Spartaskie wychowanie

Historia staroytna

Staroytn Spart bardzo dugo uwaano za rodzaj skamieniaociprzedhistorycznej, uznajc, e zwyczaje i instytucje, ktre w innych krajachgreckich zaniky, w Sparcie przetrway w zasadniczo niezmienionej postaci. Zaszczeglny zabytek z najdawniejszej przeszoci uchodzio spartaskiewychowanie (agoge), bdce obecnie synonimem surowoci ocierajcej siwrcz o okruciestwo. Ostatnie badania dowiody, e w pogld, jak niemalcay wizerunek antycznej Sparty, jest zasadniczo bdny.

RYSZARD KULESZA

Na przeomie maja i czerwca w spartaskiej wityni Artemidy Orthia modych chopcw poddawano okrutnej prbie. Najpierw w wityni zjawiali si widzowie. Po wstpnych rytuaach, ofiarach i modlitwach przybywali modziecy. Gdy ustawili si w szeregu w pobliu dugiego na 8-10 m otarza, na ich plecy zaczynay spada razy batw. Nieopodal zajmowaa miejsce kapanka Artemidy z niewielkim poskiem bogini w rku, ktry stawa si podobno nieznonie ciki, jeli ktrykolwiek z biczujcych (hoi mastigountes) oszczdza modzieca z powodu jego urody lub pozycji spoecznej. W czasie chosty obecni na widowni rodzice gono zagrzewali swe pociechy do wytrwania. Ten, ktry wytrzyma najduej, zostawa zwycizc. Otrzymywa zaszczytny tytu bomonikes i prawo do wystawienia w sanktuarium swego pomnika upamitniajcego okazane mstwo.

Pomnik Leonidasa w Termopilach. W 480 roku krl Sparty wraz z trzystoma wojownikami broni wwozu termopilskiego przed armi persk krla Kserksesa. Wszyscy Spartanie zginli. Wedug tradycji Spartanin wraca z wojny "z tarcz albo na tarczy". Mstwo ceniono w Sparcie niezwykle wysoko, a tchrzostwo karano surowo Tak wyglda sprawdzian wytrzymaoci (ho tes karterias agon), najsynniejsza z prb, jakim poddawano modziecw spartaskich, i zarazem najbardziej popularna atrakcja turystyczna Sparty w czasach rzymskich. Spektakl obejrzao wielu zagranicznych podrnikw, wrd nich Cyceron, Plutarch, Libanios. Potpiony przez Tertuliana, ktry porwna faszyw nagrod - pragnienie sawy, dla ktrej Spartanie i inni poganie umierali, do prawdziwej nagrody, za

jak chrzecijanie gotowi s odda ycie, dla elity Cesarstwa Rzymskiego sta si kwintesencj wszystkiego, co spartaskie. O jego niesabncej popularnoci wiadczy ostatnia, najbardziej monumentalna przebudowa wityni Artemidy Orthia w III wieku n.e., gdy dodano trybuny, z ktrych wicej widzw mogo wygodnie obserwowa sprawdzian. Podczas chosty chopcy musieli zachowa milczenie. Staroytni autorzy twierdz, e czsto umierali od razw, wybierajc mier, zamiast wstydu, jaki czekaby ich, gdyby nie przeszli prby w obecnoci swoich rodzin i przyjaci. Plutarch (I/II wiek n.e.) zapewnia, e widzia wielu, ktrzy dali si zachosta na mier przy otarzu Orthii. W rzeczywistoci byo mao prawdopodobne, aby Sparta, zwaszcza w II wieku n.e., moga wystawia na ryzyko ycie potencjalnych czonkw nielicznej warstwy rzdzcej. Zapewne Plutarch podczas wizyty w Sparcie uleg urokowi budzcych groz (i zainteresowanie turystw) miejscowych opowieci. Nie ulega jednak wtpliwoci, e chosta bya gwnym elementem caego rytuau. Spr o rodowd agoge Do niedawna uwaano opisywany obrzd za relikt najdawniejszej przeszoci, klasyczny ryt inicjacyjny symbolizujcy przejcie od wieku modzieczego do dorosego. Staroytni autorzy jednak wcale nie s zgodni co do dawnoci rytuau. Co wicej, pierwsza wzmianka o biczowaniu efebw (diamastigosis) przy otarzu Orthii pojawia si dopiero w rdle rzymskim z I wieku p.n.e. Plutarch wie pocztki obyczaju z okresem wojen perskich. W czasach, gdy odwiedzi Spart, pocztki obrzdu najwyraniej umieszczano w V wieku, czc je z okresem wietnoci pastwa. Ale ju 50 lat pniej, gdy w Sparcie bawi Pauzaniasz, biczowanie chopcw przy otarzu Artemidy uwaano za obyczaj Likurgowy. Najprawdopodobniej wanie w poowie II wieku n.e. ca agoge przypisano do zbioru zwyczajw wprowadzonych przez legendarnego Likurga, ktrego Spartanie w okresie klasycznym uwaali za twrc swego ustroju. wiadomie lub nie ich potomkowie uznali si za bezporednich spadkobiercw najwietniejszych tradycji spartaskich, uosabianych przez Likurga. W atmosferze, jak panowaa wwczas w rzymskiej Sparcie, bez trudu zaakceptowano pradawno obrzdu. Bya to wiadoma archaizacja, ktrej wiadectwa odnajdujemy w inskrypcjach. Nowoytni uczeni zaopatrzyli agoge w jeszcze bardziej szacown, sigajc najwczeniejszego okresu dziejw Grecji, przedlikurgow genealogi. Z pojawienia si w inskrypcjach czego, co na pierwszy rzut oka wygldao na "dawny dialekt lakoski", wycignli wniosek, e w czasach rzymskich Spartanie przyjli na nowo Likurgowe zwyczaje oraz powrcili do uywania dialektu lakoskiego w yciu codziennym. Jednak ostatnio okazao si, e

