Wady drewnaRobert Kimbar

Bogato ilustrowaneSzczegó∏owe i przyst´pne opisy

Zagadnienia techniczne

Wydawca:

Robert Kimbar

86-150 Osie, ul. Ks. Semraua 8

tel. 605 222 216

e-mail: Robert.Kimbar@wl.sggw.pl

Copyright by Robert Kimbar

Osie 2011

Autor tekstu i zdj´ç:

Robert Kimbar

Recenzje:

prof. dr hab. Witold Pazdrowski

in˝. Adam Wytykowski

Autor projektu graficznego, składu i łamania:

Adam Fajewcow

Redakcja stylistyczna i korekta:

Joanna Jeliƒska

Druk i oprawa:

Legra Sp. z o.o.

Niniejsza publikacja oraz wszystkie zawarte w nim teksty i ilustracje sà chronione prawem

autorskim.

Jakiekolwiek wykorzystywanie niniejszej publikacji bez uzyskania pisemnej zgody wydawcy

jest karalne. Dotyczy to w szczególnoÊci reprodukcji, tłumaczenia, mikrofilmowania, jak

równie˝ zapisywania i przetwarzania w systemach elektronicznych.

Wydanie pierwsze.

Osie 2011

ISBN 978-83-933251-1-5 SN

spis treÊci

Wady drewna4

4.3. Wady kształtu4.3.1. Krzywizna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66

4.3.2. Zbie˝ystoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70

4.3.3. Zgrubienie odziomkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73

4.3.4. Napływy korzeniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76

4.3.5. Spłaszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80

4.3.6. Obrz´k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83

4.3.7. Rak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89

4.4. Wady budowy4.4.1. Zabitka czyli martwica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94

4.4.2. Zakorek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102

4.4.3. Skr´t włókien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105

4.4.4. Nierównomierna szerokoÊç słojów rocznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109

4.4.5. Rdzeƒ mimoÊrodowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113

4.4.6. WielordzennoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116

4.4.7. Twardzica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119

4.4.8. Drewno ciàgliwe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122

4.4.9. Prze˝ywiczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124

4.4.10. P´cherze ˝ywiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128

4.5. Zabarwienia drewna4.5.0. Podział zabarwieƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131

4.5.1. Fałszywa twardziel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132

4.5.2. Wewn´trzny biel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135

4.5.3. Zaparzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138

4.5.4. Zaciàgi garbnikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140

4.5.5. Sinizna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141

4.5.6. Brunatnica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147

4.5.7. Czerwieƒ bielu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149

4.5.8. Zabarwienie drewna powstałe wskutek działania wody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151

4.6. Zgnilizny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153

4.7. Uszkodzenia mechaniczne4.7.1. Chodniki owadzie (opracowanie: Tomasz Jaworski, Robert Kimbar) . . . . . . . . . .160

4.7.2. Spała ˝ywiczarska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168

4.7.3. Uszkodzenie przez ptaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171

4.7.4. Odarcie kory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174

4.7.5. Zaciosy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .178

4.7.6. Zw´glenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181

4.7.7. ObecnoÊç ciał obcych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184

4.1.2. S´ki zaroÊni´te

4.1.2.1. Guz

Guz oznacza wypuk∏oÊç na pobocznicy drew-na okràg∏ego zakrywajàcà le˝àcy pod nià s´k.Zwykle s´k ten b´dzie s´kiem zepsutym (w warun-kach polskiego leÊnictwa) i zalegajàcym stosunkowop∏ytko, poniewa˝ guz jest pierwszym etapem zara-stania s´ka otwartego. Jak ka˝da regu∏a, tak˝e i tama wyjàtki: informacje o tym, w jakich przypadkachguz mo˝e zakrywaç s´k zdrowy, oraz kiedy mo˝enie byç pierwszym etapem zarastania s´ka otwarte-go, znajdà si´ w dalszej cz´Êci tekstu.

Guzy wyst´pujà u wszystkich naszych gatunkówdrzew, z ma∏ym wyjàtkiem: na Êwierku rosnàcymna nizinach znaleêç guza jest wyjàtkowo trudno, dlate-go te˝ mo˝na zaryzykowaç stwierdzenie, ˝e Êwierkwyjàtkowo guzów nie tworzy. W praktyce oznacza to,˝e w wyniku zarastania s´ków otwartych Êwierk b´dziewytwarza∏ od razu s´ki zaroÊni´te w postaci ró˝, bezuprzedniego tworzenia si´ guzów. Âwierki na terenachgórskich mogà natomiast wytwarzaç guzy i cz´sto taksi´ dzieje. Pobyt w Karkonoszach, Gorcach, Pieninachczy Beskidach to potwierdza.

Pomijajàc wyjàtki typu Êwierk, guz jest pierwszymetapem zarastania s´ka otwartego i w zale˝noÊciod tego, z jakim gatunkiem mamy do czynienia(w kontekÊcie gruboÊci korowiny), guz b´dzie ewo-luowa∏ w kierunku przekszta∏cenia si´ w ró˝´– na gatunkach o du˝ej gruboÊci korowiny (np.na d´bie albo olszy czarnej) lub te˝ przekszta∏ceniasi´ w brewki – w przypadku gatunków, wytwarza-jàcych korowin´ o ma∏ej gruboÊci (chyba najlepiejzaobserwowaç to na buku).

Gatunki liÊciaste tworzà z regu∏y wi´ksze guzyw stosunku do gatunków iglastych. Wynika topo cz´Êci z faktu, ˝e gatunki liÊciaste charaktery-zujà si´ zazwyczaj wi´kszymi wymiarami ga∏´zi,po oczyszczeniu si´ z których, mogà wytworzyçsi´ guzy.

Wyjàtkiem w kwestii guzów jest jesion. Dlaczego?W wi´kszoÊci przypadków pod guzem znajduje si´s´k zepsuty, a na domiar z∏ego, zgnilizna z tego s´kacz´sto potrafi przechodziç nawet do wewn´trznejcz´Êci twardzieli. U jesiona natomiast strefa drew-na obj´tego zgniliznà pochodzàcà od zaroÊni´tegos´ka jest wyjàtkowo ma∏a, dzi´ki czemu z pozyska-nego drewna tego gatunku stosunkowo ∏atwo dajesi´ ten fragment pnia wymanipulowaç.

Pod guzem, tylko wyjàtkowo, mo˝e wystàpiçzdrowy s´k zaroÊni´ty. Dzieje si´ tak w sytuacji, gdy

drzewo by∏o podkrzesywane, a Êrednica obci´tej ga-∏´zi nie by∏a zbyt wielka. W sytuacji, kiedy drzewaoczyszczajà si´ same, pod guzami nie wyst´pujà s´-ki zdrowe. Reasumujàc, w naszym kraju, gdzie pod-krzesywanie prowadzi si´ sporadycznie, guzy b´dàukrywaç s´ki zepsute, natomiast guzy zakrywajàces´ki zdrowe, b´dà typowe dla podkrzesywanychplantacji drzew szybkorosnàcych.

Wady drewna

s´ki zaroÊni´te – guz

37

||G∏adki pieƒ Êwierka – uwa˝a si´ ˝e ten gatunekna nizinach guzów nie tworzy

||Âwierk z Gorców – jak widaç z guzami

4.2.2. P´kni´cia boczne

4.2.2.2. P´kni´cia mrozowe

P´kni´cia mrozowe mo˝emy definiowaç jako prze-rwanie ciàg∏oÊci w∏ókien drzewnych na kierunkustycznym drewna okràg∏ego wywo∏ane dzia∏aniemniskich temperatur. Powstajà one tylko w drewniedrzew rosnàcych i tylko w zimowej porze roku.

