SpiS treściWstęp ............................................................................................................................................................................. 9

Rozdział I Starożytność

Pierwsze cywilizacje Bliskiego i Dalekiego Wschodu .................................................................. 13

Dzieje polityczne .......................................................................................................................................................13Kręgi cywilizacyjne – charakterystyka ....................................................................................................................14Religie starożytności ..................................................................................................................................................20Osiągnięcia pierwszych cywilizacji ..........................................................................................................................22

Antyczna Grecja ............................................................................................................................. 24

Periodyzacja dziejów ..................................................................................................................................................24Kultury przedhelleńskie ............................................................................................................................................24Ustrój Grecji ............................................................................................................................................................... 25Sytuacja gospodarcza starożytnej Grecji ................................................................................................................28Społeczeństwo ............................................................................................................................................................. 29Konflikty zbrojne ......................................................................................................................................................30Hegemonia Macedonii .............................................................................................................................................33Religia Greków ............................................................................................................................................................34Kultura ......................................................................................................................................................................... 34

Cywilizacja starożytnego Rzymu ................................................................................................... 40

Periodyzacja dziejów Rzymu ....................................................................................................................................40Italia przedrzymska ....................................................................................................................................................40Ustrój Rzymu .............................................................................................................................................................41Gospodarka ................................................................................................................................................................. 44Społeczeństwo rzymskie............................................................................................................................................45Podboje Rzymu ..........................................................................................................................................................46Przyczyny upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego ..........................................................................................49Religia ........................................................................................................................................................................... 50Kultura starożytnego Rzymu ...................................................................................................................................51

4 S p i s t r e œ c i

Rozdział II Średniowiecze

Polityka i ustrój ............................................................................................................................. 57

Periodyzacja dziejów ..................................................................................................................................................57Trzy kręgi cywilizacyjne w basenie Morza Śródziemnego .................................................................................57Monarchia w średniowieczu ....................................................................................................................................61Państwo Franków .......................................................................................................................................................62Powstanie państw narodowych ................................................................................................................................65Powstanie państw w Europie Północnej i Środkowo-Wschodniej ....................................................................68Sąsiedzi Polski od X do XIV wieku ........................................................................................................................70Powstanie monarchii stanowych w Europie Zachodniej ....................................................................................72Państwo polskie w okresie panowania pierwszych Piastów ...............................................................................73Rozbicie dzielnicowe w Polsce ................................................................................................................................ 79Władza i społeczeństwo w Polsce w XI i XII wieku ............................................................................................80Polska za Władysława Łokietka (1306–1333) ........................................................................................................82Polska Kazimierza Wielkiego (1333–1370) ............................................................................................................82Panowanie andegaweńskie w Polsce ........................................................................................................................84Unie Polski z sąsiadami od XIV do XVI wieku ...................................................................................................85Stosunki polsko-krzyżackie od XIII do XVI wieku .............................................................................................87

Gospodarka .....................................................................................................................................90

Rolnictwo i wieś w Europie Zachodniej ...............................................................................................................90Miasta średniowieczne ..............................................................................................................................................91Polska w gospodarce średniowiecznej Europy .....................................................................................................93

Społeczeństwo .................................................................................................................................95

Kształtowanie się systemu feudalnego w Europie ................................................................................................95Społeczeństwo stanowe w Europie .........................................................................................................................96Społeczeństwo stanowe w Polsce ............................................................................................................................97Rozwój przywilejów stanowych w Polsce od XIII do XV wieku ......................................................................98

Wojny i konflikty ......................................................................................................................... 100

Zagrożenie mongolskie ...........................................................................................................................................100Wyprawy krzyżowe ..................................................................................................................................................101Wojna stuletnia .........................................................................................................................................................104Rewolucja husycka ...................................................................................................................................................105

Religia ...........................................................................................................................................107

Islam ...........................................................................................................................................................................107Kościół na Wschodzie ............................................................................................................................................108Kościół katolicki w okresie średniowiecza ..........................................................................................................108Zakony w średniowieczu .........................................................................................................................................110Herezje średniowieczne ...........................................................................................................................................111Kościół w Polsce ......................................................................................................................................................111

Kultura średniowiecza .................................................................................................................. 113

Średniowiecze na Zachodzie ..................................................................................................................................113Architektura ..............................................................................................................................................................114

5 S p i s t r e œ c i

Kultura Polski ...........................................................................................................................................................117

Rozdział III Historia nowożytna XVI–XVIII wiek

Polityka i ustrój ........................................................................................................................... 121

Odkrycia geograficzne ............................................................................................................................................121Poglądy na władzę i państwo w nowożytności ..................................................................................................124Ustrój państw w epoce nowożytnej .....................................................................................................................125Ważniejsze dynastie europejskie ............................................................................................................................128Francja w epoce nowożytnej ..................................................................................................................................132Anglia w czasach nowożytnych .............................................................................................................................136Imperium Osmańskie ..............................................................................................................................................137Rozwój państwa brandenbursko-pruskiego w XII–XVIII wieku ......................................................................139Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej ...................................................................................139Polityka dynastyczna Jagiellonów .........................................................................................................................141Kształtowanie się demokracji szlacheckiej w Polsce ..........................................................................................142Polityka zagraniczna ostatnich Jagiellonów ........................................................................................................144Początki Rzeczpospolitej Obojga Narodów ........................................................................................................145Początki rządów oligarchii magnackiej w Polsce ...............................................................................................147Polska w czasach saskich ........................................................................................................................................148Czasy stanisławowskie .............................................................................................................................................150Polacy a Napoleon Bonaparte ...............................................................................................................................155