instytucje publiczne rzymskiej Sparty byy zasadniczo takie same jak w innych miasteczkach wschodnich prowincji cesarstwa, a analiza inskrypcji cakowicie obalia pogld, e Spartanie znowu zaczli posugiwa si jzykiem przodkw. Spord ponad tysica znanych inskrypcji z czasw rzymskich ok. 900 stanowi zapisane w uywanej wczenie w caym wiecie greckim koine (dialekt "wsplny" jzyka greckiego, rozpowszechniony w epoce hellenistycznej) teksty publiczne, np. uchway miejskie, dekrety honoryfikacyjne, spisy urzdnikw. Dalszych 151 inskrypcji dotyczy agoge (napisy na bazach pomnikw wystawianych przez bomonikai oraz dedykacje zwycizcw w innych zawodach). W obydwu kategoriach napisw przewaa koine. Zaledwie w trzech inskrypcjach publicznych i 43 dotyczcych agoge pojawiaj si odmienne, stare doryckie formy dialektalne. Maska rytualna ze wityni Artemidy Orthia w Sparcie Zastanawia, e wikszo archaizujcych inskrypcji wie si z agoge. Co wicej, w lingwistyczny archaizm ogranicza si do do krtkiego okresu czasu midzy latami trzydziestymi II wieku n.e. i poow nastpnego stulecia. A co najciekawsze, wyjtkowo tych tekstw sprowadza si gwnie do zasad ortografii. W istocie nie chodzio o powrt do dawnego jzyka, lecz przydanie zwykej koine archaizujcej ortografii, by otoczy agoge aur staroytnoci. Na potrzeby agoge stworzono - jak si zdaje - sztuczny dialekt lakoski, uywany zapewne jedynie w czasie obrzdw. Czy sprawdzian wytrzymaoci powinnimy w tej sytuacji uzna za wynik lakonizowania mieszkacw rzymskiej Sparty, czy raczej za kontynuacj starszego, opisywanego przez Ksenofonta (IV wiek p.n.e.), obyczaju walki dwch druyn chopcw o zoone na otarzu Artemidy Orthii sery? Wielu uczonych wyznaje ten ostatni pogld, zakadajc, e rda (zarwno wczeniejsze, jak i pniejsze) mwi o tym samym. Wskazywaoby na to miejsce - sanktuarium Artemidy Orthia. U Ksenofonta jednak dwie druyny chopcw walcz o sery i nie ma choby najsabszej sugestii, e chodzi o sprawdzian wytrzymaoci. Z kolei w rytuale opisywanym przez Plutarcha i pniejszych autorw serw w ogle nie ma - jest tylko sprawdzian wytrzymaoci! Czyby wic nastpia zmiana funkcji obrzdu? Ku takiemu rozwizaniu skaniali si badacze, ktrych uwagi nie umkno zniknicie serw. Walk o sery uznano (chyba susznie) za element inicjacji spartaskich modziecw na wojownikw i mw. Chostanie chopcw w trakcie walki odczytano jako element rytuau podnoci, przywoujc przykad rzymskich Luperkaliw. W ten sposb walka o sery nabraa podwjnego znaczenia, odpowiadajcego

