Rozdzia I

Stanisaw Sierpowski

Gra o Niemcy

Midzynarodowy rezonans

Midzynarodowe aspekty , to, kontekst

wstpienia Niemiecdo Ligi Narodw w 1926 roku

/Spis treci na kocu/

1. Wstp

Stopniowe zblianie si Republiki Weimarskiej do Ligi Narodw kumulowao w sobie rne elementy, ktre znajdoway odbicie w polityce wikszoci pastw i narodw, instytucji oraz organizacji spoeczno-politycznych, w kocu take konkretnych osb. Znalezienie wsplnego mianownika dla tak widzianej rnorodnoci nie jest atwe; nierzadko te prowadzi do wnioskw trudnych do pogodzenia. Gromko oklaskiwane wejcie delegacji Niemiec na czele z Gustavem Stresemannem 10 wrzenia 1926 r. do Sali Zgromadzenia LN skrywao towarzyszce temu pytania i wtpliwoci. Nie wszystkie byy optymistyczne, a wielu towarzyszyo mylenie i mwienie o moliwym kryzysie teraniejszym lub przyszym.

wczesna sytuacja przypominaa wielostopniow drabin. W tej ksice na szczycie owej drabiny stoi Liga Narodw, jakkolwiek co wymaga podkrelania i pamitania nie prowadzia ona samodzielnej polityki. Przypisane jej uprzywilejowanie wiza naley z zaoon u poczcia nadziej, e Genewa jako siedziba tej organizacji i synonim LN bdzie ostoj wsppracy, porozumienia, kompromisu, uwzgldniania racji innych, a nawet branej pod uwag nadrzdnoci interesu zbiorowego nad partykularnym. Wszystkie te, tak wane dla wspczesnoci, elementy zostay wyostrzone w czasie przeduajcej si batalii o warunki, na jakich dokona si podane i oczekiwane wstpienie Niemiec do Ligi.

Haso wywoawcze ksikinie jest oczywicie nowe. Okrelenie gra o Niemcy byo obecne take w prowadzonym w Poznaniu na przeomie smej i dziewitejdekady XX w.projekcie badawczym na temat roli Niemiec w stosunkach midzynarodowych okresu midzywojennego. Uwypuklona wwczas szczeglna, wybitna pozycja Niemiec, pozostaa ugruntowujcym si elementem wiadomoci historiozoficznej wielu uczestnikw projektu. W ostatnim zdaniu wstpu do pierwszego tomu jego redaktor napisa,e toczca si przez cay okres midzywojenny gra o Niemcy stanowia dobitny przykad zawioci drogi, po jakiej kroczya wczesna Europa[footnoteRef:2]. [2: S. Sierpowski, Wstp, [w:] Niemcy w polityce midzynarodowej 1919-1939, t. I:Era Stresemanna, red. S. Sierpowski, Pozna 1990, s. 8. W tomie tym znajduje si rwnie mj artyku Politycy niemieccy w dziaalnoci Ligi Narodw (s. 159-198). Osobne teksty na temat Ligi Narodw w caej 4-tomowej serii zwizanej z realizacj projektu widniej take w tomie III w zwizku z Anschlussem (R.M. Iljuchina, S. Sierpowski) oraz tomie IV, gdzie J. Bernhardprzedstawi stanowisko LN wobec napadu na Polsk w 1939 r.]

Ograniczanie do starego kontynentu terenu owej gry nie moe satysfakcjonowa i nie jest uzasadnione. Z tego przekonania wypywa wiksza uwaga w tej ksice do reakcji amerykaskich, zarwno z Pnocy, jak i Poudnia oraz Azji, gdzie aspiracjom Chin do mocniejszej pozycji w Lidze i wiecie skuteczn tam kada Japonia. Przy omawianiu tych spraw moliwe byo nieco szersze potraktowanie rnych odmiennoci, zapominane nierzadko specyfiki, wzgldemeuropejskiego krgu politycznego i spoecznego. Pewnym uatwieniem dla tak poszerzonej tematyki bya stosunkowo wiea ksika opublikowana przez Uniwersytet Warszawski z nieco zaskakujcym tytuem Liga Narodw wybranych. Kryteria bdce podstaw owego wyborutak wyjaniono:Chcemy pokaza perspektyw dotd w analizie Ligi Narodw pomijan Afryki, Ameryki aciskiej, Bliskiego Wschodu, Chin, Indii, Japonii czy Zwizku Radzieckiego. Wczeniej czy pniej dla wymienionych podmiotw w wikszym lub mniejszym stopniu znalazo si miejsce w ramach tej organizacji. Ale jakie to byo miejsce? [] Jaki poziom hipokryzji mona byo osign, gdy si mwio o dorobku wsplnym, o pokoju, o wyrzeczeniu si wojny?[footnoteRef:3]. Postawione cele publikacji nabieraj dodatkowej mocy jeli si zway, e autorzy s zwizani z badaniami stosunkw midzynarodowych w ujciu politologicznym. Znaczy to, e ich refleksja nie jest ograniczona do czasw midzywojennych, podobnie jak poziom hipokryzji ponadczasowy przecie w polityce midzynarodowej. [3: Wstp redaktorw, [w:] Liga Narodw wybranych, red. M.F. Gawrycki, A. Bgda-Brzeziska, Warszawa 2010, s.12/13; omwienie ksiki zob. S. Sierpowski, [w:] Dzieje Najnowsze, R. XLIV, 2012, nr 1, s. 187-193.]

Odejcie autorw tej ksiki odujcia europocentrycznego naley uzna za istotny wkad do polskich bada nad LN. Zaznaczy jednak trzeba, e nie s one skromne. Mona nawet mwi o duej aktywnoci historykw, prawnikw i publicystw zarwno w okresie midzywojennym (m.in. Aleksander Bregman, Wadysaw Grzankowski, Oskar Halecki, Micha Rostworowski, Bohdan Winiarski, Wadysaw J. Zaleski), jak i w ostatnim pwieczu (m.in. Wiesaw Balcerak, Andrzej Bartnicki, Andrzej M. Brzeziski, Antoni Czubiski, Janusz Gilas,Marian Iwanejko, Henryk Korczyk, Jerzy Krasuski, Waldemar Michowicz, Stanisaw Mikos, Stanisaw Potocki, Stanisaw Sierpowski, Krzysztof Skubiszewski). Wszyscy oni, lub niemal wszyscy istotne znaczenie przywizywali do rewizjonizmu niemieckiego, ktry mia si urzeczywistniaz udziaem lub za porednictwem Ligi Narodw. To jeden z istotnych powodw, edyskusja wok wstpienia do niej Niemiec bya tak ywa, i tak silnie angaujca skonfliktowane podmioty.

Jeden z wanych elementw tego procesu przedstawi Henryk Korczyk w publikacjipowiconej przyjciu Niemiec i Polski do Rady LN w 1926 r.[footnoteRef:4]Cech charakterystyczn na og rzetelnego pisarstwa H. Korczyka jest wielka atencja do szczegw, nieraz nawet luniej zwizanych z kwesti tytuow, jak rwnie chwalebna skdind troska o wykorzystanie publikowanych rde dyplomatycznych. Mniejsz wag zdaje si przywizywa do ustale literatury przedmiotu, zaiste ogromnej i zgoa niemoliwej do ogarnicia w przypadku problemu angaujcego niemal cay wiat. Z drugiej strony autor zdawa sobie spraw, e eksponujc w tytule ksiki starania Polski i Niemiec o stae miejsce w Radzie, dokona samoograniczenia, niemoliwego do konsekwentnego stosowania. Susznie wic nie pomija stara, wrcz walki, innych pastw o stae miejsce w Radzie. Chodzio bowiem o lepsz, mocniejsz pozycj wrd teoretycznie rwnych czonkw Ligi. Konsekwencje tych zmaga, przede wszystkimpolityczne aletake spoeczne i prestiowe byy due. [4: Por. H. Korczyk, Przyjcie Niemiec i Polski do Rady Ligi Narodw w 1926 roku, Wrocaw i in. 1986; zapowiedzi tej ksiki byy takie jego artykuy, jak Stosunek Polski i Niemiec do Ligi Narodw w latach 1923-1926,Studia Historyczne 1981, s. 610-629 oraz Wybory Polski do Rady Ligi Narodw w okresie midzywojennym, Studia Historyczne 1986, s. 401-425.]

Z natury rzeczy problem zwikszenia liczby czonkw Ligi w 1926 r. oraz skadu Rady wywoywa ogromne zainteresowanie w samych Niemczech. Jego lady s obecne w bardzo licznych opracowaniach i publicystyce, zwaszcza z okresu midzywojennego[footnoteRef:5]. Wrd opracowa nowszych trwa warto zachowuje ksika Jrgena Spenza, stanowica swoisty punkt odniesienia dla kolejnych badaczy zajmujcych si akcesj Niemiec do Ligi[footnoteRef:6]. Pewne luki, zwaszcza dotyczce stosunkw radziecko-niemieckich, szczeglnie w kontekcie traktatu przyjani z kwietnia 1926 r. wypeniaj prace wspomnianego Henryka Korczyka, a taketakich autorw jak np. Swietana W. Nikonowa i Rusanna M. Iljuchina[footnoteRef:7]. [5: Zob. V.Y. Ghebali, Bibliographical Handbook on the League of Nations,Geneva 1980, s. 751 i n., 812 i n.;stale postpujcy przyrost literatury powiconej Lidze pokazuje zestawienie Hansa Aufrichta Guide to League of Nations Pubblications. A Bibliographical Survey of the Work to the League 1920-1947, opublikowane w 1951 r. (reprint 1966), liczce prawie 700 stron; bibliografia firmowana przez Indiana University, szczeglnie aktywnego na polu udostpniania rde i materiaw dotyczcych historii LN Indiana.edu.League of Nations.Bibliography podaje kilka tysicy tytuw dostpnych tylko w jzyku angielskim, kilkaset z nich dotyczy Niemiec.] [6: J. Spenz, Die diplomatische Vorgeschichte des Beitritts Deutschlands zum Vlkerbund 1924-1926,Gttingen 1966. ] [7: Por. np. S.W. Nikonowa, Oczerk jewropiejskoj politiki Giermanii w 1924-1926 gg., Moskwa 1977; R.M. Iljuchina, Liga Nacyj 1919-1934, Moskwa 1982.]

Najwieszym gosem badaczy niemieckich w sporach odnonie do admisji[footnoteRef:8] Republiki Weimarskiej do Ligi jest obszerna monografia Joachima Wintzera. Dzieo to powstao po rozleglej kwerendzie nie tylko archiwaliw Auswrtiges Amtu, Kancelarii Rzeszy czy kolekcji Bernharda von Blowa, ale rwnie penetracji rdowych w Genewie, Paryu, Bernie, Wiedniu. Korzysta rwnie z dokumentacji belgijskiej i polskiej. W ksice s podrozdziay pokazujce stanowisko prasy i publicystyki epoki, no i reprezentatywnej literatury, take francuskiej i anglojzycznej. S obecni take autorzy polscy[footnoteRef:9]. Tylko pozazdroci moliwoci, jakimi dysponowa doktorant Ruprecht-Karls-Universitt Heidelberg i poali si na skpstwo NCN, ktre odmawia finansw na dwumiesiczne pobyt w Genewie, mimo znakomitych rekomendacji, na jakie by moechocia w czci autor tej pracyzasuy. [8: Okrelenie stosowane nagminnie w okresie midzywojennym od aciskiego admissio dopuszczenie, przyjcie, funkcjonujce w zblionej formie we francuskim i angielskim. Sownik wyrazw obcych PWN z 1972 (pod red. J. Tokarskiego) zawiera to okrelenie, natomiast z 2002 r. (pod red. E. Sobol) pomija.] [9: J. Wintzer, Deutschland und der Vlkerbund 1918-1926, Paderborn 2006.]

Praca J. Wintzera ju na etapie maszynopisu powstaego w 1998 r. zyskaa uznanie brytyjskiego historyka Jonathana Wrighta w biografii Gustawa Stresemanna z 2002 r.[footnoteRef:10] Autora chwali si za przejrzyst, rozbudowan konstrukcj, klarowne przedstawienie sporw wewntrznych nie tylko partii politycznych i politykw, ale take ruchw spoecznych, a przez to rwnie spoeczestwa (take francuskiego czy brytyjskiego), generalnie ywo reagujcych na spory dotyczce zyskw i kosztw zwizanych z wstpieniem Niemiec do Ligi. Szczegln wartoci ksiki jest szczegowe przedstawienie stosunku Niemiec do Ligi oraz Ligi do Niemiec, i to od samego pocztku, czyli narodzin systemu wersalskiego, poprzez takie brzemienne (dla Ligi, Niemiec, ZSRR i caego ukadu stosunkw europejskich) wydarzenie jak konferencja w Genui. Na przedstawienie tej kwestii przeznaczono okoo 50 stron. Kontynuacj chronologiczno-rzeczow tej problematyki byy mniej eksponowane w literaturze komplikacje na linii Niemcy Liga podczas okupacji Zagbia Ruhry[footnoteRef:11]. [10: J. Wright, Gustav Stresemann: Weimers Greatest Statesman, Oxford University Press 2002, s. VII, 296.] [11: J. Wintzer, Deutschland und der Vlkerbund 1918-1926,s. 260-335.]

Szczegowe referowanie problemw istotnie wanych z niemieckiego, ale te powszechnego punktu widzenia, przyczynio si do tego, e opracowanie Joachima Wintzera jest obszerne, ale jakby niedokoczone. Narracj Autor zamyka na lutym 1926 r., kiedy Niemcy zoyy wniosek o wstpienie do Ligi. Znaczy to, e najbardziej dramatyczny, moe nawet najwaniejszy, okres w dziejach dyplomacji zerodkowanej na sprawach genewskich z powodu Niemiec, nie zosta przedstawiony. Nie znaczy to jednak, e zmagania obejmujce okres od lutego do wrzenia 1926 r. mogyby zosta zakwalifikowane jako mniej wane. Wrcz przeciwnie. Powica si im uwag nie tylko w pracach omawiajcych dziaalno samej Ligi, ale take historii powszechnej, pokazujcej lub tylko charakteryzujcej polityk mocarstw europejskich, pastw rednich i mniejszych z Hiszpani, Polsk na czele, ogu pastw Ameryki aciskiej i Pnocnej, Chin[footnoteRef:12]. wiatowy rezonans wywoany toczcymi si wwczas sporami jest jeli przyj standardy badawcze J. Wintzera osobnym, i to wielkim tematem badawczym. [12: Por. np. A. Czubiski, Historia powszechna XX wieku, Pozna 2003, s. 168 i n.; Z. Steiner, The Lights That Failed. European International History 1919-1933, Oxford University Press 2006, s. 396, 418 i n.]