Gospodarka ...................................................................................................................................157

Teorie ekonomiczne epoki nowożytnej ...............................................................................................................157Gospodarka nowożytnej Europy ..........................................................................................................................158Rewolucja przemysłowa w Anglii ..........................................................................................................................160

Wojny i konflikty ......................................................................................................................... 161

Wojny religijne ..........................................................................................................................................................161Wybrane konflikty zbrojne XVI–XVIII w. ...........................................................................................................162Wojna trzydziestoletnia (1618–1648) ....................................................................................................................163Wojny Rzeczypospolitej XVI–XVII wiek ..............................................................................................................164Wojny Rzeczypospolitej w XVIII wieku ..............................................................................................................167Kampania napoleońska (1793–1815) ...................................................................................................................169

Religia ...........................................................................................................................................172

Reformacja w Europie ............................................................................................................................................172Reformacja kościoła katolickiego..........................................................................................................................173Reformacja w Polsce ................................................................................................................................................175

Kultura ..........................................................................................................................................176

Humanizm i odrodzenie ........................................................................................................................................176Renesans w Polsce ....................................................................................................................................................179Barok ..........................................................................................................................................................................180Cechy światopoglądu w baroku – sarmatyzm ....................................................................................................184

6 S p i s t r e œ c i

Rozdział IV Między Wiedniem a Wersalem. Europa i świat (1815–1919)

Polityka i ustrój w XIX w. .......................................................................................................... 187

Ideologie polityczne i społeczne w XIX wieku ..................................................................................................187Kongres Wiedeński ..................................................................................................................................................192Rosja w latach 1815–1914 ......................................................................................................................................193Ewolucja ustroju i życie polityczne Francji (1815–1914) .................................................................................194Monarchia habsburska (1815–1914).....................................................................................................................195Wielka Brytania po 1815 roku ..............................................................................................................................196Kraje niemieckie i Niemcy w XIX wieku ............................................................................................................198Państwa włoskie na drodze do zjednoczenia ......................................................................................................200Stany Zjednoczone w XIX i na początku XX wieku ........................................................................................202Daleki Wschód w XIX wieku ................................................................................................................................203Sytuacja polityczna ziem polskich w latach 1815–1914 ...................................................................................205Rozwój partii i ugrupowań politycznych na ziemiach polskich w XIX i na początku XX wieku...........215

Gospodarka i społeczeństwo w XIX wieku ................................................................................. 218

Przemiany gospodarcze w XIX wieku ..................................................................................................................218Życie gospodarcze na ziemiach polskich w XIX w. i na początku XX w. ....................................................219Społeczeństwo industrialne i jego charakterystyka ............................................................................................220

Wojny i konflikty zbrojne w XIX wieku (do 1914 r.) .............................................................. 222

Funkcjonowanie Świętego Przymierza .................................................................................................................222Wiosna Ludów w Europie (1848–1849) ..............................................................................................................222Wojna krymska (1853–1855) ..................................................................................................................................224Wojna secesyjna (1861–1865) ................................................................................................................................225Wojny Prus ................................................................................................................................................................226Mocarstwa kolonialne i konflikty w koloniach .................................................................................................228Wojna rosyjsko-japońska (1904–1905) .................................................................................................................230Polskie zrywy niepodległościowe w XIX wieku i na początku XX (do roku 1914) ....................................231I wojna światowa (1914–1918) ...............................................................................................................................237Sprawa polska w czasie I wojny światowej ..........................................................................................................240System wersalsko-waszyngtoński ............................................................................................................................243

Nauka i sztuka w XIX wieku ...................................................................................................... 246

Nauka i technika w XIX wieku (do 1914 roku) ................................................................................................246Główne style i kierunki w sztuce XIX wieku ......................................................................................................248Polscy uczeni, odkrywcy i wynalazcy w XIX wieku ..........................................................................................250

Religia ...........................................................................................................................................252

Kościół wobec najważniejszych wyzwań XIX wieku..........................................................................................252

Rozdział V XX wiek

Europa i świat w dwudziestoleciu międzywojennym ................................................................. 257

Ustroje polityczne XX wieku .................................................................................................................................257Włochy w okresie międzywojennym ....................................................................................................................259Od Rosji do ZSRR ..................................................................................................................................................260

7 S p i s t r e œ c i

Niemcy w okresie międzywojennym (1918–1939) .............................................................................................262Upadek Imperium Osmańskiego ..........................................................................................................................266II Rzeczpospolita (1918–1939) ..............................................................................................................................267Wybrane konflikty zbrojne dwudziestolecia .......................................................................................................276

II wojna światowa (1939–1945)...................................................................................................278

Geneza........................................................................................................................................................................278Najważniejsze działania na frontach II wojny światowej ..................................................................................278Polska i Polacy w czasie II wojny światowej (1939–1945) ................................................................................286

Europa i świat po II wojnie światowej ....................................................................................... 299

Zimna wojna w teorii i praktyce ...........................................................................................................................299Europa Zachodnia po II wojnie światowej .........................................................................................................300ZSRR i Europa Środkowo-Wschodnia po II wojnie światowej .......................................................................305Stany Zjednoczone po II wojnie światowej ........................................................................................................310Ameryka Łacińska po II wojnie światowej ..........................................................................................................312Azja po II wojnie światowej ...................................................................................................................................313Afryka po II wojnie światowej ...............................................................................................................................317Polska po II wojnie światowej ...............................................................................................................................318