podwjnym kompetencjom Artemidy jako bogini podnoci i wojny. W wyniku ewolucji obyczaju rytua utraci swj pierwotny sens, przeistaczajc si gwnie w sprawdzian wytrzymaoci. Owa interpretacja, acz interesujca, jest cakowicie bdna. W rzeczywistoci karterias agon wymylono zupenie od nowa w latach dwudziestych III wieku p.n.e. Lakoska kontrrewolucja Jego prawdziwym twrc by stoik Sfajros Borystenita, doradca krla Kleomenesa III, ktry dokona w 227 roku p.n.e. zamachu stanu i pod hasem przywrcenia praw Likurga rozpocz zasadnicz przebudow ustroju spoecznego i politycznego Sparty. Sfajros pomaga Kleomenesowi odbudowa stary sposb wychowania i stowki publiczne (syssitie), ale wiele zaproponowanych zmian radykalnie odbiegao od pierwowzoru. Naleaa do nich zmiana funkcji obrzdu w sanktuarium Orthii, ktry z walki dwch druyn chopcw o sery przeksztacono (w istocie stworzono na nowo w tym samym miejscu) w sprawdzian wytrzymaoci, zgodnie z pogldami stoikw - std nacisk na wytrzymao - i rachubami politycznymi Kleomenesa III. Karterias agon narodzi si za spraw Sfajrosa, ktry odegra w dziejach Sparty rol nowego, w istocie jedynego, ktrego historycznoci moemy by pewni, Likurga. Sfajros stworzy zapewne cae wychowanie spartaskie w tej postaci, ktr za porednictwem autorw piszcych w czasach rzymskich przejli uczeni w XIX i XX wieku. W czasach Sfajrosa i Kleomenesa III w zapomnienie poszed spartaski styl ycia (diaita), ktrego zasadniczymi elementami byy uksztatowane na przeomie VII i VI wieku p.n.e. syssitie i pastwowe wychowanie. Artemida, posg z epoki hellenistycznej z Azji Mniejszej Dawny model wychowawczy chcia przywrci krl Agis IV (ok. 244-240 p.n.e.), z czego naley wnosi, e w jego czasach ju go zarzucono. Skoro za jeszcze ok. 274 roku p.n.e. krl Epiru Pyrrus myla o oddaniu swych synw na spartaskie wychowanie, wolno sdzi, e w tym okresie jeszcze istniao. Zestawiajc ze sob obie informacje, moemy zaoy, e zanika ono po 274 roku p.n.e., a by moe przed 264 rokiem p.n.e., kiedy urodzi si Agis IV. Ostatnim znanym Spartaninem, ktry przeszed agoge, by Ksanthippos, dowdca najemny, w czasie pierwszej wojny punickiej dowodzcy w 255 roku wojskami Kartaginy walczcymi z Rzymem. Poniewa wydaje si mao prawdopodobne, aby Kartagiczycy skorzystali z usug kogo, kto wanie

ukoczy agoge, a Polibiusz mwi o dowiadczeniu wojskowym Ksanthipposa, mona sdzi, e zakoczy on pobieranie nauk na dugo przed t dat. Na podstawie zachowanego materiau wypada zatem przyj, e wychowanie klasyczne przetrwao do ok. 270-250 p.n.e. Za terminus ante quem winnimy uzna wstpienie na tron Agisa IV (ok. 244 roku p.n.e.), uwzgldniajc zarazem moliwo pewnego przesunicia daty wstecz, gdy Agis nosi si z zamiarem przywrcenia agoge, zanim jeszcze zosta krlem. Upadek spartaskiego wychowania w pierwszej poowie III wieku p.n.e. by przejawem rozkadu caego systemu spoecznego Sparty. Utrata Messenii w 371/370 roku p.n.e., koncentracja ziemi w rkach bogaczy, masowa pauperyzacja obywateli, ktrych liczba spada w poowie tego stulecia do siedmiuset, wywoay daleko idce zmiany wewntrzne w Sparcie. By moe sprzyjao temu przejmowanie wzorw z innych pastw, a take prby unowoczenienia pastwa podjte przez krla Areusa I (309/308-264 p.n.e.). Sparta upodobnia si wwczas do innych pastw greckich, tracc bezpowrotnie sw dawn oryginalno. Plany Agisa IV reformy pastwa, w tym przywrcenia agoge, nie powiody si. Przeciwnicy polityczni skutecznie przeszkodzili w realizacji jego zamierze, zabijajc modego krla. Zamiary zamordowanego Agisa wprowadzi w czyn Kleomenes III (235-222 p.n.e.), ktry przy pomocy Sfajrosa przywrci agoge i syssitie. Od agoge klasycznej do rzymskiej Jednym z elementw odrniajcych agoge hellenistyczn od systemw istniejcych w innych miastach greckich bya z pewnoci jej dugotrwao: trwaa ponad dwa razy duej ni zwyka efebia. O ile gdzie indziej edukacja koczya si zazwyczaj po dwch latach, spartaska modzie rozpoczynaa j (podobnie jak rwienicy z innych miast) w wieku lat czternastu-pitnastu, ale pozostawaa pod nadzorem wychowawcw przez nastpnych sze-siedem lat. Stworzony przez Sfajrosa system wychowawczy przetrwa do 188 roku p.n.e., gdy zwyciski Zwizek Achajski zmusi Spart do jego zniesienia. Gdy jednak w 146 roku p.n.e. Rzymianie po zwycistwie nad Zwizkiem Achajskim nadali Sparcie uprzywilejowany status wolnego miasta (civitas libera), powstay warunki rwnie do przywrcenia agoge. Jej rzymska wersja utrzymaa si a do IV wieku n.e. Agoge rzymska jest nam do dobrze znana dziki licznym inskrypcjom, a take wiadectwom literackim, wrd ktrych najwiksze znaczenie maj przekazy Plutarcha i Pauzaniasza. Analiza zachowanego materiau wskazuje, e w stosunku do wychowania klasycznego wczesna agoge jest tworem nowym i

