Kolekcje cyfrowe prac doktorskich jednym z elementów rozwoju

otwartej naukiPrzegląd kolekcji w wybranych bibliotekach uczelni technicznych w Polsce

Anna Tonakiewicz-Kołosowska

Rozwój idei Open Access• 2000 – Tempe Principles, zasady dla

nowo powstających systemów publikowania w nauce

• 2002 – Budapest Open Access Initiative, Budapesztańska inicjatywa wolnego dostępu

• 2003 – Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities, deklaracja berlińska sprawie otwartego dostepu do wiedzy w naukach ścisłych i humanistycznych

Rozwój bibliotek cyfrowych na świecie• Inicjatywy międzynarodowe:

The European Library – projekt Unii Europejskiej, biblioteka z dostępem do zasobów 43 europejskich bibliotek narodowych ze wszystkich dziedzin wiedzy

Europeana – inicjatywa Unii Europejskiej na rzecz bibliotek cyfrowych w celu stworzenia dostępu do dziedzictwa kulturowego i naukowego Europy (biblioteki, archiwa, muzea)

The Universal Digital Library – projekt Carnegie Mellon University, w celu utworzenia światowej biblioteki cyfrowej z dostępem do wszystkich nauk i literatury pięknej

World Digital Library – projekt wspierany przez UNESCO, IFLA i Bibliotekę Kongresu stworzenia międzynarodowej biblioteki cyfrowej z zasobem trudno dostępnych książek, manuskryptów, map, ikonografii z całego świata

Rozwój bibliotek cyfrowych w Polsce• 2001 - 2003 Polska Biblioteka Internetowa,

której celem było stworzenie dostępu do publikacji polskich osobom z małych aglomeracji (wyrównanie dostępu do wiedzy)

• 2002 – Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa (WBC, na Platformie dLibra)

• 2004 – Biblioteka Cyfrowa Politechniki Wrocławskiej, od 2005 roku działa jako część składowa Dolnośląskiej Biblioteki Cyfrowej

• 2005 – Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa (na serwerze UMK w Toruniu)

• 2005 – Biblioteka Cyfrowa Politechniki Warszawskiej

• 2007 – Federacja Bibliotek Cyfrowych

(FBC), kolejny etap w budowie sieci rozproszonych bibliotek cyfrowych i repozytoriów w Polsce. Zasoby FBC tworzone są przede wszystkim przez wyższe uczelnie, biblioteki, archiwa, muzea i ośrodki badawcze

• Obecnie w Polsce działa 60 bibliotek cyfrowych, które funkcjonują jako biblioteki lokalne lub są elementem składowym biblioteki w swoim regionie lub na innej platformie

Rozwój bibliotek cyfrowych w Polsce

Akademickie biblioteki cyfrowe – i ich rola w rozwoju otwartej nauki

Mogą pełnić kluczową rolę w organizowaniu:

• dostępu do badań naukowych (kolekcje prac doktorskich)

• zwiększaniu wskaźnika cytowań nawet do 250% (w zależności od dziedziny)

• wspieraniu edukacji studentów

• promocji uczelni i badań

Zasady tworzenia i działania akademickich bibliotek cyfrowych w Polsce1. Zasoby: materiały do których prawa autorskie już

wygasły• zabytki dziedzictwa kulturowego• manuskrypty

materiały do których prawo ma wydawca• artykuły naukowe• rozdziały z książek

2. Deponowanie prac w zasobach biblioteki • prace deponowane dobrowolnie lub

obligatoryjnie• prace dostępne dla wszystkich lub tylko

dla osób związanych z instytucją (wydział, uczelnia)

• prace pełnotekstowe, opisy bibliograficzne + streszczenia

3. Umowy licencyjne stosowane przez biblioteki w tworzonych przez nie zasobach cyfrowych

• umowy niewyłączne

• jeśli autor nie wyraża zgody na otwarty dostęp do jego publikacji w umowie zastrzega się, że pełny tekst jest dostępny tylko dla określonej grupy odbiorców

• za udzielenie licencji autorowi nie przysługuje wynagrodzenie

• twórcom biblioteki cyfrowej przysługuje prawo do zachowania kopii publikacji w celu jej archiwizowania

Zasady tworzenia i działania akademickich bibliotek cyfrowych w Polsce

Kolekcje prac doktorskich w akademickich bibliotekach cyfrowych• Biblioteki Cyfrowe stały się szansą na

wspomaganie rozwoju otwartej nauki jeśli ich zasoby związane są z udostępnianiem, zwłaszcza pełnotekstowym, kolekcji rozpraw doktorskich i habilitacyjnych

• Rozwój kolekcji rozpraw naukowych związany jest często ze sposobem ich pozyskiwania (deponowania)

