merytorycznych oraz kwa-lifikacjach komunikacyjnych. Kwalifikacje merytoryczne będą związane z wiedzą fachową na temat zadań, które są wpisane w charakter danej or-ganizacji. W niektórych obszarach społecznych, pracownicy powinni mieć kwalifikacje, które umożliwią im wykonywanie zadań. W tym przypadku należy z ogromnym uznaniem i szacunkiem podchodzić do pracy ludzi, któ-rzy wypełniają misję zawodu, którzy podejmują się wykonywania niezwykle trudnych zadań. Innych kwalifikacji wymaga prowadzenie fundacji, a inne umiejętności są potrzebne, aby opiekować się dziećmi ociemniałymi (Laski Warszawskie) czy sprawować opiekę nad chorymi w hospicjum. Właściwe rozumienie zakresu tych obowiązków może być łatwiejsze, jeśli przywoła się zadania sióstr zakonnych, które w wielu częściach świata wykonują bardzo trudne prace o charakterze społecznym.

188 Henryk Mruk

Drugi obszar kwalifikacji jest związany ze sposobami komunikowania się z pacjentami czy klientami organizacji społecznych. Można tutaj wskazać na kwalifikacje związane z komunikacją werbalną i niewerbalną [Thomp-son 1998]. Z jednej strony dotyczy to komunikacji z podmiotami otocze-nia, a z drugiej strony z tymi, nad którymi jest sprawowana opieka. Nie ulega wątpliwości, że praca w organizacjach społecznych jest związana ze stresem, z różnymi napięciami. Z tego względu istotne znaczenie ma dosko-nalenie własnej inteligencji emocjonalnej oraz technik panowania nad stre-sem. Istotnym elementem wsparcia dla pracowników organizacji społecz-nych są odpowiednie relacje z rodziną, z osobami bliskimi. Wszędzie tam, gdzie wykonuje się trudne, stresujące zadania, nieocenionym wsparciem jest postawa, gesty, emocje najbliższych osób.

Zakończenie

Rozwój społeczeństw XXI w. jest związany z działaniem różnych czynni-ków, które będą wpływały na wzrost zapotrzebowania na szeroko rozumiane działania organizacji społecznych. Rosnąca mobilność powoduje zdarzenia, w których ludzie tracą zdrowie (np. wypadki). Malejące znaczenie rodziny oraz więzi społecznych zwiększają popyt na świadczenie opieki nad seniora-mi. Nowe technologie medyczne pozwalają na ratowanie życia ludzi, którzy mogą potrzebować wsparcia społecznego przez wiele lata swego dalszego ży-cia. Wydłuża się średnia długość życia ludzi w bogatszych społeczeństwach, co również zwiększa zapotrzebowanie na świadczenia z obszaru społeczne-go. I wreszcie, niezależnie od troski o człowieka, powstaje coraz więcej orga-nizacji, którym na sercu leży dobro zwierząt (np. schroniska). Wszystko to razem oznacza, że będzie wzrastał obszar działania organizacji społecznych. Aby mogły one działać skutecznie, potrzebują również wiedzy na temat wy-korzystania narzędzi marketingowych, dla osiągania stawianych sobie celów.

Bibliografia

Ariely, D., 2009, Potęga irracjonalności, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.Collins, J. Morten, T., 2013, Wielcy z wyboru, MT Biznes, Warszawa.Damasio, A., 1999, Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg, Rebis, Poznań.


Datko, M., 2003, Sponsoring, strategia, promocja, komunikacja, WSKiZ, Poznań.Drucker, P., Maciarello, J., 2011, Drucker na każdy dzień, Explanator, Poznań.Ganzaniga, M., 2013, Kto tu rządzi – ja czy mój mózg?, Smak Słowa, Sopot.Heath, R., 2013, Uwieść podświadomość, GWP, Gdańsk.Iwankiewicz-Rak, B., 2011, Marketing w organizacjach pozarządowych – obszary

zastosowań, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wro-cław.

Kahneman, D., 2012, Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, Media Rodzi-na, Poznań.

Keller, G., Papasan, J., 2013, Jedna rzecz, Wydawnictwo Galaktyka, Łódź.Kotler, Ph., Kotler, M., 2013, Przez marketing do wzrostu. 8 zwycięskich strategii, Re-

bis, Poznań.Lewicka-Rabska, A., 2014, Czynniki kształtujące działania marketingowe hospi-

cjów stacjonarnych w Polsce, maszynopis pracy doktorskiej, Uniwersytet Me-dyczny, Poznań.

Garbarski, L., (red.), 2011, Marketing. Koncepcja skutecznych działań, Polskie Wy-dawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

Mruk, H., 2012, Marketing. Satysfakcja klienta i rozwój przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Mruk, H., Stępień, B., 2013, Tworzenie wartości dla klienta z perspektywy konsumen-tów i przedsiębiorstw, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Olsztyńska, A., 2005, Marketing wewnętrzny w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań.

Rumelt, R., 2013, Dobra strategia, zła strategia, MT Biznes, Warszawa.Thaler, R., Sunstein, C., 2012, Impuls. Jak podejmować właściwe decyzje dotyczące

zdrowia, dobrobytu i szczęścia, Zysk i S-ka, Poznań.Thompson, P., 1998, Sposoby komunikacji personalnej, Zyski S-ka, Poznań.Wiktor, J., 2013, Komunikacja marketingowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa.Zaltman, G., Zaltman, L., 2010, Metafora w marketingu. Jak przeniknąć umysły klien-

tów dzięki metaforom głębokim, Rebis, Poznań.Zweig, J., 2008, Twój mózg, twoje pieniądze, MT Biznes, Warszawa.


Barbara KrykUniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Instytut [email protected]

PROJEKT MODELU WSPARCIA NA RYNKU PRACY MŁODZIEŻY ZAGROŻONEJ WYKLUCZENIEM SPOŁECZNYM – WYNIKI EWALUACJI

Streszczenie: Ograniczenie bezrobocia, zwiększenie wskaźników aktywności zawodo-wej i włączenia społecznego wymaga wspomagania różnych grup będących w trudnej sytuacji na rynku pracy. Jedną z takich grup jest młodzież zagrożona wykluczeniem społecznym. W ramach projektu: Dorosłość, samodzielność, praca (realizowanego ze środków PO KL 2007–2013) opracowano innowacyjny model wsparcia takiej młodzie-ży w poszukiwaniu pracy. Model ten przeszedł już fazę testowania i przeprowadzono jego ewaluację w celu przeanalizowania osiągniętych efektów oraz oceny wypracowane-go produktu finalnego. Z tego względu w artykule syntetycznie przedstawiono wyniki ewaluacji, które są podstawą do udoskonalenia zaproponowanego modelu przed jego upowszechnieniem. W opracowaniu wykorzystano dostępne dokumenty i raporty doty-czące omawianego projektu.

Słowa kluczowe: rynek pracy, młodzież zagrożona wykluczeniem społecznym, ewalu-acja.

Klasyfikacja JEL: J08, J6.

DRAFT MODEL OF SUPPORT ON THE LABOUR MARKET OF-FERED TO YOUNG PEOPLE AT RISK OF SOCIAL ExCLUSION – EVALUATION OF RESULTS

Abstract: Reducing unemployment as well as increasing indicators of labour activity and social inclusion requires support from different groups that are faced with a dif-ficult situation on the labour market. One such group is young people at risk of so-cial exclusion. Within the framework of the project entitled “Adulthood, Self-reliance,

Projekt modelu wsparcia na rynku pracy młodzieży zagrożonej wykluczeniem 191

Job” (implemented as part of the Social Capital Operational Programme 2007–2013), an innovative model of support has been developed to help young people find employ-ment. The model has already been tested and evaluated in order to analyze its effects up to now and to assess the final result. The paper is a synthetic presentation of the evalua-tion results that are a basis for developing and improving the proposed model before it is implemented on a large scale. The article refers to the available documents and reports on the project under consideration.