zarazem wykazuje pewne odmiennoci w stosunku do agoge Kleomenesa. Zmiany zaszy na pewno w terminologii grup wiekowych. Znikny dwie najmodsze powiadczone dla epoki hellenistycznej (rhobidas, promikizomenos). Swe nazwy zachoway dwa najstarsze roczniki (melleiren, eiren). W przypadku trzech pozostaych nastpiy nieznaczne retusze w zakresie nazewnictwa. Hellenistyczne mikizomenos zastpi mikkichizomenos, dawny propais nazywa si teraz pratopampais, a pais zyska sobie nowe miano hatropampais. Wanie rzymska agoge staa si podstaw wszelkich rekonstrukcji spartaskiego wychowania. Twrcy jego tradycyjnego obrazu miao wykorzystywali wiadectwa od Ksenofonta do Plutarcha, odtwarzajc jedn niezmienn agoge, obowizujc od VI wieku p.n.e. do IV n.e. Chopiec rozpoczyna edukacj w sidmym roku ycia, pokonujc jej kolejne szczeble a do ukoczenia 20 lat. Wwczas koczy szkolenie jako eiren, ale niekiedy (eirenowie stali na czele grup modszych chopcw) zachowywa zwizek z agoge. Gdy wczeniejsze przekazy Herodota i Ksenofonta stay w sprzecznoci z przyjtym rozumowaniem, poprawiano je tak, aby zgadzay si z pniejszymi wiadectwami. Jest to oczywicie podejcie cakowicie bdne. Wychowanie spartaskie w VI-IV wieku p.n.e. rnio si zasadniczo od agoge hellenistycznej i rzymskiej. Prawdopodobnie nie istnia nawet podzia na oznaczone osobnymi terminami roczniki. Ksenofont mwi o trzech etapach wychowania, ktre obejmuje kolejno chopcw (paides), modziecw (paidiskoi) i modych mczyzn (hebontes). W VI-IV wieku p.n.e. wychowanie nie byo te osobn instytucj, lecz integraln czci spartaskiego stylu ycia i z tego powodu nie miao adnej technicznej nazwy. Okrelano je oglnym terminem pajdeia (wychowanie). Dopiero gdy wraz z upadkiem caego systemu spartaskiego na pocztku III wieku p.n.e. wychowanie zaczto postrzega w Sparcie jako odrbn instytucj, zyskao ono osobn nazw agoge, ktra nie ma zreszt jakiego szczeglnie lakoskiego rodowodu i po raz pierwszy pojawia si u autora piszcego ok. 240 roku p.n.e. Zmiany, jakim podlegao spartaskie wychowanie, sprawiaj, e jeli chcemy uzyska waciwy obraz rnych faz agoge, musimy nie tyle czy i godzi ze sob, ile oddziela informacje z rnych okresw. Paradoksalnie wanie hellenistyczn i rzymsk fasad uznano za rzeczywisty wizerunek wychowania spartaskiego w VI-IV wieku p.n.e., kadc nacisk na jego skrajn odmienno. Wyniki najnowszych bada z pewnoci zmieni podrcznikow wizj wychowania (i caej historii) Sparty, ktre mimo swej niewtpliwej oryginalnoci byo w okresie klasycznym pod wieloma wzgldami podobne do znanego nam z innych miast greckich. Mwi Wieki nr 3/2003