Gospodarka w XX wieku .............................................................................................................329

Poglądy na gospodarkę ...........................................................................................................................................329Gospodarka w XX wieku ........................................................................................................................................329Gospodarka państw totalitarnych .........................................................................................................................330Kryzysy gospodarcze w XX wieku ........................................................................................................................330

Wybrane konflikty i problemy XX wieku .................................................................................. 332

Konflikty jugosłowiańskie ......................................................................................................................................332Powstanie i działalność Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) .........................................................333Terroryzm ..................................................................................................................................................................336

Religia w XX wieku ......................................................................................................................338

Religie we współczesnym świecie ..........................................................................................................................338Sobór watykański II (1962–1965) .........................................................................................................................338Religie i kościół katolicki w Polsce.......................................................................................................................339Najważniejsze ruchy i sekty religijne w XX wieku .............................................................................................340

Kultura, sztuka i nauka w XX wieku ......................................................................................... 342

Sztuka XX wieku ......................................................................................................................................................342Nauka i technika XX wieku ...................................................................................................................................343

Indeks pojęć .................................................................................................................................. 345

Indeks nazwisk.............................................................................................................................. 355

34 S t a r o ¿ y t n o œ æ

religia greKÓw • politeizm – wielobóstwo, religia naturalna (nieobjawiona) • antropomorfizm – wizerunek boga na podobieństwo człowieka • hierarchiczny świat bogów • mity o bogach, herosach, bohaterach • wybrani bogowie greccy:

Zeus najwyższy bóg, pan nieba, błyskawic i piorunów

Hera żona Zeusa, bogini małżeństwa i wierności małżeńskiej

afrodyta narodziła się z piany morskiej, bogini miłości i piękna

apollo bóg wyroczni i wróżb, patron poetów, opiekun muz

Demeter bogini życia, urodzajów, patronka rolników

Hestia bogini-opiekunka ogniska domowego

Artemida bogini łowów i lasów, płodności i śmierci

posejdon bóg mórz i oceanów, opiekun żeglarzy i rybaków

Hefajstos syn Zeusa i Hery, mąż Afrodyty, bóg ognia i kunsztu kowalskiego

Ares bóg wojny, syn Zeusa i Hery

Atena wyskoczyła z głowy Zeusa, bogini mądrości, wiedzy i wojny

Bogowie mieszkali na Olimpie, byli nieśmiertelni, przypisywano im cechy ludzkie – zalety, wady, sła-bości. W okresie hellenistycznym Grecy przejęli wielu bogów pochodzących z Azji i Egiptu. Najpopular-niejsi z nich to Izyda z Egiptu i Kybele oraz Mitra ze Wschodu (odpowiednio: Azja Mniejsza i Persja).

Rodzaje kultu:• ofiary bezkrwawe (zbożowe placki), czasem ofiary krwawe (ze zwierząt)• dary składane w świątyniach• modlitwy• igrzyska sportowe (najsłynniejsze ku czci Zeusa w Olimpii)Istniały również wyrocznie przepowiadające przyszłość (najsłynniejsze w Delfach, Dodonie,

Epidauros).

KuLturaArchitektura

W początkowym okresie podstawowym materiałem budulcowym było drewno i glina, od VII w. p.n.e. – kamień. Wykształciły się też w tym czasie dwa style – styl dorycki i styl joński. Trzeci styl, koryncki, pojawił się znacznie później, w okresie hellenistycznym. Elementem odróżniającym owe style był przede wszystkim wygląd kolumny.

• styl dorycki – kolumna dorycka stoi bezpośrednio na stylobacie (najwyższym stopniu podbudowy świątyni), a jej trzon (zwężający się ku górze) jest lekko wybrzuszony pośrodku. Głowica (kapitel) składa się z poduszki (echinus) przykrytej kwadratową płytą – abakusem. Porządek dorycki rozpo-wszechniony był głównie na greckim stałym lądzie i w koloniach Wielkiej Grecji (południowa Italia, Sycylia)

35 A r c h i t e k t u r a

• styl joński – kolumna stoi na profilowanej bazie, głowica kolumny posiada charakterystyczne wo-luty w kształcie zwiniętych liści. Porządek ten powstał w tym samym okresie co dorycki, na terenie Azji Mniejszej (Jonia). Cechuje go lekkość, smukłość proporcji i ozdobność. Styl joński dominował głównie w miejscu swego powstania (Azja Mniejsza), ale był też spotykany na Sycylii, w Italii czy na ateńskim Akropolu

• styl koryncki – trzon i podstawa kolumny korynckiej są podobne do jońskich, głowica ma kształt kosza okolonego rzędami liści akantu. Najbardziej popularny w okresie hellenistycznym

Architektura okresu hellenistycznego związana jest głównie z zakładaniem nowych miast lub prze-budową już istniejących. Miasta budowano na geometrycznym planie, z rynkiem, regularną siatką ulic, systemem kanalizacyjnym i murami obronnymi. Budowle stawiano monumentalne, pełne przepychu, bogato zdobione.

W nowo zakładanych miastach zazwyczaj budowano gimnazjony. Mieściły się w nich sale wykła-dowe, biblioteki, sale gimnastyczne itp. Ich zadaniem było wszechstronne przygotowanie młodzieży do życia w państwie.