Stwierdzenie powysze nie umniejsza dokona autorw piszcych wczeniej na ten temat (jak wspominany Jurgen Spenz czy Henryk Korczyk), podobnie jak licznych autorw omawiajcych polityk zagraniczn Republiki Weimarskiej, czy te jej fragmentu zwizanego z Lig Narodw. Wrd tych ostatnich mocn pozycj zajmuj tacy autorzy, jak Marshall MacDowell Lee czy Christoph M. Kimmich[footnoteRef:13]. Podkrelaj oni zgodnie, e wejcie Niemiec do Ligi dokonao si na warunkach lepszych, podpewnymi wzgldami korzystniejszych ni pozostaych pastw z grupy pokonanych. Po prostu na ich obecnoci w Genewie zaleao take samej Lidze jako emanacji pastw w niej najsilniejszych, ktre nie mogy odmwi udziau w pracach nad zmian oblicza Europy i wiata pastwu nadal silnemui wanemu, lecemu w samym sercu Europy. [13: M.M. Lee, Failure in Geneva. The German Foreign Ministry and the League of Nations 1926-1933, Ann Arbor (Mich.) 1974; Ch.M. Kimmich, Germany and the League of Nations, Chicago-London 1976; reprezentatywn historiografi dotyczc relacji Niemcy Ligia Narodw,zob. m.in. J. Wintzer,Deutschland und der Vlkerbund 1918-1926, s. 13 i n.]

Kolejne lata, miesice, w kocu tygodnie utwierdzay opini midzynarodow w przekonaniu, e bez gosu Berlina nie wchodzio w gr pozytywne rozwizanie adnego zwielkich zada zoonych na barki Ligi. Miaa ona przede wszystkim wystpowa w roli:

1) egzekutora traktatw pokojowych z mandatu traktatw pokojowych;

2)budowniczego bezpieczestwa zbiorowego (w tym rozbrojenia);

3)animatora i promotora rozwoju wsppracy midzynarodowej.

Wtpliwoci, aczkolwiek i rnie motywowane obawy o charakter owego zaangaowania, wypeniay dyskusje ispory, znajdujce po kadej ze stron trudne do lekcewaenia argumenty. Znajdoway one posuch ogu wasnych obywateli oraz pastw znajdujcych si zblionej sytuacji, by wskaza na zwarty na og alians pokonanych w wielkiej wojnie. Nierzadko sekundoway im ruchy spoeczne o charakterze pacyfistycznym w tym tak reklamowanych, jak Deutsche Liga fr Vlkerbund,czy te tak wpywowych w rodowiskach filoligowych,czy???jak brytyjskie League of Nation Union[footnoteRef:14]. [14: K. Fiedor, Niemiecki ruch obrocw pokoju 1892-1933, Wrocaw 1993; D.S. Birn, League of Nation Union 1918-1945, Oxford 1981.]

Ze rodowisk otaczajcych te ruchy, jak rwnie bardzo licznych o zblionym charakterze i profilu spoeczno-politycznym (silnych wsparciem wasnych rzdw, acz z reguy pozbawionych efektywnych wpyww) rozlegay si gosy zachwytu na temat filozofii Ligi oraz ludzi w niej zaangaowanych. To wanie w pierwszych kilku latach jej istnienia, ktre nieco przemiewczo nazywa si Lig profesorw,rozlegay si po wiecie (gwnie jednak Europie) szczytne hasa o nastaniu nowej ery w historii cywilizacji, przepowiednie o przyjanimidzy narodami, o dobrostanie take ludw w koloniach, dziki utworzeniu systemu mandatowego, nad ktrym Genewa sprawowaa nadzr.Przesania te znalazy liczne odzwierciedlania w literaturze pokazujcej blaski (coraz czciej rwnie cienie) Ligi, by odwoa si do tytuu ksiki Elmera Bendinera Czas Aniow bd najnowszego opracowania polskiego historyka Wiesawa Balceraka Liga Nadziei[footnoteRef:15]. [15: E. Bendiner, Czas Aniow. Tragikomiczna historia Ligi Narodw, Warszawa 1981; W. Balcerak, Liga Nadziei. Z dziejw Ligi Narodw, Warszawa 2010. W zblionej tonacji utrzymana jest przeogromna biografistyka pokazujca politykw aktywnych na forum genewskim, w ktrej nie brakuje odniesie do wspczesnoci i pyta dotyczcych recepcji idei towarzyszcych wiatu. Wysokie miejsce wrd nich zachowuje Aristide Briand, ukoronowany na pielgrzyma pokoju, chocia co po niektrzy zapominaj mocno otulony trjkolorowym sztandarem; z nowszych, ambitnych biografii zob. Aristide Briand, la Socit des Nation et lEurope 1919-1932, red. J. Barity, Presses Universitaires de Strasbourg 2007. Narodowy przyodziewek moe by zaliczony do charakterystycznych elementw nowoytnej polityki midzynarodowej, co oczywicie nie jest adnym odkryciem czy te przygan. Czoowy statysta Republiki Weimarskiej, wyrniony Pokojow Nagrod Nobla, bywa charakteryzowany za pomoc dosadnych sw przez raczej statecznego historyka polskiego. Kiedy ujrzay wiato dzienne Vermchtnis Stresemanna, to ,,spod maski szlachetnego Europejczyka, ktrego wiat wielbi za nieugit walk o pokj, wyjrzao chytre i przebiege oblicze niemieckiego imperialisty J. Pajewski, Polityka Gustawa Stresemanna w wietle nowszych bada, Przegld Zachodni 1957, s. 163.]

Chronologia tej pracy, jakkolwiek w tytule dominuje rok 1926, stara si uwzgldnia take lata wczeniejsze po to, by pokaza proces zbliania si Niemiec do Ligi. Ma to te uwypukli zmieniajc si pozycj Niemiec i wpisa j w proces zmian dokonujcy si przez pierwsze lata stawania si instytucji genewskiej. Otwarcie problemu to dyskusje w gronie Wielkiej Trjki podczas konferencji pokojowej oraz sugestie hr. Brockdorff-Rantzaua czynione w poowie 1919 r. w sprawie obecnoci Niemiec w Lidze. Po przeomach zwizanych z okupacj Zagbia Ruhry, planem Dawesa i postanowieniami lokarneskimi, Wielka Brytania, a za ni Francja zdecydoway si promowa zmian pozycji midzynarodowej Niemiec. Byo to spektakularne, cho formalne zamknicie zrodzonego przez wojn wiatow podziau pastw na zwyciskie i pokonane. Rzesza wopinii wasnych obywateli, ale te wiata zewntrznego powracaa do roli pierwszorzdnego czynnika polityki midzynarodowej, uzyskujc stae miejsce w Radzie LN, obok Wielkiej Brytanii, Francji, Japonii i Woch. Rozpowszechnionym gosom zadowolenia, nieraz zachwytu z powodu pojawienia si delegacji Niemiec w Genewie towarzyszyy kontrowersje, obawy i z rn moc artykuowane wtpliwoci: czy byo to wzmocnienie, ewentualnie ustabilizowaniewersalskiej struktury, czy te jej osabienie[footnoteRef:16]. [16: Por. G. Scelle, Une crise de la Socit des Nations, Paris 1927; C.P. Patterson, The Admission of Germany to the League of Nations and its Probable Significance, International Concilation 1927, s. 303 i n.; spojrzenie historiograficzne uwzgldniajce cae dzieje Ligi zob. S. Pedersen, Back to League of Nations, The American Historical Review 112 (2007), nr 4.

]

Wczenie si do trwajcej niemal wiek dyskusji zakada zwrcenie zwikszonej uwagi na Genew jako szczeglny, bardziej obiektywny punkt obserwacyjny trwajcych wwczas zmaga nie tylko najwikszych i najwaniejszych podmiotw ligowej rzeczywistoci, ale take pastw rednich i mniejszych. Te ostatnie wiosn 1926 r. zwietrzyy szans zaznaczenia swych partykularnych interesw, z tendencj do wymuszenia zwikszonych wpyww w ligowym mechanizmie. Boje te byy poprzedzone nierzadko bolesnymi dowiadczeniami rywalizacji francusko-brytyjskiej, rozgrywanej take na forum genewskim, bdcym przecie wiatowym rynkiem propagandy. Najsilniej rezonoway one w kwestii niemieckiej, znajdujc takie szczeglne precedensy, jak przyjcie Wgier do Ligi (czemu powicono sporo uwagi w rozdziale pierwszym), efektywnej aktywnoci Niemiec w dziaalnoci spoecznej i humanitarnej (o czym m.in. w rozdziale drugim), by w dwch kolejnych przedstawi najwaniejsze kwestie angaujce Genew w kontekcie sporw o miejsce i rol Niemiec w zmienionej Lidze.

Rachunki zyskw i strat musiay uwzgldnia kwestie, ktre znajdoway si wrd generalnych zada Ligi (wymienionych powyej), poszerzonych o takie kwestie szczegowe, jak ligowy ogld dokona wLocarno, stale obecny problem szachu niemiecko-rosyjskiego, sporw o obsad stanowisk w Sekretariacie, kontrowersji na tle ochrony mniejszoci narodowych, gmatwane od pocztku kwestie rozbrojenia itd. Wszystkie one byy zanurzone w rewizjonistycznym sosie, ktrym karmione byy miliony potencjalnych rewindykatorw i nie mniej licznych posesjonatw. Genewa, bardziej ni wczeniej,miaa sta si w koncepcji Auswrtiges Amtu wielk aren antysystemowej, antywersalskiej propagandy, z nadziej na zmiany pod presj mocarstw zajmujcych stae miejsca w Radzie Ligi.

wiadomo powszechnoci tego stanu rzeczy uzasadnia tez, e wejcie Niemiec do Ligi w 1926 r. oddziaao na ca struktur wersalsk. Jest to wic fragment wany, ale tylko fragment duego zagadnienia, ktremu niezmiennie uwag powica dua grupa badaczy rnych specjalnoci. wiatowej literaturze w tradycyjnej, analogowej formie doszed ekspansywny konkurent w postaci publikacji elektronicznych. Do Internetu wchodz materiay rdowe (najczciej publikowane dokumenty, wyjtkowo rda archiwalne), wspomnienia take z grupy oral history, artykuy, nieraz sporej wielkoci opracowania, ktre w duej czci dostpne s bez specjalnych warunkw i ogranicze. Oprcz profesjonalnie zaprogramowanych digitalizacji przez np. Indiana University czy Northwestern Univeristy w sieci dostpna jest wielka ilo powtarzajcych si, podstawowych informacji na temat Ligi Narodw, przygotowywanych dla dydaktyki na rnych poziomach, w tym internetowych instytucji edukacyjnych. Jest to stosunkowo nowe zjawisko i wielkie wyzwanie dla badaczy, ktrzy musz zmierzy si z dodatkowo ogromn iloci informacji, niemoliwych do lekcewaenia. Sytuacja ta, zwaywszy na ogromn spucizn pozostawion przez sam Lig (ponad 2 kilometry akt!), skrupulatnie odnotowujc na tysicach stron kady ruch, debat, rozbienoci czy odmiennie rozoone akcenty, stawia badaczy w dodatkowo trudnej sytuacji[footnoteRef:17]. Skoro ogarnicie rde (MSZ kadego z czonkw Ligi ma wasne dossier) i literatury przedmiotu nie byo, nie jest i nie bdzie moliwe, zachodzi nieubagana konieczno dokonywania wyborw. Take w tej ksice ograniczono bibliografi do rde i opracowa, ktre znalazy si w przypisach. Jest to przy tym jedynie cz wykorzystanej literatury przedmiotu, do ktrej odwouj si w innych pracach dotyczcych Ligi. Jest tego sporo, skoro zgbianie jej historii angauje mnie od kilku dziesicioleci. [17: Archives de la Socit des Nations 1919-1946, Rpertoire Gnral 1919-1946, Genve [b.d.],vol.1-3.]

Pozna, w lipcu 2013 roku

Po roku od zamknicia tej pracy i zoenia jej w Wydawnictwie Nauka i Innowacje okazao si, e jednak nie ma rodkw na jej opublikowanie. Sytuacja jest niekomfortowa w dwjnasb. Sugeruje bowiem, e Polsce nie s potrzebne prace powicone historii powszechnej XX w., przygotowane z uwzgldnieniem rodzimej eksperiencji badawczej i kulturowej, polskiego ogldu na jeden z najwaniejszych eksperymentw tego czasu, z ktrego wyrosa Organizacja Narodw Zjednoczonych. Z jednej strony recenzenci powoani przez Narodowe Centrum Nauki po trzykro maksymalizuj kompetencje dla autora tego opracowania, ktry wkomponowuje nasze spojrzenie na problemy, nadal i stale budzce zainteresowanie w wiecie.Jednak rodkw na badania archiwalne w Genewie, a w dalszej konsekwencji na publikacj wynikw zabrako. Z alem, nawet zaenowaniem stwierdziem, e w podrcznej bibliotece czytelni Archives de la Socit des Nations w Genewie, nasz nauk i polski punkt widzenia na sprawy wiatowego pokoju reprezentuje dr Miroslaw Gonsiorowski (tak pisany) z drugim tomem opracowania Socit des Nations et problme de la Paix wydanej w Paryu w 1927r.

