“Ruch Otwartej Edukacji: Współczesne podejście do nauczania i uczenia się”

Richard Baraniuk

Konferencja „Otwarte zasoby edukacyjne w Polsce”Warszawa, 23 kwietnia 2009

W sferze edukacji coraz częściej widać przejawy niezadowolenia. Hanna odeszła ze studiów na uniwersytecie ponieważ potrzebne jej podręczniki kosztowały więcej niż czesne. Jacek, uczeń trzeciej klasy, musiał współdzielić swój podręcznik matematyki z kolegami, ponieważ nie było ich dość dla wszystkich. Rodzice Juana nie mogą mu pomóc z zadaniami domowymi, ponieważ nie umieją czytać po angielsku. Marta, nauczyciel przedmiotów ścisłych, zastanawia się, czy Pluton zostanie z powrotem uznany za planetę w chwili, gdy ta informacja zostanie usunięta z podręczników szkolnych. Kelly, doświadczony nauczyciel, analizuje niektóre ze 109 263 błędów znalezionych niedawno w podręcznikach recenzowanych przez Texas State Board of Education w Stanach Zjednoczonych. Julian próbuje zrozumieć prawa dynamiki Newtona z tekstów, wzorów i nieruchomych ilustracji w jego podręczniku. Sofia, nauczycielka ze szkoły podstawowej, z powodu oszczędności w szkolnym budżecie, musi kupować materiały muzyczne z własnej kieszeni dla czwartej klasy, w której naucza. A Stefan, profesor akademicki, z zaskoczeniem odkrył, że nakład podręcznika, który wydał ledwo trzy lata temu, już się wyczerpał.

Gwar dotyczący wysokich kosztów, ograniczonego dostępu, statycznej natury i często niskiej jakości podręczników osiągnął właśnie na świecie szczytowy poziom. Wiele osób uważa, że mamy do czynienia z poważnym zagrożeniem dla przyszłości młodego pokolenia, szkolenia siły roboczej na świecie oraz procesu demokratycznego w społeczeństwie. Nasze kłopotliwe położenie obniża jakość edukacji wszędzie, a co najgorsze – czyni edukację niedostępną dla wielu osób z krajów rozwijających się.

Wyobraźmy sobie świat, w którym zapobieglibyśmy temu kryzysowi. Świat, w którym podręczniki i inne materiały dydaktyczne są dostępne za darmo w Internecie oraz w taniej formie drukowanej, zaadoptowane do wielu środowisk i stylów uczenia, interaktywne i angażujące, przetłumaczone na dziesiątki języków, ciągle uaktualniane i poprawiane, o nigdy nie wyczerpującym się nakładzie. Wyobraźmy sobie wirtualne laboratoria, które mogą być używane o dowolnej porze dnia (i nocy). Jeszcze dziesięć lat temu, taki świat był tylko marzeniem. Dzisiaj jednoczy się i nabiera rozpędu Ruch Otwartej Edukacji, którego celem jest osiągnięcie takiego stanu.

Szanse na Otwartą Edukację

Ruch Otwartej Edukacji bazuje na przekonaniach podzielanych przez szerokie spektrum pracowników nauki: że wiedza powinna być dostępna za darmo wraz z prawem do dowolnego wykorzystania; że współpraca powinna być prostsza, a nie trudniejsza; że ludzie powinni otrzymywać uznanie i wdzięczność za wkład w edukację i badania; oraz że pomysły i idee są ze sobą związane w niezwykły i zaskakujący sposób, niekoniecznie w prosty liniowy prezentowany przez współczesne podręczniki. Otwarta Edukacja daje szansę na fundamentalną zmianę sposobu interakcji pomiędzy autorami, nauczycielami i uczniami na świecie.

Ruch Otwartej Edukacji czerpie inspirację z ruchu oprogramowania open source, dodaje do tego potężne możliwości komunikacji i wizualizacji oferowane przez Internet i Sieć WWW, i wykorzystuje je do tworzenia materiałów edukacyjnych. Otwarte Zasoby Edukacyjne (OZE) zawierają tekst, grafiki, materiały audio i wideo, interaktywne symulacje, zbiory pytań i odpowiedzi oraz gry, które są za darmo dostępne do wykorzystania i przetworzenia przez każdą osobę na świecie.

