Rosja na pocz¹tku XXI wieku · 2016-07-28 · Rosja na pocz¹tku XXI wieku 2$$ 0 ' Z $ $ $ Z ' Z 0...

JANUSZ DZIUGIEWICZ�

Rosja na pocz¹tku XXI wieku

2$�$ 0��' �� Z� ��$ ��$ �� $��Z�' �� Z� � 0��' $�� Z�

3�� "��

Sentencja romantycznego poety i filozofa Fiodora Tiutczewa w Rosji bywawyt³umaczeniem na wszystko. Jak to nazwa³ Pawe³ Reszka, jest œredniowieczn¹tarcz¹, za któr¹ Rosjanie chowaj¹ siê tak, ¿e ledwie widaæ czubek g³owy �. Tiutczewacytowa³ wiêc Putin, ideologowie Kremla, ale te¿ demokraci, libera³owie, opozy-cjoniœci, a nawet zwykli obywatele. S³owa te daj¹ alibi dla ³amania praw cz³owie-ka, wojen, mrzonek o odbudowie imperium, zaw³aszczenia pañstwa przez aparatpañstwowy. S¹ uzasadnieniem dla budowania rosyjskiej odmiany demokracji,która dla wielu Rosjan jest obron¹ przed zachodni¹ „p³askoœci¹” pojmowania,strachem i pogard¹.

W Rosjê trzeba uwierzyæ, próby zrozumienia s¹ z góry skazane na pora¿kê.Z jednej strony ogromny kraj z potê¿nym arsena³em j¹drowym, posiadaj¹cy ca³¹tablicê Mendelejewa, wa¿ny gracz na scenie miêdzynarodowej. Z drugiej wy³aniasiê nêdza spo³eczeñstwa, alkoholizm, korupcja, przestêpczoœæ i system w³adzyocieraj¹cy siê o totalitaryzm.

Spróbujê w niniejszym artykule przedstawiæ kilka zagadnieñ które uwa¿amza istotne.

System polityczny

Po raz pierwszy tekst konstytucji Federacji Rosyjskiej zosta³ wydany 25 grud-nia 1993 r. Wczeœniej, 12 grudnia 1993 r., konstytucja zosta³a przyjêta w ogólnona-rodowym referendum. Za przyjêciem konstytucji opowiedzia³o siê 54,5% g³osu-j¹cych, przeciw by³o 45,5%. Frekwencja wynios³a ponad 55%.

218 Disputatio – Tom VIII – „Re¿imy”

� 8� �� .�� 4�� /��0� �� $��'$ ��"�� 7'�&�� ;� )65),�*2�)**?�

Federacja Rosyjska jest pañstwem demokratycznym z siln¹ rol¹ prezydentaw systemie politycznym. W³adzê ustawodawcz¹ posiada dwuizbowy parlament�,wykonawcz¹ – prezydent i faktycznie zale¿ny od niego rz¹d. Rosja jest federacj¹,sk³adaj¹c¹ siê z republik, krajów, obwodów, miast o znaczeniu federalnym, obwo-dów autonomicznych i okrêgów autonomicznych�. Czêœci sk³adowe Federacji nieposiadaj¹ statusu pañstwowego. Nie bêdê siê rozpisywa³ na temat uprawnieñ izbparlamentu czy prezydenta, wszystko to osoby zainteresowane mog¹ znaleŸæw ustawie zasadniczej�. Skupiê siê natomiast na wprowadzonych pod koniecubieg³ego roku poprawkach.

11 listopada 2008 r. prezydent Rosji Dmitrij Miedwiediew skierowa³ do DumyPañstwowej odpowiednie propozycje, a ju¿ 21 listopada Duma przyjê³a jew g³osowaniu. 26 listopada tekst nowej konstytucji zosta³ zatwierdzony przezRadê Federacji. Ju¿ 22 grudnia, Rada Federacji zatwierdzi³a wynik g³osowania re-gionalnych parlamentów, a orzeczenie w tej sprawie zosta³o w tym samym dniuwys³ane do prezydenta Rosji. 29 grudnia 2008 r. poprawki do konstytucji podpisa³prezydent Rosji Dmitrij Miedwiediew. Zmiany konstytucyjne wesz³y w ¿yciew momencie publikacji w „Rossijskoj Gazietie” 26 stycznia 2009 r.

W nowej ustawie zasadniczej kadencja prezydenta Rosji wzros³a z 4 do 6 lat,zaœ kadencja Dumy Pañstwowej z 4 do 5 lat. Zmieni³y siê tak¿e wytyczne dla Gabi-netu Ministrów. Premier zosta³ zobowi¹zany do sk³adania sprawozdañ ze swojejdzia³alnoœci do Dumy Pañstwowej. Zmiany te bêd¹ jednak dotyczyæ prezydentai Dumy Pañstwowej wybranych w kolejnych wyborach prezydenckich i parla-mentarnych.�

Fenomen Putina

Pisz¹c o dzisiejszej Rosji nie mo¿na nie wspomnieæ o tak istotnym temacie, ja-kim jest W³adimir W³adimirowicz Putin�, by³y prezydent, obecnie Premier Fede-racji Rosyjskiej.

To, ¿e na nowego prezydenta Rosji Jelcyn namaœci³ praktycznie nieznanegonikomu cz³owieka, by³o zgodne z planem kremlowskich strategów. Na pustej,bia³ej kartce mo¿na by³o narysowaæ obraz ¿elaznego przywódcy, kochaj¹cego(a do tego trzeŸwego i wysportowanego) ojca nowej Rosji.

Naród z przyjemnoœci¹ uwierzy³ w mit narodowego zbawcy. Po dziesiêciolet-nim zamêcie Rosjanie czekali na cara który zrobi porz¹dek. W Putinie widziano

Disputatio – Tom VIII – „Re¿imy” 219


� $�� I�� #� ��0�� $�� I�� 3�� 8.�� %L� � �� 3�� #I�� SH � C�� ,<� $$$ �� 3��

�� I�� 8 � �� 0�� (�� 1� /��0� )**+�� C ��K��LH��3�#I��SH#�� .�RR��R�� >� �� $�� &'�� )�� 0��:A� (�� )**6�

nie nastêpcê, ale przeciwieñstwo Borysa Jelcyna. Na to w³aœnie liczyli oligarcho-wie i doradcy ustêpuj¹cego prezydenta.

Nowy car nie musia³ siê siliæ w kraju, który mia³ szczerze dosyæ ekscesów czê-sto pijanego Jelcyna. Sam fakt, i¿ Putin nie pije alkoholu, bardzo podoba³o siê wy-borcom. W zestawieniu z poprzednimi przywódcami radzickimi i rosyjskimi,Putin wydawa³ siê m³ody, pe³en energii, opanowania i si³y.

Natura nie obdarzy³a go potê¿n¹ postur¹, jest mê¿czyzn¹ doœæ niskim�, drob-nym i ³ysiej¹cym. Nie jest te¿ urodzonym przywódc¹, nie porywa³ t³umu, nie mia³wizji, nigdy przedtem nie by³ wybrany na urz¹d publiczny. By³ natomiast ela-styczny, umia³ s³uchaæ i potrafi³ siê wcieliæ w rolê, której oczekiwali po nim roz-mówcy. Zosta³ wymyœlony od pocz¹tku przez bliskie grono Jelcyna, kreuj¹cychjego wizerunek i niszcz¹cych jego konkurentów dziêki kontroli nad telewizj¹.„Rodzina”� by³a pod ogromnym wra¿eniem lojalnoœci Putina wobec swoichprze³o¿onych, tak wobec Anatolija Sobczaka�, któremu pomóg³ uciec za granicê,jak i wobec Borysa Jelcyna, któremu pomóg³ pozbyæ siê prokuratora generalnegoJurija Skuratowa��.

W sierpniu 1999 r. Jelcyn dymisjonuje Siergieja Stiepaszyna i powierza Puti-nowi tekê premiera. Od chwili objêcia stanowiska W³adimir Putin by³ premieremczasu wojny. Nominacja zbieg³a siê w czasie z najazdem przez Szamali BasajewaDagestanu, w celu po³¹czenia go z Czeczeni¹. Putin przybra³ stanowcz¹ pozêi obieca³ bezlitoœnie rozprawiæ siê z terrorystami. Za zgod¹ Jelcyna œwie¿o upie-czony Premier wys³a³ do regionu wojsko. Lokalne utarczki powoli zaczê³y siêprzeradzaæ w regularny konflikt.

Zaraz potem w dwóch miejscowoœciach Rosji wylecia³y w powietrze blokimieszkalne, zginê³o kilkaset ludzi, by³o wielu rannych. W³adze zrzuci³y winê naCzeczenów, a spo³eczeñstwo zaczê³o domagaæ siê zemsty.

Ta tragedia da³a Putinowi mandat spo³eczny do rozprawienia siê z Czeczeni¹.To, ¿e premier stanowczo zareagowa³ na zamachy bombowe i ¿argonowo obieca³rozwaliæ czeczeñskich terrorystów nawet w kiblu, spotka³o siê ze spo³eczn¹ apro-bat¹ i uznaniem.

Ca³a ta sytuacja by³a na rêkê planom wykreowania Putina na nowegocara. Z drugiej strony pojawi³y siê g³osy, ¿e inwazja Basajewa zosta³a sprowoko-


Janusz Dziugiewicz

� '� 1<) # �� /��.��.��#�� 9�� @�#��#.��9�K �� 9� �>� ��"�� C�� C�� 8�� 1*�*+�1?A<� �#� )*�*)�)*** �� .�� .��

( �� 1??151??, #�� 4��&�� %�� .��9�� #�� & .�� 8��&� �� & ��%.K� ��& ��K�� % � 1??< �� .��#��# L�� .� �Q�� &� �#��& � 1??? �� "�� .%�� I�� H .#9&� #� ��

�� @�� .�� .� �� &�� 1??651???� �� . ��# �� K� L�� .�� .�� 9� �� 9� �� #�� #�� I� ��%��%.��# .�� 38> �� @��#�# �� 9��# ��H �� &� #%I�� &�K��K� �� 8 �� #� ��#�� 9�� 38>� .�� .L��&��LH ��&��

wana przez FSB, i co gorsza, ¿e to S³u¿ba Bezpieczeñstwa sta³a za wysadzeniembloków mieszkalnych��. Rozstrzygaj¹cych dowodów na to jednak nie by³o.

Na fali strachu przed terroryzmem popularnoœæ Putina zaczê³a szybowaæw górê. Specjalnie przed grudniowymi wyborami do Dumy powo³ano do ¿yciaMiêdzyregionalny Ruch Jednoœci, now¹ partiê polityczn¹, której twarz¹ mia³ byæPutin. Dziêki wyj¹tkowo stronniczej i wrêcz chamskiej nagonce KANA£U 1, któ-rego w³aœcicielem by³ popieraj¹cy Putina Boris Bieriezowski, uda³o siê zdyskredy-towaæ g³ównych przeciwników Kremla, koalicjê Ojczyzna-Ca³a Rosja, kierowan¹przez Jewgienija Primakowa i mera Moskwy Jurija £u¿kowa. Uda³o siê tak¿ezawrzeæ cich¹ koalicjê z komunistami i porozumieæ siê z Sojuszem Si³ Prawicowych,prozachodnim ugrupowaniem skupiaj¹cym wolnorynkowych demokratów.

W wyborach do Dumy 19 grudnia 1999 r. Jednoœæ odnios³a sukces, zdobywaj¹c23% g³osów, daj¹c siê wyprzedziæ tylko komunistom z 24% g³osów. Ojczyzna- --Ca³a Rosja zdoby³a tylko 13%. Dziêki potajemnej umowie z komunistami Jed-noœæ, partia która przed kilkoma miesi¹cami nie istnia³a, sta³a siê parti¹ w³adzy��.

Jelcyn poda³ siê do dymisji w wigiliê Nowego Roku i nowego tysi¹clecia.Og³osi³ to w telewizyjnym przemówieniu do narodu, a Putin do dnia nowych wy-borów prezydenckich mia³ pe³niæ obowi¹zki prezydenta. Tymczasowy prezydentzacz¹³ swoje urzêdowanie od podpisania dekretu gwarantuj¹cego Jelcynowii ca³ej jego rodzinie nietykalnoœæ. Zaraz potem wybra³ siê do Czeczenii odwiedziæw Sylwestra stacjonuj¹ce tam wojska. Zebrani przed telewizorami Rosjanie prze-cierali oczy ze zdumienia, widz¹c swojego szefa obchodz¹cego Nowy Rok w re-gionie objêtym wojn¹, a nie na przyjêciu. To nie by³ przypadek. Interwencja naKaukazie uczyni³a z nikomu dot¹d nie znanego szefa FSB nowy symbol nadzieiRosjan na lepsze jutro.