Wady drewna

p´kni´cia boczne – p´kni´cia mrozowe

57

||P´kni´cie mrozowe w pierwszym sezoniewegetacyjnym po powstaniu – dàb

||Przebieg p´kni´cia mrozowego na drzewie zeskr´tem w∏ókien – jesion

||Przekrój poprzeczny przez p´kni´cie mrozowena wiàzie

||Przekrój poprzeczny przez p´kni´cia mrozowe na topoli

Wady drewna 69

||Ciekawy przypadek krzywizny

||A to dowód na to, ˝e nawet silna krzywiznamo˝e byç zaletà

||SzablastoÊç pnia, czyli specyficzna forma krzywizny, mo˝e wystàpiç np. u drzew rosnàcych na stokachgórskich. Bieszczadzkie buki – tu powodem powstania krzywizny by∏ Ênieg

4.3.2. Zbie˝ystoÊç

Zbie˝ystoÊç mo˝na definiowaç jako stopniowezmniejszanie si´ Êrednicy pnia w kierunkuod czo∏a dolnego ku górnemu, czyli, mówiàc ina-czej, od grubszego koƒca sztuki drewna do jej cieƒ-szego koƒca. Zbie˝ystoÊç jest naturalnym elemen-tem budowy wszystkich drzew, w ka˝dej strefie kli-matycznej. Jest to taka wada, której nie da si´ wy-eliminowaç ˝adnymi zabiegami hodowlanymi. Mo˝-na jedynie próbowaç ograniczaç jej wielkoÊç.

Wymieniona wada drewna, wspólnie z krzywizna-mi, to podstawowe elementy tworzàce kszta∏t pniadrzewa. Kszta∏t zaÊ pnia (tak wi´c i zbie˝ystoÊç) jestpochodnà zadaƒ jakie pieƒ musi pe∏niç. Sà to: mecha-niczne umocnienie pnia przed dzia∏aniem si∏ zginajà-cych (wiatry) i Êciskajàcych (utrzymanie ci´˝aru w∏a-snego i ci´˝aru korony), magazynowanie substancjipokarmowych oraz przewodzenie wody, soli mineral-nych i produktów fotosyntezy. Te funkcje pnia, wspól-nie z uwarunkowaniami Êrodowiskowymi, opisanymiponi˝ej, kompleksowo wp∏ywajà na kszta∏t pnia. Cza-sami dodatkowo na kszta∏t pnia miejscowo wp∏ywajàjeszcze inne czynniki – np. dzia∏alnoÊç patogenówprowadzàca do powstania rakowatych naroÊli, czyte˝ zbyt intensywny wzrost pàków Êpiàcych, powo-dujàcy powstawanie obrz´ków.

Czynniki wp∏ywajàce na zbie˝ystoÊçZbie˝ystoÊç wyst´puje u wszystkich drzew, jednaknie wszystkie gatunki i nie w ka˝dych warunkach ce-chujà si´ tà samà wartoÊcià zbie˝ystoÊci. Wymienio-ny ju˝ w tym akapicie czynnik, czyli gatunek drzewa,odgrywa niezwykle istotnà rol´ wÊród wszystkichczynników decydujàcych o zbie˝ystoÊci drzewa.Ogólnie mo˝na powiedzieç, ˝e gatunki liÊciaste z re-gu∏y sà bardziej zbie˝yste ni˝ gatunki iglaste. Przy-k∏adowo, w warunkach polskich robinie to zazwy-czaj drzewa o bardzo du˝ej zbie˝ystoÊci – choç np.na W´grzech wyglàda ju˝ to inaczej, tam robinie niesà tak zbie˝yste jak u nas, z czego nale˝y wyciàgnàçwniosek, ˝e nawet dla tego samego gatunku drzewana zbie˝ystoÊç wp∏ywa równie˝ po∏o˝enie geogra-ficzne i zwiàzany z tym klimat. Podobny wniosekmo˝na wysnuç na podstawie obserwacji sosen ro-snàcych w luênym zwarciu w naszym krajui w Skandynawii. Z uwagi na inne warunki klima-tyczne, sosny pó∏nocnych sàsiadów Polski przy luê-nym zwarciu nie b´dà tak mocno zbie˝yste, jak te,rosnàce w luênym zwarciu w polskich warunkach.Na marginesie – nie b´dà te˝ a˝ tak bardzo s´katejak polskie w analogicznych warunkach.

WielkoÊç zbie˝ystoÊci w poszczególnej cz´Êcipnia równie˝ zale˝y od gatunku drzewa. Âwierk maw dolnej cz´Êci strza∏y wi´kszà zbie˝ystoÊç ni˝ so-

Wady drewna70

||Krótko o zbie˝ystoÊci – grubo na dole, cienkona górze

||Zgrubienie odziomkowe – odcinek pnia o najwi´kszej zbie˝ystoÊci

wady kszta∏tu – zbie˝ystoÊç

4.3.4. Nap∏ywy korzeniowe

Nap∏ywy korzeniowe mo˝na definiowaç jako po-d∏u˝ne, cz´sto listwowate wypuk∏oÊci w od-ziomkowej cz´Êci pnia, b´dàce efektem nadziem-nego wzrostu systemu korzeniowego drzewa. Na-p∏ywy sà naturalnym elementem budowy drzew,wobec czego nie we wszystkich opracowaniachtraktowane sà jako wady drewna.

W starszej literaturze nap∏ywy korzeniowe nazy-wane sà tak˝e czasami fa∏dami korzeniowymi. Na-p∏ywy korzeniowe znane sà tak˝e pod nazwà na-biegów korzeniowych.

Nap∏ywy korzeniowe wyst´pujà najsilniej zw∏asz-cza u tych gatunków, które wytwarzajà p∏aski i p∏yt-ki system korzeniowy. W doÊç du˝ych rozmiarachmogà byç spotykane u wielu gatunków: Êwierka, ol-szy, jesiona, jod∏y, wiàzu, graba, buka, osiki, topoli,brzozy, czereÊni i in.

Z regu∏y, im starsze drzewo danego gatunku, tymwi´ksze wyst´pujà na nim nabiegi korzeniowe. Wy-twarzaniu pokaênych rozmiarów nap∏ywów korze-

Wady drewna76

||Charakterystyczny listwowaty kszta∏t nap∏ywówkorzeniowych na wiàzie

||„Ksià˝kowe” nap∏ywy korzeniowe – klonsrebrzysty, gatunek parkowy

wady kszta∏tu – nap∏ywy korzeniowe

||Olsza – jeden z gatunków uto˝samiany z charakterystycznymi nap∏ywami korzeniowymi

Wady drewna

wady kszta∏tu – rak

89

4.3.7. Rak

Rak mo˝e wyglàdaç w dwojaki sposób i wobec te-go dwuwàtkowa jest równie˝ jego definicja. I taktermin rak mo˝na definiowaç jako zniekszta∏ceniepnia w postaci naroÊli lub ubytków utworzonez drewna, które ma widoczne symptomy zmianfitopatologicznych.

To w∏aÊnie czynnik fitopatologiczny jest przyczynà,która prowadzi do powstania naroÊli, czy te˝ ubytkówdrewna w rosnàcym drzewie. Rak jest typowà wa-dà pierwotnà, co oznacza, ˝e do jego powstania mo-˝e dojÊç wy∏àcznie w czasie ˝ycia drzewa. Podobniejest zresztà ze wszystkimi wadami drewna okrà-g∏ego zaliczanymi do grupy wad kszta∏tu.