Keywords: labour market, young people at risk of social exclusion, evaluation.

Wstęp

Zgodnie ze zintegrowanymi wytycznymi do polityki zatrudnienia państw członkowskich Unii Europejskiej, dotyczącymi strategii Europa 2020, każdy kraj jest zobligowany m.in. do zwiększenia współczynnika aktywności zawo-dowej, ograniczenia bezrobocia strukturalnego, promowania włączenia spo-łecznego i zwalczania ubóstwa poprzez odpowiednie wsparcie oraz aktywi-zację zawodową grup społecznych tego wymagających [Decyzja Rady 2010]. Jedną z takich grup jest młodzież zagrożona wykluczeniem społecznym (MZWS)1, zwłaszcza wykluczeniem z rynku pracy, znajdująca się w systemie pieczy zastępczej (w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i rodzinach zastępczych) i pozostająca w rodzinach o cechach dysfunkcyjności w wieku 15–25 lat. Taka młodzież nie jest dostatecznie przygotowana do startu w do-rosłe i samodzielne życie, nie potrafi racjonalnie gospodarować pieniędzmi, nie ma wykształconej potrzeby pracy, dobrych wzorców aktywności zawodo-wej ani utrwalonego przekazu, że praca i wykształcenie są podstawą utrzy-mania i szansą na „lepsze życie”. Zwykle towarzyszy temu brak umiejętności społecznych i komunikacyjnych. Większość takiej młodzieży pochodzi z ro-dzin nieaktywnych zawodowo, środowisk zmarginalizowanych o postawach roszczeniowych, ubogich, w których stosuje się przemoc w rodzinie. Problemy dotyczące tej grupy są zazwyczaj krzyżowe, a brak odpowiednich kwalifikacji, umiejętności, wykształcenia i doświadczenia zawodowego oraz nieznajomość rynku pracy, jeszcze bardziej utrudnia jej znalezienie i utrzymanie pracy2. Po-

1 Zgodnie z definicją zawartą w dokumentacji Programu operacyjnego Kapitał ludzki 2007–2013, wykluczenie społeczne to „brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa, wpły-wania i korzystania z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być do-stępne dla każdego”.

2 Ze względu na ograniczone ramy opracowania i jego cel skupiono się na przedstawie-niu innowacyjnego modelu wsparcia analizowanej grupy młodzieży, a nie opisie jej proble-mów, które przedstawiono w publikacji [Kokotowska i in. 2013].

192 Barbara Kryk

woduje to również potęgowanie strachu i lęk przed wejściem na rynek pracy [Barwiński 2011; Bielecka 2006; Kryk 2013]. Stąd tak ważne jest wsparcie ta-kiej młodzieży w procesie wchodzenia na rynek pracy [Nóżka 2011].

Próbę opracowania modelu wsparcia MZWS podjęto w ramach projek-tu innowacyjnego Dorosłość, samodzielność, praca realizowanego przez Zachodniopomorską Agencję Rozwoju Regionalnego S.A. w Szczecinie (ZARR) w partnerstwie z trzema podmiotami zlokalizowanymi na tere-nie województwa zachodniopomorskiego (Stowarzyszeniem „SOS dla Ro-dziny” w Szczecinie, Powiatowym Urzędem Pracy w Policach, Miejskim Ośrodkiem Pomocy Rodzinie w Szczecinie), ze środków Programu opera-cyjnego Kapitał ludzki 2007–2013 (PO KL) Priorytet I Zatrudnienie i inte-gracja społeczna, Działanie 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i in-tegracji społeczne. W jego przygotowaniu, jak również w szkoleniach kadry specjalistycznej realizującej projekt oraz w przeprowadzeniu wewnętrznych warsztatów ewaluacyjnych po zakończeniu etapu testowania produktu fi-nalnego aktywnie uczestniczyła autorka opracowania jako ekspert ds. ryn-ku pracy3.

Model zaproponowany w projekcie „Dorosłość, samodzielność, pra-ca” stanowi odpowiedź na problem braku funkcjonowania odpowiednich narzędzi i mechanizmów wśród instytucji pomocy, integracji społecznej i instytucji rynku pracy, przyczyniających się do realnego usamodzielnienia młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym oraz wychowanków do-mów dziecka podczas wchodzenia na rynek pracy i poszukiwania przez nich zatrudnienia. Jego skuteczność i efektywność w fazie testowania zadecydują o jego upowszechnieniu, a w przyszłości nawet o wdrożeniu do głównego nurtu polityki zatrudnienia i pomocy społecznej. Faza testowania produk-tu finalnego została zakończona, co umożliwiło przeprowadzenie jego ewa-luacji. To zadecydowało o przyjęciu jako celu niniejszego artykułu (stano-wiącego kontynuację wcześniejszej publikacji objaśniającej istotę modelu [Kokotowska i in. 2013]) syntetycznego przedstawienia wyników ewaluacji zewnętrznej i propozycji skorygowania modelu, które przyczynią się do jego udoskonalenia przed upowszechnieniem. Opracowanie ma znaczenie infor-macyjno-popularyzatorskie.

3 Szczegółowy opis modelu znajduje się w następujących opracowaniach: [Dorosłość. Samodzielność. Praca. Strategia wdrażania projektu innowacyjnego testującego 2013; Do-rosłość. Samodzielność. Praca. Opis produktu finalnego projektu innowacyjnego testujące-go 2013].


1. Cele projektu i wskaźniki ich pomiaru

Jak już wspomniano, zaproponowany w projekcie Dorosłość, samodziel-ność, praca model wsparcia MZWS był zaprezentowany szczegółowo w in-nej publikacji, stąd w niniejszym opracowaniu zostaną przedstawione tylko te elementy, które są niezbędne z punktu widzenia jego celu.

Głównym celem projektu było wypracowanie skutecznej metody wcze-snej interwencji socjalnej we współpracy trójsektorowej publicznych i nie-publicznych instytucji: rynku pracy (IRP) oraz pomocy i integracji społecz-nej (IPiIS) z przedsiębiorcami ułatwiającej wychowankom domów dziecka (WDD) oraz MZWS w wieku 15–25 lat z terenu województwa zachodnio-pomorskiego znalezienie pierwszej pracy i jej utrzymanie przez minimum 6 miesięcy od momentu zatrudnienia [Dorosłość. Samodzielność. Praca. Strategia 2013, s. 13–16] Cel główny był kompatybilny z następującymi ce-lami szczegółowymi:1. Rozwój współpracy trójsektorowej IRP oraz IPiIS z przedsiębiorcami

w zakresie zwiększenia skuteczności pozyskiwania pierwszej pracy przez WDD i MZWS w wieku 15–25 lat.

2. Zwiększenie kompetencji IRP oraz IPiIS w zakresie wsparcia WDD i MZWS w wieku 15–25 lat.

3. Podniesienie kompetencji społecznych WDD i MZWS w wieku 15–25 lat z województwa zachodniopomorskiego w zakresie pozyskania i utrzy-mania pierwszej pracy przez minimum 6 miesięcy od momentu zatrud-nienia.