Termin wyborów prezydenckich ustalono na 26 marca 2000 r. Kampani¹ prezy-denck¹ Putina by³a wojna w Czeczenii, Rosjan uj¹³ postaw¹ twardziela umiej¹cegowygrywaæ. 1 Kana³ informowa³ o ka¿dym kroku Putina, by³ towarem, który trze-ba by³o odpowiednio sprzedaæ. Zgodnie z oficjalnymi danymi, W³adimir Putinwygra³ wybory prezydenckie w pierwszej turze, uzyskuj¹c 53-procentowe popar-cie spo³eczne. Rosja doczeka³a siê cara…

Œwiadomoœæ spo³eczeñstwa

Min¹³ rok, jutro pierwszy wrzeœnia. ¯aden z urzêdników, genera³ów, dowód-ców specs³u¿b czy milicjantów nie zosta³ poci¹gniêty do odpowiedzialnoœci za



�� # ��KI � �� #�� C� 4�� &��:�� U'�� (�� )**<�U C� 4�� 3�� ? 0��:� L'�� B8�� 0 )**<�U '� 8�O�#�� !�� 9�� 0)**<�

�� >� �� (��#�� K� .�� %V� (�� )**6� �� <,5+2�

bies³añsk¹ tragediê. Kraj siê tego nie domaga. To koniec narodu jako jednolitegoorganizmu zamieszkuj¹cego okreœlone terytorium.

Anna Politkowska

Po rozpadzie ZSRR zmniejszy³a siê liczba narodów wchodz¹cych w sk³ad Fe-deracji, niemniej jednak Rosja pozosta³a pañstwem wielonarodowym o przewa-¿aj¹cej liczbie Rosjan i ich dominuj¹cej pozycji w ró¿nych sferach ¿yciaspo³eczno-gospodarczego i politycznego. Rosja jest pañstwem sfederalizowa-nym, lecz wraz z demokratyzacj¹ ¿ycia politycznego i spo³ecznego, oraz upod-miotowieniem siê jednostek terytorialnych, poszukiwaniem to¿samoœci, a co zatym idzie, odrêbnoœci narodowej, pojawi³a siê kwestia d¹¿enia do poszerzania au-tonomii poszczególnych narodów wchodz¹cych w sk³ad Federacji. Na planpierwszy wysuwa siê Czeczenia, gdzie Rosja ju¿ dawno utraci³a suwerennoœæ��.Pozostaj¹ jeszcze Inguszowie i Osetyñczycy – ¿eby wymieniæ tylko najbardziejczynne w d¹¿eniu do poszerzania swojej autonomii narody. Dla nowej Rosji prob-lemy zwi¹zane z kwesti¹ narodowoœciow¹, a szczególnie z zakresem autonomiiposzczególnych jednostek administracyjnych pozostaj¹ problemami niemal klu-czowymi. Wi¹¿¹ siê one z zagadnieniami mocarstwowoœci Rosji, jej pozycji i rolioraz mo¿liwoœci wp³ywania i oddzia³ywania na wydarzenia œwiatowe��.

Nieoczekiwane dla wiêkszoœci Rosjan uzyskanie przez pañstwo suweren-noœci, przekszta³cenie federacji w prawdziwego aktora sceny miêdzynarodowej,zrodzi³o wraz z innymi efektami, dwa wyj¹tkowo wa¿ne we wszelkich aspektach:poszukiwanie nowej œwiadomoœci pañstwowej i szukanie w³asnego miejsca wewspó³pracy ze œwiatem zewnêtrznym – celów, treœci i kierunków swej polityki za-granicznej. Rozpad imperium radzieckiego spowodowa³ kryzys gospodarczyi geopolityczny, powoduj¹c pojawienie siê politycznych ekstremizmów. Wszy-stko to ju¿ dziœ wywo³uje gor¹ce dyskusje na temat przysz³ego systemu politycz-nego i mocarstwowych perspektywach Rosji. Czym jest „Rosja” po upadkuimperium? Co dzisiaj znaczy „byæ Rosjaninem”? Czy „rosyjskoœæ” polega na przy-nale¿noœci etnicznej, czy ma charakter ponadnarodowy? Utrata z³udzeñ, co dosensu hase³ demokratycznych i rozczarowanie do nowego porz¹dku gospodar-czego sk³ania spo³eczeñstwo do poszukiwania nowych prawd, które wype³ni³ybypustkê spowodowan¹ upadkiem komunizmu i rosn¹cym zniechêceniem do libe-ralizmu.

Nie mo¿na nie doceniaæ implikacji takich nastrojów dla bezpieczeñstwa pañ-stwa. Naród rosyjski zawsze mia³ poczucie szczególnej misji historycznej – na


Janusz Dziugiewicz

�� (� ]�� 0�� B�� '�� 7�� 8��#�� '��; 1??<� �� )U 8� >��0�&��%�� "&O�� N� ��0� � ��!� &�� '�� '��"�� @800� D( $:�� (�� 1??A� �� ),*�

�� $� (�� *��D�'��'�� '��'�� $�� 0�� 8� >��0�(�/9�� !�%�� $��?%�$�� 0�� '��"$�:��"�(��1???� �� 1<2�

wpó³ religijne, na wpó³ filozoficzne. Wizja Moskwy jako trzeciego Rzymu nie by³atylko pustym sloganem, ale wyra¿a³a g³êboko zakorzenione postawy. Wed³ugniektórych Rosja przeznaczona jest do roli nosiciela „œwiat³a” i odkupienia sko-rumpowanego Zachodu. Poczucie misji i zwi¹zana z nim wiara mo¿e w oczachRosjanina usprawiedliwiaæ koniecznoœæ ofiar, szczególnie zaœ poddanie wolnejwoli jednostki wielkiemu dziejowemu powo³aniu��. Wi¹za³o siê z tym autentycz-ne poczucie dumy z wielkomocarstwowego statusu. Rosja by³a wielk¹ potêg¹.Przez ponad trzysta lat Kreml oddzia³ywa³ na bieg spraw na ca³ym œwiecie i mu-siano uwa¿nie s³uchaæ jego g³osu.

Upadek ZSRR i rozk³ad imperium stanowi³ szok dla spo³eczeñstwa. Rosja zo-sta³a zdegradowana do poziomu ubogich i zale¿nych krajów trzeciego œwiata,zmuszona do korzystania z dobrych rad i dobroczynnoœci Zachodu. Dla wielu po-lityków taka sytuacja by³a trudna do przyjêcia. Dla szerszych krêgów spo³ecznychoznacza³a nag³e zubo¿enie, pog³êbione przez rosn¹ce przejawy wewnêtrznegochaosu.

W historii wiêkszoœci narodów z pocz¹tku formowa³a siê pewna œwiadomoœænarodowa, a dopiero póŸniej prowadzi³o to do utworzenia pañstwa. We wspó³czes-nej Rosji niepodleg³oœæ i pañstwowoœæ spad³y na spo³eczeñstwo nieoczekiwanie.Dzisiejsza rosyjska samoœwiadomoœæ – to nie pycha wczorajszego mocarstwa,które raptownie utraci³o wp³ywy i dawn¹ si³ê. Ona tak¹ nigdy nie by³a. Jest toœwiadomoœæ narodu, który siê uto¿samia w³aœnie z ca³ym wielonarodowym mo-carstwem. Œwiadomoœæ Rosjan nie mo¿e byæ œwiadomoœci¹ tylko tego narodu, po-niewa¿ Rosja jest wielonarodowa i zawsze taka by³a. Œwiadomoœæ rosyjska napocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, to zaskoczenie nieoczekiwanymi zmianamii pojawieniem siê nowej œwiadomoœci nowego narodu��.

Sytuacja spo³eczna od samego pocz¹tku oceniania by³a w ciemnych, wrêczmrocznych barwach. W optymistycznej wersji mówi siê o g³êbokim zmêczeniui apatii mas, ich obojêtnoœci w stosunku do walki politycznej wokó³ reform gospo-darczych, o kryzysie zaufania wobec w³adz Rosji i ustroju demokratycznego. Nie-chêæ do wartoœci demokratycznych to pochodna nieufnoœci do fasadowegomodelu demokracji, stworzonego przez ekipê Borysa Jelcyna. Spo³eczeñstwo po-dejrzewa³o, ¿e za t¹ fasad¹ kryj¹ siê si³y zainteresowane konserwacj¹ chaosuw kraju. Si³y demokratyczne uto¿samiane z fasadowym modelem, daj¹cymschronienie nieuczciwym oligarchom i mafii, zosta³y przez to zepchniête na poli-tyczny margines.



�� >��0� �� ' �� '� (�� 1??A� �� 16* � �� :� ��.�� 0��5 �$�� 7'��F�� #� �

� #�� ; 1??A� �� 6� �� A<�

W pesymistycznej – o wzburzeniu spo³ecznym, który dosiêga³ niebezpiecznejgranicy, przekroczenie której grozi ju¿ buntem��. Rosjanie nie s¹ bowiem maso-chistami, którzy pragn¹ bata, bo bez niego nie wyobra¿aj¹ sobie ¿ycia. Bat jest impotrzebny do zaprowadzenia porz¹dku. Mieszkañcy Rosji zawsze wierzyli, ¿ew³adca ich kraju sprawuje urz¹d z boskiej woli, ¿e car-pomazaniec jest poœredni-kiem pomiêdzy Bogiem i prawos³awnym spo³eczeñstwem. W³aœnie takie myœle-nie pozwoli³o przyj¹æ siê idei samodzier¿awia, jak nawet dzisiaj jest okreœlanyustrój rosyjski.

Obecni mieszkañcy Rosji s¹ z jednej strony podobni do mieszkañców Zacho-du. Tak¿e chc¹ ¿yæ w ustabilizowanym œwiecie, chc¹ pokoju, nie bardzo interesuj¹siê polityk¹, ³atwo ulegaj¹ wp³ywowi mediów. Ale z drugiej strony nie chc¹ ani¿yæ za ¿elazn¹ kurtyn¹, ani brataæ siê z Zachodem na podobieñstwo demokratówz prze³omu lat 80. i 90.

Nacjonalizm

Obecna struktura narodowa i nacjonalizm rozkwitaj¹ g³ównie z powodu poli-tyki poprzedniego re¿imu. By³a ona w gruncie rzeczy antynacjonalistyczna, alena pewno nie by³a antynarodow¹. Postêpuj¹c w ten sposób zosta³o mimowolniestworzone pole polityczne sprzyjaj¹ce nacjonalizmowi.

Z jednej strony podzielono pañstwo na ponad piêædziesi¹t terytoriów naro-dowych, z których ka¿de zosta³o otwarcie zdefiniowane jako ojczyzna okreœlonejgrupy etnonarodowej i dla niej przeznaczone. Narodowe terytoria najwy¿szejrangi – te, które dzisiaj s¹ niepodleg³ymi pañstwami – zosta³y okreœlone jako qua-si-narodowe pañstwa, posiadaj¹ce swe terytoria, nazwy, konstytucje, legislacje,administracje, instytucje kulturalne, naukowe itd. Z drugiej strony podzielonoobywateli na ponad sto wyczerpuj¹cych i wzajemnie roz³¹cznych narodowoœcietnicznych. Tak skodyfikowana narodowoœæ etniczna s³u¿y³a nie tylko jako kate-goria statystyczna, fundamentalna jednostka spo³ecznej buchalterii, lecz równie¿i to bardziej wyró¿niaj¹ca, jako obligatoryjnie przypisany status. By³a przypisy-wana przez pañstwo przy urodzeniu na podstawie pochodzenia. By³a rejestrowa-na w osobistych dokumentach to¿samoœci. By³a odnotowywana w niemalwszystkich urzêdowych sprawach i oficjalnych transakcjach. U¿ywano tego dokontrolowania dostêpu do wy¿szego wykszta³cenia i do pewnych po¿¹danychstanowisk pracy, do ograniczenia dostêpu do nich niektórym narodowoœciom,zw³aszcza ¯ydom i promowania innych przez politykê preferencyjnego trakto-wania tak zwanych „tytularnych” narodowoœci w „ich w³asnych” republikach.

Radzieckie elity mog³y d¹¿yæ do zorganizowania swych terytoriów jako radziec-kiego pañstwa narodowego, opartego na wy³aniaj¹cym siê narodzie radzieckim.


