SPIS TREŒCI

Najstarsze dzieje cz³owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

STARO¯YTNOŒÆCywilizacje Dalekiego i Bliskiego Wschodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Mezopotamia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Warunki naturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Najstarsze oœrodki pañstwowe. Sumerowie, Babilonia . . . . . . . . . . . . . . . . 11Pañstwo asyryjskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12Osi¹gniêcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Egipt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12Warunki naturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12Spo³eczeñstwo egipskie. Despotyczna w³adza faraona . . . . . . . . . . . . . . . . 13Cywilizacja i jej osi¹gniêcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Indie i Chiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Indie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Chiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Kultura Izraelitów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14Powstanie Królestwa Izraela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14Osi¹gniêcia króla Salomona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Biblia i jej znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Sztuka i cz³owiek w cywilizacjach Dalekiego i Bliskiego Wschodu . . . . . . . . 15Architektura i sztuka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Obyczaje i ¿ycie codzienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Staro¿ytna Grecja i Rzym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Grecja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Warunki naturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Cywilizacja kreteñska i mykeñska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Pocz¹tki greckich polis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18Wielka kolonizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Fenicjanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Ustrój Sparty i Aten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Sparta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Ateny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Wojny grecko-perskie i ich konsekwencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Pañstwo perskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Powstanie joñskie. Bitwy pod Maratonem, Salamin¹ i Platejami . . . . . 24Zakoñczenie wojen grecko-perskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24Wojna peloponeska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Kultura, nauka i ¿ycie religijne Greków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24Sztuka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24Filozofia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Literatura i teatr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

3

Religia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Sport i igrzyska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Imperium Aleksandra Wielkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Macedonia pod panowaniem Filipa II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Aleksander Wielki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Kultura hellenistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Rzym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Pocz¹tki Rzymu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Podboje rzymskie i wojny punickie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Przemiany ustrojowe w Rzymie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Republika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Prowincje rzymskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Powstanie cesarstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Pryncypat i dominat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Kultura i osi¹gniêcia cywilizacyjne Rzymian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Prawo rzymskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Kalendarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Romanizacja Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Chrzeœcijañstwo w Imperium Rzymskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Ró¿norodnoœæ wyznañ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Judaizm i jego znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Edykt Konstantyna Wielkiego i Teodozjusza Wielkiego . . . . . . . . . . . 38

Ziemie polskie w staro¿ytnoœci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38¯ycie codzienne w Grecji i Rzymie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Rodzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Pozycja kobiety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Wychowanie i nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Niewolnictwo. Powstanie Spartakusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

ŒREDNIOWIECZEWczesne œredniowiecze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Upadek Imperium Rzymskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Pañstwo Franków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Arabowie we wczesnym œredniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Najwa¿niejsze oœrodki polityczne we wczesnym œredniowieczu . . . . . . . . . . . 46

Znaczenie cesarstwa bizantyjskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46Imperium Karolingów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Rz¹dy Karola Wielkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Cesarstwo Ottonów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Feudalizm – stosunki spo³eczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Spór o inwestyturê w XI–XII w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52Gospodarka œredniowiecza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Normanowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Podbój Anglii przez Duñczyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

4

Wyprawy Normanów do Francji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Podboje Wilhelma Zdobywcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Normanowie w Europie Wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Wêdrówka S³owian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Pierwsze pañstwa s³owiañskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Rozkwit œredniowiecza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Spór cesarstwa z papiestwem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Niewola awinioñska papie¿y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Wyprawy krzy¿owe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Anglia i Francja jako monarchie stanowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62Ekspansja Mongo³ów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64Czechy i Wêgry w XII–XIV w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Czechy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65Wêgry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

Ziemie polskie w wiekach œrednich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67�ród³a historyczne dotycz¹ce pocz¹tków pañstwa polskiego . . . . . . . . . . . 67Organizacja pañstwa Piastów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Chrzest Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Zmiany terytorialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Kryzys i odbudowa pañstwa za panowania Mieszka II, Kazimierza Odnowiciela i Boles³awa Œmia³ego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Rozbicie dzielnicowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Konflikty wewnêtrzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74Ustawa sukcesyjna Boles³awa Krzywoustego i jej znaczenie . . . . . . . . . . . 74Polityka zagraniczna – straty terytorialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Spo³eczeñstwo i gospodarka w Polsce dzielnicowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79Osadnictwo wiejskie i lokacje miejskie na prawie niemieckim . . . . . . . . . . 80

Kultura œredniowiecza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81Postanie uniwersytetów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

Zmierzch œredniowiecza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Kryzys w Europie Zachodniej od koñca XIII w. do pocz¹tku XVI w. . . . . . . . 87Odkrycia geograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88Próby zjednoczenia ziem polskich na prze³omie XIII i XIV wieku . . . . . . . . . 89Królestwo W³adys³awa £okietka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Pañstwo Kazimierza Wielkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

Polityka wewnêtrzna – w³adza królewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93Kierunki polityki zagranicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Unie Polski z Litw¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96Wojny polsko-krzy¿ackie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97Przywileje szlacheckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102Od monarchii patrymonialnej do stanowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102Polityka zagraniczna Polski w XV wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104Polityka dynastyczna Jagiellonów w XV i XVI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105Nabytki terytorialne Polski w XV wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Minis³ownik pojêæ historycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

5

NAJSTARSZE DZIEJE CZ£OWIEKAPochodzenie cz³owieka jest jedn¹ z najbardziej fascynuj¹cych zagadek ludzkoœci.