4. Zwiększenie liczby IRP oraz IPiIS stosujących wybrany model wsparcia.5. Zwiększenie wiedzy i świadomości pracodawców w zakresie specyfiki za-

trudniania WDD i MZWS w wieku 15–25 lat.Do pomiaru osiągnięcia celów projektu przewidziano poniższe wskaźni-

ki (od rozpoczęcia do etapu upowszechniania): – Liczba opracowanych instrumentów wsparcia (produktów finalnych) –

wartość docelowa – 1 szt. – Liczba WDD i MZWS w wieku 15–25 lat, którzy znaleźli pierwszą pracę

i ją utrzymali przez minimum 6 miesięcy od momentu zatrudnienia – wartość docelowa – 16 osób (jest to podstawowy wskaźnik pomiaru celu głównego – bardzo ambitny, gdyż założenie, że połowa wspomaganych osób szybko znajdzie pracę jest trudne do zrealizowania w istniejącej sy-tuacji na rynku pracy).

– Liczba publicznych i niepublicznych IRP biorących udział w pracach GR (grupy roboczej) i KS (komitetu sterującego) – wartość docelowa – 2.

194 Barbara Kryk

– Liczba publicznych i niepublicznych IPiIS biorących udział w pracach GR i KS – wartość docelowa – 2.

– Liczba przedsiębiorców biorących udział w pracach GR i KS oraz w pro-cesie testowania – wartość docelowa – 3.

– Liczba przeszkolonych doradców, coachów i mentorów – wartość doce-lowa – 12 osób.

– Liczba przeszkolonych asystentów zawodowych – wartość docelowa – 4 osoby.

– Liczba przeszkolonych asystentów rodzinnych – wartość docelowa – 2 osoby.

– Liczba WDD i MZWS w wieku 15–25 lat, którzy otrzymali wsparcie w ramach projektu – wartość docelowa – 32 osoby.Produktem finalnym w przedmiotowym projekcie jest innowacyjny mo-

del skutecznej metody wsparcia wychowanków domów dziecka oraz mło-dzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym w wieku 15–25 lat w znale-zieniu zatrudnienia i jego utrzymaniu. Po opracowaniu ostatecznej wersji produktu finalnego projektu (na podstawie wniosków wynikających z ewa-luacji) wydany zostanie podręcznik dla użytkowników, który będzie zawie-rać:

– opis modelu współpracy trójsektorowej publicznych i niepublicznych IRP publicznych i niepublicznych IPiIS z przedsiębiorcami jako sku-tecznej metody wczesnej interwencji socjalnej ułatwiającej WDD oraz MZWS w wieku 15–25 lat znalezienie pierwszej pracy i jej utrzymanie;

– opis gry symulacyjnej o praktycznym charakterze „Krok w przyszłość”; – opis kompetencji asystenta zawodowego i rodzinnego; – opis kwalifikacji i kompetencji mentora, coacha, doradcy, psychologa; – tematyka szkoleń dla asystentów zawodowych, odbiorców projektu

i przedsiębiorców; – zestaw arkuszy / formularzy do pracy z odbiorcami w okresie wsparcia.

Proces sprawdzania, czy innowacja działa, czy są osiąganie jego cele i wskaźniki, opierał się na ewaluacji wewnętrznej (audycie wewnętrznym i stałym monitoringu) i zewnętrznej (dokonywanej przez ewaluatora ze-wnętrznego wybranego zgodnie z zasadą konkurencyjności dotyczącej re-zultatów pilotażowego wdrożenia produktu finalnego). W niniejszym opra-cowaniu syntetycznie przedstawiono wyniki ewaluacji zewnętrznej.


2. Synteza ewaluacji zewnętrznej

Generalnie celem ewaluacji zewnętrznej – sprecyzowanym w Strategii wdra-żania projektu innowacyjnego – była ocena stopnia adekwatności opraco-wanego produktu do zidentyfikowanych problemów oraz realnych potrzeb użytkowników i odbiorców (kryterium trafności), określenie stosunku po-niesionych nakładów do uzyskanych efektów (kryterium efektywności), jak również wskazanie stopnia osiągnięcia założonych celów przedsięwzię-cia (kryterium skuteczności). Zatem zadaniem ewaluatora było określenie, czy wypracowany model wsparcia, oparty na współpracy trójsektorowej, jest efektywny, skuteczny i innowacyjny w tym obszarze działań zarówno z punktu widzenia odbiorców, jak i użytkowników.

Zagadnienia badawcze zostały podzielone na 3 obszary tematyczne [Ra-port końcowy z badania 2014 grudzień, s. 6–8]: model, odbiorcy i użytkow-nicy, potencjał wdrożeniowy. Ze względu na ograniczoność opracowania przedstawiono tylko oceny dotyczące dwóch pierwszych obszarów. W ob-szarze 1 – Model – skupiono się na:1) analizie poszczególnych elementów opracowanego modelu współpra-

cy trójsektorowej, trafności przyjętych rozwiązań, wskazaniu obsza-rów ewentualnych korekt lub zmian;

2) czynnikach utrudniających testowanie produktu oraz wpływających na prawidłowość wykonania zadań i stopniu osiągnięcia założonych celów;

3) efektywności kosztowej opracowanego modelu wsparcia – adekwatności nakładów, uzasadnieniu ponoszonych kosztów;

W obszarze 2 – odbiorc y i użytkownic y – analizowano:4) adekwatność podjętych czynności rekrutacyjnych w odniesieniu do za-

planowanych w projekcie działań i założonego profilu uczestniczki / ka;5) stopień skuteczności zaplanowanych działań w fazie testowania i osią-

gnięcia założonych celów oraz efektów;6) rzeczywiste korzyści identyfikowane przez odbiorców i użytkowników,

wynikające z udziału w testowaniu produktu;7) wpływ zastosowanego modelu wsparcia na zwiększenie aktywności od-

biorców w obszarze poszukiwania zatrudnienia i zwiększenie ich poten-cjału (atrakcyjności dla pracodawców);

8) wpływ zastosowanego modelu wsparcia na możliwość rozwiązywania problemów w obszarze relacji społecznych odbiorców;

9) adekwatność doboru form wsparcia ze względu na potrzeby i oczekiwa-nia odbiorców;

196 Barbara Kryk

10) analiza i ocena zastosowanych form wsparcia pod kątem użyteczności i efektywności, ze wskazaniem instrumentów najbardziej i najmniej istotnych z punktu widzenia osiągnięcia założonych celów.

Z a kr yter ia ewaluac j i przyjęto: – trafność / adekwatność (czy produkt odpowiada zidentyfikowanym pro-

blemom oraz realnym potrzebom użytkowników i odbiorców?), – innowacyjność (czy produkt nie powiela rozwiązań już stosowanych

lub opracowanych?), – efektywność (czy produkt przynosi określone efekty przy założonych

kosztach/nakładach?), – skuteczność (czy produkt jest skuteczny, czy jego stosowanie przynosi

pożądane wyniki?).W trakcie ewaluacji wykorzystano metody: desk research (przegląd do-

kumentów i danych projektowych), badań ilościowych i jakościowych z wy-korzystaniem technik badawczych dobranych odpowiednio do określonej kategorii respondentów. W badaniu udział wzięli uczestnicy projektu: od-biorcy modelu wsparcia, wykonawcy zaangażowani w jego realizację – spe-cjaliści udzielający wsparcia odbiorcom projektu oraz lider i partnerzy pro-jektu. Wśród odbiorców projektu przeprowadzono ankiety telefoniczne (CATI – Computer Assisted Telephone Interview)4, zaś w przypadku poten-cjalnych użytkowników modelu – podmiotów, które mogą go wykorzystać (lider i partnerzy projektu) zastosowano technikę indywidualnego wywiadu pogłębionego (IDI)5.