Przykłady architektury greckiej:• Partenon w Atenach – świątynia Ateny Partenos na Akropolu zbudowana w stylu doryckim

z białego marmuru

partenon na akropolu w atenach

• Erechtejon – świątynia na Akropolu w Atenach, poświęcona Posejdonowi i Atenie. Cała świątynia złożona jest z trzech połączonych ze sobą brył, zbudowanych na planie prostokąta. Do każdej z nich prowadziło osobne wejście. Główny, środkowy budynek to świątynia z fasadą zwróconą w kierunku wschodnim. Przed fasadą umieszczono sześć jońskich kolumn. Od strony północnej znajdował się duży portyk, otoczony z trzech stron jońską kolumnadą. Zadaszenie mniejszego, południowego portyku oparto na sześciu kariatydach (posągi w kształcie dziewcząt)

• w okresie hellenistycznym: ołtarz Zeusa w Pergamonie, latarnia morska (100–120 m) na Faros przy wejściu do Aleksandrii

101 P r z y c z y n y, p r z e b i e g i s k u t k i w y p r a w. . .

wyPrawy Krzyżowe

Przyczyny, przebieg i skutki wypraw krzyżowych • koncepcja krucjat zrodziła się w XI w., kiedy to papież Aleksander II zwrócił się z apelem do

rycerstwa Europy o pomoc w wyzwalaniu Hiszpanii z rąk Arabów (rekonkwista). Zapoczątkowało to ideę walki z niewiernymi i rozwój kultury rycerskiej. Rycerstwo stało się „ósmym sakramentem”. Sukcesy w walkach na Półwyspie Pirenejskim zachęciły do podjęcia idei krucjat do Ziemi Świętej

• Europa Zachodnia a Ziemia Święta – stosunki Europy z Bliskim Wschodem były od dawna bar-dzo ożywione. Kwitł handel lewantyński, a Jerozolima była miejscem pielgrzymek religijnych chrze-ścijan. Kiedy w 637 r. Palestyna została zajęta przez Arabów, właściwie stosunki te nie uległy zmianie. Arabowie wykazywali tolerancję religijną wobec chrześcijan, nie utrudniali im dostępu do ważnych dla nich miejsc. Sytuacja skomplikowała się, kiedy tereny te zostały podbite przez Turków seldżuc-kich w 1070 r. Wykazali się oni mniejszą tolerancją wobec chrześcijan, utrudniając dostęp do Ziemi Świętej. Gdy dodatkowo cesarz Bizancjum Aleksy Komnen zwrócił się do Zachodu, prosząc o pomoc w obliczu zagrożenia tureckiego, stało się to bezpośrednim impulsem do rozpoczęcia wypraw krzy-żowych

• w 1095 r. na synodzie w Clermont papież Urban II rzucił hasło „wojny świętej” z Turkami zaj-mującymi posiadłości bizantyjskie w Azji Mniejszej, Syrię i Palestynę. Był to element walki papie-stwa z cesarstwem. Ewentualne sukcesy wzmocniłyby prestiż papieża, który liczył na przywrócenie swojej władzy nad kościołem wschodnim. Apel papieża został rozpowszechniony w całej Europie Zachodniej. Odpowiedziano nań masowo i szybko. Przyczyn sukcesu tej idei można znaleźć kilka:– pobudki religijne: chęć odebrania muzułmanom miejsc świętych dla chrześcijan– przeludnienie i brak ziemi dla synów rycerskich, chęć wzbogacenia się– zagrożenie głodem– rozwijające się rzemiosło w miastach poszukiwało nowych rynków zbytu– chłopi liczyli na poprawę warunków życia – w 1095 r. Europę nawiedziła klęska nieurodzaju

• wyprawę rycerską poprzedziła fatalna w skutkach wyprawa chłopska pod przewodnictwem pustelnika Piotra z Amiens – prawie wszyscy jej uczestnicy zginęli w pierwszej bitwie z Turkami

krucjata przebieg i konsekwencje

I1096–1099

• wzięli w niej udział Lotaryńczycy, Normanowie, Włosi, Francuzi• 1097 – zdobycie Edessy (pierwsze państwo łacińskie na wschodzie);• 1097–1098 – oblężenie Antiochii• 15 VII 1099 – zdobycie Jerozolimy, rzeź muzułmanów• na zdobytym przez krzyżowców terenie powstało państwo chrześcijańskie – Królestwo Jero-zo limskie, pierwszym władcą został Godfryd de Bouillon. Podlegały mu hrabstwo Edessy, księstwo Antiochii, hrabstwo Trypolisu

II1147–1149

• cel: odzyskanie hrabstwa Edessy, utraconego w 1144 r.• inicjatorem wyprawy był król Francji Ludwik VII, na czele krucjaty stanęli cesarz Konrad III

i Ludwik VII• szeroka akcja propagandowa papieża Eugeniusza III i Bernarda z Clairvaux z zakonu

Cystersów• wyruszyło rycerstwo z Francji i Niemiec• cesarz Konrad III nie przełamał oporu tureckiego, wrócił do Europy• w armii francuskiej doszło do kłótni, wyprawa zakończyła się klęską• skutek: osłabienie wewnętrzne Królestwa Jerozolimskiego, zjednoczenie władców muzułmańskich

przeciw chrześcijanom

102 Πr e d n i o w i e c z e

krucjata przebieg i konsekwencje

III1189–1192

• przyczyna: ekspansja w kierunku Jerozolimy króla Egiptu Saladyna, 1187 – zdobycie Jero zo-limy