Przez ostatnie dziesięć lat techniczne, prawne i społeczne fragmenty układanki ułożyły się we wspólną całość. Dowolna osoba, w dowolnym miejscu na świecie, może tworzyć, łączyć, personalizować, dystrybuować, dokonywać korekty oraz publikować własne podręczniki w krótkim czasie i przy bardzo niskich kosztach. Kluczowymi narzędziami, które to umożliwiają są:

Technologie takie jak Internet i Sieć WWW, które umożliwiają niemal darmową dystrybucję cyfrowych treści; język XML, który zamienia monolityczny podręcznik w łatwo konfigurowalne moduły wielokrotnego wykorzystania – w podobny sposób jak klocki Lego; narzędzia Web 2.0, takie jak wiki i systemy znaczników semantycznych, które umożliwiają rozproszoną współpracę w czasie rzeczywistym; zaawansowane narzędzia graficzne i wizualizacyjne, które pozwalają na tworzenie środowisk symulacyjnych; oraz usługa 'druku na żądanie', która umożliwia produkcję tanich podręczników papierowych dla tych, którzy ich potrzebują.

Otwarte licencje prawnoautorskie jak na przykład licencje Creative Commons, czy GNU Free Documentation License (GFDL), które zamieniają wcześniej zamknięte i statyczne materiały w żywe obiekty, które mogą ciągle rozwijać się, być remiksowane i aktualizowane przez międzynarodową społeczność autorów i edytorów.

Przykłady Otwartej Edukacji

Kilka projektów OE przyciąga już miesięcznie miliony użytkowników. Niektóre, jak OpenCourseWare uniwersytetu MIT (mit.edu/ocw) i powiązane OCW consortium (ocwconsortium.org), są stworzonymi odgórnie repozytoriami instytucjonalnymi, które prezentują program nauczania tych instytucji. Inne, jak Connexions (cnx.org) są otwartymi inicjatywami oddolnymi, zachęcającymi wszystkich do włączenia się w ich pracę. Inni natomiast, jak na przykład prowadzony przez brytyjski Open University projekt OpenLearn (openlearn.open.ac.uk), wykorzystują elementy obydwu podejść. Wikipedia (wikipedia.org) jest regularnie cytowana przez studentów i nauczycieli oraz coraz częściej używana jako pomoc dydaktyczna. Konsorcjum szkół wyższych (community colleges) w USA i Kanadzie rozwija zestaw darmowych, otwartych podręczników. Rządy różnych krajów - na przykład Wietnamu - uczestniczą w tworzeniu Otwartych Zasobów Edukacyjnych, chcąc na nowo ukształtować system edukacyjny (vocw.vn). Stowarzyszenia zawodowe, takie jak stowarzyszenie inżynierów IEEE - IEEE również się angażują, ponieważ chcą zwiększyć zasięg swoich działań edukacyjnych i świadomości, że takie działania się toczą (ieeecnx.org). Dowodem dojrzewania ruchu było spotkanie delegatów z całego świata w Kapsztadzie w RPA, aby stworzyć 'Kapsztadzką Deklarację Otwartej Edukacji'. Deklaracja była oficjalnie upubliczniona w styczniu 2008 roku, a od tej pory podpisało się pod nią ponad 1800 osób i blisko 190 organizacji (capetowndeclaration.org).

Connexions jest dużym projektem tworzenia OZE, który założyłem na Uniwersytecie Rice w 1999 roku. Connexions jest używany na całym świecie i rozwija się wykładniczo – obecnie milion unikalnych użytkowników odwiedza miesięcznie serwis i korzysta z około 10 000

niewielkich modułów edukacyjnych oraz 500 kolekcji/podręczników stworzonych na ich podstawie (stan na kwiecień 2009). Wiele z najpopularniejszych materiałów jest w językach innych niż angielski - łącznie z hiszpańskim, chińskim, wietnamskim i afrikaans. Dodatkowo, prócz udostępniania wszystkich materiałów za darmo w Sieci, Connexions udostępnia 'druk na żądanie' materiałów za niewielki ułamek kosztów tradycyjnego druku (20 dolarów za 300 stronicowy podręcznik inżynierii używany na co dzień na uniwersytecie Rice; 32 dolary za 612 stronicowy podręcznik do statystyki używany na wielu uniwersytetach w USA i Kanadzie).

Darmowe i Otwarte to dopiero początek

Najbardziej godną uwagi rzeczą w Otwartej Edukacji jest to, że darmowy dostęp to dopiero początek. Otwarta Edukacja będzie stopniowo rozmywać granice pomiędzy kursami, poziomami, laboratoriami, podręcznikami, zamieniając obecne sekwencyjne tworzenie podręczników w rozległy, dynamiczny ekosystem wiedzy, który jest w permanentnym stanie tworzenia, używania, adaptacji i rozwoju. Otwarta Edukacja daje również szansę, aby każda ucząca się osoba miała podręcznik dostosowany do kontekstu, w którym żyje, stylu uczenia się i celów danej instytucji edukacyjnej. Otwarta Edukacja prezentuje punkt widzenia wszystkich nauczycieli - od tych ze szkoły podstawowej, po wykładowców akademickich. Oferuje też ogromne szanse na rozwój zawodowy w trakcie używania i adaptacji istniejących oraz dzielenia się własnymi materiałami edukacyjnymi za pomocą repozytoriów Otwartych Zasobów Edukacyjnych.