2.1.1. Ocena elementów modeluNa etapie testowania nie istniał jeszcze podręcznik dla użytkowników, więc można było ocenić tylko poszczególne elementy opracowanego mode-lu wsparcia.

Gra symulacyjna

Zgodnie z opisem produktu finalnego w ramach zaprojektowanej gry jej uczestnicy podzieleni na 8-osobowe zespoły przechodzą cztery etapy gry,

4 W badaniach prowadzonych za pomocą metody CATI wywiad z respondentem jest prowadzony przez telefon, a ankieter odczytuje pytania i notuje uzyskiwane odpowiedzi, ko-rzystając ze specjalnego skryptu.

5 Opiera się on na osobistej rozmowie z respondentem, moderowanej przez ankietera zgodnie z określonym scenariuszem wywiadu zawierającym komplet zagadnień do omówie-nia.


zdobywając doświadczenie, umiejętności, wiedzę i informacje potrzebne na rynku pracy, ucząc się jednocześnie współzawodnictwa i współpracy oraz włączając we wspierającą sieć społeczną. Do udziału w grze niezbędny jest dostęp do Internetu, ponieważ gra jest realizowana na portalu społeczno-ściowym Facebook – każdy uczestnik powinien założyć sobie na nim profil, a następnie zgłosić akces do zamkniętej grupy uczestników gry. Potrzebny jest również aparat fotograficzny lub telefon komórkowy z funkcją robienia zdjęć. W ramach czterech etapów gry, młodzież przygotowuje plan wyciecz-ki (oprowadzenie znajomego po najciekawszych miejscach miejscowości, w której mieszkają), opracowuje plan efektywnego poszukiwania pracy oraz organizuje targi pracy, a także przechodzi przez rozmowę kwalifikacyjną. Celem wszystkich tych zadań jest nabycie przez młodych ludzi umiejętności analizy posiadanych zasobów, planowania, organizowania, poruszania się na rynku pracy oraz autoprezentacji.

Ewaluacja wewnętrzna wykazała, że gra została pozytywnie oceniona przez odbiorców i użytkowników. Cele gry zostały właściwie sformułowane, korzystanie z komputerów / tabletów i Internetu miało skutecznie zachęcić młodzież do gry, a łączenie kontaktu wirtualnego z rzeczywistym miało uła-twić budowanie relacji między uczestnikami, a także uczestników z opieku-nem gry (asystent zawodowy). W raporcie z września 2014 r. zasygnalizowa-no jednak, że Internet niewystarczająco zachęca młodzież do udziału w grze. W grupie odbiorców są bowiem osoby, które ze względu na sytuację mate-rialną, mogą nie mieć dostępu do komputera i Internetu. W zewnętrznej ewaluacji grudniowej zweryfikowano ten pogląd. Wywiady z użytkownika-mi i odbiorcami projektu pokazały, że wskazany problem faktycznie stano-wił barierę wykorzystania tego narzędzia na etapie testowania projektu, tak może być również w przyszłości, na etapie upowszechniania modelu [Raport końcowy z badania 2014 grudzień, s. 12–14]. Potencjalni użytkownicy mo-delu wskazywali na problem funkcjonowania młodzieży w rodzinach o trud-nej sytuacji bytowej, gdzie nie ma środków na kupno komputera / tabletu i opłacanie Internetu, a także o ograniczonych możliwościach udostępniania takiej infrastruktury w instytucjach i organizacjach pomocowych, zwłaszcza tych z mniejszych miejscowości. Stąd pojawiła się propozycja, aby umożli-wić przechodzenie kolejnych etapów gry w formie stacjonarnej, np. podczas spotkań w grupie. Jednocześnie pomogłoby to uporać się z problemem, na który zwrócili uwagę asystenci zawodowi. Według nich poziom trudności gry był za wysoki (zwłaszcza ostatnie zadanie – targi pracy). Odbiorcy mo-delu cechują się często brakiem samodzielności i przedsiębiorczości, bier-nością, są wycofani społecznie i zamknięci w sobie. Zadania wymagające od

198 Barbara Kryk

nich szerokiej wiedzy na temat historii, kultury, specyfiki miejsca, w którym mieszkają (wiedzy z różnych dziedzin), jak również znajomość kwestii or-ganizacyjnych, logistycznych, niezbędnych do zorganizowania targów pracy są – w opinii badanych – wartościowe i pouczające, ale niedopasowane do etapu rozwoju uczestników gry. Według nich grę należałoby uprościć lub wydłużyć w czasie, aby zachodzące w odbiorcach zmiany mogły następować równoległe do stawianych przed nimi wyzwań.

Generalnie z perspektywy uczestników ewaluacji zewnętrznej, grę oce-niono jako (według kryteriów ewaluacji):

– w części adekwatną – wymogi techniczne gry nie są trafne w kontek-ście sytuacji bytowo-materialnej odbiorców (ograniczony dostęp odbior-ców do komputera i Internetu);

– innowacyjną w odniesieniu do grupy odbiorców i użytkowników mode-lu (sama gra jako narzędzie wspomagające proces edukacji i kształcenia jest stosowana);

– nie w pełni efektywną – ograniczenia dotyczące dostępu do komputera i Internetu powodują, że albo należałoby ponosić wysokie koszty stoso-wania narzędzia w obecnej formie, albo należy się liczyć z ograniczo-nym dostępem do tego narzędzia z perspektywy zarówno odbiorców, jak i użytkowników (mowa o grze w niezmienionej formie);

– częściowo skuteczną – wzrost skuteczności będzie możliwy, jeżeli na-rzędzie zostanie w pełni dostosowane do możliwości i potrzeb odbior-ców (narzędzie do nauki, jakim jest gra symulacyjna, było badane w in-nych projektach i cechowało się wysoką skutecznością w odniesieniu do osób młodych).

Dobór specjalistów, wymogi kompetencyjne

Zgodnie z założeniami projektu zatrudniono zespół specjalistów przewi-dziany w modelu, tj. asystentów zawodowych i rodzinnych6, coachów7, mentorów8 i psychologów9. Innowacyjną propozycją w tej grupie był asy-stent zawodowy łączący wiedzę i umiejętności doradców zawodowych oraz

6 Asystent rodziny łączy wiedzę z zakresu pracy socjalnej z pracą z młodzieżą zagrożoną wykluczeniem społecznym.

7 Coach posiada umiejętności wyzwalania w podopiecznych ich wewnętrznego poten-cjału.

8 Mentor posiada wysoko rozwinięte zdolności interpersonalne i organizacyjne, umożli-wiające mu efektywne prowadzenie podopiecznego przez kolejne fazy rozwoju.

9 Psycholog ma doświadczenie w pracy terapeutycznej z osobami mającymi problemy analogiczne jak MZWS.


osób umiejących pracować z rodziną i osobami z problemami życiowymi i rozwojowymi. Na etapie testowania okazało się, że niektóre funkcje spe-cjalistów z powodzeniem można było łączyć, np. mentora i coacha, którzy w podobny sposób mieli nawiązywać indywidualne relacje z podopiecznymi i wspierać ich na ścieżce rozwoju, skupiając się na wyrobieniu u nich samo-dzielności w podejmowaniu decyzji o sobie. Zauważono też, że przy pew-nym przeszkoleniu także psycholog mógłby podjąć się takiej roli. Ponadto, ze względu na sposób zatrudnienia (umowy cywilno-prawne), możliwe jest, aby jeden specjalista pracował na rzecz młodzieży w kilku grupach odbior-ców. Takie rozwiązanie jest istotne z perspektywy kosztów wsparcia – kilku partnerów mogłoby partycypować w kosztach zatrudnienia jednego specja-listy, co obniżałoby koszty stosowania modelu pojedynczej instytucji.