Odnotowuj z radoci i wdzicznocizrozumienie dla moich wysikw badawczych ze stronydr. Remigiusza A. Henczela, Staego Przedstawiciela RP przy Biurze Narodw Zjednoczonych w Genewie,ktry zaoferowaznaczny upust za korzystanie z pokoju gocinnego w siedzibie placwki. Istotn pomoc przy publikacji tej ksiki okaza prof. Jzef Dobosz, dyrektor mojego macierzystego Instytutu Historii UAM.

Pozna, wewrzeniu 2014 roku

Rozdzia I.TRUDNE POCZTKI

1.Twrcy Ligi Narodw de nomine

Wojny XIX w., od hekatomby napoleoskiej poczynajc, wzmogy zainteresowanie pokojem jako dobrem powszechnym. Inicjatywy majce ten cel na widoku koncentroway si w Europie, bdcej gwn aren rywalizacji midzynarodowej, angaujcej najwiksze potgi. Jakkolwiek wiek XX otwieraa wielka wystawa w Paryu, to jednak znakiem tego stulecia stay si Niemcy. Najpierw II Rzesza kojarzona z dynamicznym rozwojem, obejmujcym wszystkie dziedziny ycia gospodarczego, spoecznego i politycznego. Niemay udzia w tym, trwajcym kilka dziesicioleci, procesie miao zwycistwo w wojnie z Francj 1870/1871. Kontrybucja w wysokoci 5 mld frankw w zocie miaa nie tylko znaczenie gospodarcze, ale nie mniej istotne moralne i polityczne. Takie wydarzenia, jak obwieszczenie w sali zwierciadlanej Wersalu powstania II Rzeszy, kongres berliski z 1878 r., na ktrym kanclerz Bismarck wystpi w roli gospodarza i mediatora midzy mocarstwami, czy te utworzenie trjprzymierza (1882 r.) z wiodc rol Berlina, powiadczay narodziny nowoczesnej potgi.

Gospodarczej supremacji na starym kontynencie towarzyszyo poszukiwanie lepszego miejsca pod socem rozumianego jako walka o nowe rda surowcw i rynki zbytu. Ekspansja sza w kierunku ziem polskich zaboru rosyjskiego i Bakanw, ale take poza Europ w poszukiwaniu kolonii i obszarw zalenych. Chocia ten program II Rzeszy wywoywa silne reakcje wewntrzne, wrd licznego wychodstwa, a zwaszcza innych metropolii, to jednak stopniowo program kolonialny (jako cz ekspansji w ogle) zyska masowe poparcie[footnoteRef:18]. [18: A. Czubiski, Stanowisko socjaldemokracji niemieckiej wobec polityki kolonialnej II Rzeszy w latach 1876-1914, Pozna 1966; dostpna w wbc.pozna.pl.]

Rozmach, z jakim II Rzesza wkraczaa do polityki wiatowej stanowi najwaniejsze spoiwo dla zblienia francusko-brytyjsko-rosyjskiego i narodzin trjporozumienia. Wprowadzone wwczas do obiegu okrelenie entente cordiale nie byo jednak serdeczne, ale wyrachowane i egoistyczne. Konflikty midzy sojusznikami, zwaszcza Francj i Angli zostay zmajoryzowane intensywnoci i rozlegoci wielkoniemieckich programw zdobywczych. Suplementarn rol odegraa rywalizacja midzy Rosj a Niemcami i Austro-Wgrami o wpywy na Bakanach i w Turcji. Nabrzmiewajcy przez lata konflikt eksplodowa 28 czerwca 1914 r. z powodu zamachu w Sarajewie na austriackiego nastpc tronu arcyksicia Franciszka Ferdynanda i rozwin si w wojn o globalnym zasigu. Prognozy, e wojna potrwa kilka miesicy i zakoczy si naszym (nieraz atwym) zwycistwem, okazay si chybione. Trwaa ponad 4 lata, pod bro wezwano 70 mln ludzi; polego lub zmaro z powodu dziaa wojennych okoo 10 mln; 20 mln odnioso rany, z czego 3,5 mln zostao kalekami.

Zmagania z lat 1914-1918 zaliczanedo wielkich wojen w dziejach cywilizacji wyrnia take zakres i gbia zmian przez ni wywoanych. Na polach bitewnychpojawili si onierze rnych ras, wyzna, kultur i krgw cywilizacyjnych. W krwawych zmaganiach, jakkolwiek nadal zdominowanych wojn pozycyjn, rosnc rol taktyczn i psychologiczn odgryway maszyny samochody, czogi, samoloty, okrty podwodne. W slangu pojawili si tzw. ipersi??? onierze okaleczeni przez stosowanie gazw bojowych Ypres. Wojna swym totalnym oddziaywaniem obja te ludno cywiln, ktra cierpiaa nie tylko w rejonach objtych dziaaniami wojennymi czy przemarszami, ale take z dala od nich poprzez rne ciary materialne, od podatkw po rekwizycje. Dla obsugi frontu w uzbrojenie, sprzt, ywno itd. wyrzeczenia dotykay wszystkie warstwy spoeczne, karmione ersatzami (namiastkami) tak w sensie codziennej konsumpcji, jak i miraami o charakterze spoecznym i politycznym. Zapotrzebowanie na nie roso w miar przeduania si wojny, rosncych ofiar i postpujcego zacierania si celw wojny.

Do okopw docieray rnymi drogami (take dziki zrzutom z samolotw) ulotki i rne informacje majce destabilizowa zwarto szeregw i pogbi wtpliwoci. Dotyczyo to szczeglnie armii zrnicowanych pod wzgldem rasowym, a zwaszcza narodowociowym. Problem ten przybra szersze, pniej wrcz grone rozmiary od 1917 r., po przystpieniu Stanw Zjednoczonych do wojny i rewolucji w Rosji. Upowszechniany pod flag obu tych pastw program samostanowienia narodw wstrzsn szczeglnie armi austro-wgiersk, cho take niemieck majc w swym skadzie onierzy polskich, sowackich, czeskich, duskich. Wielu z nich hasa dotyczce samostanowienia narodw pojmowao dosownie. Rozszerzajca si wiosn 1918 r. epidemia grypy wzmagaa niech do zwikszonego ryzyka, potgujc potajemny strajk wojenny[footnoteRef:19]. [19: I.F.W. Beckett, Pierwsza wojna wiatowa 1914-1918, tum. R. Dymek, Warszawa 2009, s. 518.]

Propaganda w duchu antywojennym znajdowaa chtnych suchaczy, zwaszcza wrd grup spoecznych i rodowisk dotknitych rnymi stratami aob, rekwizycjami itp. Stale obecny w przestrzeni publicznej ruch pacyfistycznyza swoje uzna nie tyle bolszewickie haso wojna wojnie, ile ponawiane przez Stany Zjednoczone projekty mwice o pokojusprawiedliwym, nieraz nawet bez zwycizcw i zwycionych. Prezydent Woodrow Wilson szed do drugiej turywyborw w 1916 r. pod sztandarem trwaego pokoju, upowszechnienia demokracji i antykolonializmu. Mwi o tym wielokrotnie, m.in. w ordziu do senatu 22 stycznia 1917 r., kiedy zarysowa zasady nowego adu midzynarodowego opartego na wsplnocie siy i zorganizowanym wsplnym pokoju. Plany te zostay skonkretyzowane i rozwinite rok pniej. W dorocznym ordziu o stanie pastwa przedstawi 8 stycznia 1918 r. program powojennego porzdku midzynarodowego.

Owe 14 punktw Wilsona to jeden z najbardziej znanych dokumentw politycznych o wiatowym zasigu. Powsta on jako kompromis midzy tym, co oczekiwane przez narody, uwiedzione hasem pokoju i samostanowienia, a tym, co moliwe do zaakceptowania przez gwne pastwa Europy. Niektre szczegowe punkty programu zawieray formu kategoryczn np. ewakuacja Belgii (p. 7), zwrot Alzacji i Lotaryngii (p. 8), inne dotyczce np. losw Cesarstwa Otomaskiego (p. 12), Rosji (p. 6), Austro-Wgier (p. 10), pastw bakaskich (p. 11), czy nawet powstania niezawisego pastwa polskiego (p. 13) miay charakter otwarty, bardziej stawiajcy problem nigo rozwizujcy. Globalny sens projektu amerykaskiego wyziera z kilku punktw zakadajcych likwidacj tajnej dyplomacji (p. 1), wolno mrz i eglugi (p. 2), zniesienie barier gospodarczych (p. 3), redukcja uzbrojenia (p. 4), uwzgldnienie interesw ludw w koloniach (p. 5), a zwaszcza utworzenie Ligi Narodw jako regulatora wspycia midzynarodowego (p. 14)[footnoteRef:20]. [20: J. Kiwerska, Midzy izolacjonizmem a zaangaowaniem. Europa w polityce Stanw Zjednoczonych od Wilsona do Roosevelta, Pozna 1995, s. 44 i n., szerszy kontekst zob. S. Sierpowski, Midzy wojnami 1919-1939, cz. I: lata 1919-1929, Pozna 1998, s. 23 i n.]

Upowszechnianie 14 punktw, bdcych przykadem nowoczesnej propagandy politycznej w nowym stylu, byo o tyle uatwione, e zawieray one kwestie funkcjonujce ju w debacie midzynarodowej. Od stycznia 1918 r. toczya si ona pod auspicjami prezydenta potnego pastwa, podkrelajcego i deklarujcego sw bezinteresowno w budowie nowego adu wedug kryterium sprawiedliwoci. Podszyta idealizmem frazeologia prezydenta Wilsona, uwzgldniajca ywe, miejscami ywioowe reakcje ludw na hasa rozchodzce si z bolszewickiej Rosji, od pocztku wywoyway zastrzeenia sojusznikw[footnoteRef:21]. [21: N.G. Levin (jr), Woodrow Wilson and World Politics: Americas Response to War and Revolution, New York 1968.]

W programie amerykaskim ogoszonym bez wczeniejszych konsultacji z Londynem czy Paryem, nie mwic o Rzymie czy Tokio, dostrzegano wynoszenie si Stanw Zjednoczonych i jej prezydenta na uprzywilejowane miejsce porednika, mentora, jedynego sprawiedliwego. Pojawiy si opinie, e jest on gotw, w razie potrzeby, do narzucenia swejwoli w dziele budowy powszechnego pokoju i demokracji, rozumianej po amerykasku.Niepowodzenia na frontach wymusiy uznanie 14 punktw za podstawrozmw rozejmowych take przez rzdy pastw centralnych. Z prob tak do prezydenta Stanw Zjednoczonych wystpiy 16 wrzenia 1918 r. Austro-Wgry i 6 padziernika Niemcy. By to wielki, osobistytriumf prezydenta Wilsona i Ameryki w ogle. Godzi onjednoczenie w autorytet koalicyjnych gremiw, choby Najwyszej Rady Wojennej.

Przeforsowanie przez prezydenta Wilsona amerykaskiego programu pokojowego jako podstawy zawieszenia broni z Austro-Wgrami (3 listopada) i Niemcami (11 listopada 1918 r.) stawiao przed aliantami problem przeksztacenia zwycistwa militarnego w zwyciski pokj. Tymczasem prezydent Wilson, a raczej wyraajcy jego pogldy w Europie pk Edward House, odrzucali formu bezwarunkowej kapitulacji i penego zwycistwa. Po prostu bez Niemiec Wilsonowskie projekty nowego adu europejskiego i wiatowego nie byy moliwe, nawet teoretycznie. Std do wczenie ujawniona ch do moliwie agodnego traktowania pastw pokonanych. Uwidocznio si to szczeglnie wyraniew odniesieniu do Niemiec, majcych zreszt w Stanach Zjednoczonych wpywowych ordownikw. W tym kierunku dziaaa wcale liczna emigracja o niemieckim rodowodzie, z utworzon w 1919 r. Steuben Society jako tolerowanego przez wadze organizatora akcji promujcych pozytywny obraz Niemiec i Niemca[footnoteRef:22]. [22: Stowarzyszenie nawizywao do popularnego w Stanach Zjednoczonych Friedricha Wilhelma von Steubena (1730-1794), pruskiego oficera na subie rewolucyjnej Ameryki w randze inspektora generalnego armii. Steuben Society, skupiajc Amerykanw niemieckiego pochodzenia, promowa (czyni to nadal) inicjatywy majce wydobywa z przeszoci ich pozytywne dokonania.]

W pluralistycznym spoeczestwie amerykaskim, take z powodu wszechobecnej rywalizacji midzy demokratami i republikanami, raz po raz, im bliej koca wojny tym czciej, podnoszona bya sprawa odpowiedzialnoci za wybuch wojny, jej przebieg, fina. Zwaszcza niechtne prezydentowi Wilsonowi rodowiska polityczne wskazyway na prowojenn aktywno innych pastw, takich jak Francja czy Rosja. Bywao, e pastwa te awansoway do roli gwnego lub bezporedniego sprawcy wojny, ktrej zreszt mona byo unikn, gdyby demokratyczny prezydent Stanw Zjednoczonych okaza si lepszym dyplomat i sprawniejszym, bardziej zdecydowanym politykiem. Rozwijane, szczeglnie w ramach kampanii wyborczej ataki na prezydenta, uzurpujcego dla siebie i Partii Demokratycznej decydujcy gos w sprawie rozejmu i pokoju z pastwami pokonanymi, miay nierzadko brutalny charakter. Nie ustay bynajmniej, kiedy na krtko przed rozejmem w Compigne demokraci ponieli klsk zarwno w wyborach do Senatu, jak i Izby Reprezentantw[footnoteRef:23]. Byy prezydent Theodore Roosevelt w komentarzu do powstaej sytuacji uzna, e Wilson przez wynik wyborczy zosta pozbawiony przywdztwa i wystpowania w imieniu Amerykanw. Skadane przez prezydenta rne, liczne deklaracje i owiadczenia nie maj adnych podstaw prawnych, aby by utosamiane z wol narodu amerykaskiego[footnoteRef:24]. [23: W porace tej spore znaczenie odegraa uchwalona 18 grudnia 1917 r. XVIII Poprawka do konstytucji wprowadzajca prohibicj wytwarzania, sprzeday i przywozu alkoholu. W batalii angaujcej po jednej lub drugiej stronie og spoeczestwa wykorzystano te argumenty o charakterze antyniemieckim: 1. Kultura Kaisera opiera si na piwie; 2. onierz USA w Europie ma by wzorem do naladowania; 3. Marnotrawstwo podw rolnych por. K. Michaek, Ustanowienie ery prohibicyjnej w Stanach Zjednoczonych. Sukces ale czyj? [w:] Midzy wielk polityk a narodowym partykularyzmem, red. J. Kiwerska, B. Koszel, Pozna 2002, s. 407 i n.] [24: Cyt. za J. Kiwerska, Midzy izolacjonizmem a zaangaowaniem, s. 54; szerzej H.W. Gatzke, Germany and the United States. A Special Relatioship, Cambridge (Mass.) 1980, s. 95 i n.]