Otwarta Edukacja zapewnia lepsze sprzężenie zwrotne w edukacji, zanurzając uczniów bezpośrednio w interaktywne środowiska uczenia i łącząc doświadczenia z nauczania w proces tworzenia i rozwoju podręczników. Kluczowym składnikiem online będzie „Web 3.0”, nazywana też Siecią Semantyczną - technologie bazujące na przetwarzaniu języków naturalnych, data-miningu, uczeniu maszynowym, sztucznej inteligencji i językach o składni semantycznej jak MathML, MusicXML i CML (Chemistry Markup Language). W rezultacie powstaną „podręczniki”, które nie tylko dostarczą otwartą treść uczniom, ale również będą monitorować i analizować interakcje uczniów z treściami, aby na koniec dostarczyć bogatej informacji zwrotnej zarówno uczniom na temat ich procesu uczenia, jak również gremiom tworzącym programy nauczania, twórcom i nauczycielom – umożliwiając wielokrotny proces ulepszania materiałów dydaktycznych.

Darmowe i Otwarte jako model biznesowy

Otwarta Edukacja nie jest skierowana przeciwko komercyjnym wydawcom. W rzeczy samej uważam, że nowe modele tworzenia i dystrybucji promowane przez ruch Otwartej Edukacji reprezentują naturalny i nieuchronny kierunek ewolucji przemysłu wydawniczego w dziedzinie edukacji, analogicznie do rozwoju informatyki (gdzie na dobre przyjęły się Linux, Apache, czy Firefox), przemysłu muzycznego (grupa Radiohead udostępniła na zasadzie opłaty co łaska swój ostatni album w Sieci) i wydawnictw naukowych (niedawna decyzja rządu USA ustalająca wolny dostęp on-line do wszystkich artykułów naukowych prezentujących wyniki badań fundowanych przez NIH). Kluczową rzeczą, która umożliwia to wszystko jest wolna, oparta na Internecie cyfrowa dystrybucja. Chris Anderson, w swoim artykule w piśmie „Wired”, zatytułowanym Dlaczego $0.00 jest przyszłością biznesu, argumentuje, że bezpłatne treści, wcześniej traktowane jako marketingowa sztuczka, dziś stały się podstawą pełnoprawnego modelu ekonomicznego. Nowy model ekonomiczny dostarcza wielu mechanizmów finansowania projektów OE. Firmy nastawione na zysk, takie

jak RedHat, IBM, czy Oracle, pobierają opłaty za wartość dodaną do oprogramowania open source, a w zamian pomagają społeczności open source przez bezpośrednie wsparcie finansowe, delegowanie informatyków do tego typu projektów, czy bezpłatny marketing. W podobny sposób działające dla zysku przedsiębiorstwa, zapewniające wartość dodaną dla otwartych treści, zaczynają być aktywne w sferze Otwartej Edukacji.

Droga ku przyszłości: Wyzwania i szanse stojące przed Polską

Moje osobiste doświadczenia z OE uzyskane przez ostatnie dziewięć lat przekonały mnie, że ruch OE ma prawdziwy potencjał, aby umożliwić rewolucyjny postęp w światowych standardach edukacyjnych na wszystkich poziomach. Ponadto jestem przekonany, że wraz z rozprzestrzenianiem się OZE ruch ten wywrze duży wpływ na środowisko akademickie. To obiecuje usunięcie zbędnego pośrednictwa w edukacyjnym sektorze wydawniczym. Na skutek tego procesu niektóre obecne modele biznesowe okażą się nierentowne – ale jednocześnie nowe modele będą wynajdywane. Poprzez zachęcanie do dodawania własnego wkładu przez każdego i gdziekolwiek, OE ma potencjał do wspierania demokratyzacji świata wiedzy.