Zdaniem niektórych potencjalnych użytkowników modelu, w zaprojek-towanym narzędziu zabrakło jednego istotnego specjalisty – wychowawcy z placówki opiekuńczej, pracującego z młodzieżą w procesie usamodzielnia-nia. Wychowawca, mający kontakt z młodą osobą jeszcze przed uruchomie-niem wsparcia zintegrowanego (wynikającego z modelu), mógłby częściowo przygotowywać młodzież do skorzystania z takiej pomocy.

Przygotowane opisy kompetencji poszczególnych specjalistów wszyscy uczestnicy badania ocenili pozytywnie. Zgodnie stwierdzili, że zarówno ro-dzaj, stopień wykształcenia, zakres merytoryczny dodatkowych kursów, jak i rodzaj dotychczasowego doświadczenia zawodowego określono adekwat-nie do potrzeb instytucji zaangażowanych w stosowanie modelu i odbior-ców tej pomocy.

Analizie poddano również szkolenia dla wyżej wspomnianych specjali-stów. Zaoferowano im szkolenia zarówno z modelu, jak i z zakresów obo-wiązków, jakie będą wypełniać. Nie jest to rozwiązanie w pełni efektyw-ne. Zakładając bowiem, że zatrudniane będą wyłącznie osoby posiadające kwalifikacje, umiejętności i doświadczenia zawodowe niezbędne z punktu widzenia wytycznych do modelu, to wystarczy im samo szkolenie. Tym bardziej że w kolejnej fazie jego realizacji powstanie podręcznik, w którym wyczerpująco zostaną opisane wymagania i zadania stawiane specjalistom co do ich pracy. Stąd, jako zalecenie do tego elementu modelu, zapropo-nowano rezygnację ze szkoleń w zamian za opracowanie jednego, spójnego i wyczerpującego podręcznika do indywidualnego uczenia się i stosowania przez użytkowników.

Reasumując, uczestnicy ewaluacji zewnętrznej ocenili dobór specjali-stów jako (według kryteriów ewaluacji) [Raport końcowy z badania 2014 gru-dzień, s. 17]:

200 Barbara Kryk

– adekwatny w odniesieniu do wymogów kompetencyjnych specjalistów; – częściowo adekwatny w kontekście podziału zadań między specjali-

stów – z perspektywy uczestników badania możliwe jest połączenie roli coacha i mentora, a w wyjątkowych przypadkach powierzenie ich zadań psychologowi, ze względu na zbliżone kompetencje określone w opisach kompetencji dla poszczególnych specjalistów;

– innowacyjny w odniesieniu do zestawienia (połączenia) oraz ułożenia chronologicznego wsparcia ze strony poszczególnych specjalistów;

– nie w pełni efektywny – wskazano na możliwość połączenia zadań co najmniej dwóch specjalistów, co potencjalnie zmniejszy koszty zatrud-nienia w ramach modelu,

– skuteczny – skuteczność wsparcia wynika z właściwego doboru specja-lis tów oraz możliwości zaoferowania szerokiego spektrum pomocy po-przez wzajemne uzupełnianie się zadań poszczególnych użytkowników mo delu.

Zestaw arkuszy / formularzy do pracy z odbiorcami

Specjaliści do pracy z młodzieżą mieli do dyspozycji 3 arkusze, służące im do diagnozowania potrzeb i możliwości odbiorcy pomocy, określania jego możliwych kierunków rozwoju, a następnie formułowania planów takiego rozwoju i śledzenia zmian:

– arkusz sieci powiązań społecznych (SNQ), – arkusz od zainteresowania do zawodu oraz indywidualny plan rozwoju

zawodowego (osiągnięcia, plany), – źródła pomocne w planowaniu drogi edukacyjnej i zawodowej.

Już w ewaluacji wewnętrznej zwrócono uwagę, że arkusze są zbyt obszer-ne, młodzieży często nie chciało się ich wypełniać lub miała opory przed ujawnieniem szczegółowych intymnych informacji o sobie i swojej rodzinie (lub jedno i drugie). Ponadto wybrane elementy wypełniali sami i, niestety, arkusze okazały się dla nich na tyle skomplikowane, że część z nich sobie z tym nie radziła, co dodatkowo działało na nich zniechęcająco. W związ-ku z tym pojawił się postulat uproszczenia i ograniczenia tych narzędzi do maksymalnie dwóch, które jednocześnie łączyłyby funkcję wszystkich, ale w ograniczonym zakresie. „Jeden powinien badać relacje społeczne i umie-jętności miękkie. Drugi – poziom wykształcenia, zainteresowania, plany życiowe, zdolności, kompetencje, predyspozycje zawodowe” [Raport z ewa-luacji wewnętrznej projektu Dorosłość, samodzielność, praca 2014, s. 37]. Ewaluacja zewnętrzna potwierdziła w całości ten wniosek i jednocześnie za-owocowała dodatkowym zaleceniem wynikającym z uwag uczestników wy-


wiadów reprezentujących potencjalnych użytkowników modelu. Miano-wicie zasugerowano, aby w przypadku młodzieży objętej pieczą zastępczą wykorzystać indywidualny program usamodzielnienia (IPU), który młodzi ludzie, na 2 miesiące przez ukończeniem 18 lat, opracowują z pracownikiem socjalnym (swoistym opiekunem w procesie usamodzielniania). W IPU planowana jest m.in. ewentualna dalsza ścieżka edukacji oraz (w zarysie, zgodnie z planami edukacyjnymi) ścieżka zawodowa. Skoro tak, to warto do indywidualnego planu rozwoju zawodowego (IPRZ) włączyć IPU, uspójnić oba dokumenty i dopilnować, aby się nie powielały.

Co do kształtu arkuszy – zwrócono uwagę, że nie były one opatrzone żad-nymi instrukcjami, na co można było sobie pozwolić ze względu na, z jednej strony, kompetencje zatrudnianej kadry, a z drugiej, zaplanowane szkolenia, na których można było omówić ich wykorzystanie. Jednakże w kontekście upowszechniania modelu zalecono opatrzenie arkuszy w czytelne i precyzyj-ne instrukcje zawierające nie tylko wytyczne dotyczące sposobu ich wypeł-niania, ale także szczegółowe informacje o: celu ich wypełniania, sposobach ich analizy, sposobach wykorzystania wyników z ich analizy oraz kompaty-bilności z innymi dokumentami.

Generalnie, dobór arkuszy diagnostycznych wykorzystywanych w mode-lu oceniono jako (według kryteriów ewaluacji) [Raport końcowy z badania 2014 grudzień, s. 20]:

– adekwatny do wymogów kompetencyjnych specjalistów oraz zakresu poszukiwanych informacji, ale nieadekwatny do kompetencji odbior-ców oraz innych arkuszy wykorzystywanych w pracy z odbiorcami mo-delu (poza modelem);

– nie w pełni efektywny – wskazano na możliwość połączenia arkuszy, co prawdopodobnie usprawniłoby pracę z młodzieżą od strony diagno-stycznej (właściwe wykorzystanie informacji z arkuszy), ale też formalnej (postrzeganie arkuszy jako elementu biurokratycznej maszyny);

– skuteczny – skuteczność arkuszy podkreślali uczestnicy badania, wska-zując, że zakres zbieranych informacji jest właściwie dobrany i wpływa na formułowanie realnych planów dalszego rozwoju podopiecznych.