Wa˝na uwaga: znaczenie terminu „rak” w fitopa-tologii i w brakarstwie nie jest identyczne!

Raka teoretycznie spotkaç mo˝emy na ka˝dymdrzewie. Dla kilku gatunków jest on doÊç charaktery-styczny, a wiedza o takich rakach jest nie tylko wie-dzà brakarskà, ale (a nawet przede wszystkim) wie-dzà fitopatologicznà. Do takich raków nale˝à: rak so-sny, rak modrzewia, rak jod∏y, rak jesionu i rak topo-li, z naciskiem jednak na trzy przyk∏ady wymienionejako pierwsze (te raki sà najbardziej znane).

Podzia∏ rakówWÊród raków da si´ wyró˝niç dwie formy morfologicz-ne. Podobnie i brakarskie podzia∏y, w zale˝noÊci od te-

go, jakie zmiany towarzyszà rakowi, wymieniajà dwiejego odmiany: raka otwartego i raka zamkni´tego.

Z rakiem zamkni´tym mamy do czynienia wte-dy, gdy wewn´trzna struktura drewna nie jest wi-doczna, tzn. drewno rakowe pokryte jest korowinà.Natomiast w sytuacji, kiedy powierzchnia obj´tegorakowymi zmianami drewna jest widoczna na po-bocznicy pnia, tzn. nie jest zaroÊni´ta korà,a w strukturze drewna widoczne sà ubytki, wtedymówiç nale˝y o raku otwartym. W uproszczeniu na-le˝y przyjàç, ˝e zmiany objawiajàce si´ ubytkamidrewna nazywaç mo˝na rakiem otwartym, a te,których symptomami jest poroÊni´ta korowinà na-roÊl, okreÊliç mo˝na mianem raka zamkni´tego.

Najbardziej typowy rak zamkni´ty wyst´pujena jodle. Raka zamkni´tego wykszta∏ca tak˝e brzo-za (tu wa˝ne, ˝eby omy∏kowo nie nazywaç rakamiobrz´ków na brzozie). Najbardziej typowe rakiotwarte znaleêç mo˝na na modrzewiu. SpoÊród in-nych gatunków cz´sto obarczonych rakiem otwar-tym wymieniç nale˝y topol´ i jesiona.

W przypadku raka zamkni´tego, zw∏aszczana gatunkach liÊciastych, mo˝liwe jest pomylenie goz obrz´kiem.

Podstawowe ró˝nice pomi´dzy rakiem za-mkni´tym a obrz´kiem sà dwie:�Jednà z przyczyn powstania obrz´ku jest intensywnywzrost pàków Êpiàcych – w przypadku raka, ten po-wód nigdy nie b´dzie stanowi∏ przyczyny jego powsta-nia. BezpoÊrednich przyczyn tworzenia si´ raków nale-˝y poszukiwaç tylko w czynnikach fitopatologicznych.�Drewno wewnàtrz rakowatej naroÊli zawsze mazmiany struktury powodowane przez czynniki fito-patologiczne. Obrz´k natomiast cechuje si´ drewnemzdrowym, choç w tym miejscu pami´taç jednak na-le˝y, ˝e np. w starych drzewach drewno obrz´kumo˝e mieç symptomy zmian fitopatologicznych, jed-nak sà to zmiany wtórne, tzn. najpierw dosz∏o do po-wstania obrz´ku, a zgnilizna pojawi∏a si´ tam dopie-ro po up∏ywie jakiegoÊ czasu, jako wada kolejna.

||Rak zamkni´ty

||Rak otwarty

4.4.1. Zabitka czyli martwica

Termin zabitka/martwica oznacza stref´ mar-twego drewna po∏o˝onà na pobocznicy drew-na okràg∏ego. Strefa ta mo˝e byç bezpoÊredniowidoczna na pobocznicy – nazywana jest wtedyzabitkà/martwicà otwartà, bàdê te˝ symptoma-mi jej obecnoÊci mogà byç jedynie charakterystycz-ne zmarszczenia korowiny w miejscu wyst´powa-nia zabitki. Opisywany powy˝ej drugi przypadeknazywany jest zabitkà/martwicà zaroÊni´tà. Za-bitki otwarte sà bardzo ∏atwe do stwierdzenia,znacznie trudniej bywa z zabitkami zaroÊni´tymi.

Obecnie okreÊlenia „zabitka” i „martwica” definio-wane sà w ten sam sposób, jednak˝e w przesz∏oÊciby∏y to dwie ró˝ne wady drewna.

Nowopowsta∏e na zabitce zaroÊni´tej s∏oje rocznenie zrastajà si´ z obumar∏ym drewnem, lecz jedynie

do niego przylegajà. Niekiedy pomi´dzy warstwamidrewna obumar∏ego i nowymi przyrostami znajdu-je si´ warstwa korowiny (szczególnie dotyczy to ga-tunków iglastych, ale np. tak˝e brzozy), co powo-duje, ˝e tak wyglàdajàca zabitka jest podobnado zakorka i czasami z nim mylona (inny jest jed-nak sposób powstawania obu wad, a ponadtoprzy zakorku nigdy nie ma strefy martwego drew-na). Warstwa kory mo˝e byç tak˝e obecna pomi´-dzy miejscami zrastania si´ nowych przyrostówdrewna, biegnàc prostopadle do warstwy obumar-∏ego drewna.

Najlepiej widocznymi zabitkami zaroÊni´tymi, a coza tym idzie naj∏atwiejszymi do zdiagnozowania, sàzabitki na buku, a generalnie – na gatunkach o cien-kiej, g∏adkiej korowinie (z wyjàtkiem brzozy). DoÊç∏atwo tak˝e spostrzec zabitki zaroÊni´te na d´bie czyklonie, zw∏aszcza, gdy warstwa martwego drewna

Wady drewna94

wady budowy – zabitka czyli martwica

4.4. Wady budowy

||Zmieniony rysunek korowiny – oznaka zabitkizaroÊni´tej – na buku

||Zabitka otwarta na soÊnie

4.4.2. Zakorek

Zakorek mo˝emy definiowaç jako wroÊni´tyw drewno p∏at korowiny, przy czym przyczynàwroÊni´cia kory w drewno mo˝e byç: zroÊni´cie si´dwóch pni tego samego drzewa, dwóch kona-rów/ga∏´zi lub te˝ dwóch nap∏ywów korzeniowych.WroÊni´cie korowiny w drewno mo˝e jednak towa-rzyszyç tak˝e innym przypadkom, ale one zakorka-mi nazywane nie b´dà (przynajmniej w odniesieniudo drewna okràg∏ego, bo ju˝ w tarcicy problem za-korka wyglàda inaczej).

Czasami, w specyficznych sytuacjach (bywa, ˝epowodowanych niestety brakiem wiedzy), zakorekmo˝e byç mylony z zabitkà (przyk∏ady na zdj´ciach).Dzieje si´ tak zw∏aszcza wtedy, gdy zabitce towarzy-szy wroÊni´cie kory, jak ma to miejsce zwykle np.u gatunków iglastych – bardzo dobrym przyk∏ademjest tutaj sosna, u której p∏at zaroÊni´tej korowinywyst´puje przy zaroÊni´tej zabitce bardzo cz´sto.

