Uniwersytet Warszawski

Instytut Archeologii

Filip BrzezińskiNr albumu: 269334

Rekonstrukcje elementów architektury romańskiej w

budowlach sakralnych ziemi świętokrzyskiej

Reconstructed elements of romanesque architecture in

sacral buildings in Holly Cross Mountains region

Praca licencjacka

na kierunku archeologia

w zakresie archeologii średniowiecza

Praca wykonana pod kierunkiem

Dr. Wojciecha Wróblewskiego

Warszawa, wrzesień 2010

1

Oświadczenie kierującego pracą

Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim

kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia w

postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego.

Data podpis kierującego pracą

Oświadczenie autora (autorów pracy)

Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca

dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści

uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami.

Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej

przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego na

wyższej uczelni.

Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja jest identyczna z załączoną

wersją elektroniczną.

Data podpis autora (autorów) pracy

2

Streszczenie

Region świętokrzyski obfituje w zabytki architektury romańskiej z czasów jej

pełnego rozkwitu i schyłku. Wszystkie zachowane budowle to kościoły lub klasztory. Przez

wieki oblicze świętokrzyskich budowli romańskich było zmieniane poprzez przebudowy,

wojny i następujące po nich restauracje. Zabytkowe, romańskie obiekty sakralne były

przez lata „poligonem doświadczalnym” dla pokoleń polskich architektów konserwatorów.

Ich mniej lub bardziej udana działalność odcisnęła piętno na średniowiecznych budowlach,

wzbogacając ich historię i ratując je przed zniszczeniem.

Słowa kluczowe:architektura romańska, rekonstrukcje, konserwacja, region świętokrzyski, kościoły

Dziedzina pracy

Archeologia 08400

Klasyfikacja tematycznaArcheologia średniowiecza

3

Spis treści

1. Wstęp

1.1 wyjaśnienie wyboru tematu..................................................................................5

1.2 charakterystyka polskiej architektury romańskiej.................................................7

1.3 specyfika regionu...............................................................................................11

1.4 cechy poprawnej rekonstrukcji i ekspozycji zabytków architektury....................12

2. Rozdziały

2.1 Imielno...............................................................................................................14

2.2 Jędrzejów...........................................................................................................16

2.3 Kije.....................................................................................................................18

2.4 Mokrsko Dolne...................................................................................................20

2.5 Skalbmierz.........................................................................................................23

2.6 Święty Krzyż......................................................................................................26

2.7 Tarczek...............................................................................................................28

2.8 Wąchock............................................................................................................30

2.9 Zagość...............................................................................................................32

3. Podsumowanie.....................................................................................................35

4. Fotografie i ryciny

4.1 ryciny..................................................................................................................37

4.2 fotografie............................................................................................................41

Wykaz skrótów.........................................................................................................79

Bibliografia................................................................................................................80

4

Rozdział 1.1Wyjaśnienie wyboru tematu

Powodów, dla których podjąłem badania nad zrekonstruowanymi elementami

architektury romańskiej Regionu Świętokrzyskiego jest kilka. Po pierwsze, chciałem

skoncentrować się na zagadnieniu dotyczącym mojej rodzinnej Ziemi Świętokrzyskiej. Po

drugie, zagadnienie musiało pokrywać się z moim zainteresowaniem i wiedzą o

średniowieczu. Po trzecie, chciałem stworzyć pracę, nie czysto archeologiczną, lecz

interdyscyplinarną, z naciskiem na konserwację zabytków. Mój wybór padł na zabytkowe

budowle sakralne ziemi świętokrzyskiej i sandomierskiej, zbudowane w stylu romańskim.