- obligatoryjnie- dobrowolnie

Przegląd wydanych dokumentów w największych polskich uczelniach (głównie technicznych)

• Zarządzenia władz dotyczące obowiązku umieszczania prac doktorskich w otwartym dostępie

• Badaniami objęto 14 największych uczeni technicznych oraz 3 uczelnie uniwersyteckie

1. Obowiązujące zarządzenia2. Kolekcje prac doktorskich

1 2• Akademia Górniczo-Hutnicza (AGH) + +• Politechnika Białostocka (PB) - +• Politechnika Częstochowska (PCZ) - -• Politechnika Gdańska (PG) + +• Politechnika Krakowska (PKr) + +• Politechnika Lubelska (PL) + +• Politechnika Łódzka (PŁ) - +• Politechnika Poznańska (PP) - -

Przegląd wydanych dokumentów w największych polskich uczelniach (głównie technicznych)

1 2• Politechnika Śląska (PŚ)+ +• Politechnika Warszawska (PW) - +• Politechnika Wrocławska (PWr) - +• ZUT Szczecin + +• UPT Bydgoszcz - -• Uniwersytet Zielonogórski (UZ) + +

• Gdański Uniwersytet Medyczny (GUM) + +• UAM Poznań + +• Uniwer.Przyrodn. we Wrocławiu (UPWr) + -

Przegląd wydanych dokumentów…

1. Obowiązujące zarządzenia2. Kolekcje prac doktorskich

• Badania wykazały, że tylko w 9 uczelniach (na 17 badanych) wydano dokumenty zobowiązujące autorów prac doktorskich do umieszczania ich w wolnym dostępie

• Tylko w 4 uczelniach zarządzenia wydano w latach 2006-2007

• W 1 uczelni dokument wydano w roku 2009

• W pozostałych 4 uczelniach dokumenty wprowadzono w życie w ciągu dwóch ostatnich lat 2010-2011

Przegląd wydanych dokumentów …

Sposób udostępniania prac doktorskich

• Większość (13) z badanych uczelni tworzy kolekcje prac doktorskich, w 3 pozostałych brak kolekcji

• 3 uczelnie udostępniają publikacje w pełni w otwartym dostępie (PWr, PW, PB)

• 8 spośród badanych uczelni udostępnia część prac w nieograniczony sposób, część zaś tylko w sieci z domeną swojej uczelni (AGH, PG, PKr, PL, PŚ, ZUT, UZ, UAM)

• 1 z kolekcji (UM Wr) udostępnia prace tylko w sieci uczelnianej

• 1 uczelnia (PŁ) udostępnia tylko opisy prac i ich streszczenia + spis treści i literatura (wyjątkiem

są prace niemieckie)

Kolekcje prac doktorskich w wybranych bibliotekach

• Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej – zawiera jedną z największych kolekcji prac doktorskich. Kolekcja w tej bibliotece liczy 679 prac, z czego 110 udostępnianych jest w otwartym dostępie, pozostałe w sieci komputerowej Uczelni.

• Obecnie Biblioteka Cyfrowa PKr działa równolegle z uczelnianym repozytorium SUW (System Udostępniania Wiedzy). Najnowsze prace

wprowadzane są już tylko do Repozytorium co obecnie stanowi 735 publikacji

Biblioteki Cyfrowe – przegląd wybranych kolekcji cd…

• Biblioteka Cyfrowa Politechniki Wrocławskiej jest częścią składową regionalnej biblioteki działającej pod nazwą Dolnośląska Biblioteka CyfrowaKolekcja prac doktorskich w PWr liczy 171 publikacji, wszystkie prace dostępne są w otwartym dostępie

• Biblioteka Cyfrowa Politechniki Gdańskiej, funkcjonuje jako element regionalnej Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej. Zawiera 338 prac, z czego większość udostępniana jest w otwartym dostępie

• Akademicka Biblioteka Cyfrowa, tworzona przez AGH wspólnie z Akademią Ekonomiczną w Krakowie. Kolekcja prac doktorskich AGH liczy około 700 prac,

niektóre z nich udostępniane są w OA, większość w postaci opisu i streszczenia

Biblioteki Cyfrowe – przegląd wybranych kolekcji cd…

• Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, jest częścią Zachodniopomorskiej Biblioteki Cyfrowej, zawiera 36 prac doktorskich, większość dostępna w sposób nieograniczony

• Biblioteka Cyfrowa Politechniki Śląskiej. Kolekcja zawiera pełne teksty lub streszczenia prac. Prawo dostępu określili autorzy prac. Kolekcja liczy obecnie 107 prac z których wiele dostępnych jest bez ograniczeń, część zaś tylko w sieci uczelnianej. Minusem jest brak informacji na temat dostępu na liście tytułów. Trzeba wejść w pełny opis by otrzymać taką informację.