Podstawowe ró˝nice pomi´dzy martwicàa zakorkiem sà dwie:�ObecnoÊç strefy martwego drewna – w przy-padku zabitki wyst´puje ona zawsze, w przypadkuzakorka kambium nie zosta∏o uszkodzone,a w zwiàzku z tym brak jest strefy martwego drew-na. Przy zakorku nie ma jej nigdy! To bardzo wa˝-na, w zasadzie najwa˝niejsza ró˝nica.�Przyczyna powstania wady – zabitka powstajena skutek ró˝nych fizycznych uszkodzeƒ drew-na (dzia∏anie wysokiej temperatury czy uszkodzeniemechaniczne), natomiast zakorek powstaje jako

skutek zroÊni´cia si´ dwóch pni, konarów, nap∏y-wów korzeniowych.

Opisane ró˝nice dotyczà jednak tylko takiej defini-cji zakorka, która jest wykorzystywana w stosunkudo drewna okràg∏ego. Jak si´ bowiem okazuje,w stosunku do tarcicy, definicja zakorka jest inna.

Podzia∏ zakorków i ich wp∏ywna surowiec drzewnyW drewnie okràg∏ym wyró˝nia si´ dwie odmiany za-korka. Podstawà podzia∏u jest stopieƒ zaroÊni´ciafragmentu korowiny z otaczajàcym drewnem, tzn. toczy jest on widoczny jedynie na czole sztuki drewnapo jej przeci´ciu, czy te˝ tak˝e na jego pobocznicy.

Wady drewna102

wady budowy – zakorek

||Zakorki otwarte utworzone wskutek zroÊni´ciasi´ nap∏ywów korzeniowych

||Zakorek pomi´dzy pniem a wyrastajàcà z niegopod ostrym kàtem ga∏´zià

||Zakorki powodowane wyst´powaniem nap∏ywówkorzeniowych – zw∏aszcza na olszy – mogà si´gaçbardzo g∏´boko w kierunku rdzenia

4.4.6. WielordzennoÊç

WielordzennoÊç mo˝na definiowaç jako wyst´-powanie na jednym przekroju poprzecznymdrewna okràg∏ego dwóch lub wi´cej rdzeniotoczonych odr´bnym us∏ojeniem. Dwa rdze-nie (lub odpowiednio wi´cej) dopiero w pewnejodleg∏oÊci od wystàpienia tej wady przechodzàw jeden rdzeƒ.

W wielu opracowaniach zarówno krajowych, jaki zagranicznych, wyst´puje jeszcze inna, dodatkowawada, bezpoÊrednio z wielordzennoÊcià zwiàzana.Jej nazwa brzmi rozwidlenie. Obie wymienionewady nale˝à jednak do innych grup.

Rozwidlenie, inaczej ni˝ wielordzennoÊç, to wadakszta∏tu, a jej obecnoÊç stwierdza si´ na kierunkupod∏u˝nym drewna (wielordzennoÊç z kolei stwier-dza si´ na przekroju poprzecznym!) i definiuje si´ ja-ko skutek silnego wzrostu p´dów bocznych w na-st´pstwie np. obumarcia p´du g∏ównego. Zazwy-czaj obie te wady uwa˝a si´ za odpowiedniki, jed-nak istniejà przypadki, kiedy mimo wielordzennoÊcina przekroju poprzecznym nie wystàpi rozwidlenie.Wi´cej informacji o rozwidleniu w rozdziale poÊwi´-conym rzadziej omawianym wadom drewna.

Uwagi odnoÊnie terminologii: w myÊl stosowanejobecnie nomenklatury, nie ma czegoÊ takiego jakdwurdzennoÊç czy trójdzennoÊç (!). Poprawnà na-zwà tej wady drewna jest jedynie wielordzennoÊç.Czasami w literaturze mówi si´ o „dwójkach”, „trój-kach”, itp., ale nale˝y to rozumieç jako potoczne na-zwy wspomnianego wczeÊniej rozwidlenia.

Niemniej jednak w wielu historycznych ju˝ opra-cowaniach (w tym w aktach normatywnych) wielor-dzennoÊç nazywana by∏a podwójnym rdzeniem,a do tej pory nazywana tak jest w j´zyku angielskim(angielska nazwa tej wady drewna double pith tow∏aÊnie podwójny rdzeƒ).

Czynniki sprzyjajàce wielordzennoÊciDla drzew iglastych wielordzennoÊç nie jest tak cz´-sta jak dla gatunków liÊciastych, a jej ewentualne po-wstanie wynika cz´sto po prostu z uszkodzenia p´-du g∏ównego i przej´cia jego roli przez p´dy bocz-ne. W przypadku równoczesnego przej´cia funkcjip´du g∏ównego na gatunku iglastym przez dwarównorz´dne p´dy boczne, powstaje charaktery-styczna „dwójka” o kandelabrowatym kszta∏cie.

Na drzewach liÊciastych wielordzennoÊç jest cz´st-sza i wynika m.in. ze specyfiki pokroju drzew liÊcia-stych (pieƒ ma kszta∏t k∏ody, a nie strza∏y jak u igla-stych, a w pewnym wieku, inaczej ni˝ u gatunków

Wady drewna

wady budowy – wielordzennoÊç

||Jesion ma genetycznà sk∏onnoÊç do rozwidla-nia pnia

||Buk – kolejny gatunek ze sk∏onnoÊciami do rozwidlania pnia

116

Wady drewna152

Zgnilizny sà jednà z najpowa˝niejszych waddrewna.

Zgnilizny mo˝emy definiowaç jako ró˝negostopnia i skali rozk∏ad drewna b´dàcy skutkiemdzia∏alnoÊci grzybów paso˝ytnicznych lub sa-profitycznych. Z punktu widzenia fitopatologiizgnilizny sà najpowa˝niejszym problemem stanu sa-nitarnego lasu. Szacuje si´, ˝e grzyby powodujà po-nad 80% wszystkich chorób roÊlin.

Zgnilizny mogà byç pierwotnymi, jak i wtórnymiwadami drewna. Wynika to z tego, ˝e mogà si´ onepojawiaç zarówno w czasie ˝ycia drzew, jak i w po-zyskanym surowcu drzewnym.

W poczàtkowej fazie zgnilizny (w stadium tzw.zgnilizny twardej) drewnu towarzyszy jedynie zmia-na barwy substancji drzewnej, w kolejnym natomiast(w stadium tzw. zgnilizny mi´kkiej) – nast´pujestopniowe obni˝ania si´ parametrów wytrzyma∏oÊcimechanicznej drewna (jak równie˝ zmiana szeregu

w∏aÊciwoÊci fizycznych, biologicznych i chemicznych)finalnie prowadzàce do ca∏kowitego jego rozk∏adu.To w∏aÊnie stanowi podstawowà ró˝nic´ pomi´dzyzgniliznami a zabarwieniami, gdy˝ mimo ˝e przyczynpowstawania cz´Êci zabarwieƒ drewna równie˝ nale-˝y upatrywaç w czynnikach fitopatologicznych, tojednak dzia∏alnoÊç gatunków grzybów, która powo-duje zabarwienia, nie prowadzi do istotnych zmianwytrzyma∏oÊci mechanicznej drewna (choç mo˝e po-wodowaç np. zmiany w∏aÊciwoÊci fizycznych– wszak˝e sama zmiana barwy jest takà zmianà).

Elementem ∏àczàcym zabarwienia i zgnilizny jestfakt, ˝e niektóre zabarwienia drewna, w sprzyjajà-cych warunkach, sà jedynie etapem na drodzedo powstania zgnilizn. Najlepszym przyk∏adem jesttu zaparzenie, a w dalszej kolejnoÊci brunatnica.