Gratuluję Rzeczypospolitej Polskiej podjęcia pierwszych kroków w kierunku przystąpienia do ruchu OE. Polacy mogą wiele zyskać przyłączając się do tej globalnej wspólnoty; ponadto, reszta świata zyska wiele z Waszego uczestnictwa. Choć istnieje wiele wyzwań i barier na drodze do Otwartej Edukacji, istnieją konkretne kroki, które możecie podjąć w celu ich pokonania. W duchu otwartości, oferuję Wam następujące rekomendacje:

Inwestycje: Zachęcajcie i inwestujcie w rozwój szeregu prototypowych projektów OE w celu znalezienia modelu, który najlepiej sprawdzi się w Polsce. Polscy eksperci od OE już rozpoczęli lub zamierzają wkrótce uruchomić projekty na dużą skalę. Zinwentaryzujcie zasób obecnie dostępnych materiałów edukacyjnych (podręczników, opisów kursów, itp.) i określcie, które mogą być skutecznie otwarte. Rozważcie zmiany prawne, które są konieczne, aby wszystkie tworzone za pieniądze podatników materiały edukacyjne mogły być udostępnione na otwartych licencjach natychmiast lub po pewnym okresie karencji.

Własność intelektualna: Kluczową sprawą jest, aby przyjąć jak najbardziej otwarte ramy własności intelektualnej dla projektów OE w Polsce. Tak jak w przypadku oprogramowania open source, istnieje szereg licencji udostępniana twórczości, które mogą być stosowane w projektach OE. Różnorodność licencji powoduje szereg problemów z ich wzajemną zgodnością. Na przykład, istnieje aktualnie debata dotyczącą tego, czy otwarte materiały powinny lub nie powinny być udostępniane do użytku komercyjnego. Licencjonowanie, które uniemożliwia komercyjne użycie, tworzy obietnicę zabezpieczenia przed potencjalnie niemoralną eksploatacją twórców. Jednakże, licencje niekomercyjne nie tylko ograniczają możliwość rozprzestrzeniania wiedzy przez komplikowanie produkcji papierowych książek, e-booków i płyt CD/DVD, ale także odcinają od potencjalnych przyszłych dochodów, które mogłyby utrzymać publiczno-prywatne partnerstwa projektów OZE, oraz inne przyszłe przedsięwzięcia. Co ciekawe, stanowisko antykomercyjne jest sprzeczne z praktykami ugruntowanymi w świecie oprogramowania open source, które w dużym stopniu korzysta z zaangażowania w komercyjną współpracę. Na przykład, gdzie byłby obecnie Linux i Apache bez wkładu wartości dodanej od takich firm jak Red Hat i

IBM? Osobiście rekomenduję stosowanie w projektach OE licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa (CC-BY) i Domena Publiczna (PD).

 Technologia: Zalecam, aby nie wynajdywać od nowa koła i nie tworzyć kolejnej infrastruktury informatycznej dla repozytoriów OZE, ponieważ rozdrobni to ruch na kolejne izolowane wyspy wzajemnej niekompatybilności. To z kolei będzie zniechęcać do globalnej współpracy, zmniejszać ogólną skalę ekonomiczną przedsięwzięcia i tym samym dewaluować wszelkie możliwości finansowania projektów. Zamiast tego zastosujcie wspólne lub kompatybilne standardy dla repozytoriów i treści.

Kontrola jakości: Często wyrażane niepokoje na temat Wikipedii i innych otwartych projektów sugerują, że są one zagrożone przez rozprzestrzenianie masowych ilości treści o niskiej jakości, które mogą zalać środowisko informacyjne i uniemożliwić nawigowanie w nim. Poprzez wspieranie wysiłków na rzecz oceny jakości materiałów OE, będziecie mogli zapobiegać powstawaniu tych obaw i kierować odbiorców do materiałów o najwyższej jakości i największej przydatności. Obecnie istnieje już technologia wspierająca ocenę jakości projektów OE o dużej skali, na przykład: Connexions’ lenses (cnx.org/lenses).

Uczcie się na błędach innych: Gromadźcie porady od innych krajów, które rozwijają projekty OE na dużą skalę (Brazylia, Holandia, USA i Wietnam). Oczywiście, to co działa dobrze w jednym kraju i kulturze może nie sprawdzić się w innym, lecz istnieje pewien wspólny mianownik łączący wszystkie projekty OE, które jak dotąd odnosiły sukcesy.

Każdy z nas posiada wiedzę, którą mógłby przekazać innym. Każdy z nas chce się też czegoś nauczyć. Razem możemy zmienić sposób, w jaki ta wiedza jest rozwijana, promowana i stosowana na świecie. Wspólnie możemy pomóc spowodować, że marzenie o Otwartej Edukacji stanie się w Polsce rzeczywistością.

Więcej informacji:

Strona WWW connexions: cnx.orgPrace Richarda Baraniuka na temat OE: www.ece.rice.edu/~rich/cnxWritings.htmlStrona Creative Commons: creativecommons.orgDeklaracja Kapsztadzka: capetowndeclaration.org