Janusz Dziugiewicz

�� /� (�� 0�� 7'��F�� #� �� #�� ; 1??A� �� +� �� 1+�

Nie uczyni³y jednak tego, a mo¿e nie by³y w stanie tego zrobiæ. Nigdy nie zosta³adopracowana do koñca idea „narodu radzieckiego”, byt ten by³ pojmowany bar-dziej jako ponadnarodowy, a nie jako narodowy.

Podobnie nie zorganizowano ZSRR jako rosyjskie pañstwo narodowe. Rosja-nie w istocie byli narodowoœci¹ dominuj¹c¹, efektywnie kontroluj¹c¹ kluczow¹partiê i instytucje pañstwowe, a jêzyk rosyjski uzyska³ status jêzyka ogólno-zwi¹zkowego. Pomimo to, wiele w³aœciwoœci radzieckiego re¿imu narodowoœcio-wego by³o wysoce nieprzystaj¹cych do organizacyjnego modelu pañstwanarodowego. Nale¿a³y do nich: radziecki system federalizmu etnoterytorialnego;rozwiniêta kodyfikacja i wielkie znaczenie osobistej narodowoœci; kultywowanieznacznej liczby ró¿nych narodowych warstw wykszta³conych i wiele innychczynników��.

Zwi¹zek Radziecki upad³, lecz wci¹¿ trwa pe³ne sprzecznoœci dziedzictwojego wyj¹tkowego sposobu dostosowywania siê, do etnonarodowej heteroge-nicznoœci. Kluczowymi aktorami dezintegracji – poza podzielonymi politycznymii wojskowymi elitami centrum – by³y instytucjonalnie wzmocnione elity narodo-wych republik w³¹cznie z elitami republiki rosyjskiej.

Nacjonalizm rosyjski jest z³o¿on¹ kombinacj¹, skupiaj¹c¹ radykalnych nacjo-nalistów (takich jak ¯yrinowski), jak i bardziej umiarkowane elementy, jak naprzyk³ad pisarz Aleksandr So³¿enicyn. £¹czy ich niezadowolenie z powodu dru-goplanowej roli Rosji na arenie miêdzynarodowej, gdzie z jej zdaniem siê niezawsze licz¹. Kr¹¿¹ tak¿e pogl¹dy, i¿ w sprawach europejskich i ogólnoœwiato-wych Rosja powinna odgrywaæ szczególn¹ rolê i ¿e zachodni model ekonomicznyi polityczny jej nie odpowiada.

Nacjonaliœci maj¹ wiele wspólnego z pogl¹dami panslawistów z XIX wieku.Podobnie jak i oni podkreœlaj¹ szczególny charakter swego kraju i krytycznie siêustosunkowuj¹ do zachodniej kultury i polityki. Rosyjscy nacjonaliœci z regu³ywzywaj¹ do spowolnienia tempa reform i wystêpuj¹ za wprowadzeniem bardziejniezale¿nej polityki zagranicznej z uwagi tylko na swój interes narodowy. To ostat-nie ³¹cz¹ ze zwiêkszeniem nacisku na pañstwa „bliskiej zagranicy” i pañstwa Euro-py Œrodkowo-Wschodniej, gdzie mieszka wiele milionów etnicznych Rosjan.

Rosyjscy nacjonaliœci odrzucaj¹ wspó³pracê z Zachodem. Oskar¿aj¹ pro-za-chodnio nastawionych polityków o to, ¿e za pomoc¹ terapii szokowej os³abiliRosjê politycznie i ekonomicznie. Widz¹ w tym spisek Zachodu, maj¹cy na celuutrzymanie kraju w zacofaniu. Nie odpowiada im równie¿ to, ¿e dyplomacjarosyjska czêsto idzie na kompromis z Zachodem w wielu wa¿nych sprawach – naprzyk³ad rozbrojenie.



�� >�� %��$ �� 8��'��'� �� <'��(��5�� 9� 1??+� �� )+5A<�

Podobny ton utrzymuj¹ ugrupowania i partie skrajnie lewicowe i prawicowe.Do nich mo¿na zaliczyæ partiê W. ¯yrinowskiego, partie agrarne i komunistów.Skala nacjonalizmu mo¿e byæ ró¿na, od wrêcz absurdalnej retoryki W. ¯yrinow-skiego, do bardziej umiarkowanych wariantów w innych ugrupowaniach. Partiete maj¹ poparcie wœród elektoratu niezadowolonego z obecnej sytuacji Rosjii chc¹cych powrotu do statusu wielkiego mocarstwa œwiatowego jak w czasachZSRR. Ludzie ci do chwili obecnej uto¿samiaj¹ siebie z narodem sowieckim.Jeszcze do nie dawna cieszyli siê sporym poparciem wœród pracowników bud¿e-tówki, nie pewnych swego jutra i wystraszonych procesem coraz g³êbszej dezin-tegracji pañstwa i bezradnoœci¹ rz¹dz¹cych�.

W wyniku „pierestrojki” dominuj¹c¹ ide¹ sta³o siê w Rosji przywrócenie nor-malnoœci, rozumiane jako powrót do wspólnego europejskiego domu. Inteligenc-kie œrodowiska krytykowa³y M. Gorbaczowa za niedostateczny, ich zdaniemradykalizm i nieumiejêtnoœæ stanowczego zerwania z komunistyczn¹ przesz³oœci¹.Podziela³y jednak jego proeuropejsk¹ opcjê. Wierzy³y idealistycznie w bezintere-sown¹ pomoc Zachodu, w sukces reform, które przekszta³c¹ ZSRR w demokratycznepañstwo prawa; w mo¿liwoœæ systemu wspó³pracy miêdzynarodowej, w którymzreformowany Zwi¹zek uzyska³by status mocarstwa zaprzyjaŸnionego z demokra-cjami Zachodu, szanowanego i wspó³decyduj¹cego o losach reszty œwiata.

Czêsto towarzyszy³a temu têsknota do odzyskania przyt³umionej przez ko-munizm to¿samoœci narodowej, do uwolnienia siê od komunistycznej ideologiii pozwolenie na ekspresjê swej rosyjskoœci. Jednym z posuniêæ ekipy Gorbaczowaby³o podjêcie kroków na rzecz zrehabilitowania wielkiej tradycji rosyjskiej filozo-fii religijnej, do niedawna usilnie zwalczanej i eliminowanej z normalnego obiegukulturowego.

Dalszy rozwój wydarzeñ nie sprzyja³ jednak rosyjskiemu europeizmowi.Rozpadu ZSRR, bêd¹cego prawdziw¹ tragedi¹ wielu milionów rodzin, nie kom-pensowano sukcesami we wdra¿aniu demokracji i gospodarki rynkowej. Nieuda³ siê wiêc powrót do normalnoœci, ani tym bardziej do Europy. Wielu rosyj-skich intelektualistów g³êboko siê rozczarowa³o siê do Zachodu, uwa¿aj¹c, ¿e jeston egoistyczny, nie dotrzymuje obietnic, wypycha Rosjê z Europy, skazuj¹c j¹ namarginalizacjê. Re¿ym B. Jelcyna by³ coraz czêœciej pos¹dzany o prowadzenie po-lityki antynarodowej, wys³uguj¹cej siê USA.

Sytuacja nada³a opozycji antyjelcynowskiej charakter narodowy i programo-wo antyzachodni. Zaowocowa³o to ca³kowitym rozk³adem ideologii komunisty-cznej w pojêciu marksistowskim. Komunistyczna Partia Federacji RosyjskiejGiennadija Ziuganowa – spadkobierczyni Komunistycznej Partii Zwi¹zku Ra-dzieckiego – nadal pozostaje najwiêksz¹ organizacj¹ odwo³uj¹c¹ siê do ideologiikomunistycznej. W swych za³o¿eniach programowych ¿¹da „anulowania umo-


Janusz Dziugiewicz

� �� @�� 0�� 7'��F�� #� � �#��I��; 1??2� �� 11�

wy bia³owieskiej, która doprowadzi³a do rozpadu Zwi¹zku Radzieckiego”, „od-dania zrabowanego maj¹tku narodowego w powtórne w³adanie proletariatu”,czyli nacjonalizacji przemys³u i handlu oraz stworzenie gospodarki opartej nacentralnym planowaniu. Przestawi³a siê teraz na ideologiê narodowego tradycjo-nalizmu, programowo od¿egnuj¹cego siê od uniwersalistycznej idei postêpu, za-stêpuj¹cego walkê klas – walk¹ etosów i proponuj¹cego Rosji zupe³nie samoistn¹drogê rozwoju.

Takie doœæ swobodne po³¹czenie tradycyjnego patriotyzmu i nacjonalizmurosyjskiego z patriotyzmem radzieckim, wyra¿a mentalnoœæ wielu przeciêtnychRosjan, ludzi, którym zmiana ustroju nie przynios³a, jak dot¹d, nic dobrego.WyraŸny zwrot ku wartoœciom narodowym widaæ tak¿e w nastrojach i pogl¹dachintelektualnej elity.

W ten sposób rozgoryczenie rezultatami upadku komunizmu zrodzi³o w Rosjipotrzebê zadoœæuczynienia w narodowych mitach i historiozoficznych poszuki-waniach. Jednym ze sposobów sta³a siê rozszerzona interpretacja „narodowegobolszewizmu”, wyposa¿aj¹ca dzieje komunizmu w Rosji w ezoteryczny sens,g³êboko narodowy i uniwersalny zarazem. Wed³ug innej teorii „narodowy bol-szewizm” jest syntez¹ dwóch radykalizmów – lewicowego (czerwonego) i prawi-cowego (brunatnego), zjednoczonych w walce z pustk¹ duchow¹ otwartychspo³eczeñstw œwiata zachodniego.

Myœl rosyjska charakteryzuje siê dziœ nadmiern¹, wrêcz obsesyjn¹ koncen-tracj¹ na zagadnieniu rosyjskiej idei i narodowej to¿samoœci��. Pochopne by³obyjednak stwierdzenie, ¿e Rosja jest dzisiaj krajem wybuja³ego i niebezpiecznegonacjonalizmu. Bli¿sze przyjrzenie siê rosyjskim ideologiom narodowym wskazu-je, bowiem, ¿e s¹ one obronne raczej ni¿ agresywne; ¿e g³ówn¹ ich funkcj¹ jestkompensowanie w sferze idei realnej s³aboœci narodu rosyjskiego i upoka-rzaj¹cego poczucia historycznej pora¿ki.

Ponadto s¹ to ideologie elitarne, niezdolne do mobilizowania mas, a w swychskrajnych przejawach zupe³nie niezrozumia³e dla przeciêtnych Rosjan,poch³oniêtych prozaiczn¹ trosk¹ o materialne przetrwanie. Proradzieckie senty-menty Ziuganowa przysparzaj¹ mu oczywiœcie zwolenników, ale jego wizje eura-zjatyckie nie wzbudzaj¹ ¿adnego niemal zainteresowania. Mo¿na powiedzieæwiêcej: œwiadomoœæ narodowa rosyjskich mas jest w gruncie bardzo s³aba. Jej roz-wojowi przeszkadza³, bowiem ponadnarodowy charakter radzieckiego impe-rium. Specjaliœci zachodni podkreœlali mocno, ¿e upadek ZSRR dokona³ siêwyj¹tkowo spokojnie: na rosyjskim obszarze etnicznym nie by³o krwawych walk,pogromów ani nawet potencjalnie eksplozywnych manifestacji protestu.

Dowodzi to b³êdnoœci rozpowszechnionego mniemania o energii i sile rosyj-skiego nacjonalizmu. Bli¿sze prawdy jest twierdzenie So³¿enicyna, ¿e Rosjan ce-



�� 8$'�� 7�� ; 1???� �� ))�

chuje dziœ apatia i os³abienie biologicznej chêci ¿ycia: od kilku lat przecie¿ liczbaich zmniejsza siê co roku o milion.

Rosyjskie ideologie nacjonalistyczne s¹ wa¿ne i niew¹tpliwie godne pozna-nia, wolno jednak ¿ywiæ nadziejê, ¿e najlepszym sposobem unikniêcia zwi¹za-nych z nimi niebezpieczeñstw jest pomyœlne przezwyciê¿enie przez Rosjêprze¿ywanego obecnie ogólnego kryzysu.

Sytuacja demograficzna

Licz¹c pesymistycznie zostanie nas 128,7 mln. Wymr¹ miliony biednych, któ-rych nie staæ na opiekê lekarsk¹, Wielu m³odych zginie podczas s³u¿by wojskowej– w naszej armii œmieræ zbiera obfite ¿niwo.