Zawrzao wic, kiedy Biay Dom powiadomi, e prezydent Wilson nie tylko bdzie przewodniczy delegacji Stanw Zjednoczonych na rozmowy pokojowe, ale te bdzie w nich uczestniczy. Decyzja to zaskoczya take jego demokratycznych zwolennikw. W przeszoci bowiemaden z urzdujcych prezydentw nie opuszcza kraju na duszy czas, w tym wypadku konieczny na podr do Parya i negocjacje pokojowe. W atmosferze skandalu delegacja Stanw Zjednoczonych wypyna 4 grudnia 1918 r. w trwajc ponad dwa tygodnie podr doEuropy. Prym w krytyce jej skadu, obejmujcego wycznie ludzi z krgu prezydenta, wid Henry Cabot Lodge, przewodniczcy Senackiej Komisji Spraw Zagranicznych. Wtrowali mu politycy, ktrzy jak byy prezydent William Taft wspiera Wilsona w niektrych projektach (np. dotyczcych utworzenia Ligi Narodw), ale w innych mia wtpliwoci lub odmienne zdanie. Monopartyjny skad delegacji Stanw Zjednoczonych na konferencj pokojow uwypukla ambicje prezydenta Wilsona do osobistego zdyskontowania sukcesu osignitego pod jego przywdztwem na polach bitew, ktrego zwieczeniem mia by pokj ustanawiajcy nowy ad o globalnym charakterze izasigu.

Plany budowane na przekonaniu o dziejowej misji Nowego wiata w zakresie stosunkw midzynarodowych rozwijay si take pod wpywem informacji o zgoa nabonym oczekiwaniu Europejczykw na prezydenta wielkiego, silnego i bogatego kraju. Wieszczono powszechnie, eformuowane oczekiwania, spory i problemy rozwie sprawiedliwie, czyli po naszej myli. rda z epoki s zgodne, e przyjazd prezydenta Wilsona do Europy oraz poprzedzajca otwarcie konferencji miesiczna podr z Parya do Londynu i Rzymu, to pochd w peni tego sowa triumfalny. Tumy z entuzjazmem oklaskiway przybysza utosamianego z narodzinami sprawiedliwego, pokojowego i dostatniego wiata organizowanego pod flag Ligi Narodw. W warunkach dopiero co zakoczonej wojny z nadziej i wiar suchano zapewnie, e dobrowolny zwizek wszystkich wolnych narodw jest jedynie suszn drog gwarantujc pokj. Rozbrojenie za to nastanie ery powszechnego bezpieczestwa, umoliwiajcego wspprac rwnych sobie pastw.To take gwarancja dobrych warunkw ycia ludzkoci i kadego z osobna.

Wielk popularno zdoby te Wilson w krajach pokonanych. W sposb charakterystyczny pisa o tym na amach New York Times hrabia Johannvon Bernstorff, byy ambasador niemiecki w Stanach Zjednoczonych. Jego opini dziennik opatrzy wielkim tytuem podkrelajcym, e dyplomata niemiecki opowiada si jednoznacznie za pokojem zgodnym z planami prezydenta Wilsona z Lig Narodw na czele. Hrabia von Bernstorff te mia nadziej na sprawiedliwy pokj moliwy do zaprowadzenia wanie z wilsonowsk Lig likwidujc militaryzm. Owiadczenie to nabierao znaczenia przez fakt powoania si na konsultacje z ministrem spraw zagranicznych Ulrichem von Brockdorff-Rantzauem oraz innymi wysokimi urzdnikami niemieckiego MSZ. Czytelnik dowiadywa si rwnie, e to wanie hr. Bernstorff by wrd tych politykw niemieckich, ktrzy pracowali nad szczegami niemieckich propozycji pokojowych.

Pisemna wypowied hr. Bernstorffa na pytania Agencji Associated Press wizaa si z rozpocztymi wanie w Paryu negocjacjami nad ukadem pokojowym. W istocie popularyzowa on bardzo rozpowszechnion wwczas wrd Niemcw i pastw pokonanych nadziej na pokj, oparty na ordziu prezydenta Wilsona do kongresu 8 stycznia 1918 r. Na pierwszym miejscu stan projekt utworzenia Ligi Narodw, ktry spotka si w Niemczech z nadzwyczajnie pozytywnym odzewem, o czym miao wiadczy powstanie German League of Nations Society. Liderzy niemieckiego ycia narodowego byli te przekonani, e nic innego, tylko Liga wolnych i rwnych narodw moe wyeliminowa imperializm i stworzy w przyszoci nowy porzdek na wiecie. Niemcy oczekiwali na Lig i przymusowy arbitra w przekonaniu, e jedynie oparty na nowych zasadach pokj moe otworzy widoki na przyszo. Nie byo wic trudnoci z pen aprobat pierwszych trzech punktw z programu prezydenta Wilsona.

W kontekcie p. 4 hrabia Bernstorff wspomnia, e Niemcy chc likwidacji obowizkowej suby wojskowej, ktra bya wczeniej kamieniem wgielnym ich pozycji w Europie. Kwestie kolonialne postawione w p. 5 prezydenckiego ordzia i zaakceptowane przez rzdy Ententy zostay powitane w Niemczech z nadziej na dyskusj na ten temat zgodnie z duchem wczeniejszych wypowiedzi prezydenta Wilsona. Deklaracji cakowitej bezinteresownoci w sprawach dotyczcych Rosji towarzyszy sprzeciw na rozprzestrzenianie si bolszewizmu na inne pastwa. Niemcy s przygotowani do zapaty za wszystkie szkody wyrzdzone ludnoci cywilnej Belgii, jeli zostay dowiedzione, e powstay one w wyniku niemieckiej agresji. Kwestia ta podniesiona w p. 7 dotyczya take ziem na pnocy Francji. Ju jednak problemy zwizane z innymi przesuniciami granicy, czy to z Francj, czy z Wochami miay wiza si z wol mieszkacw. Zasada samookrelenia wydawaa si hr. Bernstorffowi najodpowiedniejsza dla rozwizania przyszoci byej monarchii austro-wgierskiej oraz ludw na Pwyspie Bakaskim i Turcji. Oglnie tylko wypowiedzia si w sprawie art. 13, gdy jak zauway redaktor Associated Press, jeliby zaspokoi ambicje terytorialne Polakw, to miayby one grony charakter, gdy Prusy Wschodnie musiayby zosta odczone od reszty imperium.

Hrabia Bernstorff uchyli si od opinii w sprawach terytorialnych rozwaanych przez konferencj pokojow, podkrelajc, e Niemcy cakowicie polegaj na treci p. 2 wypowiedzi Wilsona w Mount-Vernon: zasadnicz podstaw rozstrzygania tych spraw jest wola bezporednio zainteresowanych. Zaiste pokj i panowanie prawa zakada, e pod auspicjami Ligi Narodw i z jej gwarancjami zasada samostanowienia bdzie waniejsza od wszelkich kwestii terytorialnych.

Postawiona na koniec kwestia winy za wojn powinna by rozpatrzona zdaniem rzdu niemieckiego (hr. Bernstorffpowoywa si na jego zdanie tylko w tej kwestii) przez neutraln komisj. Tylko takie rozwizanie wydaje si jedynie suszne. Nard niemiecki w ogromnej wikszoci nie czuje si winny, chocia trudno zaprzeczy, e mogy zdarza si pomyki (not deny that mistaks were made)[footnoteRef:25]. [25: The New York Times, ???1.02.1919, s. 3.]

W oglnoeuropejskiej, populistycznej erupcji wilsonizmu prno szuka liderw zwyciskich pastw, ktrzy nagle, take we wasnych pastwach, znaleli si w cieniu osoby ekscytujcej tumy. Z niepokojem te odnotowywali trwanie Wilsona przy pogldach i planach wypowiadanych podczas wojny, kiedy w gr wchodzia konieczno podnoszenia zapau wojsk wasnych, a osabienie morale strony przeciwnej. Tymczasem prezydent Wilson przybywszy do Europy nie chcia sysze ani rozmawia o konkretach (od ktrychdodatkowo odgradza go towarzyszcy mu personel) w przewiadczeniu, e nadrzdnym elementem konstrukcji pokojowej ma by Liga Narodw. Forsowanie tego celubyo powizane z pozycj militarn, gospodarcz i polityczn Stanw Zjednoczonych. Podkrelano testron moraln aktywnoci amerykaskiej, gdy ich wkad wbudowanie pokojunie jest podyktowany egoistycznymi celami czy oczekiwaniami. Powracajc wielokrotniedo planw budowy nowego adu z Lig Narodw jako jego filarem, podkrelano, e w gr wchodz rozwizania korzystne dla wszystkich razem i kadego z osobna.

Otwarcie konferencji pokojowej 18 stycznia 1919 r. w Paryu zdawao si potwierdza prymat Stanw Zjednoczonych wrd 32 delegacji pastwowych (w tym dominiw). Prezydent Francji Raymond Poincar, jako gospodarzinauguracyjnego spotkania, w wyszukanych sowach wita delegacj Stanw Zjednoczonych, ktra przebya ocean, aby wyrwa swoj matk z ponienia, niewoli i aby uratowa cywilizacj. Wspominajc planowane utworzenie Ligi Narodw, zapowiedzia, e nie zamknie ona z gry przed nikim swoich podwoi.

wiadkowie tego owiadczenia zdawali sobie spraw, e akurat gospodarze rnili si w wielu istotnych sprawach, take tejostatniej. Premier Francji Georges Clemenceaukilkakrotnie wypowiada si przeciwko przyjmowaniu do Ligi wszystkich chtnych. Pogldu tego nie zmieni on, take jakoprzewodniczcy konferencji pokojowej podczas trwajcych kilka miesicy prac nad tekstem traktatu. Skoro mia on sankcjonowa pozycj Francji osignit pozwyciskiej wojnie, to zgoda na rozmowy o egalitaryzmie ijakiej tam Lidze przychodzia mu z wielkim trudem. Ustpi pod presj anglosaskich aliantw, utrzymujcych wwczas, e gdyby Niemcy znw zaatakoway Francj, to moe ona by pewna ich pomocy.

Rachowa na ni take marszaek Ferdinand Foch, ktry w specjalnych memoriaach z listopada 1918 r. i stycznia 1919 r. proponowa utworzenie Ligi Narodw Prawa wyposaonej w siln i skuteczn wadz. A do czasu uzyskania cakowitych gwarancji pokoju granica z Niemcami miaa przebiega wzdu Renu z czciow okupacj przyczkw po jego prawej stronie; Nadrenia miaa by niezalena. Antyniemieckie ostrze owej Ligi, zoonej zrazu z Francji, Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych byo oczywiste. Stopniowo miaa ona poszerza swj skad, poczynajc od pastw sojuszniczych i neutralnych, celem umniejszenia ciarw wojskowych pastw zaoycielskich[footnoteRef:26]. [26: Szerzej A.M. Brzeziski, Francuska koncepcja Ligi Narodw w latach 1918-1919, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica 18 (1984), s. 126 i n.; W. ladkowski, Marszaka Focha koncepcja pokoju z Niemcami, [w:] W krgu polityki, dyplomacji i historii XX wieku. Ksiga Jubileuszowa Profesora Waldemara Michowicza, red. B. Rakowski, A. Skrzypek, d 2000, s. 109 i n.]

Hierarchia oczekiwa spoeczestwa francuskiego koncentrowaa si na programie maksymalnego osabienia Niemiec oraz zabezpieczenia si przed ich rewanem. Pami o wielkiej kontrybucji po klsce 1870/1871 oraz ogromne straty materialne i ludzkie poniesione w latach 1914-1918 nakazyway odmienia w rnych przypadkach haso: Boche paier. Z nadziej, e za wszystko amusi zapaci, dano take wyrwnania rachunkw terytorialnych nie tylko Alzacji i Lotaryngii, ale i Zagbia Saary. Program terytorialnego pognbienia Niemiec obejmowa rwnie istotne wsparcie dla zachodniej granicy odradzajcego si pastwa polskiego.

Francuska koncepcja Ligi jako organizacji pilnujcej nowego porzdku midzynarodowego wynikego z klski pastw centralnych, kcia si nie tylko z planami Stanw Zjednoczonych, ale take Wielkiej Brytanii. Jzyk propagandy na Wyspach stopniowo agodnia, aczkolwiek londyska ulica nadal uywaa okrelenia Hun jako synonimu niemieckiego onierza gotowego na wszystko, jak niegdy dzikie germaskie hordy. Mniej zapamitale ponawiano danie gowy Kaisera (Hang the Kaiser) jako osoby syntetyzujcej klsk II Rzeszy oglnie pozycji w Europie i na wiecie. Historycznie uwarunkowana rywalizacja francusko-brytyjska nakazywaa pilnowa wzgldnej rwnowagi na kontynencie, ktrej niezmiennie wanym elementem byy relacje niemiecko-francuskie. Dla przywrcenia tej rwnowagi, zniszczonej przez sukces Prus i powstanie II Rzeszy, imperium brytyjskie stano u boku Francji w wielkiej wojnie. Nie po to jednak, aby po zwycistwie doszo do odwrcenia sytuacji.