2.2.2. Ocena modelu w obszarze odbiorcy i użytkownicyOcena modelu z perspektywy odbiorców

W badaniu ewaluacyjnym zewnętrznym przebadano 18 z 32 odbiorców (po-nad 56% ogółu), z pozostałymi osobami ankieterom nie udało się skontak-tować [Raport końcowy z badania 2014 grudzień, s. 21–25]. Każdy z ankie-

202 Barbara Kryk

towanych odbiorców modelu uważał, że udział w projekcie przełożył się na nowe umiejętności. Przede wszystkim uczestnicy projektu zwrócili uwagę na wzrost umiejętności w zakresie przygotowania się do rozmowy kwali-fikacyjnej – 77,8% ogółu badanych osób wskazało, że taką pozyskało. Pra-wie tyle samo osób zadeklarowało, że nauczyło się pracy w zespole – jednej z kluczowych cech poszukiwanych u pracowników przez pracodawców, jak wynika z wcześniejszych raportów [Opracowanie końcowe – Badanie grupy odbiorców 2013, s. 119–126, Raport końcowy. Ewaluacja zewnętrzna 2014 wrzesień, s. 60–68]. Niemal wszyscy uczestnicy projektu, biorący udział w badaniu, ocenili poszczególne elementy modelu dobrze i bardzo dobrze. Najwyżej oceniano wsparcie asystenta rodziny, mentora, coacha i asystenta zawodowego, zaś najsłabiej oceniono grę symulacyjną. Ponad połowa an-kietowanych zadeklarowała, że udział w projekcie zachęcił ich do kontynu-owania edukacji w celu polepszenia swojej sytuacji na rynku pracy. Zmienna ta nie korespondowała z zatrudnieniem – zarówno osobom, którym udało się znaleźć pracę, jak i tym pozostającym bez niej – dzięki otrzymanemu wsparciu udało się dostrzec wartość, jaką niesie edukacja i nabyte kwalifi-kacje w kontekście rozwoju zawodowego i skuteczności poruszania się na rynku pracy. Reasumując, z badania wynika, że odbiorcy modelu bardzo dobrze ocenili otrzymane wsparcie. Wyrażają zadowolenie z niemal każde-go elementu modelu, nawet mimo braku skuteczności w znalezieniu pra-cy, co może świadczyć o pewnych zmianach, jakie potencjalnie mogą zajść w uczestnikach projektu – niepowodzenie nie zniechęca ich już tak łatwo do dalszej pracy nad sobą, kontynuowania poszukiwania pracy i podejmowania określonego wysiłku. Ewaluacja zewnętrzna potwierdziła zatem pozytywną ocenę, wystawioną modelowi przez jego odbiorców w ewaluacji wewnętrz-nej [Raport z ewaluacji wewnętrznej projektu „Dorosłość, samodzielność, praca” 2014 wrzesień, s. 60–68].

Ocena modelu z perspektywy użytkowników

Jednym z istotnych (przewidzianych) problemów, z jakim zetknięto się pod-czas testowania modelu, był proces rekrutacji odbiorców wsparcia. W ramach ewaluacji wewnętrznej szczegółowo go przeanalizowano. Zgodne z wymo-gami i sugestiami instytucji zewnętrznych nadzorujących realizację projektu w strategii wdrażania produktu finalnego było założenie o przeprowadzeniu rekrutacji otwartej. Na etapie testowania rekrutacja o takim charakterze nie sprawdziła się. Wolny nabór nie dał pełnej skuteczności w kompletowaniu grupy. Dopiero partnerzy projektu wskazali swoich podopiecznych jako re-komendowanych do objęcia wsparciem [Raport z ewaluacji wewnętrznej


2014 wrzesień, s. 18–22]. W procesie ewaluacji zewnętrznej zweryfikowa-no ten wniosek i okazało się, że zarówno dotychczasowi, jak i potencjalni użytkownicy modelu uważają, że jest to słuszne rozwiązanie. Ponadto za-sugerowano zwrócenie się o wskazanie swoich rekomendacji (odnośnie do odbiorców modelu) do wychowawców z placówek opiekuńczo-wychowaw-czych. Mimo problemów z procesem naboru samą rekrutację, w odniesieniu do cech osób rekrutowanych, wszyscy przebadani użytkownicy ocenili po-zytywnie jako wybór adekwatny, świadczący o innowacyjnym podejściu do problemu i świadczenia pomocy społecznej osobom młodym z problemami życiowymi wskazanymi w modelu. Równie pozytywnie oceniono materiały opracowane w ramach modelu, pracę zespołu projektowego oraz realizato-rów szkoleń. Jednocześnie faktyczni, jak i potencjalni użytkownicy, zwrócili uwagę na kilka istotnych kwestii, które mogą mieć znaczenie dla upowszech-niania modelu. Mianowicie zasugerowano:1) że szkolenia kadry pracującej z odbiorcami nie powinny być zbyt mocno

skierowane indywidualnie pod coachów, asystentów itd., ale w całości i bez wyjątku specjalizacje powinny być łączone, aby maksymalizować zrozu-mienie nie tylko zakresu własnych działań danego specjalisty, ale także ich znaczenia z perspektywy pozostałych osób wspierających młodzież;

2) jak najszybsze przygotowanie podręcznika do samodzielnego nauczenia się stosowania modelu, który dostarczałby kompleksowej wiedzy o zna-czeniu pomocy niesionej przez poszczególnych specjalistów i istotnych powiązaniach między nimi oraz niwelowałby problem ich dyspozycyjno-ści, gdyż są oni bardzo obciążeni pracą;

3) opracowanie wytycznych w zakresie zastępowania jednych specjali-stów przez innych na wypadek dłuższej nieobecności w pracy jednego z nich. Jest to konieczne ze względu na cechy młodzieży objętej wspar-ciem, która „nie może czekać”; niedopuszczalne jest rozwlekanie pomo-cy w czasie, przekładanie zastosowania jakiegoś narzędzia, gdyż te osoby bardzo szybko się zniechęcają i taka sytuacja może powodować ostatecz-nie rezygnację z przyjęcia pomocy i nie można również dopuszczać do kumulacji wyzwań i oczekiwań stawianych przed tymi osobami, bo sobie z nimi nie poradzą.

Czas przewidziany na wsparcie w ramach modelu oceniono jako optymal-ny10, a nawet dopuszczano możliwość wydłużenia procesu o kolejny kwartał roku, właśnie po to, aby dać młodym ludziom czas na przyswajanie nowych umiejętności oraz pracę nad dalszym rozwojem.

10 Wsparcie koncentruje się na okresie 12 miesięcy przed wejściem odbiorców na rynek pracy i do 6 miesięcy od momentu pierwszego zatrudnienia.

204 Barbara Kryk

Użytkowników poproszono również o dokonanie jakościowej oceny skuteczności modelu w kontekście jego celów. W odniesieniu do młodzieży wsparcie w modelu miało [Dorosłość. Samodzielność. Praca. Opis produktu finalnego projektu innowacyjnego testującego 2013, s. 6–14]:1) zwiększyć kompetencje psychospołeczne i zawodowe (co przełoży się na

aktywne poszukiwanie pracy oraz podjęcie docelowo zatrudnienia);2) pomóc nawiązać kontakty z pracodawcami oraz instytucjami pomoco-

wymi;3) poprawić jakość życia dzięki wsparciu udzielanemu w momentach kry-

zysowych;4) dokonać zmiany postaw, zwiększyć ogólną aktywność społeczną.W opinii uczestników badania cele te udało się w znacznym stopniu osiągnąć dzięki wsparciu udzielonemu zgodnie z projektem [Raport końcowy z bada-nia 2014 grudzień, s. 26–27]. Z wyjątkiem kilku osób, które zrezygnowały z uczestnictwa w projekcie, odbiorcy wyrażali wysoki poziom zadowolenia ze wsparcia oraz deklarowali zdobycie umiejętności określonych w celach modelu. Użytkownicy podkreślali zwłaszcza zmiany postaw w stosunku do rówieśników – obserwowano wzajemne motywowanie się uczestników pro-jektu do podejmowania dalszych wysiłków w celu pełnego i efektywnego wykorzystania wsparcia, co specjaliści biorący udział w wywiadach ocenili jako zmianę bardzo pozytywną i znaczącą dla tej kategorii odbiorców.