• na pomoc wyruszają najwięksi władcy europejscy: Fryderyk I Barbarossa, Ryszard Lwie Serce, Filip II August

• po początkowych sukcesach cesarz Fryderyk I utonął w rzece Salef, resztki jego armii dotarły do Palestyny

• Filip II August (król Francji) po zdobyciu Akki powrócił do Francji• król Anglii Ryszard Lwie Serce opanował Cypr i kontynuował walkę• 1192 – pokój z Saladynem; chrześcijanie otrzymali wąski pas ziem nadmorskich (od Tyru do

Jaffy) oraz swobodę pielgrzymowania do miejsc świętych

IV1202–1204

• przyczyna: niewielkie efekty III wyprawy, prośba Aleksego Angelosa o pomoc w odzyskaniu tronu w Konstantynopolu; inicjatorem: Innocenty III

• udział rycerstwa Lombardii i Francji, miejsce zborne – Wenecja• 1204 – zdobycie Konstantynopola, utworzenie Cesarstwa Łacińskiego, cesarzem – Baldwin,

hr. Flandrii; 1261 – Cesarstwo łacińskie zostało zlikwidowane• skutek: osłabienie siły chrześcijan w walce z muzułmanami, osłabienie Bizancjum (w przyszłości

przyczyniło się to do jego ostatecznego upadku), pogłębienie podziału między chrześcijanami zachodnimi i wschodnimi

krucjata dziecięca1212 r.

• ruch mistyczny zrodził przeświadczenie, że tylko niewinność i czysta wiara dzieci pozwoli wyzwolić miejsca święte. W 1212 r. wyruszyła wyprawa. Po drodze wiele dzieci zmarło z chorób i wycieńczenia, te, które przeżyły, zostały sprzedane do niewoli muzułmańskiej

V1217–1221

• kilka pojedynczych i nieskoordynowanych wypraw feudałów europejskich• cel: podbój Egiptu• 1217 – wyprawa króla węgierskiego Andrzeja II i księcia austriackiego Leopolda VI• w 1218 r. król jerozolimski Jan z Brienne opanował Damiettę w Egipcie, ale atak na Kair zakoń-

czył się klęską. Krzyżowcy wycofali się z Egiptu (1221 r.)

wyprawa cesarza

Fryderyka II

1228–1229

• wyprawa do Królestwa Jerozolimskiego cesarza Fryderyka II (obłożonego klątwą)• na drodze pokojowej odzyskał on Jerozolimę, Betlejem i Nazaret i koronował się na króla jero-

zolimskiego (w zamian za tolerancję dla muzułmanów)• z uwagi na pokojowy charakter wyprawy i brak poparcia papieskiego niektórzy historycy nie

nazywają tej wyprawy krucjatą

VI1248–1254

• przyczyna: ponowna utrata Jerozolimy w 1244 r.• wyprawę zorganizował król francuski Ludwik IX Święty• krzyżowcy zaatakowali Egipt, opanowali Damiettę i wyruszyli na Kair. W czasie marszu ponieśli

jednak dotkliwe straty, a sam król dostał się do niewoli• w zamian za wolność prócz okupu krzyżowcy zrezygnowali ze wszystkich zdobyczy w Egipcie

VII1270

• zorganizowana po raz drugi przez króla Francji Ludwika IX• podczas oblężenia Tunisu wybuchła zaraza, a jej ofiarą padł sam król. Krzyżowcy wycofali się• była to ostatnia wyprawa krzyżowa – koniec epoki• 1291 r. – upadek ostatniej twierdzy krzyżowców Akki, obrońcy uciekli na Cypr

üSkutki wypraw krzyżowych• wzrost znaczenia papiestwa• rozwój kontaktów handlowych ze Wschodem (rozwój miast włoskich i ich hegemonia w handlu

śródziemnomorskim)• wpływ kultury arabskiej i bizantyjskiej na kulturę Europy Zachodniej (np. na kulturę dworską czy

sztukę miast włoskich w dobie renesansu)• wzrost fanatyzmu religijnego i przejawów nietolerancji wobec żydów i muzułmanów• nasilenie tendencji centralistycznych i dążeń do wzmocnienia władzy monarszej (np. we Francji)• powstanie i działalność zakonów rycerskich – organizowanie krucjat w Europie• wpływ na rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej

103 R e k o n k w i s t a

• pogłębienie rozłamu między wschodnim a zachodnim chrześcijaństwem (na płaszczyźnie kościelnej i politycznej)

• pozbawienie Europy ochrony przed przyszłą ekspansją turecką (w wyniku osłabienia Bizancjum)

üPowstanie zakonów rycerskich• templariusze – zakon założony w 1118 r. przez francuskiego rycerza Hugo de Payens. Nazwa za-

konu pochodzi od siedziby w pobliżu ruin świątyni Salomona w Jerozolimie (templum). W 1128 r. została zatwierdzona reguła zakonna wzorowana na cysterskiej. Prócz ślubów ubóstwa, czystości i posłuszeństwa zakonnicy zobowiązali się bronić pielgrzymów i ochraniać szlaki pielgrzymkowe. W 1291 r., kiedy upadło Królestwo Jerozolimskie, templariusze przenieśli się na Cypr, a później do Francji. Z biegiem czasu zakon stał się jedną z najbogatszych instytucji w Europie. Stało się to przyczyną konfliktu z królem francuskim Filipem IV Pięknym, który oskarżył zakonników o here-zję i doprowadził do kasaty zakonu (1312 r.). Majątki templariuszy zostały skonfiskowane

Królestwo Jerozolimskie w 1143 r.