Moralizatorskie napomnienia prezydenta Wilsona oczekujcego sprawiedliwego pokoju, otwierajcego drog do konstruktywnej, partnerskiej, opartej na wzajemnym zaufaniu wsppracy znajdoway wzgldnie yczliwy posuch na wyspach brytyjskich. Im dania francuskie dalej szy w kierunku trwaego pognbienia Rzeszy, tym bardziej ujawniaa si przeciwstawna taktyka delegacji brytyjskiej, zrcznie kierowanej przez premiera Davida Lloyda Georgea. W obliczu wzmagajcej si krytyki Wilsona podczas kilkunastodniowego pobytu w kraju (w Paryu nie byo go od 14 lutego do 14 marca) to wanie Lloyd George sta si gwnym opozycjonist wobec surowych warunkw pokojowych dla pastw pokonanych przede wszystkim Niemiec.

Stanowiska stron dobrze pokazuj znane memoranda z koca marca 1919 r. sygnowane przez Lloyda Georgea i Clemenceau. Datowany na 25 marca 1919 r. memoria mia uwiadomi Francji potrzeb ustalenia warunkw pokojowych moliwych do zaakceptowania przez Niemcw. Wedug Brytyjczykw utrzymanie pokoju w przyszoci bdzie moliwe, jeli nie dojdzie do pogwacenia poczucia dumy narodowej, susznoci i sprawiedliwoci pokonanego narodu, i jeli nard ten nie bdzie doprowadzany do gbokiej rozpaczy[footnoteRef:27]. Podobnie jak prezydent Wilson, aczkolwiek bez powoywania si na jego stanowisko, Brytyjczycy byli za uznaniem pastw pokonanych jako penoprawnych uczestnikw ycia midzynarodowego. To wanie Liga Narodw miaa by najlepszym forum dla powojennej wsppracy, o ile pokonane pastwa przyjm warunki uznane przez zwycizcw za suszne i sprawiedliwe. Czy przyjcie do Ligi nie byoby dla nich bodcem do zaakceptowania naszych warunkw [] czy nie bezpieczniej bdzie mie Niemcy w Lidze, ni poza ni? [27: D. Lloyd George, Prawda o traktacie wersalskim, t. I, s. 365 i n.; przedruk m.in. S. Sierpowski, rda do historii powszechnej okresu midzywojennego, Pozna 1989 t. I, s. 78 i n. publikacja dostpna w wbc.poznan.pl.]

Za jeden z najwaniejszych problemw stojcych przed rodzc si Lig uzna Lloyd George wyeliminowanie z ycia midzynarodowego rywalizacji na tle zbroje. Jeszcze przed podpisaniem paktu Ligi powinno doj do porozumienia midzy Wielk Brytani, Stanami Zjednoczonymi, Francj i Wochami. W przeciwnym razie Liga stanie si tylko fars i fikcj oraz dowodem na to, e jej opiekunowie i twrcy sami nie wierz w jej uyteczno. Porozumienie mocarstw majce skutecznie broni wszystkich czonkw Ligi, a jednoczenie usuwajce wycig zbroje i wzajemne podejrzenia, moe zapewni Lidze przyszo i autorytet. Liga uwaa Lloyd George zdoa wtedy uzyska, jako zasadniczy warunek pokoju, zobowizanie nie tylko ze strony Niemiec, ale i ze strony mniejszych pastw europejskich, e ogranicz oni zbrojenia i znios przymusow sub wojskow. Za rzecz bezcelow uznawa narzucanie Niemcom trwaego ograniczenia zbroje,jeli nie jestemy gotowi narzuci takiego ograniczenia sobie samym []. Jeli nie przeprowadzimy powszechnego ograniczenia zbroje, nie uzyskamy ani trwaego pokoju, ani trwaego dotrzymywania przez Niemcy ogranicze zbrojeniowych, ktre chcemy im teraz narzuci[footnoteRef:28]. [28: S. Sierpowski, rda, t. I,s. 80-81.]

Napomnienia Lloyda Georgea majce na celu zagodzenie ostroci i rozlegoci da francuskich nie odniosy skutku, chocia czono je z wieszczeniem zagroe zwizanych z bolszewizacj Niemiec i wspprac rosyjsko-niemieck. W ripocie Clemenceau z 26 marca 1919 r. dominowao przekonanie, e Brytyjczycy osignwszy gwne cele uzasadniajce ich udzia w wojnie s usatysfakcjonowani. Przejli lub przejm niemieckie kolonie, marynark wojenn i handlow (w ramach odszkodowa), niemieckie rynki zbytu. Premier Clemenceau w ogle nie odnis si do szeroko w memoriale brytyjskim potraktowanej sprawy Ligi Narodw, z jej wanym, dla wielu gwnym zadaniem ograniczenia zbroje, czy wrcz rozbrojenia[footnoteRef:29]. [29: Tame, s. 82 i n.]

Rodzcy si w twardym boju ukad pokojowy spycha na pobocze stalecyzelowany Pakt Ligi, jednogonie przegosowany dopiero 28 kwietnia 1919 r. w czasie plenarnego posiedzenia konferencji pokojowej. Dokument ten mia by wczony w traktaty pokojowe z pastwami pokonanymi jako cz wyodrbniona, ale zarazem integralna. Oznaczao to, e kady sygnatariusz traktatu pokojowego jednoczenie akceptowa Pakt Ligi. Rozwizanie to majce szachowa amerykaskich wrogw Wilsona i jego Ligi uwypuklao zagroenia,jakie pitrzyy si przed caym przedsiwziciem. Rnie motywowane niekonsekwencje nie tylko samego Paktu Ligi, ale i traktatu pokojowego poddane zostay powszechnej, nieraz brutalnej krytyce. Genera John Christian Smuts, premier Unii Poudniowo-Afrykaskiej i czonek pokojowej delegacji brytyjskiej,a zarazem bliski Wilsonowi sojusznik w batalii o jego ksztatLigi, w licie z 30 maja 1919 r. szed daleko, a po solidarno z uwagami sformuowanymi przez Berlin. Mwiono tam o zamaniudanego sowa, e warunki traktatu pokojowego z Niemcami bd zgodne z 14 punktami i innymi zasadami ogoszonymi w 1918 r. przez amerykaskiego prezydenta. Jeli umowa ta stanie si wistkiem papieru pisa gen. Smutsto cigniemy na siebie samych krzywd cisz ni same Niemcy. [] Wszystkie te jednostronne warunki, ktre wykluczaj wzajemno czy rwnouprawnienie, i wszystkie owe kolce, od ktrych ukad ten a si roi wydaj mi si uchybia literze i duchowi Paskich Punktw [] pokj ten mgby ponadto oznacza dla wiata jakie nawet jeszcze wiksze zo, anieli to, ktrym bya wanie zakoczona wojna[footnoteRef:30]. [30: Tame, s. 94-95.]

Surowe warunki podyktowane Niemcom wywoay gwatowne protesty take w pozostaych pastwach pokonanych, wiadomych jego wzorcowego charakteru. Kibicoway przetowzmiankowanej wyej ripocie niemieckiej z 29 maja zdominowanej przez opr i sprzeciw wobec wikszoci postanowie. Mona mwi o spoecznej burzy wywoanej w Niemczech z powodu kategorycznego stwierdzenia o ich wycznej odpowiedzialnoci za wywoanie wojny. Z uznaniem natomiast wyraano si o idei utworzenia Ligi Narodw, majcej zainaugurowa now er w stosunkach midzynarodowych opartych na panowaniu prawa, sprawiedliwoci i rwnoci. Wtki te byy upowszechniane przez powsta17 grudnia 1918 r. Deutsche Liga fr Vlkerbund (DLfV),z inicjatywy wczesnego ministra bez teki Matthiasa Erzbergera, zwolennika kompromisowegopokoju. Wykorzysta on poparcie uznanych dziaaczy pacyfistycznych, jak Walthera Schckinga, Ludwiga Quidde, Helene Stoker czy Hansa Wehberga[footnoteRef:31]. Czasowa zbieno tej inicjatywy z przybyciem do Europy prezydenta Wilsona bya demonstracj wiary Niemcw w Ameryk i goszone tam zasady. [31: Zob. K. Fiedor, Niemiecki ruch obrocw pokoju 1892-1933, Wrocaw 1993, s. 187 i n., J. Wintzer, Deutschland und der Vlkerbund 1918-1926, s. 48 i n.]

Pod szyldem DLfV docieray do spoeczestwa ulotki i broszury wyjaniajce cele i zasady Ligi oraz korzyci, jakie dla Niemiec mog pyn z jej istnienia. W tym duchu starano si oddziaywa na pras, ktra w obliczu wielkiej katastrofy dostrzegaa w Lidze Narodw iskierk nadziei. Tak te to widzia prezydent Wilson, ktry w trwajcych 3 i 12 czerwca rozmowach w gronie Wielkiej Trjki mwi, e wejcie do Ligi jest spraw najbardziej martwic Niemcw. Sugerowa wic, aby wyj temu na przeciw poprzez deklaracj, e yczenie tego rodzaju bdzie moliwe w cigu kilku miesicy w zalenoci od rozwoju sytuacji wewntrznej w Niemczech. Sugestia ta nie znalaza uznania ani Lloyda Georgea, ktry uzna, e jest to za duo powiedziane, ani tym bardziej Clemenceau[footnoteRef:32]. [32: P. Mantoux, Les dlibrations du Conscil des Quatre, Paris 1955, t. II, s. 20, 186, 346 i n.]

Utrzymujca si przez cay czas troska Wilsona o uznanie Ligi Narodw jako organizacji powojennego pojednania i wsppracy znajdowaa w dziaalnoci DLfV pene poparcie.Naleyzarazemzauway i pamita, e stowarzyszenie to (podobnie jak w innych pastwach), dziaao w cisej wizi ze swoim rzdem. Biec wspprac z Auswrtiges Amtem (AA) zapewnia hr. Ulrich von Brockdorff-Rantzau, najpierw jakosekretarz stanu w tym resorcie, a od lutego 1919 r.minister. Sta na czele delegacji niemieckiej, ktra przedoya 29 maja 1919 r. w Wersalu uwagi do projektu ukadu pokojowego.dania daleko idcych zmian oraz wobec odmowy dymisja z rzdu, wzmogy napicie.Dopiero groba wznowienia dziaa wojennych zamaa opr parlamentu i nowo utworzonego rzdu z Gustavem Bauerem jako premierem i Hermannem Mllerem jako ministrem spraw zagranicznych. Ten ostatni oraz minister komunikacji Johannes Bell podpisali 28 czerwca 1919 r. traktat pokojowy zwany wersalskim, od miejsca zoenia podpisw[footnoteRef:33]. [33: Rozwizanie takie zaproponowa Lloyd George: pruski despotyzm bdzie zburzony w tyme Wersalu, z ktrym kojarzone s narodziny imperium niemieckiego L. Aldrovandi-Marescotti, Guerra diplomatica. Ricordi e frammenti di diario (1914-1919), Milano 1937 (tum. ros. Moskva 1944), s. 171.]

Ukad pokojowy narzucony Niemcom, ju wwczas republikaskim, uprawomocni si 10 stycznia 1920 r. By to czas oglnonarodowego lamentu wzmaganego zawodem z powodu ustpliwoci Wielkiej Brytanii i USA wobec da francuskich. Drakoskie postanowienia o charakterze gospodarczym (reparacje, utrata kolonii), wojskowym (rozbrojenie, kontrola zbroje), terytorialnym i ludnociowym (na rzecz Francji, Polski, Czechosowacji, Danii) nabieray dodatkowego znaczenia w kontekcie politycznym, prestiowym i moralnym: odpowiedzialno za wojn, sd nad cesarzem i dowdztwem, a po faktyczn eliminacj z ycia midzynarodowego poprzez zamknicie wrt do Ligi Narodw. To wszystko dotykao pastwo z wielkimi tradycjami o bardzo duym, nie zniszczonym przez wojn potencjale gospodarczym i ludnociowym (60 mln), znacznie przewyszajcym pozostae pastwa europejskie (poza Rosj).

W sukurs niemieckim protestom szy przernie pretensje, nie tylko z pozostaych pastw pokonanych, ale te z obozu zwycizcw. Do obszernego rejestru doda trzeba take krytyk ze strony entuzjastw Ligi Narodw, ktrzy mieli za ze jej twrcom, e podzielili wiat na trzy grupy. Do pierwszej zaliczono pierwotnych czonkw Ligi, pastwa na og godne zaufania, wspdziaajce podczas wielkiej wojny po stronie Francji, Wielkiej Brytanii, USA. Grup drug stanowiy pastwa zaproszone, rekrutujce si spord neutralnych. W kocu trzeci grup stanowiy wszystkie pastwa pokonane w wielkiej wojnie z Niemcami na czele, niektre wielkie pastwa o niestabilnej sytuacji wewntrznej, jak Rosja czy nie lubiany przez Amerykanw z USA Meksyk, w kocu mikropastwa jak Luksemburg czy Liechtenstein[footnoteRef:34]. [34: Podzia ten nie obejmuje kolejnej kategorii przywoanej przez Gieorgija Cziczerina w nocie z 24 padziernika 1918 r. do prezydenta Wilsona. Komentujc amerykaski program pokojowy, nie dostrzeg w nim wyzwolenia Irlandii, Egiptu, Indii ani nawet wyzwolenia Filipin i bardzo bymy aowali, gdyby te narody nie miay monoci razem z nami, przez swych swobodnie wybranych przedstawicieli, wzicia udziau w budowie zwizku narodw, S. Sierpowski, rda, t. I, s. 56.]

Tak wic Lig narodw tworzyy pastwa, ktre zwyciyy w wojnie. Byo to widoczne dla wielu osb, a przy tym zaskakujce (lub tylko niespodziewane) odstpstwo od pierwotnych idei, a nawet caej filozofii powstajcego stowarzyszenia. Ten stan rzeczy, zwaszcza niechtni Lidze, czyli z tajn dyplomacj. Wbrew pierwotnym deklaracjom krlowaa ona zarwno przy ustalaniu warunkw dla Niemiec, jak i przetargw dotyczcych zasad funkcjonowania Ligi. W kadym te razie lekcewaone i ignorowane byy rwnociowo-demokratyczne zasady obrad. Posiedzenia plenarne, czy to samej konferencji pokojowej, czy te prezydowanej przez Wilsona Komisji Ligi Narodw, unaoczniay dominacj mocarstw. Zreszt take to pojcie zostao via fatti zredukowane do trzech, bo Wochy i Japonia eliminoway si z wielkiej pitki same, koncentrujc si zwykle na sprawach ich dotyczcych.