Warunki rozwoju zgniliznGrzyby powodujàce zgnilizny sà organizmami tleno-wymi, a do ich rozwoju potrzebna jest zarówno wo-da, jak i powietrze. Optymalna dla grzybów wilgot-noÊç mieÊci si´ zazwyczaj w przedziale od 35do 50% (wilgotnoÊci wy˝szej od punktu nasyceniaw∏ókien). Grzyby powodujàce zgnilizny nie rozwija-jà si´ w drewnie, którego wilgotnoÊç jest ni˝szani˝ 20%, podobnie jak i nie rozwijajà si´ w drewnieo wysokiej wilgotnoÊci. Optymalnà temperaturà dla

4.6. Zgnilizny

||Dzia∏alnoÊç grzybów paso˝ytniczych prowadzi do zniszczenia struktury drewna

||...a finalnie do ca∏kowitego rozk∏adu substancjidrzewnej

Wp∏yw chodników owadzich na surowiec drzewnyi jego klasyfikacj´Wp∏yw poszczególnych odmian chodników owadzichna jakoÊç i klasyfikacj´ drewna jest ró˝ny.

Chodniki powierzchniowe nie majà ˝adnegowp∏ywu klasyfikacj´ surowca drzewnego, mimo ˝eparadoksalnie majà ogromny wp∏yw na samo drze-wo i jego zdolnoÊci witalne. Chodniki drà˝one przezkornika drukarza sà w∏aÊnie chodnikami powierzch-niowymi, a Êwierki, których chodniki te dotyczà, sta-jà si´ najcz´Êciej drzewami martwymi. Generalniechodniki powierzchniowe drà˝one sà przez szkodni-ki fizjologiczne. Te owady nie wywierajà ˝adnegowp∏ywu na surowiec drzewny, natomiast nierzadkodoprowadzajà zaatakowane drzewo do Êmierci.

Gatunków owadów, które drà˝à tylko chodnikip∏ytkie, w zasadzie nie ma. Nie ma wobec tego po-trzeby drà˝enia tego wàtku.

Problemem sà wi´c chodniki g∏´bokie. Chodnikiowadzie, które sà jednoczeÊnie du˝e i g∏´bokie, wy-st´pujà sporadycznie. Wyjàtkami mogà byç Êlady˝erowania trociniarki czerwicy czy kozioroga d´bo-sza. Generalnie jednak owadów takich nie jest du˝o.Chodniki owadzie g∏´bokie i du˝e majà cz´sto jed-nak t´ zalet´, ˝e nie wyst´pujà w drewnie licznie.Najbardziej problematyczne sà chodniki g∏´bokiei ma∏e jednoczeÊnie. Cz´sto wyst´pujà one bardzolicznie, powodujàc znaczne ograniczenie potencjal-nego zastosowania surowca drzewnego.

Wyjàtkowo niebezpieczne mogà byç skutki ˝ero-wania larw spuszczela. Spuszczel w stadium lar-walnym ˝eruje przynajmniej 3 lata, ale zdarza si´ ˝e

nawet i 10. W przypadku budynków z drewna,w którym znajdujà si´ larwy spuszczela, efektyobecnoÊci tego gatunku mogà byç widoczne dopie-ro po kilku latach, kiedy to na drewnie pojawiajà si´otwory wylotowe, a wn´trze drewna zniszczone jestsystemem korytarzy wydrà˝onym przez larwy. Naj-cz´Êciej ma to miejsce dopiero wtedy, gdy budynekju˝ dawno jest zamieszkany. Najbardziej widocznejest to na przyk∏adzie drewnianych budynków budo-

Wady drewna164

uszkodzenia mechaniczne – chodniki owadzie

||G∏´bokie i du˝e chodniki wonnicy pi˝mówki

||Dàb z chodnikami kozioroga d´bosza – typowymichodnikami du˝ymi

||Chodniki owadzie kozioroga d´bosza – zbli˝enie

ku, szpara pod odstajàcym na pniu fragmentem ko-rowiny, a nawet szczelina p´kni´cia mrozowego.

WÊród gatunków, które wykorzystujà naturalnedziuple wymieniç nale˝y np.: mucho∏ówk´ ˝a∏obnài mucho∏ówk´ bia∏oszyjà, pleszk´, kowalika, ma-zurka i rudzika. Sikory cechujà si´ bardzo wyraê-nà preferencjà w stosunku do dziupli naturalnych.

WÊród podanych powy˝ej gatunków jedynie ko-walik wykorzystuje dziuple dzi´ciole. Gatunek tenjednak zamurowuje (zmniejsza) otwór dziupli dopa-sowujàc go do Êrednicy swojego cia∏a. Broni si´ tymsamym przed zabójczym apetytem dzi´cio∏a du˝ego.

Czy istniejà zale˝noÊci pomi´dzy gatunkiemptaka, a gatunkiem drzewa, w którym wykuwadziuple? Okazuje si´, ˝e tak.

Dzi´cio∏a trójpalczastego mo˝na uznaç za gatu-nek kujàcy w drzewach iglastych (sosna, Êwierk).Dzi´cio∏ du˝y wi´kszoÊç swych dziupli tak˝e wyku-wa w gatunkach iglastych. Gatunkami dzi´cio∏ówzwiàzanymi z drzewami liÊciastymi sà natomiast:dzi´cio∏ bia∏ogrzbiety, dzi´cio∏ Êredni, dzi´cio∏ zielo-nosiwy. Gatunkiem drzewa wr´cz unikanym przezdzi´cio∏y jest lipa, co nie zmienia faktu, ˝e jest onaz kolei wykorzystywana przez ptaki preferujàcedziuple powsta∏e w sposób naturalny.

Ârednia d∏ugoÊç „˝ycia” dziupli wynosi ok. 6 lat.Przez taki w∏aÊnie okres dziupla nadaje si´ do zasie-dlenia przez ptaki.

Zag´szczenie dziuplaków nie przekracza 40 parna 10 ha, natomiast liczba wszystkich dziupli (wy-kutych oraz naturalnych) na takim areale mo˝eprzekraczaç 200, co oznacza, ˝e na 1 ha jest ich

ok. 20, natomiast dziupli wykutych przez dzi´cio∏yjest w tej liczbie ok. pi´ciu. Dodaç jednak nale˝y, ˝epowy˝sze dane otrzymano w liÊciastych starodrze-wach Bia∏owieskiego Parku Narodowego. W drze-wostanach gospodarczych, w najbardziej sprzyjajà-cych warunkach, liczby te b´dà ni˝sze.

Bardzo wa˝ne jest krótkie omówienie dietydziuplaków, zw∏aszcza dziuplaków pierwotnych,poniewa˝ to ona decyduje o ich pozytywnej roliw ekosystemie leÊnym. Dzi´cio∏y ˝ywià si´ g∏ów-nie larwami owadów ˝erujàcych pod korà, w ∏y-ku, kambium i na granicy drewna i ∏yka, np. dzi´-cio∏ trójpalczasty bardzo cz´sto umieszczaw swojej diecie kornikowate. Sikory z kolei zjada-jà g∏ównie foliofagi.

PodsumowaniePtaki jako organizmy o niewàtpliwej pozytywnej ro-li biocenotycznej w ekosystemie leÊnym sà elemen-tem bardzo po˝àdanym. Nale˝y wi´c dà˝yçdo stworzenia im odpowiednich warunków bytowa-nia. Dla ptaków naturalna dziupla zawsze jest lepszaod sztucznej, czyli budki, (pomijajàc ju˝ nawet kwe-sti´, ˝e najcz´Êciej budka po jakimÊ czasie od drze-wa odpada, w drewnie zaÊ pozostajà stalowe gwoê-dzie). Dlatego te˝ stwarzanie ptakom naturalnychmiejsc do zak∏adania gniazd jest tak istotne.