• joannici – zakon powstał w latach 20. XII w. ze zorganizowanego bractwa św. Jana, utrzymującego w Jerozolimie szpital i hospicjum. Grupował przede wszystkim rycerstwo włoskie. Po upadku Akki zakonnicy przenieśli się na Cypr, potem na Rodos, aż ostatecznie w XVI w. osiedlili się na Malcie

• Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (Krzyżacy) – powstał ok. 1191 r. ze zorganizowanego niemieckiego bractwa szpitalnego w Jerozolimie. Grupował rycerstwo niemieckie. Dbał o interesy niemieckie na Wschodzie. Po upadku Jerozolimy został prze-niesiony na Węgry, a potem na zaproszenie Konrada Mazowieckiego osiedlił się w Polsce

üUstrój zakonów• zakony były wyjęte spod władzy miejscowej hierarchii kościelnej, podlegały bezpośrednio kurii

rzymskiej

154 H i s t o r i a n o w o ¿ y t n a X V I – X V I I I w i e k

II rozbiór PolskiPo przegranej wojnie o konstytucję władzę w państwie przejęli targowiczanie. Przystąpiono do likwi-

dacji reform i prześladowań zwolenników Konstytucji, wprowadzono cenzurę i zamykano czasopisma.23 I 1793 r. doszło do porozumienia rosyjsko-pruskiego, w wyniku którego podpisano drugi roz-

biór Polski. Na sejmie w Grodnie (VI–XI 1793) rozbiór został ratyfikowany.

Granice rzeczypospolitej po ii rozbiorze (1793)

Powstanie kościuszkowskie i III rozbiór (zob. także str. 168)

• 24 III 1794 – na rynku krakowskim T. Kościuszko ogłosił akt insurekcji i objął władzę jako na-czelnik powstania narodowego (zob. Wojny Rzeczypospolitej w XVIII wieku). Powstanie zakończyło się klęską i III rozbiorem Polski, który położył kres istnieniu państwa polskiego na 123 lata

• 24 X 1795 r. w Petersburgu Rosja, Prusy i Austria podpisały konwencję rozbiorową – trzeci rozbiór Polski. Król Stanisław August Poniatowski abdykował. Zmarł w Petersburgu w 1798 r.

rozbiory rzeczypospolitej

rosja prusy Austria

I rozbiór1772 r.

ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru (woj. inf lanckie, połockie, witebskie, mścisław-skie, część mińskiego)ok. 92 tys. km2

ok. 1,3 mln ludności

Warmia, województwa: pomorskie, malborskie, chełmińskie, część Wielkopolski i Kujaw (Gdańsk i Toruń zostały w granicach Rze-czypospolitej)ok. 36 tys. km2

580 tys. ludności

południowa część woje-wództw krakowskiego i san-domierskiego, woj. ruskie, bełskie, część podolskiego i wołyńskiego83 tys. km2

2,6 mln ludności

155 L e g i o n y Po l s k i e w e W ³ o s z e c h

rosja prusy Austria

II rozbiór1793 r.

resztki województwa mińskie-go (z Mińskiem), wołyńskiego, podolskiego, Ukraina (Bra-cław, Żytomierz)250 tys. km2

3 mln ludności

Wielkopolska, część Mazowsza z Płockiem, ziemie sieradzka i łę-czycka, Gdańsk i Toruń58 tys. km2

1 mln. ludności

nie brała udziału w roz-biorze, miała uzyskać re-kompensatę po wojnie z Francją

III rozbiór1795 r.

Kurlandia, Wileńszczyzna, Nowogródczyzna, resztki Po-dola i Łuck120 tys. km2

1,2 mln ludności

Mazowsze z Warszawą i tereny li-tewskie po Niemen48 tys. km2

1 mln ludności

Małopolska z Krakowem, Sandomierzem, Radomiem i Lublinem47 tys. km2

1,5 mln mieszkańców

Ziemie polskie po iii rozbiorze (1795)

PoLaCy a NaPoLEoN BoNaPartE

Legiony Polskie we Włoszech • 9 I 1797 r. w wyniku porozumienia między rządem Republiki Lombardzkiej (uzależniona od Francji)

a Janem Henrykiem Dąbrowskim powstały we Włoszech Legiony Polskie. Żołnierze mieli polskie mundury, komendy i stopnie wojskowe, podlegali jednak dowództwu francuskiemu. Latem 1797 r. legiony liczyły już 7 tys. żołnierzy. Legioniści brali udział w walkach z Austriakami i Rosjanami w la-tach 1797–1800

228 M i ê d z y W i e d n i e m a We r s a l e m . . .

Mocarstwa Kolonialne i KonFliKty w Koloniach

Kolonie i kraje pod protektoratem mocarstw

państwo kolonialne

kontynent

azja afryka ameryka australia i Oceania

Wielka Brytania

Oman i Bahrajn, Kaszmir, Pendżab, Indie•, Assam i Birma, Półwysep Malajski, Północne Borneo, Hongkong, Wiehaiwei, Cejlon

Egipt, Sudan, Somali Bryt., Brytyjska Afryka Wschodnia, Uganda, Zwią-zek Południowy Afryki•, Beczuana, Rodezja, Nigeria, Złote Wybrzeże, Sierra Leone, Sokotra