Do niespodziewanie traktat wersalski najwikszy rezonans spord zwycizcw wywoa w Stanach Zjednoczonych. Bezpardonowej krytyce przewodzili republikanie. Zdobyt przewag w obu izbach kongresu zamierzali ugruntowa prezydentur kandydata ze swojego ugrupowania. Nie stroniono od oskare demagogicznych, poniajcych i nieprawdziwych; dominowaa teza o pierwszestwie interesu wasnego, amerykaskiego nad cudzym, europejskim. None swego czasu hasa o posannictwie i misji nowego wiata wobec starego, zostao zdominowane pytaniem o korzyci z udziau w wojnie, rozumiane bardzo dosownie[footnoteRef:35]. Tymczasem spleciony z traktatem pokojowym Pakt Ligi Narodw wymusza dalsz obecno w niespokojnej, zantagonizowanej, coraz bardziej rozdrobnionej Europie. [35: Trudnoci z rozruszaniem machiny reparacyjnej i spaty dugw midzyalianckich irytoway tym bardziej, e w latach 1920-1921 Stany Zjednoczone znalazy si w kryzysie. Zwykle niewielkie pocztkowo bezrobocie wzroso w 1921 r. do 12%. Indeks przemysowy Systemu Rezerwy Federalnej spad o 23%, rolnictwa o 12%. M.S. Meltzer, A History of the Federal Reserve: 1913-1951, Chicago 2003, s. 109 i n.]

Poszukiwanie kompromisu utrudniao niezadowolenie czci zwolennikw prezydenta Wilsona, ktrzy zarzucali mu odstpstwo od pierwotnie deklarowanych zasad. Wikszo spord nich dya jednak do przeprowadzenia ratyfikacji w wersji widniejcej w traktacie wersalskim. Odrzucali oni sugestie 14 poprawek i interpretacji proponowanych przez republikaskich politykw. Sytuacj komplikowa czciowy parali prezydenta, wywoany ogromnymzaangaowaniem towarzyszcym trwajcej walce. Zgoszenie kandydatury Wilsona na kolejn, trzeci kadencj prezydenck i potraktowanie kampanii jako oglnonarodowego referendum w sprawie Ligi Narodw, uznaje si za zgoa szalecz[footnoteRef:36]. [36: J. Kiwerska, Midzy izolacjonizmem a zaangaowaniem, s. 92; por take B. Winid, Kryzys wilsonizmu, [w:] Pochwaa historii powszechnej, red. Z. Kwiecie, Warszawa 1996, s. 363 i n.]

Kolejna prba si w senacie 19 marca 1920 r. zakoczya si ponown odmow ratyfikacji traktatu wersalskiego, formalnie zreszt ju obowizujcego. Przypiecztowaniem klski idealizmu wilsonowskiego byy wybory prezydenckie, w ktrych przedstawiciel republikanw Warren G. Harding zwyciy zdecydowanie. Wyborcy najbardziej chcieli zdyskontowa zyski, jakie z powicenia dla startego kontynentu mieli uzyska. Stany Zjednoczone chciay by beneficjentem postanowie pokojowych, ale bez niewygodnych, czy wrcz kopotliwych zobowiza wobec Europy zwanionej, zaduonej, biednej, zrewoltowanej. Cele te zasadniczo zostay osignite w separatystycznym pokoju z Niemcami, Austri i Wgrami przyjtym przez senat 18 padziernika 1921 r. Trzypunktowy tekst dokumentu o Lidze Narodw nie wspomina[footnoteRef:37]. [37: W. Rojek, Separatystyczny traktat pokojowy pomidzy USA a Niemcami 1919-1921, [w:] Niemcy w polityce midzynarodowej 1919-1939, t. I: Era Stresemanna, red. S. Sierpowski, Pozna 1990, s. 49 i n.; separatystyczny pokj le przyjto i tak pamitano zwaszcza we Francji. Clemenceau z wyrzutem wypomina to w licie do prezydenta Calvina Coolidgea 9 sierpnia 1926 r.: wzorem Rosji, ktra zawara w Brzeciu Litewskim odrbny pokj z Niemcami, uczynia to samo Ameryka. I nie uznaa nawet za waciwe w jakikolwiek sposb usprawiedliwi si wobec dawnych towarzyszy broni. Pokj krwi ze wsplnym wrogiem, S. Sierpowski, rda, t. I, s. 558.]

Niech, wrogo wikszoci obywateli Stanw Zjednoczonych wobec LN okazaa si stanem trwaym. Amerykaodmawiaa uczestniczenia w jakichkolwiek przedsiwziciach o charakterze zbiorowym, ktre mogyby wplta j w spory po drugiej stronie Atlantyku. Kadainicjatywa tego typu to wiadczenie z jej strony, jako pastwa najsilniejszego, a przy tym cakowicie bezpiecznego. Politycy z grupy nieprzejednanych, wrd ktrych dominowali republikanie, wzniecali alarmy, jeli tylko dostrzegali inicjatywy, nawet sugerujce przyblianie si do Genewy kuchennymi drzwiami.

2. Twrcy de facto

Zdeterminowane, okresowo gwatowne, nie wolne do personalnego cynizmu spory Amerykanw o Lig Narodw wywoyway w Europie due poruszenie. Zatroskani wsptwrcy Ligi, zwaszcza w Londynie i Paryu skonni byli i na ustpstwa, nigdy jednak dokadnie nie sprecyzowane. Nie byoby to zreszt atwe, gdy kady dodatkowy zapis czy indywidualna korekta lub interpretacja podpisanego w Wersalu traktatu pokojowego stwarzay moliwo jego podwaenia. Nadzieje (obawy) tego rodzaju byy tym wiksze, im bardziej zmiany wchodziy w gr. Niewtpliwie brak amerykaskiej ratyfikacji traktatu wersalskiego, a tym samym odrzucenie Paktu Ligi Narodw to pierwsza powana rysa w budowanej wanie strukturze wersalskiej.

Z trwajcej niemal trzy lata debaty europejscy kibice wyuskiwali te elementy, ktre odpowiaday ich partykularnym interesom. Powojenna Europa raczej wzmacniaa siy niezadowolonychcoraz liczniejszych i silniejszych. Ich argumenty byy tym chtniej suchane przez wspziomkw, e odwoyway si do sytuacji na og prawdziwych, chocia stronniczo interpretowanych. Dotyczyo to nie tylko pastw pokonanych, ale te zwyciskich, w ktrych pamitano lub wrcz eksponowano obietnice pniej zapomniane lub realizowane wadliwie. Powszechne byo zawodzenie, nieraz bardzo dosadne, o przepaci dzielcej 14-punktowy program prezydenta Wilsona, a rzeczywistoci ujt w paragrafy traktatw pokojowych.

Wcale maa cz zdradzonych nadziei czya si z Lig Narodw[footnoteRef:38]. Tworzyy j, w penym tego sowa znaczeniu, jedynie pastwa zwyciskie, chocia mienia si otwart dla wszystkich, speniajcych okrelone warunki. Normy oglne wprowadzone do Paktu LN pod naciskiem prezydenta Wilsona byy niewtpliwie skaone idealizmem[footnoteRef:39]. Czonkowie zobowizywali si, e nie bd uciekali si do wojny, a stosunki midzynarodowe bd opiera na jawnoci, sprawiedliwoci i honorze. Mieli te przestrzega cile przepisw prawa midzynarodowego oraz skrupulatnie szanowa wszelkie zobowizania traktowane we wzajemnych stosunkach midzy zorganizowanymi narodami. [38: Wyrozumiale podszed do tego sdziwy Clemenceau, piszc w kocu lat dwudziestych: Zastrzeenia senatu amerykaskiego wobec nowego pomysu Ligi Narodw s zrozumiae, gdy mg on zaprowadzi kraj na bezdroa, por. J. Clemenceau, Blaski i ndze zwycistwa, Pozna 1930, s. 167.] [39: Agnieszka Bgda-Brzeziska uwaa, e Wilson by samozwaczym agentem ligowej idei. Do koca ycia nie umia on pogodzi w sobie trzech yciowych pasji: ortodoksyjnego demokraty, teoretyzujcego wykadowcy akademickiego i czowieka o osobowoci kaznodziei. Pomimo tej nieznonej schizofrenii rl spoecznych pokaza przecie, i jest ponadto pojtnym uczniem Machiavella, goszc pogld o obronie zagroonej demokracji za pomoc wszelkich dostpnych rodkw, zob. A. Bgda-Brzeziska, Zamiast zakoczenia, [w:] Liga Narodw wybranych, red. M.F. Gawrycki, A. Bgda-Brzeziska, Warszawa 2010, s. 176.]

Pierwotnymi czonkami Ligi Narodw byli sygnatariusze traktatw pokojowych wymienieni w aneksie do Paktu oraz pastwa zaproszone do przystpienia do Ligi, jeli bez zastrzee zo stosown deklaracj w Sekretariacie Ligi. Kade pastwo, dominium lub kolonia, rzdzce si samodzielnie, mogo sta si czonkiem Ligi, jeeli taki wniosek uzyskapoparcie2/3 Zgromadzenia. Kandydat musia jednak da rzeczywiste rkojmie swych szczerych zamiarw przestrzegania zobowiza midzynarodowych, w tym ustalonych przez Lig norm dla swoich si zbrojnych[footnoteRef:40]. [40: Szerzej S. Sierpowski, Narodziny Ligi Narodw, s. 121 i n.]

Realizacja tych wskaza bya od zarania powodem kontrowersji. Rozszerzajcej interpretacji zakadajcej utworzenie Ligi Narodw sucej pojednaniu i rwnociowej wsppracy sprzeciwiaa si Francja, wspierana zwaszcza przez pastwa powstae na gruzach pokonanych imperiw. Liga miaa by przede wszystkim zwizkiem zwycizcw, oferujcym dodatkowe gwarancje, e efekty wojny bd trwae. Zanim wiec w Genewie, siedzibie Ligi Narodw, pojawi si przedstawiciele pastw pokonanych jako partnerzy nowej Europy, musz speni liczne warunki formuowane kategorycznie. Syntetyzuje je oczekiwanie, e Szwab bdzie musia za wszystko zapaci(Boche paier). Byo to danie, ale te haso koczcej si wojny i wykuwanego pokoju. Dla wypowiadajcych te sowa Liga jawia si jako instytucja wspomagajca egzekucj odszkodowa, pilnujca, aby rzeczywicie Szwab zapaci i pokry straty bye i obecne, take za zy wylane z powodu mierci i kalectwa tysicy modych ludzi, pogbiajcych wyrw demograficzn. Reparacje miay ustrzec przed powtrk nie tylko lat 1914-1918, ale i Wersalu celebrowanego przez ssiadw jako narodzin II Rzeszy w wyniku zwyciskiej wojny nad Francj w1871[footnoteRef:41]. [41: Zob. m.in. R.M. Mouton, La Socit des Nations et les intrts de la France (1920-1924), Bern 1995.]

Wymownym przykadem takiego wanie podejcia do roli Ligi Narodw bya prba powoania w ramach sekcji politycznej Sekretariatu osoby specjalnie zajmujcej si sprawami niemieckimi. Paul Mantoux dyrektor tej sekcji, bdcy jak wszystko, co dotyczyo Ligi Narodw in statu nascendi, sondowa we wrzeniu 1919 r. przydatno kandydatury prof. Otfrieda Nippolda, pacyfisty urodzonego w Wiesbaden, ale od 1905 r. mieszkajcego w Bernie. Po rozmowie z nim prosi o rad sekretarza generalnego Erica Drummonda, podkrelajc swe dobre wraenie wyniesione z rozmowy. Przypomina zarazem pimie do sekretarza generalnego, e energia, z jak prof. Nippold demaskowa kryminaln polityk niemieck przysporzya mu wielu wrogw nie tylko w Niemczech, ale i niemieckojzycznej Szwajcarii. Lecz podczas wojny upowszechnia on jedynie idee, z ktrymi by zwizany wczeniej, a mianowicie zachwala midzynarodow koncyliacj i mobilizowa swoich niemieckojzycznych przyjaci przeciwko tendencjom dominacji polityki i opinii niemieckiej. List ten Paul Mantoux koczy zapewnieniem, e wobec prof. Nippolda nie sformuowa adnej definitywnej propozycji. W odpowiedzi Erica Drummonda z 14 padziernika 1919 r. sugerowano spokojne rozwaenie ewentualnej kandydatury rekrutujcej si ze Szwajcarii. Wskazujc na konieczny do uwzgldnienia kontekst rosyjski, zastanawia si nad kandydaturami z odmiennych regionw i krgw kulturowych, np. przedstawicieli z Ameryki Poudniowej, Hiszpanii moe Rumunii[footnoteRef:42]. [42: Archives de la Socit des Nations [dalej: ASDN], Fonds Paul Mantoux. P. 31 (Paul Mantoux do Drummonda,8.10.1919 oraz Drummond do P. Mantoux, Londyn 14.10.1919).]