W nauce na ogó³ przyjmuje siê teoriê ewolucji, któr¹ stworzy³ w 2. po³. XIX wiekuAnglik, Karol Darwin.

Dla badacza dziejów najwa¿niejsze pytanie dotyczy pocz¹tków kultury, bo w³aœniejej przejawy s¹ przedmiotem badañ historii i nauk pokrewnych na tym etapie rozwojuludzkoœci. Naukowcy s¹ na ogó³ zgodni w twierdzeniu, ¿e oko³o 1,5–1 mln lat temuprzodkowie wspó³czesnego cz³owieka umieli nie tylko wytwarzaæ narzêdzia, ale tak¿epos³ugiwaæ siê nimi, rozniecali ogieñ. To archeologia jako nauka zajmuje siê bada-niem œladów materialnych pozostawionych przez naszych przodków. Na ich podstawienaukowcy próbuj¹ rekonstruowaæ budowle, odtwarzaæ ¿ycie codzienne, czasami nawetokreœlaæ formy kultu religijnego, a wiêc ¿ycie duchowe.

Oko³o 300 tys. lat temu na obszarach Europy pojawi³ siê cz³owiek neandertalski(homo neandertalensis) nasz daleki przodek. Mieszka³ w jaskiniach, by³ myœliwym,a tak¿e zbiera³ dostêpne dla niego po¿ywienie. Zachowane œlady pochówków œwiad-cz¹ byæ mo¿e o jego wierzeniach, a na pewno o jego wra¿liwoœci.

Kolejnym ogniwem w ³añcuchu ewolucji by³ nasz bezpoœredni przodek – cz³owiekrozumny (homo sapiens sapiens) zwany czêsto cz³owiekiem z Cro-Magnon (miejsceznalezienia szcz¹tków). ¯y³ ok. 100–130 tys. lat temu, wytwarza³ narzêdzia o znacznymstopniu skomplikowania (kamieñ, róg, koœci, drewno), rozpocz¹³ tak¿e wêdrówkê, za-ludniaj¹c stopniowo Australiê i Amerykê (ok. 20 tys. lat temu). W wyniku drastycznychzmian klimatycznych (ocieplanie siê klimatu, topnienie lodowców i podnoszenie siêpoziomu wód – 12–10 tys. lat p.n.e.) zosta³a przerwana komunikacja miêdzy kontynen-tami i w ten sposób nasi przodkowie na poszczególnych l¹dach zaczêli wieœæ samo-dzielny ¿ywot.

7

Etapy rozwoju cz³owieka

Rodzina cz³owiekaNi¿ej pokazano kilku przedstawicieli hominidów. Od lewej widzimypierwszego znanego antrolopiteka, kobietê – Lucy. Zarówno Lucy, jaki cz³owiek neandertalski nale¿¹ do wymar³ych ju¿ ga³êzi rodzinycz³owiekowatych: nie s¹ prawdopodobnie naszymi bezpoœrednimi przodkami.

AustralopitekLucy znalezionyw Etiopii, liczysobie pnad 3 mln lat

Homo habilis(cz³owiek zrêczny)znany z wykopaliskw Oldiovai Gorgew Afryce

Homo errectussprzed 1,8–1,7 mln lat,wzrostem dorównuj¹cycz³owiekowi wspó³-czesnemu

Neandertalczyk¿y³ w Europie i Azjiod oko³o 300 000 do30 000 lat temu

Homo sapiens sapiens(cz³owiek rozumny)pojawi³ siê 100 000–130 000 lat temu

znane to piramidy, które znajduj¹ siê w Gizie (Egipt): Cheopsa, Chefrena i Mykerino-sa. Wspania³e by³y tak¿e œwi¹tynie, najwiêksze znajdowa³y siê w Luksorze, Karnakui Tebach, a tak¿e w Jerozolimie (Palestyna). Warto równie¿ wspomnieæ o WielkimMurze w Chinach, którego budowê rozpoczêto za panowania cesarza Szy Huang-Ti.

Bujnie rozwija³o siê równie¿ malarstwo i rzeŸba. Przedstawiano ¿ycie codzienne,polowania, rytua³y religijne.

Dziêki sztuce wiemy jak wygl¹da³o ¿ycie codzienne na Bliskim i Daleki Wscho-dzie. Czêstym motywem by³ taniec, który wyra¿a³ radoœæ i by³ czêœci¹ rytua³ów reli-gijnych.