Majàc na uwadze powy˝sze, taki problem jak„sposób pomiaru wady”, mimo swoich teoretycz-nych „technicznych” rozwiàzaƒ, w praktyce po pro-stu nie istnieje.

Wnioski Zarówno dla ˝ycia ptaków, jak i z punktu widzeniaczysto surowcowego, widoczna na pobocznicydrewna wykuta przez ptaka dziupla, jest nieporów-nywalnie lepszym rozwiàzaniem, ni˝ tkwiàcyw drewnie, cz´sto ju˝ niewidoczny gwóêdê, b´dàcypozosta∏oÊcià po wiszàcej kiedyÊ budce.

Widoczne na pniu, wydrà˝one przez ptaki otwory,w dziewi´çdziesi´ciu kilku procentach wskazujàna wewn´trznà zgnilizn´ pnia. Sà wobec tego dosko-na∏à (a jednoczeÊnie ca∏kowicie pozbawionà jakichkol-wiek nak∏adów pracy i kosztów) cechà diagnostycznà.

Uszkadzanie pni przez ptaki jest naprawd´znikomà szkodà w porównaniu do pozytyw-nych efektów, jakie przynosi obecnoÊç tychzwierzàt w ekosystemie leÊnym. I nie tylko dziÊpowy˝sza sentencja traktowana by∏a jak truizm,gdy˝ sens tego zdania, co nale˝y mocno podkre-Êliç, zosta∏ zaczerpni´ty z publikacji Emilii Steb-nickiej z 1951 roku.

Wady drewna172

||Widzàc taki obrazek nietrudno doceniç wszystkiedziuplaste drzewa

uszkodzenia mechaniczne – uszkodzenia przez ptaki

uszkodzenia mechaniczne – uszkodzenia przez ptaki

173

4.7.4. Odarcie kory

Jako odarcie kory nale˝y rozumieç miejsce po-zbawione korowiny na pobocznicy sztuki drew-na okràg∏ego niekorowanego.

Odarcie kory mo˝na przyrównaç do bombyz opóênionym zap∏onem: wraz z up∏ywem czasuna powierzchni pozbawionej kory pojawiajà si´ p´k-ni´cia z przesychania, odarcie kory przekszta∏ca si´w martwic´, a nawet pojawia si´ zgnilizna.

Odarcie kory jest wadà drewna zazwyczaj oma-wianà wspólnie z zaciosami (ró˝nice mi´dzy tymiwadami omówione sà w kolejnym rozdziale).

Przyczyny odarç kory Przyczyn powstawania odarç kory jest kilka. Jed-nym z g∏ównych powodów powstawania tej wadyjest proces okrzesywania Êci´tego drzewa. O odar-cia kory naj∏atwiej w przypadku mechanicznegookrzesywania drewna przy u˝yciu harwestera.

Innà sytuacjà prowadzàcà do powstania odarçkory jest zrywka drewna, a zw∏aszcza surowca wiel-kowymiarowego, pozyskiwanego w ca∏ej d∏ugoÊci.Dzieje si´ tak zresztà dosyç cz´sto i dotyczyprzypadków, gdy sztuka drewna wleczona jest

po powierzchni gleby. Oprócz specjalnego zastoso-wania surowca drzewnego, powsta∏e na zrywanymdrewnie odarcia kory nie majà wi´kszego wp∏ywuna jakoÊç pozyskanego surowca.

Odarcia kory mogà powstawaç w czasie zrywkidrewna nie tylko na drewnie zrywanym, ale tak˝ena drzewach pozostajàcych w drzewostanie. Tego ty-pu uszkodzenia majà znacznie powa˝niejsze skutki ni˝odarcia kory na wleczonych k∏odach czy d∏u˝ycach.Uszkadzane sà g∏ównie drzewa rosnàce przy szlakachzrywkowych. Przyczynà jest cz´sto sposób prowadze-nia zrywki – wleczona, co mo˝na poznaç po tym, ˝eodarcia kory ulokowane sà najcz´Êciej przy powierzch-ni ziemi na drzewach pozostajàcych w drzewostanie.Odarcia kory na wy˝szych wysokoÊciach powstajàznacznie rzadziej, a ich przyczynà mo˝e byç zahacze-nie o rosnàce drzewo przez wystajàce elementy urzà-dzeƒ zrywkowych. Powierzchnia odarç kory powsta-∏ych podczas zrywki mo˝e byç znaczna. W czasie tychprac sporadycznie powstajà tak˝e zaciosy.

Odarcia kory mogà tak˝e powstawaç w czasieÊcinki drzew w sytuacji, gdy Êcinane drzewo upada-jàc ociera si´ o pieƒ rosnàcego drzewa. D∏ugoÊç takpowsta∏ych uszkodzeƒ mo˝e wynosiç nawet kilkametrów. Gdy drzewo takie nie zostanie pozyskane,odarcie kory ewoluuje w kierunku martwicy.

Odarcia kory sà wadà drewna spowodowanàg∏ównie dzia∏alnoÊcià cz∏owieka. Odpowiednio pro-wadzone prace z zakresu u˝ytkowania lasu, w tymg∏ównie zrywki drewna, mog∏yby wyeliminowaçwi´kszoÊç wypadków prowadzàcych do powstaniatej wady drewna

Specyficznà przyczynà powstania odarç kory jesttak˝e spa∏owanie drzew przez jeleniowate. Ponie-wa˝ dotyczy to m∏odych drzewek, eliminacja poten-cjalnego d∏ugofalowego wp∏ywu tak powsta∏ychodarç kory jest mo˝liwa w nast´pujàcych po spa∏o-waniu zabiegach hodowlanych.

||„Ksià˝kowe” odarcie kory na brzozie

||Drzewo rosnàce przy szlaku zrywkowymuszkodzone podczas zrywki

wania nie zawsze, dlatego te˝ nale˝y stosowaç takierozwiàzania, aby sprawa ta mia∏a jedynie same plusy.

ObecnoÊç cia∏ obcych dotyczy jeszcze jednej sytu-acji. Ten przyk∏ad prosz´ jednak potraktowaç bardziejjako ciekawostk´ uzupe∏niajàcà temat. Jednà z metodochrony bardzo starych drzew by∏o wstawianie beto-nowych plomb. A one de facto tak˝e stanowià w pniucia∏o obce. Jednym z drzew majàcych takà betonowàplomb´ jest np. olbrzymiej postury dàb Chrobry ro-snàcy w Warszawie na ulicy Nowoursynowskiej.

Wp∏yw obecnoÊci cia∏ obcych na surowiec drzewnyW zasadzie w ka˝dym przypadku, gdy drewno jestdzielone na mniejsze cz´Êci, obecnoÊç cia∏ obcych jestpowa˝nà wadà. Czy to w przypadku skrawania obwo-dowego, wycinania fornirów, czy produkcji tarcicy,tkwiàce w drewnie cia∏o obce mo˝e staç si´ przyczynàpowa˝nych uszkodzeƒ maszyn do obróbki drewna.