• Biblioteka Cyfrowa Politechniki Warszawskiej tworzy od prawie 2 lat kolekcję doktoratów pozyskując w tym czasie 25 prac. Wszystkie udostępniane są bez ograniczeń.

Biblioteki Cyfrowe – przegląd wybranych kolekcji cd…

• Biblioteka Cyfrowa Politechniki Lubelskiej zawiera 20 prac , 12 jest w otwartym dostępie, z 6 prac można korzystać tylko na miejscu w Bibliotece PL, 2 dostępne tylko z terenu Uczelni.

• Biblioteka Cyfrowa Politechniki Łódzkiej, kolekcja liczy obecnie 120 prac, z czego 110 (tylko prace w jęz. niem. pochodzące z wymiany) udostępniane są w sieci uczelnianej w PDF. Pozostałe (kilkanaście publikacji polskich) prace można zobaczyć tylko w zapisie obrazu - okładka, spis treści,

streszczenie, choć same prace dygitalizowane w PDF)

Biblioteka Cyfrowa UAM – repozytorium AMUR• Kolekcja prac doktorskich i habilitacyjnych

została włączona do instytucjonalnego repozytorium AMUR UAM

• Prace doktorskie są archiwizowane obligatoryjnie i na mocy zarządzenia gromadzone i udostępniane przez Bibliotekę Główną w repozytorium uczelnianym

• Obecnie kolekcja liczy 372 prace :- 1990-2009 [8]- 2010-2011 [262] dostęp ograniczony- 2010-2011 [92] dostęp otwarty

Dlaczego warto udostępniać prace doktorskie bez ograniczeń?• Wybrane statystyki:

PWr przoduje w raportach statystycznych, najczęściej przeglądana praca ma 23 513 wyświetleń

Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej• Zasoby prac doktorskich w tej bibliotece są

przeliczane na liczbę pobranych plików.• Dostępne statystyki podają duży wskaźnik

wykorzystania tych zasobów.• Wśród najbardziej wykorzystywanych są takie

prace, które mają od 5-2 tysięcy pobrań, w zależności od dziedziny.

• Jedna z prac z dziedziny chemii, włączona do zasobu w 2008 roku, ma obecnie 4576 pobrań

Przykłady raportów statystycznych w innych uczelniach

• ZUT Szczecin – najczęściej czytane, liczba wyświetleń / 3403 ; 2808

• Politechnika Warszawska – najczęściej czytane, liczba wyświetleń / 1962 ; 317

• Repozytorium AMUR UAM – liczba pobranych plików i wyświetleń

Polskie doktoraty w portalu Dart EUROPE• Dart-Europe, portal udostępniający prace

doktorskie pochodzące z krajów europejskich, tworzone najczęściej przez uczelnie wyższe tych krajów.

• Obecnie umożliwia dostęp do ponad 100 000 pełnotekstowych rozpraw doktorskich z 359 uczelni z 20 europejskich krajów. Najwcześniejsze prace datowane są na 1597 rok aż do prac współczesnych, z codzienną aktualizacją

• Obecnie 36 uczelni i instytutów naukowych z Polski udostępnia na portalu ponad 2 000 publikacji

Wnioski1. Korzyści wynikające z otwartego dostępu dla

młodych doktorów:

- wzrost wykorzystania poczytności prac umieszczonych w OA

- wiele z tych prac przed procesem dygitalizacji (w wersji drukowanej) miało zerowe wykorzystanie (dane pochodzą ze statystyk BG PW). Po dygitalizacji i umieszczeniu ich w kolekcji w otwartym dostępie wykorzystanie tych prac nieustannie wzrasta

- wzrost wykorzystania to wzrost cytowalności. Według badań, cytowalność tych prac wzrasta od 36% do 250% w zależności od dziedziny

Wnioski2. Korzyści dla uczelni:

- Szybkość i powszechność dostępu do informacji o osiągnięciach z zakresu nauk technicznych i ich zastosowaniach praktycznych

- zwiększenie „widoczności” dorobku naukowego – prace umieszczone w otwartym dostępie są indeksowane przez światowe wyszukiwarki Scirus, Google Scholar a także przez bazy danych m.in.. Scopus

Wnioski- promowanie potencjału młodej kadry

naukowej

- Wspieranie edukacji studentów przez ułatwianie im dostępu do badań naukowych

- Możliwości prowadzenia badań statystycznych wykorzystania dorobku naukowego

Dziękuję za uwagę

tonak@bg.pw.edu.pl