Obyczaje i ¿ycie codzienneW staro¿ytnoœci ¿ywiono siê g³ównie pszenic¹ i jêczmieniem, ze zbó¿ wyrabiano pi-

wo i wino. Ubrania staro¿ytnych by³y g³ównie z lnu i we³ny, w kolorze bia³ym lub br¹zo-wym, czasem barwione na granatowo lub purpur¹. Noszono tak¿e ozdoby ze z³ota, szk³a,kamieni szlachetnych i nieszlachetnych. Bi¿uteria mia³a chroniæ przed chorobami. Czêœæchorób przypisywano demonom uwa¿aj¹c je za wyraz gniewu bogów. Lekarze byli bar-dzo wysoko cenieni, ale za z³e leczenie poci¹gano ich do odpowiedzialnoœci. Leczono zio-³ami, gor¹cymi k¹pielami, puszczaniem krwi.

STARO¯YTNA GRECJA I RZYM

GRECJAWarunki naturalne

Grecja, rozumiana jako kraina geograficzna, w przeciwieñstwie do terenów Bli-skiego Wschodu nie posiada wielkich rzek, przy których powstawa³y pierwsze pañ-stwa. Oko³o 30% terytorium stanowi¹ tereny nadaj¹ce siê pod uprawê ziemi, reszta togóry, nieu¿ytki i pastwiska. Ziemia jest dosyæ bogata w rudy metali: ¿elaza, o³owiu,srebra. W staro¿ytnoœci bogactwem by³ marmur i glinka do wyrobu naczyñ. Liniabrzegowa jest bardzo dobrze rozwiniêta. Liczne zatoki, wyspy wp³ynê³y na to, ¿e ju¿w staro¿ytnoœci ludy zamieszkuj¹ce ziemie greckie by³y nierozerwalnie zwi¹zanez morzem. Morze by³o bogactwem – by³o Ÿród³em utrzymania i œrodkiem transportu.W³aœnie z uwagi na ukszta³towanie terenu staro¿ytni mieszkañcy tych ziem nie zbu-dowali jednego pañstwa.

Cywilizacja kreteñska i mykeñskaZanim staro¿ytni Grecy – Hellenowie, zasiedlili tereny greckie i zbudowali w³asn¹

cywilizacjê, powsta³y i rozwija³y siê tzw. kultury przedhelleñskie, które zosta³y scha-rakteryzowane w poni¿szych tabelkach. Kultura kreteñska (minojska) – by³a najstar-sz¹ cywilizacj¹ na ziemiach greckich.

16

Od pocz¹tku II tys. p.n.e. z nad œrodkowego Dunaju na tereny greckie i wyspy Mo-rza Egejskiego przybywa³y plemiona greckie. Rozpoczê³a siê tzw. pierwsza koloniza-

cja. Proces ten zakoñczy³ siê ok. 1200 r. p.n.e. Pierwsi Grecy, nap³ywaj¹c i kolonizuj¹cte tereny, szybko pokonali Kreteñczyków, przejmuj¹c od nich wiele osi¹gniêæ i zdoby-czy cywilizacyjnych. Na terenie Grecji Œrodkowej i Po³udniowej plemiona greckiestworzy³y nowe organizmy pañstwowe, najwa¿niejszym z nich by³y Mykeny – cywili-zacja mykeñska.

Ustrój Okres trwania Gospodarka – spo³eczeñstwo – kultura Religia

W pañstwie--mieœcie Myke-nach by³a silnaw³adza monar-sza. Niektórzyhistorycy przy-puszczaj¹, ¿ew³adcy Mykennarzucili hege-moniê innymmiastom, two-

W XVI w. p.n.e.rozpoczê³o siêbudowanie potê-gi Myken. W XIw. p.n.e. nast¹pi³upadek spowo-dowany ostatni¹fal¹ pierwszejkolonizacji – na-jazdem plemie-nia Dorów i tzw.

Mo¿ni mykeñscy naœladowali styl ¿ycia Kre-teñczyków. Po ostatecznym upadku cywiliza-cji kreteñskiej Mykeñczycy samodzielnietworzyli kulturê i cywilizacjê swojego pañ-stwa. O wielkoœci i wspania³oœci kultury my-keñskiej œwiadcz¹ liczne znaleziska wyrobówz br¹zu, drewna, koœci s³oniowej. Ludnoœæ tru-dni³a siê tkactwem, systematycznie doskonalo-no produkcjê ceramiki, by³ to okres bujnegorozwoju, malarstwa, rzeŸby i z³otnictwa. Mo-numentalne budownictwo – zamki obronne np.

System religij-ny przejêty odKreteñczyków,z czasem udo-skonali³ siêi ukszta³towa³panteon bogówz Zeusem naczele. Oddawa-no czeœæ bogompod postaciami

UstrójOkres

trwaniaKultura – spo³eczeñstwo –

gospodarkaReligia

Kreta by³a stopniowozasiedlana przez ludypochodz¹ce z AzjiMniejszej.