ObecnoÊç obcych cia∏ dla leÊników jest ciàg∏ymutrapieniem. Nale˝y bowiem do takich wad drewna,

||Pomys∏owoÊç ludzka naprawd´ nie zna granic...

||Widok wroÊni tej cz´Êciowo siatki

||Efekty przymocowywania siatki ogrodzeniowejdo drzew

||A˝ ˝al patrzeç...

||Dàb obrastajàcy swojà podpor

Wady drewna184

uszkodzenia mechaniczne – obecnoÊç cia∏ obcych

4.8.1. P´kni´cia/uszkodzenia piorunowe

Wyró˝nianym niegdyÊ nawet w polskich normachprzyk∏adem wady tradycyjnie zaliczanej do p´kni´çjest p´kni´cie piorunowe zwane tak˝e inaczejuszkodzeniem piorunowym. Termin „uszkodze-nie” jest zresztà w wi´kszoÊci przypadków bardziejtrafny, jeÊli chodzi o rzeczywisty obraz tej wady(drewno nie p´ka!), wobec czego nale˝a∏oby si´ za-stanowiç, czy nie w∏aÊciwsze by∏oby umieszczenia„uszkodzenia piorunowego” wÊród uszkodzeƒ me-chanicznych albo, z uwagi na finalny wyglàd wadyw surowcu drzewnym – wÊród wad budowy.

Jako p´kniecie/uszkodzenie piorunowe nale˝yrozumieç uszkodzenie drewna powsta∏e na sku-tek uderzenia pioruna w postaci rozszczepienialub uszkodzenia powierzchni rosnàcego drzewa.Najcz´Êciej uszkadzana jest jedynie pobocznica pnia,na dodatek w sposób charakterystyczny. Âlady ude-rzenia pioruna w rosnàce drzewo przybierajà z regu-∏y doÊç regularne kszta∏ty, w zasadzie jedyniena Êwierku cz´sto przyjmujà formy doÊç spektakular-ne i w∏aÊciwie wy∏àcznie dla tego gatunku stosowaniaterminu „p´kni´cie” wydaje si´ byç poprawne.

Uszkodzenie piorunowe ma inny wyglàd ni˝ p´k-ni´cie mrozowe, a cechuje si´ (najcz´Êciej, bo by-wajà od tego wyjàtki) biegnàcym po pniu ˝∏obkiem.Na lewo i na prawo od ˝∏obka wyst´puje strefamartwego drewna. Im starsze uszkodzenie pioru-nowe, tym szersza te˝ strefa martwicy. W zasadzieu wszystkich gatunków (poza bukiem) uszkodzeniepiorunowe nie zarasta nowymi s∏ojami drewna,dzi´ki czemu wada ta jest bardzo charakterystycz-na i ewidentnie ró˝ni si´ od p´kni´cia mrozowego,a tak˝e od martwicy, która wraz z up∏ywem czasuzarasta, tworzàc w koƒcu martwic´ zaroÊni´tà.

P´kni´cie piorunowe wyró˝nia najcz´Êciej bardzoregularny przebieg (prostoliniowy) oraz cz´sto od-pryski korowiny na pniu (ale to z kolei zale˝y od ga-tunku: obraz p´kni´cia piorunowego na soÊnie jestinny ni˝ np. na buku; obraz „m∏odego” i „starego”uszkodzenia piorunowego tak˝e jest ró˝ny).W przypadku wystàpienia na pniu np. guza, uszko-dzenie piorunowe „przeskakuje” przez niego– na powierzchni guza nie tworzy si´ charaktery-styczny ˝∏obek.

P´kni´cia piorunowe i mrozowe ró˝nià si´ poràroku, w której powstajà. P´kni´cia mrozowe po-wstajà zimà, uszkodzenia piorunowe powstajà zaÊjedynie w okresie wiosenno-letnim.

||Cechà diagnostycznà uszkodzenia piorunowegojest to, ˝e biegnie od wierzcho∏ka a˝ do szyikorzeniowej

||...a tak˝e to, ˝e przebiega zgodnie ze skr´temw∏ókien

Wady drewna188

p´kni´cia/uszkodzenia piorunowe

Rezonansowego jawora wykorzystuje si´ w pro-dukcji instrumentów muzycznych, a drewno jawo-rowe w ogóle (g∏ównie tzw. jawora oczkowego,

ale tak˝e opisywanego jawora falistego) wyko-rzystywane jest do produkcji wyjàtkowo cieka-wych i cennych oklein.

Wady drewna

falisty uk∏ad w∏ókien

199

||Okleina z falistow∏óknistego jawora o zmienionymfarbà kolorze

||Taka barwa drewna w po∏àczeniu z falistoÊciàw∏ókien jest wyjàtkowo korzystnà cechà estetycznà

||Falisty uk∏ad w∏ókien widoczny w okleinie biurka ||Okleina w zbli˝eniu

||Gitara wykonana z falistow∏óknistego rezonansowego drewna jaworowego

Mile dla kubków smakowych brzmi kolejny termin– drewno czekoladowe. Poj´cie to, spotykane w li-teraturze drzewnej z lat 50. XX w. oznacza∏o, specy-ficznà form´ zgnilizny zewn´trznej u gatunków igla-stych, zw∏aszcza sosny. Od tamtego czasu jednaknomenklatura brakarska uleg∏a doÊç radykalnymzmianom, równie˝ w stosunku do zgnilizn i zabar-wieƒ (np. dzisiejsze zabarwienie czerwieƒ bielu zali-czane by∏o wtedy do zgnilizn). Dlatego te˝ wadàdrewna, którà w dzisiejszych czasach uto˝samiaçnale˝y z ówczesnym „drewnem czekoladowym” niejest ˝adna z odmian/form zgnilizny zewn´trznej,a jest nià brunatnica.

Jeszcze przed wojnà mo˝na by∏o spotkaç termin„drewno zbola∏e” (np. w „Technicznych w∏asno-Êciach drewna” prof. Andrzeja Szwarca, 1922 r.).Nazwa sugeruje, ˝e mo˝e to byç drewno w jakimÊstopniu uszkodzone. Skojarzenie to jest poprawne.Drewnem zbola∏ym okreÊlano drewno z pnia, któryby∏ przynajmniej kilkukrotnie w okresie ˝yciauszkadzany mechanicznie mniej wi´cej w tym sa-

mym miejscu, co prowadzi∏o do powstania zarasta-jàcych powoli zabitek kolejno u∏o˝onych jednanad/obok drugiej, w ca∏oÊci lub cz´Êciowo na siebiezachodzàcych.

Kilka przytoczonych powy˝ej terminów to przy-k∏ady prawie ju˝ wymar∏ej specyficznej, ale i cieka-wej brakarskiej nomenklatury.

224

||Zapasy „drewna pogrzewnego”

||Fragment czo∏a drewna sosnowego obarczonegobrunatnicà, czyli tzw. drewno czekoladowe

||„Drewno zbola∏e'' – Êlady po kilkukrotnymmechanicznym uszkodzeniu pnia

||Zabitki na klonie; obszar zniekszta∏conejstruktury drewna powodowanej ich obecnosciànazywany by∏ „drewnem zbola∏ym''

specyfika brakarskiego j´zyka

Wady drewna 229

z odpad∏à lub odpadajàcà korà (zabitka zaroÊni´ta) al-bo przykrytà nowo narastajàcymi s∏ojami drewna. Cha-rakterystyczna zmiana rysunku kory zakrywajàca zaro-Êni´tà zabitk´ na d´bie nazywana jest blachà.