Anna Politkowska

W ci¹gu istnienia Zwi¹zku Radzieckiego w³adze ukrywali przed w³asnymspo³eczeñstwem dane demograficzne. Do czasu odwil¿y za czasów Chruszczowastatystyki demograficzne by³y oznakowane jako „œciœle tajne”, a od lat piêædzie-si¹tych „dla u¿ytku s³u¿bowego”. Od tamtej pory a¿ do 1985 r. informacja o liczebno-œci spo³eczeñstwa, o iloœci urodzeñ i zgonów pojawia³a siê tylko w specjalnychwydaniach, natomiast informacja o d³ugoœci ¿ycia, œmiertelnoœci wœród dziecii iloœci aborcji nie by³a publikowana nigdy i nigdzie. Nic w tym dziwnego, w³aœniete wskaŸniki najlepiej ukazuj¹ sedno – stan pañstwa.

Nied³ugo przed samorozwi¹zaniem siê ZSRR w grudniu 1991 r. liczba ludno-œci tego pañstwa wynosi³a oko³o 286 mln osób. Zwi¹zek Radziecki by³ wówczastrzecim najludniejszym pañstwem œwiata. Wed³ug spisu z 1989 r., liczba ludnoœciw Rosyjskiej FSRS wynosi³a 147,4 mln mieszkañców, w tym 121,7 mln Rosjan – 82%mieszkañców republiki. Prognozy sporz¹dzane tu¿ przed rozpadem Zwi¹zku So-wieckiego wykazywa³y, ¿e przed koñcem stulecia liczebnoœæ Republiki Rosyjskiejprzekroczy 150,0 mln mieszkañców. Wydarzenia polityczne, a zw³aszcza warunkispo³eczno-gospodarcze, wp³ynê³y na zmianê trendów demograficznych.

Jest niestety prawid³owoœci¹, ¿e w miarê wzrostu zamo¿noœci ustabilizowane-go spo³eczeñstwa zmniejsza siê jego przyrost naturalny, co po pewnym czasie po-woduje spadek bezwzglêdnej liczebnoœci tego spo³eczeñstwa. Dotkniête tak¹tendencj¹ narody s¹ jednak na tyle bogate i wykszta³cone, aby ubytek si³y robo-czej zast¹piæ wy¿szym poziomem technologicznym. Tymczasem w Rosji od jesie-ni 1991 r. mamy do czynienia z fenomenem ujemnego przyrostu naturalnegow warunkach ubóstwa.


Janusz Dziugiewicz

Tabela 1. Urodzenia i zgony w Rosji (na 1000 osób)

1960 1970 1980 1990 1996 1997 1998 1999

Liczba urodzeñ 23,2 14,6 15,9 13,4 8,9 8,9 8,8 8,4

Liczba zgonów 7,4 8,7 11,0 11,2 14,2 13,8 13,6 14,7

X�9�� 7(.�� ##� �; �� #&��@�� j�� /� #�� 1???�!

Rozpad imperium sowieckiego przyniós³ destabilizacjê równie¿ ekono-miczn¹. Poprzedni system gwarantowa³ pewne minimum socjalne oraz zatrud-nienie. Nowe warunki spowodowa³y nie tylko pauperyzacjê spo³eczeñstwa, alerównie¿ now¹ sytuacjê ekonomiczn¹. Dotychczasowe normy wspó³¿ycia kolek-tywnego straci³y racjê bytu. Zabrak³o te¿ czasu i mo¿liwoœci wykszta³ceniaw spo³eczeñstwie rosyjskim – wychowanym w duchu egalitarystycznym – po-staw i zasad w³aœciwych dla wysoko rozwiniêtej gospodarki rynkowej. Trudnewarunki bytu wp³ynê³y na sytuacjê spo³eczn¹ i demograficzn¹. Z jednej strony,nast¹pi³o radykalne obni¿enie stopy urodzeñ, z drugiej zaœ, wzros³a liczba zgo-nów. Przyrost naturalny przekszta³ci³ siê w ubytek naturalny. Pocz¹tkowo nad-wy¿ka zgonów nad urodzeniami by³a rekompensowana dodatnim saldemmigracyjnym. Setki tysiêcy Rosjan mieszkaj¹cych do tej pory w azjatyckich,ba³tyckich lub zakaukaskich republikach zwi¹zkowych, zaczê³o powracaæ do ma-cierzystej republiki. Przyczyn¹ tych masowych migracji by³y konflikty etnicznelub antagonizmy o pod³o¿u narodowoœciowym, politycznym lub spo³ecznym.W nastêpnej fazie nap³yw migrantów nie by³ ju¿ w stanie uzupe³niæ ubytku natu-ralnego i liczba ludnoœci w Federacji zaczê³a siê obni¿aæ��. Dramatyczna sytuacjademograficzna, a zw³aszcza raptowny spadek dzietnoœci i stopniowe obni¿aniesiê liczby ludnoœci Rosji, spotka³a siê z olbrzymimi oddŸwiêkiem. G³os na tentemat zabiera³o wielu naukowców, polityków i œrodki masowego przekazu��.

Wed³ug raportu sekretarza Rady Obrony Rosji Jurija Baturina z 1995 r. ludnoœæRosji mia³a siê zmniejszyæ do 143 mln w 2017 r. Prognoza ta okaza³a siê ca³kowiciechybiona. Do 143 mln mieszkañców spad³a ju¿ w 2005 r., zmniejszaj¹c siê o 5,3 mlnw ci¹gu 10 lat. Dodatni przyrost zaobserwowaæ mo¿na by³o tylko w Dagestanie,Czeczenii, Kabardino-Ba³karii, Karaczajewo-Czerkiesii, Republice A³taj, obwo-



�� '� ��#�# �� K&��%�� 1??) �� 5 12+ <*2 �� L� ��& �� )**1 �� 126 1<2 �� A�6 #�� 9� � �K&� ? �� I�� .�� % �� I�� 8�� #.�# ��#��L� �� (�� .�� K� I� ��K.� �� .�� L�� #I� �.��H � �� & ��I��

�� '9�� % ��# �� # �� .�� .�� K �� #��-�%�� % .�� &�� I� #��K� �� 0 �.�� .��L� �� LH ��#�� &�� .��0�� .�0��

dzie Tiumeñskim i w niektórych pó³nocnych okrêgach. Natomiast na tzw. rosyj-skich ziemiach sytuacja prezentowa³a siê katastroficznie. Przyk³adowo w 1995 r.w Obwodzie Pskowskim przyrost wyniós³ minus 17 347, w Obwodzie Tulskimminus 21 966 osób.

Powa¿nym problemem pozostaj¹ aborcje i samobójstwa, które w Rosji osi¹gaj¹monstrualne rozmiary. Statystyki aborcji zawsze by³y tajne. Ich liczba w przelicze-niu na 1000 kobiet w wieku rozrodczym wynosi 83, gdzie na przyk³ad w Niem-czech 5,1, a we Francji 13,8. Wed³ug nieoficjalnych danych w 1994 r. tylko 32%zarejestrowanych ci¹¿ zakoñczy³o siê porodem, reszta, 68% – aborcj¹.

Tak wysoka liczba przerywanych ci¹¿ jest zwi¹zana przede wszystkim w sy-tuacj¹ gospodarcz¹ w Rosji. W wiêkszoœci aborcji poddaj¹ siê kobiety w wieku od16 do 25 lat, jest to grupa wiekowa która znajduje siê w najgorszym po³o¿eniu ma-terialnym. Na liczbê aborcji wp³ywa te¿ zmiana stylu ¿ycia i przesuniêcie granicmoralnoœci spo³eczeñstwa.

Na liczbê ludnoœci Rosji ma w³yw tak¿e liczba samobójstw. Na przyk³adw 1992 r. wynios³a ona ponad 46 tys., a w 1995 r. – 61 tys. Tak wielk¹ skalê mo¿nawyt³umaczyæ kryzysem ekonomicznym w kraju, ogromnym bezrobociem i zani-kiem opieki socjalnej w Federacji Rosyjskiej po rozpadzie Zwi¹zku Radzieckiego.Po roku 1995 liczba samobójstw znacz¹co spad³a.

Dysproporcje rozmieszczenia ludnoœci w Rosji s¹ olbrzymie. Gêstoœæ zalud-nienia zale¿y w znacznym stopniu od szerokoœci geograficznej. W pó³nocnychi syberyjskich regionach gêstoœæ zaludnienia nie przekracza 1–2 osób na 1 km�.Ludnoœæ skupia siê w kilku, kilkunastu punktach, niemaj¹cych ze sob¹ ¿adnychpowi¹zañ funkcjonalnych.

Celowa polityka w³adz sowieckich w zakresie p³ac, w pó³nocnej i wschodniejRosji sprzyja³a nap³ywowi ludnoœci i saldo migracyjne by³o dodatnie. Na skutekwprowadzenia gospodarki rynkowej, na tych terenach upad³ ca³kowicie prze-mys³. W konsekwencji rozpocz¹³ siê odp³yw ludnoœci z tych terenów do po³ud-niowej i centralnej Rosji. Tendencje te nabra³y trwa³ego charakteru, co mo¿edoprowadziæ w przysz³oœci do dalszej depopulacji obszarów o bardzo niskiej gê-stoœci zaludnienia.

Pod wzglêdem etnicznym Federacja Rosyjska sta³a siê bardziej homogenicz-na ni¿ ZSRR��. Mniejszoœci narodowe w Rosji s¹ jednak liczne i niezmiernie zró¿-nicowane pod wzglêdem cywilizacyjno-kulturowym. Istnienie tych narodówdzia³a dezintegruj¹co na spoistoœæ pañstwa, które nie stanowi monolitu, lecz jestfederacj¹ wielu podmiotów politycznych. Rosjanie prawie w ca³oœci zwi¹zani s¹z prawos³awiem; wœród mniejszoœci istnieje du¿a rozmaitoœæ wyznaniowa, g³ów-nie jednak przewa¿a islam.


Janusz Dziugiewicz

�� +*Y #�� 09� 3�� K ��L� ��

Diaspora rosyjska na terenie by³ego ZSRR

Po rozpadzie Zwi¹zku Sowieckiego rozpoczê³y siê wielkie migracje, spowo-dowane przede wszystkim przyczynami politycznymi. Wraz z rozpademZwi¹zku przesta³ istnieæ dotychczasowy system preferuj¹cy ludnoœæ narodowo-œci rosyjskiej bez wzglêdu na miejsce zamieszkania. W nowo powsta³ych pañ-stwach Rosjanie przestali pe³niæ hegemonistyczn¹ rolê, a w ramach odwetu stalisiê narodowoœci¹ przeœladowan¹. Wszyscy Rosjanie mieszkaj¹cy poza granicamiswojej republiki macierzystej, zostali zaliczeni do ludnoœci drugiej kategorii. Utra-cili swój uprzywilejowany status i swe znaczenie w administracji publicznej. Poja-wi³a siê presja w³adz, aby przenieœli siê do Rosji. Im ró¿nice kulturowe by³ywiêksze, tym antagonizmy miêdzy ludnoœci¹ miejscow¹, a rosyjsk¹ ujawnia³y siêw sposób bardziej drastyczny. Powa¿niejsze jednak skutki przynios³y konfliktyetniczne. Bezpoœrednio po rozpadzie ZSRS rozpoczê³y siê starcia zbrojne. Wojnamiêdzy Armeni¹ a Azerbejd¿anem, konflikty wewnêtrzne w Gruzji, Mo³dawii czyTad¿ykistanie spowodowa³y masowy exodus ludnoœci rosyjskiej��.

W ostatnich latach sytuacja ulega pewnej stabilizacji, to znaczy przyrost ucie-kinierów wzrasta wolniej, lub nawet siê obni¿a. Dane o ich liczbie nie odzwiercied-laj¹ prawdziwej sytuacji. Pomijaj¹ one miliony ludzi, którzy opuœcili dotychczasowemiejsce zamieszkania, ale zdo³ali siê zaadaptowaæ w nowych realiach. Imigracjado Federacji Rosyjskiej spoza by³ego Zwi¹zku Sowieckiego jest niewielka, g³ów-nie sk³ada siê z osób, które nie zdo³a³y siê zaadoptowaæ do warunków zagranicz-nych i wróci³y do Rosji��.

D³ugotrwa³e procesy migracyjne doprowadzi³y do rozprzestrzenienia siê lud-noœci rosyjskiej w rejonach peryferyjnych Cesarstwa Rosyjskiego, a nastêpnieZwi¹zku Sowieckiego. Na obszary bezludne lub zamieszka³e przez inne narodo-woœci masowo nap³ywali Rosjanie. W okresie istnienia ZSRS granice miêdzy re-publikami mia³y w zasadzie charakter symboliczny i nie stanowi³y ¿adnejprzeszkody dla migracji ludnoœci. Rozpad imperium sowieckiego i powstanie no-wych pañstw suwerennych spowodowa³ zmianê statusu prawnego ludnoœci ro-syjskiej. Najmniejsze zmiany dotknê³y mniejszoœci rosyjskie na Bia³orusii Ukrainie, g³ównie z powodu bliskoœci jêzyka i wspólnoty kulturowej.