– pocz¹tki siê-gaj¹ III tys.p.n.e.

– na podstawie wykopalisk mo¿namówiæ o bogactwie struktury spo-³ecznej – znacznym zró¿nicowa-niu zawodowym, specjalizacjiw rzemioœle, dobrze rozwiniêtymrolnictwie; wystêpowa³ podzia³ naklasy

– panowa³ politeizm

Kreteñczycy utrzymy-wali kontakty z Egip-tem, prawdopodobniepowsta³y na wyspiepañstwa-miasta lubjedno pañstwo.Na wyspie ustrojempañstwowym by³amonarchia – hegemo-nia Knossos nad wy-sp¹ – rozkwit kulturyminojskiej.

– 2. po³. III tys.p.n.e.

– 1. po³. II tys.p.n.e. – ok.1200 r. p.n.e.

– na podstawie wykopalisk mo¿nastwierdziæ, ¿e pa³ac by³ g³ównymcentrum ¿ycia politycznego, go-spodarczego i kulturalnego. By³odobrze rozwiniête rolnictwo; mie-szkañcy trudnili siê handlem z wy-spami Morza Egejskiego, BliskimWschodem, Egiptem, Sycyli¹. By³to okres budowy wielkich pa³a-ców, najs³ynniejszy Knossos zes³awnym Labiryntem. W trakcieistnienia kultury kreteñskiej mia³ymiejsce kilkakrotne trzêsienia zie-mi i wojny, po których pa³ace by³yodbudowywane. Kreteñczycy po-s³ugiwali siê w³asnym pismempiktograficznym i linearnym A.

– powsta³o wiele mi-tów przejêtych na-stêpnie przez ple-miona greckie, pod-bijaj¹ce Kretê – królMinos i pó³ cz³o-wiek, pó³ byk Mi-notaur, niæ Ariadny,Dedal i Ikar i inne.

17

Oko³o 1200 r. p.n.e. nast¹pi³ ostatni etap migracji (przemieszczania siê) plemiongreckich – najazd plemienia Dorów spowodowa³ upadek kultury mykeñskiej. NajeŸdŸ-cy na szczêœcie nie zniszczyli ca³ego dorobku wieków wczeœniejszych – przejêli m.in.jêzyk grecki. Zaczê³y powstawaæ nowe formy pañstwowe – samodzielne pañstwa--miasta (poleis). Wœród Greków – mimo wystêpowania wielu ró¿nic (dialekty, ró¿nicereligijne) od pocz¹tku istnia³o przekonanie o wspólnym pochodzeniu etnicznym, po-czucie jednoœci kultury. Wszyscy Grecy, bez wzglêdu na miejsce zamieszkania – na-zywali siê Hellenami, a swoj¹ ziemiê nazywali Hellad¹.

Ciekawostki• W latach 70. XIX wieku historycy uwa¿ali, ¿e wêdrówka Dorów ok. 1200 r. p.n.e.na po³udnie i zasiedlenie przez nich Grecji to najstarsze wydarzenia w dziejachHellady. Punktem zwrotnym w badaniach dziejów Grecji by³y odkrycia HenrykaSchliemanna w Troi, Mykenach i innych miejscach. W rezultacie odkryto kulturêznacznie wczeœniejsz¹, tzw. kulturê mykeñsk¹.• Kiedy przebadano na prze³omie XIX i XX wieku Kretê, odkopano pa³ac w Knos-sos, odkryto wspania³e dzie³a sztuki, teksty w nieznanym jêzyku i stwierdzono, ¿es¹ to œlady jeszcze starszej kultury – kultury minojskiej, której pocz¹tki siêgaj¹III tys. p.n.e. Tak wiêc historia Grecji znacznie siê wyd³u¿y³a.• Wielkie budowle, jakie odkryli Grecy, wkraczaj¹c do Myken, zrobi³y na nich nie-zwyk³e wra¿enie. Z uwagi na szczup³oœæ œrodków, jakimi dysponowa³y póŸniejpañstwa-miasta Grecy, uwa¿ali te gmachy za dzie³a bogów, a nie ludzi.

Pocz¹tki greckich polisW trakcie fal najazdów plemion greckich na ziemie Hellady wytworzy³ siê orygi-

nalny typ organizacji pañstwowej staro¿ytnej Grecji – polis. Polis, czyli pañstwo-miasto,by³y niewielkie (wyj¹tek stanowi³y Ateny i Sparta). Obejmowa³o ograniczony obszar– czêsto otoczony górami – rozwija³o siê wiêc samodzielnie. Polis zamieszkiwa³o kil-kanaœcie, a nawet kilkadziesi¹t tysiêcy ludzi. Dziêki istnieniu takiego modelu pañstwagreckiego, wszyscy obywatele (doroœli mê¿czyŸni) polis mogli uczestniczyæ w ¿yciupublicznym, wspólnie uczestniczyli w obrzêdach religijnych, wspó³rz¹dzili nim. Czulisiê za swoj¹ ojczyznê odpowiedzialni i bardzo mocno identyfikowali siê z ni¹. Mo¿napowiedzieæ, ¿e naturaln¹ kolej¹ losu w pañstwach greckich zrodzi³a siê demokracja,czyli w³adza wszystkich obywateli pañstwa.