Z perspektywy użytkowników realizacja modelu miała przynieść [Doro-słość. Samodzielność. Praca. Opis produktu finalnego 2013]:1) trwałe relacje partnerskie wewnątrz sektora i międzysektorowe,2) usprawnienie komunikacji między partnerami,3) wypracowanie wspólnych dla partnerów sposobów diagnozowania i roz-

wiązywania problemów społecznych,4) instytucjonalizację partnerstwa,5) czytelny i kompleksowy system wsparcia osób zagrożonych wyklucze-

niem społecznym.W momencie dokonywania ewaluacji nie było możliwe stwierdzenie,

czy osiągnięto te efekty, ponieważ nie zostały jeszcze sformułowane żadne wytyczne w zakresie ich realizacji (model współpracy ma być opracowany w dalszych etapach projektu), uczestnicy badania mówili tylko o dotychcza-sowych doświadczeniach, nie wskazując jednak na żadne teoretyczne umo-cowanie takich praktyk.

Lider projektu i partnerzy zgodzili się ze stwierdzeniem zawartym w opisie produktu finalnego projektu innowacyjnego testującego, że obecny stan prawny w zakresie pomocy społecznej oraz funkcjonowania administra-


cji publicznej na szczeblu lokalnym nie stanowi bariery rozwoju współpra-cy między tymi instytucjami, a polityka państwa promuje taką współpracę, jak również współdziałanie międzysektorowe. Jednak zauważyli, że pomimo sprzyjających warunków ta współpraca nie rozwija się efektywnie. Nie ma rozwiniętych procedur przewidujących sprawną komunikację między po-szczególnymi placówkami pomocy społecznej oraz urzędami pracy ani tym bardziej między nimi a przedstawicielami pozostałych sektorów. Spotkania użytkowników / partnerów przewidziane w projekcie nie są wystarczające, zwłaszcza że zaangażowanie w taką komunikację powinno odbywać się na dwóch poziomach – osób zarządzających placówkami / instytucjami oraz pracowników merytorycznych mających bezpośredni kontakt z odbiorca-mi wsparcia. Obecnie najczęściej delegowane są jedne lub drugie osoby. Na ten sam problem wskazywali potencjalni użytkownicy, zastanawiając się nad tym, kogo należałoby wydelegować z ich instytucji do pracy w takim mię-dzysektorowym komitecie.

Badani wskazali na następujące problemy w rozwoju współpracy:1. Brak powszechnych uregulowań dotyczących wymiany informacji mię-

dzy instytucjami – wymiana informacjami na temat osób wspieranych stanowi podstawę niesienia kompleksowej pomocy, która dotychczas nie miała miejsca. Stąd niezbędne jest określenie, kto będzie administrato-rem danych, w jakiej formie będą one przekazywane między instytucjami oraz jaki będzie zakres przekazywanych danych.

2. Sposób rozliczeń finansowych w ramach partnerstwa, zwłaszcza mię-dzysektorowego. Największym problemem, w opinii badanych, mogą być rozliczenia między NGO (organizacje pozarządowe), JST (jednostki samorządu terytorialnego) i jednostkami wykonującymi zadania JST, ze względu na odmienne zasady ich funkcjonowania i finansowania.

3. Brak jednolitych zasad sporządzania sprawozdań z działalności. W JST i jednostkach wykonujących zadania samorządów podmioty, opraco-wując sprawozdania ze swojej działalności, opisują wszystkie stosowane przez nie formy wsparcia odrębnie, podczas gdy w modelu istotne jest patrzenie na wsparcie jak na system naczyń połączonych, stąd potrzebne jest ujednolicenie zasad sprawozdawczości w celu zapewnienia zbieżno-ści raportów i informacji w nich zawartych.

Zauważone problemy wskazują, jak wiele spraw wymaga jeszcze rozwiąza-nia, by udoskonalić model zarówno na poziomie partnerstwa projektowego, jak i na szczeblu makroekonomicznym.

206 Barbara Kryk

Zakończenie

Wnioski wynikające z wywiadów ze wszystkimi kategoriami interesariuszy projektu pokazują, że projekt można ocenić jako:1) trafny, gdyż wprost odpowiada na potrzeby regionu i określonych grup

jego odbiorców i użytkowników11;2) częściowo adekwatny w kontekście podziału zadań między specjalistów –

z perspektywy kadry pracującej z młodzieżą możliwe jest połączenie roli coacha i mentora12 ze względu na zbliżone kompetencje określone w opi-sach kompetencji dla poszczególnych specjalistów;

3) innowacyjny w odniesieniu do sposobu połączenia instrumentów wspar-cia oraz podmiotów udzielających tej pomocy;

4) w znacznej mierze skuteczny – większość celów projektu została osią-gnięta13, w tym cel podstawowy najtrudniejszy ze względu na trudności pozyskania zatrudnienia nawet przez osoby niezagrożone wykluczeniem społecznym i o wysokich kwalifikacjach); równie istotne jest, że osobom udzielającym wsparcia udało się zaobserwować w zachowaniu i losach podopiecznych pożądane zmiany psychologiczne, mentalnościowe i ak-tywizację w kontekście funkcjonowania na rynku pracy.Ewaluacja pozwoliła na zidentyfikowanie mocnych i słabych stron mo-

delu, które mogą mieć wpływ na jego upowszechnienie [Raport końcowy z badania. Ewaluacja zewnętrzna 2014 grudzień, s. 44–46 ]. Do mocnych stron zaliczono:1) nowoczesność wykorzystanych narzędzi;2) skuteczność narzędzi potwierdzoną w innych projektach; analiza po-

równawcza z projektami o podobnych celach i działaniach pokazała, że model wypracowany w projekcie Dorosłość, samodzielność, praca po-zytywnie wyróżnia się kompleksowym i nowoczesnym podejściem do wsparcia osób młodych zagrożonych wykluczeniem społecznym;

3) wykorzystanie szerokiego zakresu specjalistów, a tym samym form wsparcia przez nich oferowanych; odbiorcy wsparcia bardzo dobrze oce-

11 Przypomnieć należy, że województwo zachodniopomorskie jest na trzecim miejscu od końca pod względem wysokości stopy bezrobocia i na podobnym pod względem odset-ka MZWS.

12 W wyjątkowych przypadkach sugerowano również powierzenie ich zadań psycholo-gowi, ale chyba nie byłoby to korzystne dla odbiorców pomocy ze względu na fakt dużego obciążenia pracą psychologów, co skutkuje brakiem czasu na dodatkowe zajęcia.

13 Problem był z celem dotyczącym zaangażowania przedsiębiorców do udziału w projek-cie oraz wspomnianą już rekrutacją odpowiedniej liczby odbiorców wsparcia.


nili model, szczególnie wysokie noty przyznali wsparciu ze strony men-torów, coachów i asystentów, nikt nie wyrażał niezadowolenia z otrzyma-nego wsparcia14;

4) adekwatność określenia zakresów kompetencyjnych poszczególnych specjalistów do faktycznych potrzeb użytkowników i odbiorców modelu;

5) kompatybilność wsparcia oferowanego przez poszczególnych specjali-stów wpływająca pozytywnie na jego skuteczność;

6) adekwatność narzędzi diagnostycznych do zakresu informacji niezbęd-nych w procesie planowania rozwoju młodego człowieka.