Odmiennie kszta³towa³y siê stosunki w Azji Œrodkowej. Ludnoœæ rosyjskawystêpowa³a tu w charakterze kolonizatorów, tubylcza zaœ mia³a siê dostosowaædo roli obywateli klasy ni¿szej. Po rozpadzie ZSRR nast¹pi³a masowa emigracja



�� C�/� ��#�� 4�� $ �� '� �� 1??<�� :��#�� #�&�� 3�� % &�9�� 3:� 8��9��

$�� &9�� #�&�� .�0��#� �� &�� #�� 5 � �� 1??*51??+�� 1#��9��(.��L� ��&�%�� % � �#��K�� I� ��% �.��H�� #�&��

z tych terenów Rosjan, innych narodów s³owiañskich, Niemców nadwo³¿añskichi ¯ydów, która trwa do teraz��.

W republikach ba³tyckich Rosjanie byli postrzegani jako okupanci, którzynap³ynêli z kraju o ni¿szym poziomie cywilizacyjnym. Ludnoœæ tych krajów¿yj¹ca w innej orbicie wartoœci i tradycji kulturowych, by³a ma³o podatna na so-wietyzacjê i rusyfikacjê. Niski potencja³ demograficzny i relatywnie atrakcyjniej-sze warunki ¿ycia w pañstwach ba³tyckich przyci¹ga³y licznych migrantówrosyjskich. Pojawi³o siê zagro¿enie, ¿e z czasem ludnoœæ nap³ywowa mo¿e zdomi-nowaæ liczebnie ludnoœæ autochtoniczn¹.

Najwiêcej Rosjan mieszka³o na terytorium wspó³czesnej Ukrainy. Liczna gru-pa sta³a siê obywatelami Kazachstanu. Wraz z rozpadem ZSRR rozpoczê³a siê ma-sowa migracja Rosjan z by³ych republik zwi¹zkowych do Rosji. W wyniku tegoprocesu ich liczba stopniowo zaczê³a siê zmniejszaæ��.

Skala ubytku liczebnoœci Rosjan jest niezwykle wysoka i œwiadczy o du¿ychzmianach narodowoœciowych w republikach postsowieckich. W ci¹gu zaledwiedziesiêciu lat liczba ludnoœci rosyjskiej w pañstwach tak zwanej „bliskiej zagrani-cy” obni¿y³a siê o oko³o 6,3 milionów��.

Nadal jednak w by³ych republikach radzieckich mieszka³o pod koniec latdziewiêædziesi¹tych oko³o 25 mln Rosjan. W czasach Jelcyna temat rosyjskiej dia-spory prawie siê nie pojawia³ w moskiewskiej polityce zagranicznej. Po dojœciu dow³adzy Putina, sytuacja siê zmieni³a. Prawa mniejszoœci rosyjskich sta³y siê swo-ist¹ kart¹ przetargow¹ w kontaktach z pañstwami WNP. Wed³ug niego – „ka¿dyRosjanin musi mieæ prawo powrotu do ojczyzny, ale nikt nie mo¿e byæ dyskry-minowany z powodów narodowoœciowych w kraju, w którym mieszka”�.

Nowa imigracyjna polityka Moskwy ma g³ównie u³atwiæ Rosjanom powrótdo domu. Znikaj¹ wszelkie utrudnienia proceduralne. 1 stycznia 2006 r. wesz³ow ¿ycie tzw. prawo do powrotu. Ka¿dy Rosjanin, który mieszka na terytoriumby³ego ZSRR, ma prawo przyjechaæ do Rosji na koszt pañstwa. Co wiêcej, przezpó³ roku w³adze bêd¹ mu p³aciæ oko³o 100 dolarów miesiêcznie. To za ma³o abyprze¿yæ w Moskwie, ale na prowincji takie sumy pozwol¹ na skromne ¿ycie.Naj³atwiej jest na rosyjskim Dalekim Wschodzie. Tamtejsze w³adze bardzo siêboj¹ chiñskiej ekspansji i oferuj¹ przesiedleñcom wiele udogodnieñ.

Ten program to nie efekt wielkodusznoœci w³adz, ale szukanie deski ratunku.Rosji grozi demograficzna katastrofa, dlatego w³adze szukaj¹ ró¿nych sposobów,by j¹ powstrzymaæ. Tyle ¿e ogromna wiêkszoœæ tych, którzy chcia³a przyjechaæ,ju¿ wróci³a. Dlatego te¿ pojawiaj¹ siê g³osy, aby zmieniæ przepisy i umo¿liwiæ


Janusz Dziugiewicz

�� '� �� &��$�� '��'�� !�� P�� 7��9�; �� A1RA)�(�� 1??<� �� 265,)�

�� N�� (� �4� �'�� 0�� (�� )**)� ��)2+5)2?�� 7:��#�� /��; )**1� �� 1*�� 7(.��;� 2 ��.�� )**1�

powrót tak¿e mieszkañcy by³ych republik radzieckich, którzy porozumiewaj¹ siêwy³¹cznie po rosyjsku.

Mimo zmiany polityki w³adz rosyjskich, problematyka ludnoœci rosyjskiejmieszkaj¹cej w nowych suwerennych pañstwach nadal pozostaje konfliktogen-nym problemem w stosunkach pomiêdzy Rosj¹ a niektórymi by³ymi republikamizwi¹zkowymi. Nie jest przy tym wa¿ne, czy s¹ to kraje WNP, czy te¿, jak krajeba³tyckie zmierzaj¹ do integracji politycznej i gospodarczej z Europa Zachodni¹.Mo¿na za³o¿yæ, ¿e pañstwa, gdzie bêdzie siê skupia³a liczna mniejszoœæ rosyjska,zawsze bêd¹ w strefie zainteresowañ w³adz moskiewskich. Nie tylko dlatego, i¿ s¹zainteresowani w poprawie ich warunków bytowych, ale te¿ – a mo¿e przedewszystkim – aby wykorzystaæ to jako atut w polityce zagranicznej i powód do in-gerencji w sprawy wewnêtrzne tych pañstw.

Zad³u¿enia zagraniczne Rosji

Zgodnie z porozumieniem zawartym pomiêdzy pañstwami WNP, Rosjaprzejê³a wszystkie zobowi¹zania finansowe ZSRR. Równoczeœnie otrzyma³a onaw spadku wszystkie d³ugi innych pañstw wobec ZSRR i jego w³asnoœci za granic¹,z³o¿onych w wiêkszoœci z budynków przedstawicielstw dyplomatycznych. ZSRRby³ bardzo szczodrym kredytodawc¹ i w ramach bratniej pomocy udzielanej dlawielu pañstw Afryki, Azji i Ameryki Po³udniowej wyda³ zawrotne sumy, któreposz³y na popieranie „postêpowych re¿imów”. W 1990 r. 61 pañstw by³o d³u¿neZSRR 142 mld dolarów. ZSRR z kolei by³ winien 71 miliardów dolarów. Bilansokaza³ siê dodatni, ale postsowiecka rzeczywistoœæ wygl¹da³a inaczej. Kredyto-biorcy nie p³acili gotówk¹. Znikoma czêœæ by³a sp³acana towarami. Do tego dosz³yproblemy by³ych republik sowieckich, które nie mog³y sp³acaæ w ¿adnej postaciswych zobowi¹zañ za dostawy rosyjskich surowców. Z drugiej strony Rosja mia³aproblemy ze sp³at¹ w³asnych d³ugów. Kwota 71 mld dolarów, któr¹ Rosja by³awinna na rok 1991, nie by³a wcale tak zawrotna, jak siê wydaje, je¿eli weŸmie siêpod uwagê wielkoœæ kraju i ogromn¹ nadwy¿kê eksportow¹, jak¹ mia³a Rosja��.

Zad³u¿anie siê pañstwa za granic¹ nie jest czymœ nowym i nagannym w okre-sie rozwiniêtego obrotu pieniê¿nego i szybkich procesów globalizacyjnych, na-wet dla krajów bogatych. Tyle, ¿e rosyjska praktyka kredytowa nie jest wzorcowa.Problemem by³a olbrzymia korupcja i anarchia w Rosji po rozpadzie ZSRR. Czêœædochodów z eksportu ropy naftowej i gazu znalaz³a siê na kontach prominentów.

Jeszcze w 1991 r. M. Gorbaczow usilnie zabiega³ o odroczenie terminu sp³atstarych d³ugów i o udzielenie nowych d³ugoterminowych kredytów lub bez-zwrotnych po¿yczek. Mimo poparcia zachodnich liderów, banki prywatne niechcia³y ryzykowaæ.



�� T� '�� )�� 0�� 0�� 7'��F�� #� � � #��I�� ;1??6� �� < �

W ostatnich latach w³adzy radzieckiej, pañstwo masowo zaci¹ga³o po¿yczkina import nowoczesnych technologii. Okres zapoznania siê z nimi z regu³y siêprzed³u¿a³, zmuszaj¹c sp³acaæ d³ugi z bud¿etu ZSRR, a nie z zysków nowych.Sporo kredytów zu¿ywano na import towarów w celu uzupe³nienia rynku krajo-wego. Ogromne kwoty by³y po prostu przejadane nie wnosz¹c niczego w rozwójgospodarczy.

Pod koniec 1991 r., zapas z³ota i rezerwy walutowe by³y ju¿ prawie na wyczer-paniu, a nikt nie spieszy³ siê z udzieleniem pomocy. Niezdolnoœæ pañstwa doobs³ugi i sp³aty d³ugów oznacza³a jego bankructwo. W przypadku ZSRR sytuacjaby³a trochê inna, poniewa¿ Zwi¹zek ju¿ nie istnia³, a powsta³a na gruzach impe-rium Rosja z powodu sytuacji wewnêtrznej nie by³a zdolna nawet do obs³ugizad³u¿enia. Sytuacja jeszcze bardziej pogorszy³a siê w okresie liberalnych reformw pierwszych latach po rozpadzie ZSRR, kiedy to z po¿yczek zagranicznych ma-sowo zaczê³y korzystaæ banki, przedsiêbiorstwa i regiony, bez zastanowienia siê,w jaki sposób póŸniej sp³aciæ te kredyty. W rezultacie czêœæ tych zad³u¿eñ prze-ciek³a do bud¿etu federalnego. W³adze centralne tak¿e na masow¹ skalê zapo¿y-cza³y siê w celu zaspokojenia bie¿¹cych potrzeb, nie tworz¹c ¿adnej bazy mog¹cejprzyczyniæ siê w przysz³oœci do sp³acenia d³ugów. Panowa³a wrêcz „euforia po¿y-czania”, przy braku zdolnoœci do dobrego balansowania siê bud¿etu i dochodami.Codziennoœci¹ sta³y siê nowe po¿yczki na sp³acenie starych d³ugów, wybieraniena poœredników banków prywatnych. Po¿yczkom czêsto towarzyszy³y obce in-gerencje w sprawy wewnêtrzne i zagraniczne pañstwa.

Rz¹d J. Gajdara b³êdnie uwa¿a³, ¿e zobowi¹zania Rosji wobec pañstw zachod-nich bêd¹ umorzone w zamian za polityczne i ekonomiczne reformy w pañstwie.Realia by³y jednak inne.

Precedensy umarzania d³ugów przy pozytywnych przemianach politycz-nych w kraju mia³y miejsce w przesz³oœci. Odnosi³o siê to do kredytów udziela-nych na podstawie porozumieñ miêdzyrz¹dowych i obs³ugiwanych przez „KlubParyski”. Zad³u¿enia wobec banków „Klubu Londyñskiego” okaza³y siê mniej po-datne na wp³ywy polityczne.

Tylko 22 % zobowi¹zañ Rosji by³o obs³ugiwanych przez „Klub Paryski”, a 78%zale¿a³a od „Klubu Londyñskiego”. Dla umarzania d³ugów rosyjskich nie by³otak¿e ¿adnych przes³anek ekonomicznych. Ranking kredytowy Rosji by³ bardzowysoki i ci¹gle wzrasta³ wraz ze wzrostem dodatniego bilansu handlu zagranicz-nego, który w 1993 r. wynosi³ 18 mld dolarów.