Zanim w poleis greckich ugruntowa³a siê demokracja, czêsto w³adzê przejmowa³aw¹ska grupa obywateli nazywaj¹cych siê najlepszymi aristoi (arystokracja) – panowa-

Ustrój Okres trwania Gospodarka – spo³eczeñstwo – kultura Religia

rz¹c jedno du¿epañstwo.

„ludów mors-

kich”.

w Mykenach, budowa systemu dróg i mostówœwiadczy o mo¿liwoœciach Mykeñczyków, ichwielkoœci i sile. Pismo zosta³o przejête od Kre-teñczyków, dostosowane do w³asnych potrzeb,pisane na papirusie. Zosta³o odczytane. W ci¹-gu dziesiêcioleci istnienia Myken systema-tycznie rozwija³a siê ¿egluga, rzemios³o, rol-nictwo oparte na uprawie roli i hodowli.

zwierz¹t – He-ra-krowa, Ate-na-sowa.

18

III etap: 1015–1018 – Polacy otrzymuj¹ pomoc niemieck¹ w wyprawie na Ruœ,brak jednak pomocy polskiej w niemieckiej wyprawie do W³och, a Boles³aw kontak-tuje siê z opozycj¹ antyhenrykowsk¹, co przyczynia siê do wybuchu kolejnej wojny.Polacy unikaj¹ staræ, broni¹c siê w grodach m.in. w 1017 r. w Niemczy. Wyprawaniemiecka dochodzi do Œl¹ska, pomoc czeska okazuje siê jednak nieskuteczna, ruszajednoczeœnie atak Rusinów Jaros³awa M¹drego na Polskê. W tej sytuacji udaje siêodeprzeæ atak niemiecki. W 1018 r. zostaje podpisany, koñcz¹cy wojny, pokój w Bu-dziszynie – £u¿yce i Milsko pozosta³y przy Boles³awie, podobnie Morawy i prawdo-podobnie S³owacja.

Celem podjêcia interwencji na Rusi by³o odzyskanie Grodów Czerwieñskichi rozbicie sojuszu rusko-niemieckiego a tak¿e próba utrwalenia wp³ywów polskichprzez ma³¿eñstwo córki Boles³awa z ksiêciem Œwiêtope³kiem. Wyprawy na Kijów od-

71

Królestwo Polskie w 1025 r.

by³y siê w latach: 1013–1014, 1018. W konsekwencji zdobyto liczne ³upy i przy³¹czo-no do Polski Grody Czerwieñskie. Uda³o siê tak¿e u³o¿yæ przyjazne stosunki z ksiê-ciem kijowskim Jaros³awem.

Niestety zainteresowanie sprawami po³udnia i wschodu oderwa³o uwagê od Pomo-rza Zachodniego, które czêœciowo usamodzielni³o siê.

Zapamiêtaj!Terytorium pañstwa Boles³awa II Chrobrego w 1025 r. obejmowa³o: PomorzeWschodnie (Gdañskie), Wielkopolskê, Œl¹sk z ziemi¹ lubusk¹, £u¿yce i Milsko, Ma-³opolskê, Grody Czerwieñskie, Mazowsze i Kujawy, Morawy i prawdopodobnieS³owacjê.

KRYZYS I ODBUDOWA PAÑSTWA ZA PANOWANIA MIESZKA II,KAZIMIERZA ODNOWICIELA I BOLES£AWA ŒMIA£EGO

Mieszko II Lambert (1025–1034) odziedziczy³ ziemie po ojcu, kontynuowa³ofensywn¹ politykê wobec s¹siadów. Wyprawia³ siê do Saksonii (1028, 1030) prze-ciwko cesarzowi Konradowi II, miesza³ siê w wewnêtrzne sprawy Czech, zawar³ so-jusz z Wêgrami, który broni³ go przed Czechami i Niemcami. Brat Mieszka Lamberta,ksi¹¿ê Bezprym, na prze³omie lat 1030–1031 najecha³ ziemie polskie i korzystaj¹cz pomocy ruskiej i niemieckiej opanowa³ je. Odes³a³ insygnia królewskie do cesarzauznaj¹c siê jego lennikiem.

Te wszystkie wydarzenia wywo³a³y kryzys wewnêtrzny pañstwa. W zamieszkachzosta³ zamordowany Bezprym. W wyniku tych wydarzeñ od Polski odpad³y: GrodyCzerwieñskie, zagarn¹³ je Jaros³aw M¹dry, Morawy – ksi¹¿ê czeski Brzetys³aw, £u¿y-ce i Milsko – cesarz Konrad II.