Kandydatura prof. Nippolda jako pracownika sekcji politycznej Sekretariatu nie dosza do skutku[footnoteRef:43] z powodu niechci brytyjskiego lobby w Sekretariacie, ktremu mimo deklarowanej, a nawet manifestowanej bezstronnoci, przewodniczy Sekretarz Generalny. Owo lobby byo niechtne francuskiej tendencji uczynienia z Ligi instytucji dla pilnowania pastw pokonanych, szczeglnie Niemiec. Nie mogli te popiera i nie wspierali zabiegw Francji o gwarancje ze strony sojusznikw anglosaskich, rycho ograniczonych do Wielkiej Brytanii. Intensywno tych zabiegw, okupywanych rnymi ustpstwami i kompromisami, wprawiaa w zakopotanie wszystkich zwolennikw powstajcego stowarzyszenia. Oto bowiem dwa europejskie filary rodzcej si Ligi, bdcej w zaoeniu gwarantem powszechnego bezpieczestwa i wzajemnej pomocy, ju u narodzin sugeroway brak wiary w jej fundamentalne zadanie. Dostrzegali to zreszt take francuscy wsptwrcy Ligi Narodw, jak np. Lon Bourgeois. Jego dorobek jako polityka (od 1888 r. deputowany, minister wielu resortw, w latach 1895-1896 premier, 1902-1906 przewodniczcy Izby Deputowanych) i teoretyka (autor ksiek propagujcych solidaryzm spoeczny oraz rodki prawne jako sposobu rozstrzygania sporw midzynarodowych) predestynowa go do partnerskiej wsppracy z tymi wsptwrcami Ligi Narodw, ktrzy nieraz byli blisi pogldom prezydenta Wilsona ni wasnego rzdu[footnoteRef:44]. [43: Prof. Nippold od 1921 r. by przewodniczcym Height Court of the Territory of the Basin in Saarlouis.] [44: Zob. resum biograficznej tezy doktorskiej Marie-Adlaide Zeyer z 2006 r. Lon Bourgeois, pre spirituel de la Socit des Nations. Solidarit internationale et service de la France (1899-1919), http//theses.enc.sorbonne.fr/documnt995.html [dostp: 10.09.2009].]

Sytuacja ta stworzya sprzyjajcy klimat do budowy Sekretariatu Ligi jako emanacji zapatrywa twrcw anglosaskich, ktrych reprezentowa Eric Drummond, wymieniony z nazwiska w Pakcie Ligi jako pierwszy sekretarz generalny. Goszony przez niego program budowy sekretariatu o wyranie midzynarodowym charakterze popiera Jean Monnet jako podsekretarz generalny, ktry funkcjonuje jako inspirator i rzecznik zjednoczonej Europy[footnoteRef:45]. Takie stanowisko nie dogadzao liderom politycznym Francji, zwaszcza zorientowanym prawicowo i nacjonalistycznie. Napisano ju, e chcieli oni widzie Lig jako instytucj filofrancusk, a funkcjonujcych na jej forum swoich obywateli jako emisariuszy i obrocw francuskiego punktu widzenia. Zymali si przeto na samodzielno francuskich przedstawicieli czy to w Sekretariacie Ligi czy te Midzynarodowym Biurze Pracy lub innych powstajcych gremiach. Dobitnie sytuacj t odmalowa Philippe Berthelot sekretarz generalny na Quai dOrsay, ktry z perspektywy pierwszego roku funkcjonowania Ligi twierdzi, e przedstawiciele nasi w Lidze Narodw pod wzgldem moralnym odgrywaj du rol i gdyby chcieli stosowa si do naszych instrukcji mogliby due odda usugi krajowi[footnoteRef:46]. [45: Zob. m.in. M. Mikoajczyk, Jean Monnet. Inspirator zjednoczonej Europy, Pozna 2007.] [46: AAN, Poselstwo Londyn, sygn. 716, k. 37 (Pose w Paryu do Ministra Spraw Zagranicznych 10 grudnia 1920 r.); szerzej zob. Ch. Manigand, Les Franais au service de la Socit des Nations, Bern 2003.]

W krgach rzdowych nie skrywano niechci nawet irytacji wobec Ligi profesorw, chocia znajdowaa ona midzynarodowy poklask czego jednym z przejaww bya Pokojowa Nagroda Nobla w 1920 r. dla Bourgeoisa, francuskiego wsptwrcy takiej wanie Ligi. Mona nawet mwi o swoistym zamieszaniu skoro wypominano Paulowi Mantoux, dyrektorowi sekcji politycznej Sekretariatu, e kokietowa lorda Roberta Cecila, popularnego polityka brytyjskiego opowiadajcego si za budow uniwersalnej Ligi i oklaskiwa jego przemwienie zawierajce apel o przyjcie Niemiec do Ligi. Jakkolwiek pretensje te odnosiy si do obrad I Zgromadzenia (15 listopada 8 grudnia 1920 r.), to jednak kwestia przyjcia do Ligi kolejnych pastw, w tym pokonanych, bya stale aktualizowana. Przekonujce byy opinie, e budowano wanie Lig zwycizcw, a nie narodw. Coraz bardziej prawdopodobne zdystansowanie si Stanw Zjednoczonych od Ligi, i w ogle spraw europejskich (poza gospodarczymi) umniejszay presti jak to wwczas pisano zamierajcej w swym zarodku Ligi Narodw[footnoteRef:47]. [47: A.M. Brzeziski, Francuska koncepcja, s. 136.]

Pesymistyczny obraz dopeniay spory i odmienne widzenie wielu spraw powojennego wiata przez dwa europejskie filary systemu wersalskiego. Ujawnione w czasie obrad paryskich sprzecznoci syntetyzowao pytanie o miejsce pastw pokonanych i wykluczonych (jak Rosja i Meksyk) w budowanej strukturze midzynarodowej. Istotn, czsto najwaniejsz osi sporu by problem niemiecki. Jeli we Francji kontynuowano twardy kurs antyniemiecki, to w Wielkiej Brytanii rosa w si orientacja pojednawcza. Po wyeliminowaniu gronego konkurenta politycznego i gospodarczego, zdobyciu dalszych i kolejnych rynkw zbytu, wrd Brytyjczykw zwyciaa ch korzystania z dobrodziejstw wojennego sukcesu. Niechtni i przeciwni umacniania si Francji na kontynencie hamowali polityk antyniemieck. Idc we wsplnym froncie ze Stanami Zjednoczonymi, starali si zachowa warunki do aktywnoci gospodarczej Niemiec, koniecznej dla wyegzekwowania reparacji. Miay one pokry dugi zacignite przez Wielk Brytani na prowadzenie wojny 5,5 mld dolarw od Stanw Zjednoczonych. Wielkim problemem by dwunastokrotny wzrost dugu wewntrznego z 650 mln funtw w 1914 r. do 8 mld funtw w 1918 r.[footnoteRef:48] [48: A. Czubiski, Historia powszechna XX wieku, s. 144.]

Nadrzdne dla polityki brytyjskiej denie do stabilizacji midzynarodowej w Europie, osigane poprzez tradycyjn dyplomacj (kompromis, nacisk itd.), jak i nowoczesn (mechanizm Ligi Narodw) wizao si z globaln pozycj imperium brytyjskiego. Europa bya dla Wielkiej Brytanii bardziej ni dla innych metropolii kolonialnych najwaniejsz, ale zarazem jedn z wielu aren aktywnoci midzynarodowej. Udzia w wojnie onierzy z kolonii (ponad milion z Indii) przyczyni si do wzrostu ich wiadomoci pastwowo-narodowych, widocznych m.in. w postpujcej walce o zmian statusu kolonii w dominia, a dominiw w pastwa niezalene. W tym obszarze duo brytyjskiej energii angaowao powstanie w Egipcie, zakoczone proklamowaniem niepodlegoci w 1922 r. oraz rozruchy w Indii, gdzie od 1918 r. na czele Indyjskiego Kongresu Narodowego sta prawnik Mahatma (Wielki Duchem) Ghandi. Tu pod bokiem, w latach 1919-1921 toczyy si krwawe boje o przyszo Irlandii, zakoczone podziaembdcym zarzewiem konfliktw po dni nasze.

Politycy brytyjscy pomni silnego wzburzenia wasnych obywateli w duchu antyniemieckim nie mogli jednak i nie chcieli popiera daleko idcych dezyderatw francuskich. Rwnie konsekwentnie co i Amerykanie uwaali za konieczne pooenie nacisku na wyrwnanie przez Niemcy szkd wyrzdzonych przez wojn. Jeli ten cel zostaby osignity Lloyd George chcia zaproponowa pokonanym pokj umiarkowany, moliwy do przyjcia. Chodzio wic, jak to uj w cytowanym ju tzw. dokumencie z Fontainebleau datowanym 25 marca 1919 r. da Niemcom dostp do surowcw i do rynkw wiatowych na rwnych prawach z nami: powinnimy zrobi wszystko co moliwe, aby postawi nard niemiecki znw na nogi. Nie moemy okalecza Niemiec i jednoczenie oczekiwa, e bd nam paci[footnoteRef:49]. [49: S. Sierpowski, rda, t. I, s. 79; A. Dilley, World, Global and Imperial History in British Historiography, [w:] World and Global History. Research and Teaching, red. S. Jalagin, S. Tavera, A. Dilley, Pisa 2011, s. 123 i n.]

Rwnie rozbiene byy pogldy francusko-brytyjskie w sprawie udziau Niemiec (bo gwnie o nie si spierano) w Lidze Narodw. Lloyd George uwaa, e czonkostwo w Lidze byoby dla zdemokratyzowanych Niemiec bodcem uatwiajcym akceptacj warunkw pokoju. Powtarza, e bezpieczniej bdzie mie Niemcy w Lidze ni poza ni. Cay tenor brytyjskiego stanowiska sprowadza si do przestrogi o moliwym, gronym dla Europy i wiata wspdziaaniu zrewoltowanych Niemiec z ogarnit bolszewizmem Rosj. Imperium bolszewickie zagraa nie tylko pastwom graniczcym z Rosj; zagraa caej Azji, a do Ameryki ma tak samo blisko jak do Francji [] Nie mam zamiaru komplikowa sprawy pokoju z Niemcami wszczynaniem dyskusji nad spraw rosyjsk; zaznaczam tylko, e ta sprawa istnieje i e jest rzecz wan, abymy zajli si ni moliwie jak najprdzej[footnoteRef:50]. [50: S. Sierpowski, rda, t. I, s. 81; zob. szerzej P. Kraszewski, Polityka Wielkiej Brytanii wobec Niemiec w latach 1918-1925, Pozna 1982, s. 174 i n.]

Mimo tych zastrzee i pragnie kwestia rosyjska, jako kompleks spraw spoeczno-politycznych i wojskowych wynikych z rewolucji 1917r., silnie ciy nad wczesn sytuacj, zarwno pokonanych, jak i zwycizcw. Dla wielu bya nadziej, dla innych obaw i strachem, dla kolejnych straszakiem, szantaem, metod walki o narodowe (klasowe) interesy. Z Piotrogrodu i Moskwy dochodziy grone prognozy dla powojennego wiata, bo wedug analizy Wodzimierza Lenina z 1918 r. Rosjanin zacz Niemiec, Francuz, Anglik dokoczy i socjalizm zwyciy. Rozlewajca si od listopada 1918 r. rewolucja po dwch wanych pastwach, z grupy pokonanych, czyli Niemiec i Wgier, przestrogom o rodzcym si internacjonalizmie bolszewickim przydawaa realizmu. Opadajca fala rewolucyjna nie zlikwidowaa jednak strachu przed programem przeniesienia bolszewizmu na bagnetach czerwonoarmistw. Prognoza Lloyda Georgea o zlaniu si rosyjskich mas onierskich z niemieckimi dowdcami zdawaa si urzeczywistnia latem 1920 r., kiedy cud nad Wis uratowa sytuacj[footnoteRef:51]. [51: A. Czubiski, Rewolucja Padziernikowa w Rosji i ruchy rewolucyjne w Europie lat 1917-1921, Pozna 1988.]

Nadzieje, jakie czono w Rosji z niemieckimi spartakusowcami powodoway, e tworzony front komunistyczny pod postaci III Midzynarodwki krytykowa zwycizcw, ktrzy dobywaj ostatnich si dla zlepienia rozpadajcej si ywioowo czci systemu kapitalistycznego i skierowania wszystkich si przeciw niepowstrzymanie rozpalajcej si rewolucji proletariatu[footnoteRef:52]. Sekcje III Midzynarodwki, upowszechniajc krytyk imperializmu zwycizcw, odrzucay zarazem pogld o wycznej odpowiedzialnoci Niemiec za wybuch wojny, a take inne ich zdaniem niesprawiedliwe decyzje wczone do warunkw pokoju, w tym zwaszcza grabiecze ciary ekonomiczne. [52: S. Sierpowski, rda, t. I, s. 88; W. Zybaczewski, Polsko-sowietskaja wojna 1920 g.: geopolityczny aspekt, [w:] Od armii komputowej do narodowej, t. IV, red. W. Rezmer, Toru 2012, s. 305 i n.]

Zasadnicza, nie przebierajca w sowach krytyka systemu powstaego po I wojnie wiatowej ze strony pastw wyeliminowanych z jego tworzenia bya jedn z wanych przesanek swoistego aliansu, jaki zczy Rosj i Niemcy. Jeli jednak Rosja zatopiona w wojnie domowej i obcej interwencji realizowanej przez zwyciskie mocarstwa zdecydowanie odrzucaa Lig Narodw, uznajc j za organizacyjny or antyradziecki, to Niemcy podkrelali swoje prawa do udziau w jej pracach. Ewentualna decyzja o wejciu Niemiec do Ligi na analogicznej podstawie jak wszystkie inne pastwa stawiaoby pokonanych w lepszej sytuacji negocjacyjnej. Formalnie wnioski zoy rzd niemiecki dwukrotnie 9 i 29 maja 1919 r. Z inicjatywy Francji w nocie z 19 czerwca 1919 r. napisano, e zwycizcy uzaleniaj wstpienie Niemiec od wykonania postanowie traktatu pokojowego, z podkreleniem sprawy rozbrojenia. Stanowisko takie tylko wzmogo powszechn wrogo Niemcw do niesprawiedliwego dyktatu, ktry przedstawiciele rzdu musieli podpisa w Wersalu 28 czerwca 1919 r.[footnoteRef:53]Pisano i krzyczano, e Pakt Ligi, bdcy integraln czci tego dokumentu, tworzy struktur wrog, majc utwierdzi degradujcy podziau na zwycionych i zwycizcw. [53: G. Scelle, Le Pacte des Nations et sa liaison avec le Trait de Paix, Paris 1919, s. 260 i n.; Ch. Kimmich, Germany and the League of Nations, s. 11 i n.]