W 1992 r. Rosja sp³aci³a tylko ok. 2 mld dolarów, chocia¿ winna by³a w tymroku sp³aciæ ponad 15 mld. Ró¿nica przechodzi³a na rok nastêpny i ca³oœæ wy-nios³a ju¿ 35 mld dolarów. W takich warunkach przewidziane na kwiecieñ 1993 r.referendum w sprawie zaufania do reform ekonomicznych i politycznych rz¹duby³o swoistym szanta¿em wobec pañstw zachodnich. Chodzi³o o dalsze otrzyma-nie wsparcia finansowego. Z pocz¹tku mog³o siê wydawaæ, ¿e szanta¿ siê


Janusz Dziugiewicz

powiód³, poniewa¿ na spotkaniu pañstw grupy G–7 w Tokio postanowionoudzieliæ Rosji kredytu na sumê 44 mld dolarów. Problem by³ jednak w tym, ¿epañstwa nie posiada³y takiej sumy, a banki komercyjne potrzebowa³y gwarancji,a tych nikt nie móg³ i nie chcia³ im udzieliæ. Pieni¹dze nie pojawi³y siê, ale „KlubParyski” zgodzi³ siê przesun¹æ o rok terminy sp³at. Natomiast „Klub Londyñski”za¿¹da³ dotrzymania terminów, podkreœlaj¹c, ¿e je¿eli rz¹d Rosji wykorzeniwszechobecn¹ korupcjê i wstrzyma ucieczkê kapita³u z pañstwa, to bêdzie mia³wystarczaj¹ce œrodki na sp³atê d³ugów.

W 1994 r. Rosja otrzyma³a od MFW i Banku Œwiatowego kredyty na sumêoko³o 2 mld dolarów, ale ich wykorzystanie by³o powi¹zane z okreœlonymidzia³aniami ekonomicznymi��. Próby ich realizacji wywo³a³y nowy kryzys polity-czny, który siê zakoñczy³ rozwi¹zaniem parlamentu. Terminy p³atnoœci prze-nios³y siê na rok nastêpny i wraz z nowymi zobowi¹zaniami, w roku 1994 Rosjamusia³a zap³aciæ ponad 40 mld dolarów, z czego ponad po³owê dla „Klubu Lon-dyñskiego”��.

W tym samym roku rz¹d W. Czernomyrdina wprowadzi³ szereg restrykcyj-nych kroków w celu zebrania sum na sp³atê kredytów. W tym celu Rosja zaczê³asprzedawaæ cz³onkom WNP ropê naftow¹ i gaz po cenach œwiatowych i tylko zadolary. To od razu zmniejszy³o iloœæ surowców eksportowanych do pañstw „bli-skiej zagranicy” z powodu chronicznego braku przez nie „twardej waluty”. Eks-port ropy na Zachód zosta³ zwiêkszony. Znacznie ograniczono liczbê licencjiwydawanych dla firm eksportuj¹cych surowce naturalne, co mia³o zmniejszyæucieczkê kapita³u za granicê. Wewn¹trz kraju zabroniono rozliczania siê w obcychwalutach i transakcje mia³y byæ przeprowadzane wy³¹cznie z rublach. Zwiêkszo-no c³a importowe, a tak¿e podatki pobierane w walucie zagranicznej.

Zaczêto wprowadzaæ ulgi dla zachodnich inwestorów. Niektórym bankomzagranicznym zezwolono na otwarcie swych oddzia³ów w Rosji. Zachodni inwes-torzy nie ufali bankom rosyjskim. S¹dzono, ¿e pojawienie siê w Rosji banków za-chodnich, posiadaj¹cych solidn¹ reputacjê, spowoduje zwiêkszenie nap³ywuinwestycji zagranicznych. Wszystkie wymienione kroki spowodowa³y wzrost re-zerw walutowych.

Z powodu nie przesuniêcia przez banki zachodnie terminów sp³at ist-niej¹cych zobowi¹zañ, 11 paŸdziernika kurs rubla za³ama³ siê i aby go ratowaæCentralny Bank Rosji wykorzysta³ swoj¹ rezerwê walutow¹. To spowodowa³oniezdolnoœæ Rosji do sp³aty kredytów na rok 1994. Zaistnia³a sytuacja nie prze-szkodzi³a przy opracowywaniu bud¿etu na rok 1995, liczyæ na kolejne po¿yczkina sumê 10 mld dolarów. Pomocy siê nie doczekano i sytuacja jeszcze bardziej siêpogorszy³a. Na pocz¹tku 1985 roku ZSRR by³ na liœcie najwiêkszych d³u¿ników na12. miejscu, w 1991 na 2., a w 1995 r. Rosja by³a ju¿ absolutnym liderem.



�� #�� @�� #�� @�� I��&� �� @�#�� .�0�� T� '�� )�� 0�� 0�� 7'��F�� #� � � #��I�� ;

1??6� �� < �

Jednym z najbardziej ostrych problemów stoj¹cych obecnie przed Rosj¹ sta³osiê uregulowanie zad³u¿eñ zagranicznych pañstwa, które w 2001 r. wynosi³yoko³o 160 mld dolarów. Do tego coroczna obs³uga zad³u¿enia stawa³a siê corazbardziej uci¹¿liwa. W roku 2003 najwiêksza liczba p³atnoœci.

Podstawowymi za³o¿eniami obs³ugi d³ugu pañstwowego powinno byæ praw-ne ograniczenie jego wielkoœci, zdjêcie federalnych gwarancji na kredyty regionówi operatorów ekonomicznych, oczyszczenie portfela kredytowego od nieefektyw-nie wykorzystywanych œrodków, nagromadzenie œrodków na sp³atê bie¿¹cych zo-bowi¹zañ i restrukturyzacjê czêœci zad³u¿eñ. Dla kierowania zad³u¿eniamiinwestycyjnymi w pañstwie stworzono Federalne Centrum Finansowania Proje-ktowego. W celu restrukturyzacji czêœci d³ugów, Rosja wst¹pi³a do ParyskiegoKlubu kredytorów, a cz³onkostwo w nim wykorzystuje tak¿e dla zapewnieniazwrotu czêœci d³ugów pañstw trzecich wobec ZSRR i Rosji, których kwota jestzbli¿ona do zad³u¿enia zagranicznego Rosji.

Wed³ug stanu na rok 2001, ogólna kwota zad³u¿eñ zagranicznych FederacjiRosyjskiej sk³ada³a siê z kredytów miêdzynarodowych zaci¹gniêtych u cz³onkówKlubu Paryskiego (48 mld dolarów), jeszcze 15 mld dolarów pozosta³ym suweren-nym kredytodawcom, 32 mld dolarów dla Klubu Londyñskiego, 7 mld dolarówd³ugów prywatnych przejêtych przez pañstwo, a tak¿e oko³o 2 mld euro u innychinstytucji finansowych��.

Z tymi wskaŸnikami Rosja zajmowa³a na razie szóst¹ pozycjê (z siedmiu)w rankingu zdolnoœci kredytowej, prowadzonym przez Organizacjê Wspó³pracyGospodarczej i Rozwoju. Szósta pozycja oznacza wybiórczy dostêp do nowychkredytów. Przy opracowywaniu tego rankingu bierze siê pod uwagê ryzyko niesp³acenia po¿yczki przez pañstwo, stabilnoœæ systemu politycznego kraju, jegoatrakcyjnoœæ inwestycyjna, stopieñ otwartoœci gospodarki, twardoœæ waluty naro-dowej itp.

19 grudnia 2001 r. miêdzynarodowa agencja rankingowa Standard & Poor’szwiêkszy³o suwerenny ranking kredytowy Federacji Rosyjskiej z poziomu B do B+,co oznacza³o prognozê stabilizacji pañstwa. Wed³ug agencji zwi¹zane to jest z polep-szeniem siê sytuacji w kraju i znaczne postêpy na drodze reform ekonomicz-nych��.

Natomiast w czerwcu 2002 r. ta sama agencja podwy¿szy³a ranking d³ugoo-kresowej zdolnoœci kredytobiorczej Rosji w po¿yczkach w obcej i narodowej wa-lucie do poziomu BB–, co oznacza³o stabiln¹ sytuacjê��.


Janusz Dziugiewicz

�� $� $�� 0�� 7'��F�� #� � � #��I�� ;)**1� �� ?Q1*�

�� 0�� '�� 3�� 3�� '� �� 1??<� ��.�RR#��@��#��R��R)11)*1��#

�� 0�� '�� 3�� 3�� '� �� 1??<� ��.�RR#��@��#��R��R*6*+*)��#

Pod surowy nadzór pañstwa wziêto dynamikê kredytow¹, z wymogiem za-twierdzania maksymalnej kwoty. Za prawid³o uznano sp³atê bie¿¹cych zobo-wi¹zañ przede wszystkim z dochodów bud¿ety pañstwa. W bud¿etach na lata2001 i 2002 praktykowano odk³adanie rezerw dla sp³aty przysz³ych p³atnoœci.Taka mo¿liwoœæ pojawi³a siê zwi¹zku ze wzrostem cen na surowce energetyczne.Jednak¿e dobra koniunktura i ogromne dodatnie saldo handlu zagranicznego niemo¿na by³o rozpatrywaæ jako lekarstwo na wszystkie problemy gospodarki.Dzia³o siê tak miêdzy innymi ze wzglêdu na ró¿n¹ dynamikê cenow¹ eksportu.Najwiêkszy wzrost cen i dochodów odnotowa³o siê z eksportu ropy naftoweji gazu, na inne towary ceny wzros³y minimalnie.

Sposobem na gromadzenie rezerw walutowych by³a polepszaj¹ca siê œci¹galnoœæd³ugów wobec Rosji. Przez pierwsze lata po rozpadzie ZSRR œci¹galnoœæ by³a bardzoutrudniona z powodu niewystarczaj¹cego udokumentowania i uporz¹dkowaniakredytów. Miêdzy innymi z tego powodu Rosja wst¹pi³a do Klubu Paryskiego,gdzie zajmuje unikatowe miejsce jako kredytodawca i jako d³u¿nik. W ci¹gu osta-tnich kilku lat z inicjatywy miêdzynarodowych instytucji finansowych czêœæd³ugów pañstw najbiedniejszych zosta³a spisana��. Z tego powodu Rosja w trakcieswego cz³onkostwa w Klubie Paryskim na razie spisa³a wiêcej d³ugów ni¿ zdo³a³aodzyskaæ z pomoc¹ Klubu.

W przypadku WNP Rosja stosuje konwersjê 20% zad³u¿eñ tych pañstw-cz³onków w inwestycje w gospodarki tych krajów. Federacja nie stosowa³a szcze-gólnych ulg wobec swych d³u¿ników z WNP. Moim zdaniem z powodu mo¿liwoœciwywierania dodatkowego nacisku na swe by³e republiki zwi¹zkowe i coraz wiêksze-go ich uzale¿nianie od siebie.

W drodze negocjacji uda³o siê uzgodniæ z Klubem Londyñskim restruktury-zacjê czêœci zobowi¹zañ wobec niego, przeniesienie terminu sp³aty d³ugów nawetdo 30 lat. Niektóre zad³u¿enia wobec banków – cz³onków Klubu, zosta³y wymie-nione na euroobligacje pañstwa, bez mo¿liwoœci dalszej restrukturyzacji d³ugu wprzysz³oœci. Podjêto próby w celu konwersji czêœci zobowi¹zañ Rosji w inwestycjegospodarcze wewn¹trz kraju. Bior¹c za przyk³ad doœwiadczenia Brazylii, Marokai Chile by³y prowadzone rozmowy z rz¹dami Francji, W³och i Hiszpanii.

Tabela 2. Zad³u¿enie Rosji

Data 12.1991 12.1997 01.2000 01.2003 01.2005 01.2007 10.2008 04.2009

W mld dol. 95 123,5 158,7 125,7 114,1 52,0 40,4 39,5

X�9�� 8�� '�� 3��9� 3�� #��@��



�� :�� ?*Y �� L� .I�� &9�� .��.�� .�� #�� ?*Y�

Po d³ugiej przerwie Rosja znowu powróci na rynek po¿yczek miêdzynarodo-wych. Deficyt bud¿etowy 2009 roku bêdzie zlikwidowany dziêki œrodkom z Fun-duszu Rezerw, jednak w³adze Rosji przyzna³y siê ostatnio, i¿ w 2010 r. Funduszsiê wyczerpie. Nowe Ÿród³a finansowania bêd¹ poszukiwane tak¿e na Zachodzie.Wed³ug s³ów Wiceministra Finansów Dmitrija Pankina, w nastêpnym roku FRwyemituje euroobligacje na sumê oko³o 10 mld dolarów. ��

Rosja siê zad³u¿a po raz pierwszy od 10 lat, kiedy to w 2000 r. Emitowa³a obli-gacje na kwotê 21,2 mld dolarów z terminem wykupu w 2030 r.