W 1032 r. ksi¹¿ê Mieszko II powróci³ do kraju, obj¹³ w³adzê wspólnie z bratem Ot-tonem, ale nie koronowa³ siê i ukorzy³ przed cesarzem (zale¿noœæ lenna). Na krótkoprzed œmierci¹ w 1034 r. Mieszko II ponownie zjednoczy³ dzielnice polskie.

Zapamiêtaj!Lata 1034–1039 to okres chaosu i walk wewnêtrznych w Polsce. Czesi zajêli Œl¹ski Ma³opolskê, usamodzielni³o siê Pomorze Wschodnie, na Mazowszu w³adzê uzur-patorsk¹ obj¹³ Mac³aw (Mies³aw). W wyniku najazdu czeskiego ks. Brzetys³awa naprze³omie lat 1038 i 1039 Wielkopolska zosta³a spl¹drowana, Ÿród³a wspominaj¹o powstaniu ludowym i reakcji pogañskiej.

Kazimierz I Odnowiciel (1034–1058), syn Mieszka II Lamberta w 1039 r., korzy-staj¹c z pomocy cesarskiej, powróci³ na ziemie polskie. Wobec zniszczenia Gnieznai Poznania osiad³ w Krakowie. Pocz¹tkowo jego panowanie objê³o: Wielkopolskê, Ma-³opolskê, ziemi¹ ³êczycko-sieradzk¹. Rozpocz¹³ proces odbudowywania pañstwa:

• w 1047 r. z pomoc¹ ksiêcia kijowskiego Jaros³awa M¹drego odzyska³ Mazowsze,• narzuci³ zwierzchnoœæ Pomorzu,

72

• ok. 1050 r. przy³¹czy³ Œl¹sk do Polski. Cesarz Henryk III uzna³ Œl¹sk za w³asnoœæKazimierza z koniecznoœci¹ p³acenia z tego terenu rocznego trybut dla Czech,

• przez zawarcie ma³¿eñstwa z ksiê¿niczk¹ rusk¹ zwi¹za³ siê z polityk¹ wschodni¹ –nastêpcy bêd¹ j¹ kontynuowaæ.

Boles³aw II Szczodry (1058–1079), starszy syn Kazimierza Odnowiciela:• prowadzi aktywn¹ politykê miêdzynarodow¹ – znalaz³ siê w obozie gregoriañ-

skim, prowadzi³ politykê antycesarsk¹ – popiera³ buntuj¹cych siê przeciw cesarzowiSasów, nie p³aci³ trybutu ze Œl¹ska Czechom, popiera³ jako kandydatów do tronu naWêgrzech w³adców – Bele, Gejzê, W³adys³awa nieprzychylnie nastawionych wo-bec Niemców,

73

Tablica genealogiczna pierwszych Piastów (wybrane osoby i zwi¹zki)

PRZYWILEJE SZLACHECKIE

OD MONARCHII PATRYMONIALNEJ DO STANOWEJW okresie od X do XII w. w Polsce, podobnie jak w Europie Zachodniej, domino-

wa³ model monarchii patrymonialnej. Jednak wobec s³abniêcia w³adzy centralnej,wzrostu znaczenia mo¿nych duchownych i œwieckich, w³adcy, szczególnie w okresierozbicia dzielnicowego, nadawali liczne przywileje. Nadawane licznie immunitetyz jednej strony ogranicza³y zakres w³adzy centralnej, z drugiej rozszerza³y w³adzê sta-nów uprzywilejowanych – duchowieñstwa i rycerstwa-szlachty. Immunitety doprowa-dzi³y do przejœcia od monarchii patrymonialnej (X–XIII w.) do monarchii stanowej(XIII–XV w.) i powstania w konsekwencji reprezentacji stanów uprzywilejowanych –parlamentaryzmu, który zosta³ ju¿ ukszta³towany w swoich g³ównych ramach w XV w.Kolejnym etapem ewolucji ustrojowej naszego pañstwa by³o powstanie Rzeczypospo-litej szlacheckiej z ugruntowan¹ w XVI w. demokracj¹ szlacheck¹.

Immunitety nadawane przez w³adców faworyzowa³y dwa stany uprzywilejowanew sferze polityki, gospodarki i spraw spo³ecznych. Stany nieuprzywilejowane: miesz-czañstwo i ch³opi tracili stopniowo prawa polityczne, gospodarcze i spo³eczne. Ostatecz-nie prze³om XV i XVI w. przynosi przypisanie ch³opów do ziemi i zakaz posiadaniaprzez mieszczan ziemi oraz piastowania urzêdów zastrze¿onych dla szlachty.