Inauguracja prac Rady 16 stycznia 1920 r. odbya si w Paryu pod przewodnictwem przewodniczcego francuskiego senatu Lona Bourgeoisa. Dla ogu Niemcw bya to wyrazista wskazwka, e po Lidze zdominowanej przez Francj, nie mona niczego dobrego oczekiwa. Przy okazji posiedze Rady LN(w 1920 r. byo ich jedenacie, gwnie w Paryu i Londynie), jak rwnie innych wydarze dotyczcych aktywnoci Ligi (w tym przenosin z Londynu do Genewy, uskutecznionych dopiero w drugiej poowie 1920 r.) we wszystkich pastwach pokonanych i pominitych irytowano si z powodu zaocznego zajmowania si ich sprawami.W wysokim stopniu draliwe byy zwaszcza Niemcy (dotknite strat 13,5% terytorium i 10% ludnoci) czy Wgry (zredukowane terytorialnie z 325 do 93 tys. km2 i do 8 mln ludnoci z 21 mln). Take rewolucje i dotykajce og trudnoci gospodarcze, choroby oraz wszechobecny powojenny chaos byy skadane na barki zwycizcw, gwnie Francji, wspierajcej si sztucznie wykreowanymi sojusznikami, jak Czechosowacja, Jugosawia, Polska i Rumunia.

W tym duchu uprawiana, na og jednorodna propaganda znajdowaa masowy posuch i solidarno z kadym, kto lokowa odpowiedzialno za przeszo oraz trudnoci dnia codziennego w zaborczej polityce ssiadw. Jakkolwiek ten nurt by obecny w polityce, publicystyce pniej te w historiografii wszystkich pastw uczestniczcych w wojnie, to jednak najsilniej i najduej pisano na ten temat po niemiecku. Historyk Otto Becker w 1922 r. przekonywa: Obecna Liga Narodw nie realizuje idei pojednania narodw, ale jest tego kpin; nie jest instrumentem ustanowienia prawa i sprawiedliwoci w stosunkach midzy narodami, a jedynie obroc niesprawiedliwoci pokoju wersalskiego; nie jest narzdziem zgody midzy narodami, ale tamszcym niektre, a nasz wielki nard przede wszystkim. Bdzie ona zatem tworem krtkotrwaym[footnoteRef:54]. [54: O. Becker, Deutschlands Zusammenbruch und Auferstehung. 2 Teil: Bedingungen fr Deutschlands Wiederaufstieg, Berlin 1922, s. 21; zob. J. Marczewski, Niektre aspekty dyskusji nad zagadnieniem celw wojennych Niemiec okresu I wojny wiatowej w historiografii zachodnioniemieckiej 1945-1965, Studia Historica Slavo-Germanica 7(1978); A. Czubiski, Niemieckie koncepcje wyjcia z kryzysu lat 1918-1919, [w:] Niemcy w polityce midzynarodowej 1919-1939, t. I: Era Stresemanna, red. S. Sierpowski, Pozna 1990, s. 31 i n.]

Stale obecny problem uniwersalnoci Ligi Narodw, dotknitej u poczcia zdystansowaniem si Stanw Zjednoczonych, nieobecnoci Rosji uznajc j za zaczyn krucjaty antybolszewickiej, a zasaniajc si gadanin pacyfistyczn[footnoteRef:55], brakiem Meksyku, a zwaszcza caej grupy pastw byego trjprzymierza, wymusza zdwojenie aktywnoci politykw goszcych, e wraz z Lig nastaa nowa era w dziejach ludzkoci. Pokj, rozbrojenie, wsppraca midzynarodowa itp. okrelenia, odmieniane we wszelkich moliwych przypadkach i przywoywane w licznych sytuacjach, byy nie tylko wyrazem osobistych przekona licznie wok Ligi zgromadzonych osb, ale take miay przekona wtpicych, e stare podziay, zwaszcza na zwycizcw i pokonanych musz znikn. Siedziba LN miaa wszystkich jedna, jeli tylko dadz rzeczywiste rkojmie swych szczerych zamiarw przestrzegania zobowiza midzynarodowychoraz przyjm ustalone normy dla swych si zbrojnych. Pastwa pokonane, zwaszcza silnie kontestujce zobowizania wynikajce z traktatw pokojowych z istoty przywoanego wyej art. 1 Paktu LN nie mogy liczy na poparcie 2/3 czonkw Zgromadzenia, wymienianych w Pakcie jako pierwotni czonkowie Ligi (27+5 dominiw brytyjskich) lub 13 pastw do niej zaproszonych. [55: R.M. Iljuchina, Liga Nacij 1919-1934, Moskwa 1982, s. 114 i n.]

Spord kilkunastu pastw branych pod uwag jako kandydaci na czonkw Ligi, najwicej kontrowersyjnych emocji budzili byli wrogowie Ententy Austria, Bugaria, Niemcy, Turcja i Wgry. Pierwsze wnioski o akces zgosia Bugaria (4 listopada 1920 r.) oraz Austria (9 listopada 1920 r.). Zastosowana podczas I Zgromadzenia Ligi (Genewa, 15 listopada 18 grudnia 1920 r.) procedura zdominowana zostaa tendencj uniwersalizacji. Nie byo te przypadkiem, e wyonionej przez Zgromadzenie komisji rozpatrujcej powysze wnioski przewodniczy lord Robert Cecil, rzecznik powszechnej Ligi i likwidacji wojennych podziaw, polityk o duym autorytecie, ktrego cechowa jak mawiano specyficzny pryncypializm. Skutkiem jego zabiegw oraz agodnego dla kandydatw interpretowania warunkw koniecznych do akcesu, nie tylko Bugaria i Austria, ale nawet Albania o nieokrelonych nadal granicach, niestabilnej sytuacji wewntrznej i zewntrznej, zostay do Ligi przyjte. Pozytywnie Zgromadzenie przegosowao te wnioski Finlandii, Luksemburga i Kostaryki, ale odmwio przyjcia omiu pastwom: Estonii, Litwie, otwie, Gruzji, Armenii, Azerbejdanowi, Ukrainie i Liechtensteinowi[footnoteRef:56]. [56: S. Sierpowski, Narodziny Ligi Narodw, s. 154 i n.]

Decyzje te nie zyskay powszechnej aprobaty czemu mocny wyraz daa delegacja Argentyny, opuszczajc Genew. Jej przewodniczcy, minister Honorio Pueyrredan da bowiem dopuszczenia do obrad genewskich wszystkich pastw uznawanych przez spoeczno midzynarodow, nawet najmniejsze, jeli z takim wnioskiem wystpi. Ewentualna absencja w pracach Ligi miaa by jedynie rezultatem wolnej decyzji z ich strony. Prezentowane stanowisko uzasadnia powszechnie zreszt akceptowanym przekonaniem, e sia Ligi ley w skupieniu w niej moliwie najwikszej liczby pastw. Zamykanie bram przed jakimikolwiek pastwami wedle motyww sentymentalnych odrzuca i optowa za wycznie prawnym punktem widzenia. Postulat automatycznego przyjmowania do Ligi, nie uzyska wsparcia oficjalnego ze strony adnej delegacji. Podobny los spotka apele o demokratyzacj struktury i organw Ligi, w ktrej np. czonkowie Rady Ligi mieli by wyaniani w drodze wyborw przez Zgromadzenie, wyposaone w funkcje kontrolne wobec wszystkich pozostaych organw, wcznie z Rad. Fundamentalna zmiana miaa dotyczy Staego Trybunau Sprawiedliwoci Midzynarodowej (STSM), ktry mia mie prawo do narzucania swoich decyzji wynikajcych z postpowania arbitraowego[footnoteRef:57]. [57: M. Perez-Guerrero, Les relations de Etats de lAmerique latin avec la Socit des Nations, Paris 1936, s. 91 i n.; J.B. Sivori, La Liga de las Naciones su origin y la obra realisada en la Republica Argentina, Buenos Aires 1928, s. 170 i n.; szerszy kontekst zob. M.F. Gawrycki, Etyka compradora postkolonialna Ameryka aciska w Lidze Narodw, [w:] Liga Narodw wybranych, red. M.F. Gawrycki, A. Bgda-Brzeziska, Warszawa 2010, s. 68 i n.]

Projekty Argentyny, chocia sprzeczne z Paktem Ligi wywoay jednak spore poruszenie. Z jednej strony wchodzia w gr groba opuszczenia organizacji i to u progu jej powstania przez wane pastwo z Ameryki aciskiej, majce nadto pewn grup sympatykw wrd innych republik. Przypisywane Argentynie aspiracje przywdcze wzgldem pastw aciskich kontynentu nasilay dyskusje o prestiowym charakterze. Niechtnie, nawet wrogo wobec zmian proponowanych przez ministra Pueyrredona wystpowaa delegacja Brazylii pastwa desygnowanego do skadu Rady przez Pakt Ligi. Zdecydowane stanowisko zaj te Jos Francisco Urrutia z Kolumbii, co miao dodatkowe znaczenie z racji jego wysokiej pozycji w wiecie prawniczym i dyplomatycznym. Wnioski i propozycje argentyskie nie zostay przyjte. Formalnie sprawy tej nie rozstrzygnito, odraczajc decyzj z powodu absencji delegacji Argentyny. Precedens nieobecnoci na dorocznych Zgromadzeniach Ligi towarzyszy najczciej (przez wiele lat wycznie) przedstawicielom z Ameryki Poudniowej[footnoteRef:58]. [58: Szerzej S. Sierpowski, Narodziny Ligi Narodw, s. 135 i n.]

Zamieszanie wywoane sugestiami Argentyny wzmogo trwajce od zarania spory dotyczce tak zasad jak i celw. Uporanie si z odpowiedziami ofundamentalnym znaczeniu nie przychodzio atwo. Cz pastw zmierzao do uznania Ligi za forum dla polubownego zaatwiania sporw midzynarodowych, zgodnie z tendencj wytyczon przez konferencje haskie. Grupa ta, znajdujca oparcie w stanowisku Francji, sprzeciwiaa si koncepcji kojarzonej z Wielk Brytani preferujcej objcie przez Lig coraz wikszej liczby spraw take tradycyjnie zarezerwowanych dla organizmw suwerennych. Krytyczni Francuzi uwaali, e taka koncepcja przyblia Lig do debat parlamentarnych, z tendencj do rosncych uprawnie organw Ligi, kosztem pastw czonkw. W sporach tych skrywao si take jedno z gwnych problemw, mianowicie obawy przed rewanem niemieckim. To one, a take realizm spowodoway, e rwnie we Francji do gosu doszo przekonanie o moliwoci wykorzystania Ligi do wasnej polityki. Skoro bowiem dla Francji gwn gwarancj o charakterze politycznym w stosunku do Niemiec jest traktat wersalski, w ktry wplecione zostay rne kompetencje organw Ligi (zwaszcza Rady), to w gr moe wchodzi tylko jej aktywna postawa i denie do wykorzystania instytucji genewskiej dla narodowych celw. Nie moga wic Francja lekceway, bojkotowa, tym mniej zwalcza Ligi, gdy byoby to podkopywanie traktatu wersalskiego z ryzykiem jego zmiany, zawsze na wersj mniej korzystn z francuskiego punktu widzenia.

W rozdartym politycznie i moralnie spoeczestwie, trapionym powojennymi trudnociami gospodarczymi i staym oczekiwaniem deszczu niemieckiego zota reparacyjnego, roso napicie wywoywane strachem przed rewanem ze strony pokonanego, ale nie rozbitego militarnie wroga. Za przekrelon ju nadziej uzyskania gwarancji od Stanw Zjednoczonych podaa niewiara w sukces rokowa z Wielk Brytani[footnoteRef:59]. Towarzyszyo temu rosnce rozprzenie w antyniemieckim froncie, w ktrym nie tylko Stany Zjednoczone, ale i Wielka Brytania coraz wiksz wag przywizyway do gospodarczych skutkw wojny. W ten spoeczno-polityczny pejza wpisywaa si krytyczna i wstrzemiliwa opinia na temat efektw dziaalnoci Ligi. Na Quai dOrsay mnoyy si pretensje do sir Erica Drummonda[footnoteRef:60] i zdominowanego anglosaskim punktem widzenia Sekretariatu, ktry na dodatek przez ponad rok funkcjonowa w Londynie. Dochodzce stamtd sygnay wskazyway, e Liga nie waha si okazywa sympatii wrogom Francji, ktrzy wywieraj naciski w sprawie pospiesznego rozbrojenia. Tymczasem dla Francji wanie rozbrojenie byo szczeglnym orem w jej polityce antyniemieckiej, a armia miaa pozosta najwaniejsz gwarancj bezpieczestwa i pozycji midzynarodowej. Od samego pocztku debaty na ten temat Francuzi konsekwentnie forsowali jedynie moliw kolejno gwnych elementw tego procesu: najpierw bezpieczestwo, pniej rozbrojenie[footnoteRef:61]. [59: H. Korczyk, Rokowania w sprawie traktatu przymierza francusko-brytyjskiego w 1922 roku, Warszawa 1980.] [60: Philippe Berthelot, sekretarz generalny francuskiego ministerstwa spraw zagranicznych nie waha si twierdzi, e Sir Eric Drummond dziaa w imieniu imperialistw angielskich, przeciwstawiajcych si zawsze polityce francuskiej. Na szczcie wywodzi Berthelot jego pozycja nie jest wieczna: byoby podanym, aby na przyszo zajmowa j przedstawiciel mniejszego mocarstwa. AAN, Poselstwo Londyn, sygn. 716, k. 36 Maurycy Zamoyski do p. MSZ,10.12.1920.] [61: A.M. Brzeziski, Dyplomacja francuska a pierwsze prace rozbrojeniowe w Lidze Narodw 1920-1922, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica 24 (1986), s. 122 i n.; A.Barros, "Rozbrojenie jako broni: anglo-francuskie stosunki i problem Egzekwowanie Barros, Disarmament as a Weapon: Anglo-French Relations and the Problem of Enforcing Niemiecki Disarament, 1919/28, "Journalof Strategic Studies 29, 2 (kwiecie 2006): 301-321, tu esp.