Zad³u¿onemu pañstwu trudno jest prowadziæ w pe³ni samodzielna politykêzagraniczn¹. Skutecznie mog¹ utrudniæ to wierzyciele, nawet, je¿eli jest siê œwia-tow¹ potêg¹ militarn¹. W takiej sytuacji jest obecnie Rosja. Jest cz³onkiem elitarne-go klubu najbogatszych pañstw G-8, ale zawdziêcza to bardziej swemuarsena³owi nuklearnemu, ni¿ potê¿nej gospodarce. Dla tak chorobliwie ambitne-go pañstwa, jakim jest Rosja, ze wszystkimi jej aspiracjami wielkomocarstwo-wymi, zad³u¿enia zagraniczne s¹ skaz¹, której bêd¹ chcieli pozbyæ siê najszybciej.

Sytuacja gospodarcza

2 �� $�� '�� $�� "�� '�(�.��S �� & ��.�#��

Gospodarka ZSRR dostosowana by³a przede wszystkim do planów prowa-dzenia przez kraj wojny. Plany te by³y wcielane w ¿ycie inaczej ni¿ w jakimkol-wiek kraju na Zachodzie. Pañstwowa forma w³asnoœci, dominuj¹ca niemal w ca³ejgospodarce, u³atwia³a realizacjê polityki totalnego podporz¹dkowania wszy-stkich dziedzin gospodarki potrzebom planowania wojennego. Mia³o to szczegól-nie negatywne nastêpstwa dla rozwoju technologii cywilnych i dla badañ naddziedzinami wiedzy, których wyniki nie mia³y znaczenia dla sektora wojskowe-go. Wed³ug niektórych nast¹pi³a koncentracja œrodków finansowych na nielicz-nych, preferowanych przez pañstwo kierunkach rozwoju. W rezultacie, z regu³ynie wytwarzano towarów konsumpcyjnych, co utrudnia³o korzystanie z bodŸ-ców materialnego zainteresowania wiêkszoœci pracuj¹cych. W efekcie rewolucjanaukowo-techniczna, której si³a napêdowa wyczerpa³a siê ju¿ w ZSRR w koñculat piêædziesi¹tych, doprowadzi³a do narastaj¹cego deformowania proporcji roz-woju gospodarczego, czyli do ca³kowitego oderwania struktury ga³êziowej prze-mys³u od realnych wymagañ konsumentów i postêpu technicznego��.

Federacja Rosyjska odziedziczy³a po imperium radzieckim najwiêkszeobci¹¿enie wadliwej struktury produkcji i organizacji gospodarki. W rezultacie


Janusz Dziugiewicz

�� 0�� S? � �� 7(�&�� /��;� 1? #�� )**? �� '� ��&�� &�� 0��

7(.�� N �#� �; 1??,� �� 6� �� A*5A1�

kryzysu ekonomicznego odczuwa ona dotkliwie spadek produkcji i d³ugotrwa³¹zapaœæ gospodarcz¹. Kluczowym problemem Rosji by³ rozpad gospodarki opartejna przestarza³ej, nieodpowiadaj¹cej potrzebom rynkowym strukturze produkcjii dodatkowo rozbijanej przez chaos zarz¹dzania. W 1992 r. dochód narodowy wy-tworzony w Rosji obni¿y³ siê o 22 procent w stosunku do ubieg³ego roku. Przy-czyn¹ systematycznego spadku dochodu narodowego sta³o siê szybkopogarszaj¹ca siê sytuacja w produkcji przemys³owej. W strukturze tworzenia do-chodu narodowego Rosji przemys³ by³ i nadal pozostaje najwa¿niejszym dzia³emprodukcji materialnej, choæ jego znaczenie systematycznie maleje. Na przemys³przypada³o w 1992 r. oko³o 40% dochodu wytworzonego, na rolnictwo – 21%, bu-downictwo 12%, a na transport i ³¹cznoœæ – 6%�.

Próby rosyjskich reform gospodarczych nie cieszy³y siê uznaniem spo³eczeñ-stwa. W Rosji wyst¹pi³ swoisty „kapitalizm polityczny”, symbioza w³adzy z boga-ctwem. Mo¿na to nazwaæ zwyrodnieniem kapitalistycznym.�� Szara strefa,stanowi¹ca oko³o po³owy obszaru aktywnoœci ekonomicznej, decydowa³a o stabil-noœci gospodarczej Rosji. Natomiast proces przechodzenia gospodarki socjalistycznejdo swoistej, prekapitalistycznej postaci nast¹pi³ ju¿ w latach szeœædziesi¹tych, gdyoligarchia nomenklaturowa dokona³a podzia³u maj¹tku pañstwowego. Stali siêw³aœcicielami dochodu wypracowywanego przez t¹ dziedzinê gospodarki, któr¹zarz¹dzaj¹. Tak w³aœnie wygl¹da³a sytuacja w najwa¿niejszych dziedzinach by³ejgospodarki pañstwowej – wydobyciu ropy naftowej i gazu, metalurgii, w prze-myœle maszynowym. Potwierdza³oby to tezê, i¿ w Rosji dokona³ siê „fenomenzmiany ustroju bez wymiany klasy rz¹dz¹cej”, na skutek czego socjalizm realnyotrzyma³ now¹ fasadê, a nowy system w³asnoœci zrodzi³ rynek bez konkurencji.

Po nieudanych improwizacjach gospodarczych Michai³a Gorbaczowa, ko-nieczne okaza³y siê rozwi¹zania bardziej radykalne. S¹ one zwi¹zane z osob¹Jegora Gajdara. 3 grudnia 1991 r. prezydent specjalnym ukazem uwolni³ ceny,które wzros³y tysi¹ckrotnie, a ludzie w ci¹gu kilku miesiêcy utracili oszczêdnoœcica³ego ¿ycia. Sprawi³o to marginalizacjê polityczn¹ zarówno samego J. Gajdara,jak i jego partii „Wybór Rosji”, a dramatem prozachodnich reformatorów staniesiê odt¹d brak politycznej bazy.

Terapia szokowa Gajdara przynios³a trwa³e konsekwencje, a do grudnia 1992 r.(inicjatora reform zmuszono do ust¹pienia), dokona³o siê wiele zmian. Zniesionocentralne planowanie, a pierwszy transformacyjny impet uderzy³ w potê¿ne lob-by zbrojeniowe, zatrudniaj¹ce 55 mln ludzi. W 1992 r. zamówienia pañstwowew tej sferze zredukowano o 70%; przeprowadzono wymienialnoœæ rubla. Skoñ-czy³ siê g³ód towarowy, powszechna prywatyzacja w formie „vaucheryzacji” niestworzy³a nowej licz¹cej siê warstwy w³aœcicieli, ale sektor prywatny zacz¹³ wy-



� N� ��0� �� 0�� '��'$ ��D'�� (�� 1??6� �� 11�� 4� "�#@�� !�� '�� 7��#��; 1??6� �� 6�

twarzaæ 2/3 PKB. Mechanizmy rynku sta³y siê faktem, aczkolwiek w dalszymci¹gu ogranicza³y go monopole „nowych Rosjan”, którzy podzielili siê najbardziejintratnym maj¹tkiem w procesie jego „odpañstwowienia”��.

Gajdara zast¹pi³ Wiktor Czernomyrdin, a reformy kontynuowa³ Anatolij Czu-bajs – zwolennik gospodarki liberalnej. Reformy zosta³y spowolnione, poniewa¿okaza³o siê, ¿e przeszkadzaj¹ im bogactwa naturalne Rosji i nowy premier akcen-towa³ priorytet gospodarki paliwowo-energetycznej. Ogromne sumy z eksportunoœników energii oraz wielkie po¿yczki zachodnich instytucji finansowychpozwala³y utrzymywaæ wzglêdnie stabilny poziom gospodarki, chocia¿ wiary-godnoœæ stabilnej sytuacji ekonomicznej kraju by³a i pozostaje s³aba. Rz¹d SiergiejaKirijenki, ponowi³ próbê uporz¹dkowania finansów pañstwa, miêdzy innymi po-przez usprawnienie œci¹galnoœci podatków, redukcji biurokracji i ograniczeniasubsydiów. Reformy siê nie powiod³y, a rz¹d zosta³ rozwi¹zany.

Fatalnie na sytuacjê gospodarcz¹ kraju rzutowa³o rolnictwo. Wprawdzie27 paŸdziernika 1992 r. prezydent podpisa³ dekret znosz¹cy pañstwowy monopolziemi, a w trzy lata póŸniej ukaz o wolnym obrocie ziemi¹, ale nie zmieni³o to zbytnioistniej¹cej sytuacji, da³y bowiem o sobie znaæ bariery psychologiczne, a potê¿nelobby proko³chozowe nie zechcia³o utraciæ swych przywilejów i wp³ywów. Z tym³¹czy siê typowy dla mentalnoœci rosyjskiej kult ziemi, wyposa¿onej w œwiêty cha-ryzmat, a tak¿e bezsporne zwyciêstwo polityki ZSRS, któremu uda³o siê oduczyæch³opa rosyjskiego pracy na roli.

Sytuacja polityczna nie czyni³a z Rosji lat dziewiêædziesi¹tych atrakcyjnegorynku dla inwestorów zagranicznych. Nie dopuszczano ich do najbardziej atrak-cyjnego i bogatego przemys³u surowcowego. Modernizuj¹ce siê Chiny przy-ci¹ga³y 10 razy wiêcej zagranicznych kapita³ów ni¿ Rosja��, st¹d dla wielu przed-stawicieli elit moskiewskich, prze¿ywaj¹cych nostalgiê za porz¹dkiem poprzedniegoustroju, model chiñskiego rozwoju wydawa³ siê bardzo atrakcyjnym. Pojawi³a siê teza,¿e rynek mo¿e byæ zbudowany tylko za pomoc¹ nierynkowych instrumentów��.

Przed wyborami parlamentarnymi w 1999 r. – w porównaniu z okresem po-przednim – Rosja osi¹gnê³a dobre wyniki rozwoju spo³eczno-gospodarczego.Czterokrotna dewaluacja rubla oraz 2,5-krotny wzrost œwiatowych cen ropy na-ftowej polepszy³y koniunkturê gospodarki. Zwiêkszy³ siê popyt na rosyjsk¹ broñ,a akcja w Czeczenii zmusi³a pañstwo do du¿ych zakupów broni na potrzebyw³asne. Obydwa te czynniki o¿ywi³y, w dalszym ci¹gu wa¿ny, ma³o elastycznyrosyjski przemys³ zbrojeniowy��.


Janusz Dziugiewicz

�� /�� !��$�� ' �� (�� 1???�� '� �� %�� 7�� ;� 11 ��.�� 1??+�� 8#�&�� 0�� N- ��'��'� �� 9� )**1� �� A*A�� '� ��&�� *�� '��$ �� $�� ? ��: ��'�� C� '�&�� Q '��

��!� 0�� N--- H �� (�� )***� �� 2A�

Po dojœciu do w³adzy Putina, gospodarka Rosji odnotowa³a spore sukcesy.Pod koniec 2000 r. przyrost gospodarczy wyniós³ ponad 8%, przy2,7% w 1999 r.��

W latach 1990–1999, z wyj¹tkiem 1997, gdy zanotowano wzrost o 0,8%, gospodar-ka FR skurczy³a siê o 40%, spadek nieznany nawet w czasie II wojny œwiatowej��.Czynnikiem decyduj¹cym okaza³ siê kryzys roku 1998, któremu towarzyszy³a rui-na finansowa wielu „oligarchów” i towarzysz¹ca temu utrata przez nichwp³ywów politycznych. Rubel zosta³ zdewaluowany o 80%, co pobudzi³o produ-kcjê krajow¹, dynamizuj¹c eksport��. G³ówna tego przyczyna tkwi³a w ogro-mnym wzroœcie cen ropy naftowej i gazu ziemnego na rynkach œwiatowych.Rosja dziêki temu otrzyma³a szansê rozwoju. Nie wszyscy uwa¿aj¹ to za pozyty-wne zjawisko. Jak siê wyrazi³ A. Piontkowkij: „W d³ugiej perspektywie spadekcen na noœniki energii bêdzie b³ogos³awieñstwem dla Rosji, poniewa¿ wymusiodejœcie od narkotycznego wrêcz uzale¿nienia siê od eksportu surowców i spo-woduje koniecznoœæ wyboru nowego modelu rozwoju”��.

Po sierpniowej wojnie piêciodniowej, kiedy rosyjskie kolumny pancerne„zwiedza³y” Gruzjê, inwestorzy wypompowali z rosyjskich gie³d 50 miliardówdolarów, potem nadszed³ kryzys i rynek ogarn¹³ parali¿.