W 2. po³. XI w. od czasów Kazimierza Odnowiciela (1034–1058) ziemia by³anadawana przez w³adców tzw. prawem rycerskim – ziemia z tytu³em uczestniczeniaw wyprawach zbrojnych na wezwanie w³adcy. Z czasem ziemia ta sta³a siê dzie-

Rok nadania – nazwa –w³adca

Postanowienia

1180, zjazd w £êczycy,Kazimierz Sprawiedliwy

W³adca zrzek³ siê prawa do dóbr osobistych po zmar³ych bisku-pach (ius spolii), ograniczy³ korzystanie przez urzêdników ksi¹¿ê-cych ze œwiadczeñ w dobrach koœcielnych w czasie podró¿y.

1210, borzykowski, 1215 – po-twierdzenie; Leszek Bia³y, Kon-rad Mazowiecki, KazimierzOpolski, W³adys³aw Odonic

Potwierdzenie wczeœniejszych immunitetów skarbowych dla dóbrkoœcielnych w dzielnicach wymienionych ksi¹¿¹t.

1228, przywilej w Cieni,W³adys³aw Laskonogi

Na wiecu z panami krakowskimi, w zamian za uznanie go ksiê-ciem krakowskim, przyrzek³ poparcie i dochowanie wszystkichpraw nadanych wczeœniej panom krakowskim – pierwszy ogólno-stanowy przywilej dla rycerstwa.

1290, Wroc³aw,Henryk IV Probus

Nadanie biskupowi wroc³awskiemu dla dóbr nysko-otmuchow-skich pe³nego prawa ksi¹¿êcego – pe³ny immunitet.

1291, lutomyski (Lutomyœl),Wac³aw II Przemyœlida

Szeroki przywilej dla rycerstwa krakowskiego (uznanie go ksiê-ciem). Przyznanie monopolu sprawowania urzêdów przez rycer-stwo miejscowe, potwierdzenie wczeœniejszych nadañ i przywile-jów, zobowi¹zanie do nienak³adania nowych podatków, zap³ata¿o³du wg zwyczaju, utworzenie nowego urzêdu namiestniczegostarosty (nie dotyczy³y go postanowienia o urzêdach).

102

dziczna. Kolejne przywileje dla tworz¹cego siê rycerstwa pozwoli³y w³aœcicielowiziemi na p³acenie tzw. dziesiêciny swobodnej (rycerz wybiera dowolnie instytucjêkoœcieln¹, której p³aci dziesiêcinê), pobieranie wynagrodzenia za pe³nion¹ s³u¿bê,zró¿nicowanie prawne wobec innych cz³onków stanów (g³ówszczyzna – kara za za-bicie i nawi¹zka – kara za zranienie). Rozbicie dzielnicowe zwiêkszy³o liczbê immu-nitetów wydawanych pocz¹tkowo dla pojedynczych osób czy instytucji, ale z czasemdla ca³ych grup.

Wielk¹ i samodzieln¹ si³ê przedstawia³ na ziemiach polskich Koœció³, który otrzy-mywa³ liczne nadania ziemskie od w³adców i osób fizycznych. Od pocz¹tku XIII w.(reformy arcybiskupa Henryka Kietlicza) duchowni posiadali w³asne s¹downictwosprawowane wg prawa kanonicznego.

Rz¹dy króla Kazimierza Wielkiego by³y prób¹ wzmocnienia w³adzy królew-skiej (trybuna³y restytucyjne, na³o¿enie podatków, ograniczenie znaczenia wiecówdzielnicowych), ale jednoczeœnie, wobec braku dziedzica, przynios³y wzrost zna-czenia rycerstwa, które w zamian za uznanie nastêpstwa Andegaweñskiego wywiera³onaciski na króla Wêgier w celu potwierdzenia dawnych i nadania nowych przywile-jów.

Rz¹dy andegaweñskie w Polsce przynios³y os³abienie w³adzy centralnej – targikróla z rycerstwem i Koœcio³em o uznanie nastêpstwa tronu polskiego dla jednej z có-rek.

Zapamiêtaj!Okres panowania W³adys³awa Jagie³³y i jego nastêpców, wobec faktu przejœcia tro-nu z dziedzicznego w elekcyjny, jest czasem szczególnie licznych przywilejówstanowych, które znacznie ograniczy³y w³adzê królewsk¹. By³y punktem wyjœciado kszta³towania siê modelu monarchii stanowej (wspó³rz¹dy króla, duchowieñ-stwa i rycerstwa) i powstania parlamentaryzmu.

Przywileje w XIV–XV wieku

Rok – nazwa – w³adca Postanowienia

ok. 1347–1352 (1362?)statuty: piotrkowski, wiœlicki,Kazimierz Wielki

Spisanie prawa zwyczajowego osobno dla Wielkopolski i resztyziem królestwa – powstanie s¹downictwa ziemskiego dla rycerstwa,zró¿nicowanie spo³eczne – zró¿nicowana wysokoœæ kary za zabicieszlachcica i ch³opa, zamykanie siê stanów – nagana i wywód szla-chectwa, potwierdzenie s³u¿by wojskowej szlachty w chor¹gwiach.