Jamajka, Dominika-na, Bahama, Ber-mudy, Barbados, Grenada, Trynidad i Tobago, Kanada•, Gujana Brytyjska, Falklandy

Australia•, Nowa Zelandia•, archi-pelagi na Pacyfiku

Francja

Indochiny Fran-cuskie (Wietnam, Kambodża, Laos), porty w Indiach (Pondicherry, Mahe, Karikal, Yanaon)

Algieria, Francuska Afryka Zachodnia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Mauretania, Francuska Afryka Równiko-wa, Madagaskar, Maroko, Tunezja

St. Pierre Miqu-elon, Haiti, Gwa-delupa, Martynika, Gujana Francuska

archipelagi na Pacyfiku, Nowa Kaledonia, Thaiti

Niemcy Kiao-CzuTogo, Kamerun, Niemiecka Afryka Pd.-Zachodnia, Nie-miecka Afryka Wschodnia

–archipelagi Nowa Gwinea Niemiecka

Belgia – Kongo – –

Portugalia MakauGwinea Portugalska, Ango-la, Mozambik

–archipelagi na Pacyfiku

Włochy –Trypolitania, Erytrea, Soma-li Włoskie

– –

Hiszpania – Rio de Oro –archipelagi na Pacyfiku

USA Filipiny – Puerto Rico, Kubaarchipelagi na Pacyfiku

• dominia brytyjskie

Przyczyny XIX-wiecznego kolonializmu • eksplozja demograficzna w Europie i problem przeludnienia • szukanie źródeł surowcowych na potrzeby gospodarki wielkoprzemysłowej • rynek zbytu dla tanich towarów przemysłowej produkcji masowej • lokowanie kapitału europejskiego w zamian za koncesje gospodarcze • budowa baz wojskowych w miejscach o strategicznym znaczeniu • przeniesienie konfliktów z Europy do kolonii (rywalizacja mocarstw)

Wybrane konflikty w koloniachüAfryka • Powstanie Mahdiego w Sudanie (1881–1898)

Konflikt wybuchł w wyniku penetracji brytyjskiej dorzecza Nilu i podporządkowania Egiptu. W efekcie wybuchło powstanie Sudańczyków pod przywództwem Muhammada Ahmad ibn Abdullacha, zwanego Mahdim (Mesjaszem). W sierpniu 1881 r. ogłosił „świętą wojnę” przeciwko niewiernym i cudzoziemcom.

po

zio

m r

oz

sze

rzo

ny

244 M i ê d z y W i e d n i e m a We r s a l e m . . .

WęgryTrianon(4 VI 1920)

ograniczenie liczebności armii do 35 tys. oraz uzbrojenia (bez lotnictwa, f loty i broni ciężkiej); reparacje wojenne; uznanie państw powstałych w wyniku rozpadu monarchii habsburskiej; straty terytorialne: Słowacja i Ruś Zakarpacka (Czechosło-wacja), część Siedmiogrodu i Banatu (Rumunia), Chorwacja, Bośnia, część Banatu i Baczka (SHS), Burgenland (Austria)

Liga Narodów • ustanowiona Paktem Ligi Narodów zatwierdzonym 28 VI 1919 r. • celem działalności były działania na rzecz utrzymania pokoju na świecie, rozwoju stosunków między-

narodowych, wyrzeczenie się wojny jako środka zdobywania terytorium i ograniczenie używania siły (stosowanie sankcji ekonomicznych i militarnych)

• struktura:– Zgromadzenie ogólne: po trzech reprezentantów państw członkowskich n w 1919: 44 państwa założycielskie n stałe powiększanie liczby państw, w tym Niemcy (1926) i ZSRR (1934)– Rada Ligi: członkowie stali (Wielka Brytania, Francja, Włochy i Japonia) i tymczasowi– Sekretariat z sekretarzem (Genewa): bieżąca działalność Ligi – Stany Zjednoczone nie należały do Ligi (Senat nie ratyfikował układu)– dołączone do Ligi: m. in. Niemcy (od 1926) i ZSRR (od 1934)

• działalność: system mandatowy (zarząd terytoriami zamorskimi należącymi do byłych państw central-nych), decyzje w kwestiach spornych: m.in. sprawa Gdańska i Kłajpedy, Górnego Śląska, Karelii i inne, nieudane próby ustanowienia paktu o wzajemnej pomocy i rozbrojeniu (tzw. protokoły genewskie 1924)

Postanowienia traktatu waszyngtońskiego (XI 1921–II 1922) • regulacja stosunków politycznych, gospodarczych i militarnych na Dalekim Wschodzie • udział: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Holandia, Portugalia, Japonia

i Chiny • główne postanowienia: uznanie niepodległości Chin oraz przyjęcie zasady „otwartych drzwi” we wza-

jemnych kontaktach handlowych, układ o wzajemnej gwarancji bezpieczeństwa dla Chin i rejonu Pacyfiku (USA, Francja, Wielka Brytania, Japonia), m.in. decydowanie o zmianach terytorialnych, określenie wzajemnego tonażu dla f loty wojennej: USA i Wielka Brytania – 5, Japonia – 3, Francja i Włochy – 1,75

Czynniki destabilizujące ład • dążenie do zrzucenia „dyktatu wersalskiego” przez państwa pokonane • niezadowalające rozstrzygnięcia dla zwycięskich Włoch • sprzeczność interesów politycznych Wielkiej Brytanii i Francji • kwestia nieuregulowania statusu granic w Europie Środkowo-Wschodniej • rozwój militaryzmu japońskiego