Rosyjska polityka imperialna, jak¹ to pañstwo próbuje obecnie uprawiaæ, wy-maga pokaŸnego bud¿etu, tymczasem Kreml go nie ma. Kryzys dotkn¹³ j¹ boleœ-nie, du¿o bardziej ni¿ Europê Zachodni¹. A¿ 60% jej eksportu i 30% bud¿etupochodzi ze sprzeda¿y ropy i gazu�, Bud¿et FR na rok 2009 zosta³ przyjêty z uwz-glêdnieniem ceny na ropê na poziomie 95 dolarów za bary³kê, a ju¿ pod koniec2008 r. na gie³dach bary³ka kosztowa³a 50 dolarów. Spada równie¿ cena gazu, aleponiewa¿ gaz jest sprzedawany na podstawie kontraktów d³ugoterminowych,Rosja nie odczu³a w pe³ni tego spadku.

Kryzys w Rosji odczuwa nie tylko sektor paliwowy, dotkn¹³ on tak¿e rosyj-skich przedsiêbiorców. Rosyjskie Ministerstwo Finansów, chc¹c normalizowaæsytuacjê gospodarcz¹, ulokowa³o w Sbierbanku, Wniesztorgbanku oraz Gazprom-banku na depozytach oko³o 45 mld dolarów. Krok ten podjêto w celu uspokojeniainwestorów. Mimo to banki nadal bardzo niechêtnie udzielaj¹ po¿yczek, miêdzyinnymi na akcje kredytowe. Liczne fabryki odnotowuj¹ coraz czêstsze przestoje,wiele osób traci pracê. W³adze obawiaj¹ siê ¿e mo¿e dojœæ do powa¿nych prote-stów, które zreszt¹ zapowiada opozycja.

Do pierwszych protestów dosz³o ju¿ w grudniu na rosyjskim Dalekim Wscho-dzie. We W³adywostoku milicja i s³u¿by specjalne rozgoni³y demonstracjê impor-



�� 7:��#�� /��;� )2 ��.�� )***�� 7�� ;� 2 $$$ )***�� ( �K&� .�� %�� #��%� )*** �� I � � �.�� #.��# �� A+

#�� 9�� C� �� 6��$' �� &'��$' �� C� '�&�� Q'�� !� 0�� N--- H

�� (�� )***� �� A,�� )*Y � �.�� K #��

terów samochodów z Japonii, którzy protestowali przeciwko podwy¿ce ce³ nasamochody u¿ywane. C³a wprowadzono by ratowaæ rodzimy przemys³ moto-ryzacyjny, a Rosjan zmusiæ do kupowania rodzimych aut osobowych.�� Jako cie-kawostkê dodam i¿ prokremlowska wiêkszoœæ w Dumie jest przekonana ¿eprotesty we W³adywostoku op³acaj¹ wrogie Rosji pañstwa.��

Rosyjski Bank Centralny wydaje potê¿ne œrodki na kontrolowanie utraty war-toœci rubla wobec zachodnich walut. Wed³ug rz¹dowych specjalistów do koñcaroku stan rezerw mo¿e spaœæ do 300 mld dolarów.��

Na chwilê obecn¹ nic nie wskazuje na to aby sprawy w bran¿y paliwowej,a tym samym w ca³ej gospodarce przybra³y korzystny dla Rosji obrót. Rezerwyszybko stopniej¹, czy starczy wówczas pieniêdzy na wyp³atê p³ac, emeryturi rent? Czy wówczas Rosjanie nadal bêd¹ wierzyæ w propagandê imperialnegosukcesu? Szczerze w¹tpiê.

Zakoñczenie

Niniejszy artyku³ jest tylko prób¹ zarysowania sytuacji wewnêtrznej w Rosjipo 1991 roku do naszych czasów. Nie uj¹³em w nim wielu bardzo istotnych spraw,m. in. takich jak: ewolucja polityki zagranicznej Rosji, sytuacjê militarna, handelbroni¹, doktryny wojskowe, konflikty wewnêtrzne, zagro¿enie ze strony Chin,spór o Wyspy Kurylskie z Japoni¹ itd. Dok³adniejsze przyjrzenie siê samemu fe-nomenowi Putina zajê³oby kilkadziesi¹t stron. S¹ to tematy bardzo interesuj¹ce,do zapoznania siê z którymi zachêcam.

Poznaj¹c Rosjê starajmy siê zachowaæ obiektywizm i zdrowy rozs¹dek, niekierujmy siê ogólnymi stereotypami czy te¿ osobistymi uprzedzeniami. A przedewszystkim miejmy na uwadze s³owa Michai³a Zadornowa��, i¿ Rosja i pañstwo ro-syjskie to dwa ró¿ne pojêcia.

Literatura: Baker P., Glasser S., Cieñ Kremla, Warszawa 2005; Brubaker R., Nacjona-lizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w nowej Europie, Warszawa-–Kra-ków 1998; Budge I., Newton K., Polityka nowej Europy. Od Atlantyku do Uralu,Warszawa 2000; Brzeziñski Z., Bez³ad. Polityka œwiatowa na progu XXI wieku, War-szawa 1993; Brzeziñski Z., Wielka szachownica. G³ówne cele polityki amerykañskiej,Warszawa 1998; Cesarz Z., Stadtmuller E., Problemy polityczne wspó³czesnego œwiata,Wroc³aw 1998; Czajowski A., Demokratyzacja Rosji w latach 1987–1999, Wroc³aw2001; Dobroczyñski M., Œwiat przyœpieszeñ: œwiat a Rosja, Toruñ 1999; Dogoñska J.,Cywilizacyjna to¿samoœæ Rosji, Toruñ 1997; Eberhardt P., Geografia ludnoœci Rosji,Warszawa 2002; Filipowicz S. (red.) Historia i geopolityka: Rosja na progu XXI wieku,


Janusz Dziugiewicz

�� &'��5 0�� $'�� S��? ��$� '�$�� 7/�� (��;� ))�1)�)**+�� 0�� 28! � �� 7/�� (��;� )1�*A�)**?�� 8�� : �� $��'$ &'�� 7�� ;� )A�*1�)**?�� #� � .��

Warszawa 2000; Gajdar J., Anomalie wzrostu gospodarczego, Warszawa 1999; KennedyP., Mocarstwa œwiata. Narodziny. Rozkwit. Upadek. Przemiany gospodarcze i konfliktyzbrojne, Warszawa 1994; Kobrinskaja I., D³ugi koniec zimnej wojny: Rosja i EuropaŒrodkowa 1991–1996, Warszawa 1998; Kurczak-Redlich K., G³ow¹ o mur Kremla,Warszawa 2007; Moynahan B., Rosja XX wieku, Warszawa 1995; Mrozek B. (red.)Nowe role mocarstw, Warszawa 1997; Nacjonalizm. Konflikty narodowoœciowe w Euro-pie Œrodkowej i Wschodniej, Helnarski S. (red.), Torun 1995; Najnowsza historia œwiat1979-1995, Patka A., Rydel J., Wêca J.J. (red.), Kraków 2000; Reischuster B., W³adi-mir Putin, Dok¹d prowadzi Rosjê?, Warszawa 2005; Remnick D., Zmartwychwstanie:walka o now¹ Rosjê, Warszawa 1997; Smaga J., Rosja w 20-stuleciu, Kraków 2001;Waldenberg M., Kwestie narodowe w Europie Œrodkowo-Wschodniej, Warszawa 1992;Zieliñski E., Wspó³czesna Rosja – studium polityczno-ustrojowe, Warszawa 1995.

Rozprawy i Artyku³y: Cywiñski P., Gerhard i Borys, „Wprost”, 27 czerwca 1999;Darczewska J., Lis w kurniku, „Polityka” nr 10, Warszawa 1999; Delagin M., Czynowy autorytaryzm rosyjski mo¿e okazaæ siê skuteczny, [w:] Magdziak- Miszwska A.(red.), Rosja 2000 – koniec i pocz¹tek epoki, Warszawa 2000; Delagin M., Powyszenijeb³agosostojanija nasielenija kak stratiegiczieskoje naprawlenije razwitija Rossii, „Wopro-sy Ekonomiki” 1996, nr 5; Graczyk M., Duma interesów, „Wprost”, 19 grudnia 1999;Iwanow I., Wnieszniaja zado³¿enost Rossii, „Mirovaja ekonomika i mie¿dunarodny-je otnoszenija” nr 9-10, Moskwa 2001; Kacewicz M., Morze prawie martwe, „News-week”, 11 listopada 2001; Kleer J., Odgórnie w dó³. O rosyjskiej gospodarce, „Polityka”,4 marzec 2000; Kortunow S., Impierskoje i nacionalnoje w rossijskom soznanije, „Mie¿-dunarodnaja ¯iŸñ”, nr 6, Moskwa 1998; Koso³apow N., Rossija: samosoznanije obszczie-stwa i wnieszniej politiki, „Mirovaja ekonomika i miezdunarodnyje otnoszenija”, nr 5,Moskwa 1993; Krygeris A., Kokia Rusija šiandien?, [w:] Lietuvos Aidas, Kaunas2001.05.31; Laskowski W., Honor imperium, „Wprost”, 18 kwietnia 1999; LaskowskiW., Wojna o Kreml, „Wprost”, 23 maja, 1999; £ysinko W., Rossija Fiedieratiwnoje go-sudarstwo „Rossija i Sowriemiennyj Mir”, nr 2, Moskwa 1997; Marciniak W., Pomiê-dzy dezintegracj¹ a chaosem, Obóz nr 36, 1999; Miedwiediew ¯., Do³gi Rossii i Rossij-skije do³gi, „Mirovaja ekonomika i mie¿dunarodnyje otnoszenija” 1995, nr 7; Miro-nowicz M., Narodziny bia³oruskiej suwerennoœci w latach 90-tych, „Obóz” nr 35,Warszawa 1998; Nowak-Jeziorañski J., Przekleñstwo Rosji, „Wprost”, 7 maja 2000;Nowikow J., Polityka rosyjska w Azji Œrodkowej, „Sprawy Miêdzynarodowe” nr 1,Warszawa 1996; Ostrowski M., Ocean Niespokojny, „Polityka”, 11 lipiec 1998; Piont-kowskij A., Od Jelcynizmu do Putinizmu [w:] A. Magdziak- Miszwska (red.), Rosja2000 – koniec i pocz¹tek epoki, Warszawa 2000; Potocki J., Surowiec polityczny,„Wprost”, 2 lipca 2000; Puszkow A., Rossija w nowom miroporiadkie: riadom z Zapadomili sama po siebie?, „Mie¿dunarodnaja ¯iŸñ”, nr 10, Moskwa 2002; Rodkiewicz W.,Postimperialny syndrom, [w:] Rosja i jej s¹siedzi, Kraków 2000; Sienkiewicz W. (red.),Rosja, Warszawa 1997; Sielski M., Rosja – szeœæ lat suwerennoœci, „Eurazja” nr 2, 1996;



Strategia dla Rosji (1), „Eurazja” 1994, nr 5-6; Suchar H., Pó³demokracja, „Wprost”, 19maja 2000; Suchar H., Król roszad, „Wprost”, 10 grudnia 2000; Œlubowski G., Brunatnaniedziela, „Wprost”, 13 maja 2001; Œlubowski G., Wirtualna rewolucja, „Wprost”, 19listopada 2000; Œlubowski G., Republika odrzuconych, „Wprost”, 4 listopada 2001;Œlubowski G., W³adimir Iljicz Putin, „Wprost”, 14 kwietnia 2002; Timofiejew L.,Apo³ogija korrupcii, „Znamia” 1995, nr 5; Walicki A., Smuta, czy tylko apatia, „Polityka”nr 22, 29 maja 1999; Wansztein nastrojenia., Obszcziestwiennyje nastrojenija w siegod-niaszniej Rossiji „Mirovaja ekonomika i miezdunarodnyje otnoszenija” 1993, nr 8;Woronow K., Ba³tijskaja politika Rossii: poisk stratiegii, „Mirovaja ekonomika i mie¿-dunarodnyje otnoszenija” 1998, nr 12; Visiškai atvirai apie imperinê Rusijos politik¹,Lietuvos Aidas, Kaunas 1998.04


Janusz Dziugiewicz

Rosja na pocz¹tku XXI wieku · 2016-07-28 · Rosja na pocz¹tku XXI wieku 2$$ 0 ' Z $ $ $ Z ' Z 0...

Documents

Transcript of Rosja na pocz¹tku XXI wieku · 2016-07-28 · Rosja na pocz¹tku XXI wieku 2$$ 0 ' Z $ $ $ Z ' Z 0...