Chocia˝ od roku 1966 normy nie wyró˝niajàwÊród wad kszta∏tu drewna okràg∏ego rozwidlenia,czyli wyniku silnego wzrostu p´dów bocznych wy-wo∏anego uszkodzeniem p´du szczytowego lub ce-chami gatunkowymi danego drzewa, mimo to takawada drewna istnieje i jest opisywana w bardzowielu opracowaniach. Popularny, nawet obecnie sy-nonim nazwy tej wady, to „dwójka” albo „wid∏y”.W sytuacji, gdy g∏ówny pieƒ przechodzi w wi´cej

|| Jesionowa „dwójka”, zwana tak˝e wid∏ami

||Stara topola – powierzchnia „obrz´ku”nazywanego kiedyÊ tak˝e „guzem”. Do dziÊ „guz”jest cz´sto synonimem obrz´ku w fitopatologii

||Krzywizna kolankowa, czyli „kolano”

||„Blacha” – g∏adka powierzchnia zaroÊni´tejzabitki na d´bie

6.3. „Paradoks dziupli”

Zgodnie z brakarskà nomenklaturà, uszkodzenieprzez ptaki definiuje si´ jako ró˝nego kszta∏tui wielkoÊci otwory wydrà˝one przez ró˝ne ga-tunki ptaków. I tyle definicja, która nic nie mówiani o wielkoÊci, ani o kszta∏cie, ani o g∏´bokoÊciwspomnianego uszkodzenia przez ptaki.

Wspomnianego powy˝ej „otworu wydrà˝onego przezptaki” trudno intuicyjnie nie kojarzyç z dziuplà a znakrównoÊci pomi´dzy uszkodzeniem przez ptaki a dziu-plà nasuwa si´ w zasadzie spontanicznie. Okazuje si´jednak, e poj´cie dziupli w nomenklaturze brakarskiejjest troch´ inne ni˝ to, które jest u˝ywane tradycyjnie.

W j´zyku potocznym dziupla rozumiana jest bar-dzo cz´sto jako wydrà˝ony w drewnie otwór, które-go przyczyn´ powstania nale˝y upatrywaç w dzia-∏alnoÊci ptaków.

Dla ornitologa poj´cie dziupli b´dzie jeszcze tro-ch´ inne, obejmie bowiem tak˝e te wszystkie otwo-

ry, które powsta∏y w sposób naturalny (nie zosta∏ywykute przez ptaki), a w których równie˝ ptakiznajdujà schronienie.

W brakarstwie, definicja dziupli b´dzie najszersza.Opisywany w poprzednim akapicie przypadek mo˝ebyç wy∏àcznie w cz´Êci fragmentem tej definicji, jed-nak pe∏nà „brakarskà” definicj´ wyraziç mo˝naw sposób nast´pujàcy: Dziupla w brakarstwieoznacza ubytki w wewn´trznej cz´Êci pnia wy-drà˝one przez ptaki czy te˝ powsta∏e na skutekobsuni´cia lub wyp∏ukania przez wody opado-we roz∏o˝onego przez grzyby drewna.

Dla brakarza prawie ka˝dy wi´kszy otwór w drew-nie mo˝e byç nazwany dziuplà. A to, czy ptaki przy-czyni∏y si´ do jego powstania, czy te˝ nie, jest ju˝ spra-wà ca∏kowicie nieistotnà. Tak˝e to, czy ptak w takiejdziupli gniazduje, czy nie – równie˝ nie jest wa˝ne.

||Zabliêniona dziupla po dzi´ciole czarnym

||Przekrój przez typowà dziupl´ wykutà przezdzi´cio∏a

||Ka˝da pusta przestrzeƒ wewnàtrz pnia dlabrakarza jest dziuplà

||Klasyczna „brakarska'' dziupla w pniu czereÊni – finalny efekt zgnilizny wewn´trznej

Wady drewna

specyfika brakarskiego j´zyka

235

Niniejszy rozdzia∏ traktuje o miejscach, w które wartopojechaç, by coÊ wyjàtkowo „brakarsko” ciekawegozobaczyç. Bez wàtpienia warto pojechaç na aukcj´w Krotoszynie, czy te˝ submisj´ w KroÊnie lub innychw innych regionalnych dyrekcjach LP, lecz nie o takiemiejsca tu chodzi.

ObecnoÊç okreÊlonych wad drewna zauwa˝o-na zosta∏a tak˝e na polu ochrony przyrody. W Polscejest kilka terenów leÊnych obj´tych ochronà prawnà,np. w formie rezerwatów lub te˝ powierzchniowychpomników przyrody, gdzie g∏ównym przedmiotemochrony sà drzewa o wyjàtkowym kszta∏cie, a mó-wiàc j´zykiem brakarskim – drzewa, których kszta∏tjest spowodowany specyficznymi odmianami/forma-mi krzywizny. Krzywizny sà bowiem podstawowymparametrem wp∏ywajàcym na kszta∏t drzewa. O ta-kich w∏aÊnie miejscach traktuje niniejszy rozdzia∏.

Najbardziej znane w Polsce drzewa obarczonespecyficznymi krzywiznami to sosny rosnàce w po-wierzchniowym pomniku przyrody „Krzywy Las”w okolicach Gryfina, niedaleko elektrowni wodnej

Dolna Odra (woj. zachodniopomorskie). Na po-wierzchni 1,7 ha roÊnie tam oko∏o 400 sosen z cha-rakterystycznym ostrym wygi´ciem o kàcie w grani-cach 90° na wysokoÊci oko∏o 0,5 m nad ziemià(z krzywiznà kolankowà). Po tym wygi´ciu pieƒdrzewa roÊnie na pewnej d∏ugoÊci mniej wi´cej rów-nolegle do powierzchni gruntu i dalej, biegnàcpo okr´gu, stopniowo prostuje si´, po czym mniejwi´cej na wysokoÊci oko∏o 3 m (w zale˝noÊciod drzewa), pieƒ drzewa roÊnie ju˝ pionowo. Drze-wo wyglàda niczym odwrócony znak zapytania. Po-wsta∏e w ten sposób krzywizny majà ró˝ne wymia-ry. D∏ugoÊç odcinka krzywizny na niektórych wyno-si kilka metrów, a na innych ma wielkoÊç mniej wi´-cej bujanego fotela.

Miejsce to jest atrakcjà nie tylko dla przyjezdnych(z drogi prowadzi do drzewostanu czerwony szlak),ale jest tak˝e placem zabaw, co widaç po widocz-nych Êladach penetracji.

Przyczyna powstania tak ukszta∏towanych pni so-sen jest wcià˝ niewyjaÊniona. Najbardziej racjonal-

7. Wady drewna a ochrona przyrody

||„Krzywy Las'' w okolicach Gryfina

Wady drewna238

zabarwienia drewna

Dowodem na ró˝nice w wyst´powaniu wad drew-na niech b´dzie przyk∏ad zdj´cia, na którym leÊnikz Islandii z zaciekawieniem przyglàda si´ mi´kkiejzgniliênie wewn´trznej widocznej na pniaku Êci´tejna W´grzech topoli, którà to wad´ drewna widzipo raz pierwszy w ˝yciu!

Na zakoƒczenie coÊ, co w jeszcze innym, zupe∏nienowym i troch´ niespodziewanym Êwietle, stawiapraktyk´ brakarstwa. Prosz´ przyjrzeç si´ zdj´-ciom przedstawiajàcym ciekawà form´ twardzieli nabrzozie. Czy taki plaster drewna podarowany naj-bli˝szej, darzonej uczuciem osobie, nie b´dzie bar-dzo mi∏ym i oryginalnym prezentem?

||Bardzo silny skr´t w∏ókien na cyprysie

||LeÊnik z Islandii, zaciekawiony zgniliznà we-wn´trznà pnia, którà zobaczy∏ pierwszy raz w ˝yciu

||Bardzo ciekawa forma fa∏szywej twardzieli

||P´kni´cie mrozowe na bo˝odrzewiegruczo∏kowatym – gatunku pochodzàcym z Chin

brakarskie anomalie, paradoksy, wyjàtki i ciekawostki

Wady drewna 249