Funkcjonowanie ładu wersalskiego

1922

konferencja w Lozannie rozstrzyga ostatecznie problem granic Turcji

konferencja genueńska i układ w Rapallo (kanclerz Walther Rathenau i komisarz spraw zagranicz-nych Georgij Cziczerin) przerywający izolację obu państw

1923 kwestia reparacji wojennych powoduje francuską okupację Zagłębia Ruhry

1924

tzw. Protokół Genewski: wykluczał bezwarunkowo wojnę, ustanawiał obowiązkowe rozjemstwo oraz solidarne wystąpienie przeciw agresorowi

konferencja w Londynie przyjmuje plan Dawesa: Niemcy mają spłacać rocznie po 1 mld marek w złocie do 1929 r., jednocześnie uzyskują kredyty

po

zio

m r

oz

sze

rzo

ny

eUropa i śWiat W DWUDZieStoLeciU

MięDZyWoJennyMUstroje Polityczne XX wieKU

Demokracja

Demokracja – ustrój polityczny, w którym źródło władzy stanowi wola większości obywateli. Gwarantem istnienia demokracji jest konstytucja lub zbiór praw pełniących jej rolę. W okresie mię-dzywojennym przyjęty przez większość nowo powstałych państw, np. Polska, Finlandia, Estonia, Czechosłowacja. Zazwyczaj wprowadzenie ustroju demokratycznego powiązane było z przeprowa-dzeniem szeregu reform społecznych i gospodarczych (reforma rolna, równouprawnienie kobiet, po-

wszechne ubezpieczenie).

Fundamentem demokracji jest założenie, że źródłem władzy jest suwerenny naród, który uczestniczy w wolnych i powszechnych wyborach. W państwie naczelną rolę odgrywa parlament jako reprezentant woli narodu. Władza oparta jest na rządach prawa i jawności jego stanowienia. Społeczeństwo posiada gwarancję przestrzegania wolności obywatelskich i niewielkiej ingerencji władzy państwowej w życie spo-łeczne. Powszechnym jest uznanie pluralizmu politycznego.

Totalitaryzm

total i tar yzm – charakterystyczny dla XX-wiecznych reżimów dyktatorskich system rządów dążą-cy do całkowitego podporządkowania społeczeństwa państwu za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, ideologii państwowej, terroru tajnych służb i masowej monopartii. Termin wywodzi się z nauk włoskiego filozofa Giovanniego Genti le .

Jednostka jest całkowicie podporządkowana ideologii partii we wszystkich sferach życia. Rządząca partia i aparat przymusu dążą do akceptacji systemu przy jednoczesnej ingerencji w przekonania, poglądy i zachowania obywateli. Powszechna jest indoktrynacja z wykorzystaniem nowoczesnej propagandy. Utrzymuje się kult jednostki i dominacja partii, która posiada kontrolę nad siłami zbrojnymi, policją i wymiarem sprawiedliwości. Metodą kontroli społeczeństwa jest terror oraz rozbudowany mechanizm donosicielstwa. W państwach totalitarnych regułą jest całkowity brak opozycji politycznej.

po

zio

m

roz

sze

rzo

ny

po

zio

m

roz

sze

rzo

ny

289 Z i e m i e p o l s k i e p o d o k u p a c j ¹ s o w i e c k ¹

państwowych, którzy zostali zgromadzeni w obozach m.in. w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Decyzją Stalina i komisarza NKWD Ławrientija Berii z 5 III 1940 r. zostali wymordowani przez funkcjo-nariuszy NKWD w pobliżu Katynia, Miednoje i w Piatichatkach (blisko 15 tys. osób).

Wobec ludności cywilnej stosowano szeroko zakrojoną akcję represyjną. Jeszcze przed wkroczeniem Armii Czerwonej NKWD zostało wyposażone w specjalne listy proskrypcyjne z nazwiskami Polaków, którzy mogli stanowić zagrożenie dla władzy radzieckiej. Ponadto stosowano zróżnicowane sposoby ter-roru ekonomicznego, narodowego i deportacje.

podział ziem polskich w 1939 r.

Polityka wobec ludności cywilnej (1939–1941)

terror gospodarczy– konfiskata majątków

ziemskich, fabryk i nieruchomości, a następnie nacjona-lizacja

– niekorzystna dla Polaków wymiana pieniędzy (określona z góry kwota)

– rekwizycje

walka z polskością

– eliminacja wszel-kich przejawów polskości

– walka z Kościołem katolickim (repre-sje wobec księży)

– indoktrynacja społeczna

sowietyzacja ludności– 29 XI dekret o obywatel-

stwie, uznający wszyst-kich mieszkańców za obywateli radzieckich

– pobór do Armii Czerwonej (ok. 150 tys.)

– pobór 100 tys. do tzw. batalionów budowlanych (strojbatów)

terror i deportacje– aresztowania (wyroki od 3–15

lat łagrów)– specprzesiedleńcy (o ograniczo-

nej swobodzie, nakaz pracy)– „wolni zesłańcy” (pozbawieni

środków do życia, bez nakazu pracy)

– IV fale deportacji – łącznie blisko 300–350 tys. (20% śmier-telność)

III RzeszaGeneralne GubernatorstwoZwiązek Socjalistycznych Republik Radzieckichprzedwojenna granica II RP