1355, Buda na Wêgrzech,Ludwik Andegaweñski

Zobowi¹zanie króla: po objêciu tronu polskiego zniesie podatkiz wyj¹tkiem starych, zwyczajowych, skasuje obowi¹zek stacjiw dobrach rycerskich (bezp³atnego korzystania przez króla i jegourzêdników z goœciny u rycerza w drodze).

1374, koszycki (Koszyce),Ludwik Andegaweñski

Zniesienie podatków, podatek poradlny obni¿ony z 11 do 2 gr. z ³anakmiecego (w 1381 r. podobny przywilej dla duchowieñstwa – w do-brach klasztornych do 4 gr. z ³ana kmiecego), zachowanie jednoœci te-rytorium pañstwa, wy³¹cznoœæ obejmowania urzêdów przez rycerstwopolskie, szlachcic ma otrzymaæ zap³atê za wyprawy poza granice kra-ju, potwierdzenie wszystkich wczeœniejszych przywilejów.

103

MINIS£OWNIK POJÊÆ HISTORYCZNYCH

absolutyzm – forma rz¹dów. W³adza jest skupiona w rêkach jednostki lub organu,który ma monopol na tworzenia prawa i kierowania ca³oœci¹ spraw pañstwowych. Jed-noczeœnie w³adza pozostaje poza wszelk¹ kontrol¹. Absolutyzm jest znany od czasównajdawniejszych (staro¿ytne despocje) a¿ po czasy wspó³czesne.

archont – z j. greckiego. Jeden z 9 najwy¿szych urzêdników w staro¿ytnych Ate-nach. Byli wybierani na rok. Po zakoñczeniu kadencji i urzêdowania wchodzi³ w sk³adareopagu. Od koñca VI w. p.n.e. – od reform Klejstenesa, zaczêli traciæ znaczenie.

beneficjum – z ³aciny – wynagrodzenie, dobrodziejstwo. W œredniowiecznym sys-temie feudalnym wynagrodzenie wasala przez seniora – najczêœciej w postaci przyzna-nia mu ziemi w zamian za s³u¿bê wojskow¹ i inne obowi¹zki. Pocz¹tkowo by³o nada-wane na okreœlony czas, póŸniej sta³o siê dziedziczne.

bezkrólewie – po ³acinie – interregnum – okres miêdzy œmierci¹ lub abdykacj¹ sta-rego w³adcy, a objêciem tronu przez nastêpcê.

cenzor – urzêdnik w staro¿ytnym Rzymie. Cenzorów by³o dwóch, wybieranych na5-letni¹ kadencjê. Zajmowali siê spisem maj¹tkowym obywateli – ustalali cenzus, po-dzia³ obywateli na klasy maj¹tkowe, sporz¹dzali listy cz³onków senatu. Nadzorowalisprawy finansowe prac publicznych, wysokoœæ ce³, podatków, itd. Od nich pochodzis³owo cenzura i cenzurowaæ.

cezaropapizm – pogl¹dy g³oszone przez niektórych królów niemieckich – cesarzyœredniowiecza (Otton I, Otton II, Henryk II, Henryk III, Henryk IV, Fryderyk I Barba-rossa, Fryderyk II Hohenstauf) o wy¿szoœci w³adzy œwieckiej nad duchown¹ i koniecz-noœci podporz¹dkowania siê Koœcio³a w³adzy cesarskiej – przejaw uniwersalizmu ce-sarskiego.

demokracja – ustrój polityczny wywodz¹cy siê ze staro¿ytnej Grecji i staro¿ytnejrepubliki rzymskiej. Najwy¿sz¹ w³adz¹ by³o zgromadzenie wszystkich wolnych oby-wateli miasta, z prawem wypowiadania siê, wnoszenia propozycji ustaw, ostatecznegog³osowania. Demokracja polega na rz¹dach obywateli, którzy mog¹ bezpoœrednio braæudzia³ w rz¹dach i sprawowaniu s¹dów (demokracja bezpoœrednia np. Ateny antyczne)lub przez swoich przedstawicieli, których wybieraj¹ w wyborach do przedstawicielstwna okreœlony czas, zwany kadencj¹. Cech¹ charakterystyczn¹ wspó³czesnej demokra-cji jest sprawowanie w³adzy przez wiêkszoœæ. W staro¿ytnoœci najpe³niej zrealizowan¹formê ustroju demokratycznego mia³y w V w. p.n.e. Ateny (losowanie urzêdów, wy-nagradzanie obywateli za sprawowanie funkcji publiczne – diety, umo¿liwiaj¹ce udzia³w rz¹dach nawet ludziom niebogatym).

demokracja wojenna – cecha charakterystyczna pañstwa plemiennego (patrymo-nialnego) – ograniczenie funkcji pañstwa do sfery wojskowej i s¹downiczej.

despotyczna monarchia – patrz – monarchia.

109