Do s łabych stron zaliczono:1) nieadekwatność wymogów technicznych gry symulacyjnej do możliwo-

ści odbiorców wsparcia;2) zbyt dużą liczbę arkuszy diagnostycznych, powielanie się treści, niekom-

patybilność arkuszy z dokumentami pełniącymi podobne funkcje jak in-dywidualne programy usamodzielniania;

3) szeroki wachlarz ekspertów rzutujący na koszty ich zatrudnienia, a zatem i kosztochłonność projektu.

Ta ostatnia słabość jest dyskusyjna. Wprawdzie największa część wydat-ków na etapie testowania dotyczyła zatrudnienia specjalistów oraz kosz-tów ponoszonych jednorazowo podczas trwania projektu (opracowanie opisu produktu finalnego, strategii jego wdrażania czy podręcznika dla użyt-kowników), to upowszechnienie modelu związane z powtarzalnością jego re-alizacji – dzięki podręcznikowi dla użytkowników – będzie sprzyjać redukcji tych kosztów. Ponadto ewaluator zewnętrzny wykazał, że znaczącym plusem modelu wczesnej interwencji socjalnej, zaproponowanego przez ZARR S.A. i jej partnerów, jest jego niska kosztochłonność, zwłaszcza w kontekście uni-kania kosztów konsekwencji niepodejmowaniem takich działań15.

Dla zwiększenia możliwości upowszechnienia modelu ewaluator sugeru-je następujące zmiany / modyfikacje:1. W odniesieniu do gry symulacyjnej:

– zrezygnowanie z zadania dotyczącego organizowania targów pracy w ramach gry lub dopuszczenie zadania alternatywnego do rozwiązania w wewnętrznym gronie uczestników;

14 Opinie odbiorców w danym raporcie z ewaluacji zewnętrznej (z grudnia 2014) były prawie identyczne z opiniami we wcześniejszym raporcie opracowanym przez Global Eris-son Consulting Sp. z o.o. [Ewaluacja zewnętrzna wrzesień 2014].

15 Oszacowano koszty niewdrażania modelu na podstawie kalkulatora kosztów zaniecha-nia, opracowanego w ramach projektu pn. „Mazowiecki model prowadzenia aktywnej polity-ki społecznej”, zob. http://modelkkz.mcps-efs.pl/kkz/.

208 Barbara Kryk

– zrezygnowanie z wykorzystania portalu społecznościowego jako miejsca spotkań grupy, podczas których podsumowywane są zadania, lub alter-natywa w postaci spotkań stacjonarnych;

– ograniczenie zadań generujących koszty po stronie odbiorców, jak koszty przejazdów związane z wycieczką czy zakupem materiałów niezbędnych do przygotowania targów pracy.

2. W odniesieniu do grona specjalistów: – dopuszczenie łączenia różnych ról przez jedną osobę (np. psychologa

i coacha, coacha i mentora); – opracowanie jednego, spójnego i wyczerpującego podręcznika do indy-

widualnego uczenia się i stosowania przez użytkowników; – włączenie do modelu roli wychowawcy z placówki opiekuńczej (od etapu

rekrutacji uczestników).3. W odniesieniu do arkuszy diagnostycznych:

– zmniejszenie liczby arkuszy; – uwzględnienie w modelu innych dokumentów o podobnych charakterze,

które młodzież wypełnia z wychowawcami z placówek opiekuńczo-wy-chowawczych.

Uwzględnienie zasugerowanych przez ewaluatora zewnętrznego zmian i zaleceń oraz skorygowanie słabości zaproponowanego modelu wsparcia MZWS na rynku pracy przyczyni się do jego udoskonalenia i ułatwi proces upowszechniania wśród potencjalnych użytkowników.

Bibliografia

Barwiński, Ł., 2011, Marginalizacja społeczna młodzieży i jej przeciwdziałanie w praktyce streetworkingu – wyzwania, szanse, zagrożenia, w: Frysztacki, K., Nóżka, M., Smagacz-Poziemska, M. (red.), Dzieci ulicy – procesy marginalizacji i automarginalizacji nieletnich, Zeszyty Pracy Socjalnej, nr 16, Wydawnictwo In-stytutu Socjologii UJ, Kraków.

Bielecka, E., 2006, Czy muszą być wykluczeni? – refleksje pedagoga społecznego o „trudnej” młodzieży, w: Białobrzeska, K., Kawula, S. (red.), Wykluczenie i mar-ginalizacja społeczna. Wokół problemów diagnostycznych i reintegracji psychospo-łecznej, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, Toruń.

Decyzja Rady w sprawie wytycznych dla polityki zatrudnienia państw człon-kowskich. Zintegrowane wytyczne dotyczące strategii Europa 2020, cz. 2, KOM(2010) 193 wersja ostateczna, Bruksela dn. 27.04.2010.


Dorosłość. Samodzielność. Praca. Opis produktu finalnego projektu innowacyjnego testującego, 2013, Szczecin, www.dsp.zarr.com.pl [dostęp: kwiecień 2015].

Dorosłość. Samodzielność. Praca. Strategia wdrażania projektu innowacyjnego te-stującego (2013), Szczecin, www.dsp.zarr.com.pl [dostęp: maj 2015].

Kokotowska, J., Pawlak, M., Podsiadło, M., Kryk, B., Rosińska, A., 2013, Innowa-cyjny model interwencji w projekcie „Dorosłość. Samodzielność. Praca”, Polityka Społeczna, nr 2, tematyczny.

Kryk, B., 2013, Staże zawodowe a młodzież zagrożona wykluczeniem społecznym na przykładzie województwa zachodniopomorskiego, Polityka Społeczna, nr 2, te-matyczny.

Nóżka, M., 2011, Formy wsparcia MZWS w kontekście poziomu jej samooceny i mo-tywacji do pracy, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica, nr 38.

Opracowanie końcowe – Badanie grupy odbiorców, to jest wychowanków do-mów dziecka i młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym w wieku 15–25 lat wraz z rodzinami oraz przedsiębiorców zatrudniających pracowników o ni-skich kwalifikacjach z terenu województwa zachodniopomorskiego, 2013, Wy-konawca „EU-CONSULT” Sp. z o.o. Gdańsk.

Raport końcowy z badania. Ewaluacja zewnętrzna produktu finalnego projektu innowacyjnego testującego „Dorosłość, samodzielność, praca”, 2014 grudzień, Wykonawca InnoCeR Sp. z o.o. Ośrodek Badań i Ewaluacji na zlecenie ZARR SA, Szczecin, www.dsp.zarr.com.pl [dostęp: marzec 2015].

Raport końcowy. Ewaluacja zewnętrzna produktu finalnego projektu innowacyj-nego testującego „Dorosłość, samodzielność, praca”, 2014, wrzesień, Realiza-tor Global Erisson Consulting Sp. z o.o., wersja pdf udostępniona przez ZARR S.A.

Raport z ewaluacji wewnętrznej projektu „Dorosłość, samodzielność, praca”, 2014 wrzesień, ZARR S.A., Szczecin.

S TUDIA O EC STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIAsoep.ue.poznan.pl/jdownloads/Wszystkie numery/Rok...

Documents

Transcript of S TUDIA O EC STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIAsoep.ue.poznan.pl/jdownloads/Wszystkie numery/Rok...