Powodem wybrania przeze mnie właśnie romańskiej epoki jest duża liczba tego typu

zabytków na terenie północnej Małopolski, która obok Dolnego Śląska i Wielkopolski

stanowi jedno z „zagłębi” architektury romańskiej w Polsce. Początkowo zamierzałem

zbadać i umieścić w mojej pracy prawie dwadzieścia kościołów i klasztorów z diecezji

kieleckiej, sandomierskiej i radomskiej. Niestety, założenie to okazało się nazbyt ambitne

jak na moje skromne możliwości. Do opisania wszystkich zabytków ze świętokrzyskiego

szlaku architektury romańskiej potrzebowałbym dużo więcej czasu i przede wszystkim

pieniędzy. Poza tym, objętościowo, moja praca przekroczyłaby sto stron tekstu, co według

mnie, a tym bardziej mojego promotora, byłoby grubą przesadą. Ograniczyłem więc

zakres pracy do diecezji kieleckiej, z małymi wyjątkami takimi jak klasztory na Świętym

Krzyżu i w Wąchocku. Sanktuarium na Łysej Górze jest enklawą diecezji sandomierskiej

na obszarze diecezji kieleckiej, spowodowane jest to anachronicznym podziałem

diecezjalnym pochodzącym jeszcze z czasów zaborów. Klasztor zawarłem w mojej pracy,

gdyż praktycznie leży w granicach diecezji kieleckiej i bez niego moja praca nie byłaby

kompletna. Klasztor w Wąchocku natomiast leży w granicach diecezji radomskiej.

Umieściłem go w swojej pracy, gdyż stanowił jedną z czterech świętokrzyskich filii opactwa

cysterskiego w Morimont, obok Koprzywnicy, Jędrzejowa i Sulejowa. Niestety unikatowy

klasztor w Koprzywnicy nie był przedmiotem moich badań, ze względu na gwałtowne

lipcowe powodzie, które nawiedziły ziemię sandomierską. Z równie prozaicznych przyczyn

nie byłem w stanie odwiedzić kościoła w Grzegorzowicach, odciętego od świata przez

remonty dróg. Ogólnie moja praca zawiera analizę rekonstrukcji elementów romańskich

dziewięciu kościołów i klasztorów. Zabytki zostały umieszczone w pracy w kolejności

alfabetycznej.

Autor niniejszej pracy jest jednocześnie autorem większości fotografii do niej

5

wykorzystanych. Przy zdjęciach wykonanych ręką inną niż autora znajdują się nazwiska

twórców.

Poniżej została zamieszczona mapa przedstawiająca rozmieszczenie kościołów

opisanych w dalszej części pracy.

6

Rozdział 1.2Charakterystyka polskiej architektury romańskiej

Ciężko jest określić czas, w którym pojawiła się architektura romańska na terenie

zachodniej Europy. Sam styl wywodzi się z architektury wczesnochrześcijańskiej, a

proces ewolucji w styl romański mógł trwać wiele lat. Za początek stylu romańskiego

przyjmuje się X wiek [Broniewski 1964, s. 14]. Pierwszych przykładów architektury

romańskiej należy szukać przede wszystkim na terenie obecnych Włoch, Francji i Niemiec,

styl ten przetrwał tam aż do końca XII i początków XIII wieku, kiedy to rozwinął się gotyk.

Na ziemiach polskich za początek stylu romańskiego przyjmuje się II poł. X wieku. Był to

okres dynamicznego przejścia od pogańskiej organizacji plemiennej do rozległego

zjednoczonego królestwa chrześcijańskiego. Do pierwszych zabytków związanych z

rozprzestrzenianiem się nowej religii, a co za tym idzie nowego stylu architektonicznego

należą „sadzawki chrzcielne”, czyli coś w rodzaju prymitywnych chrzcielnic [Mroczko 1978,

s. 7]. Okres, w którym występowała architektura przedromańska nie pozostawił po sobie

żadnych zachowanych w całości budowli, a większość znanych i przebadanych pochodzi z

wykopalisk archeologicznych. Duża część zlokalizowanych pozostałości to elementy

pierwotnych murowanych kościołów takich jak I katedra poznańska z ok. 968 roku, I

katedra gnieźnieńska wzniesiona ok. 1000 roku, czy I katedra na Wawelu pochodząca z

ostatnich lat panowania Bolesława Chrobrego [Mroczko 1978, s.19]. Charakterystyczną

cechą stylu przed romańskiego jest wznoszenie,oprócz budowli sakralnych, budynków

świeckich takich jak palatia. W Polsce jak do tej pory odkryto pozostałości siedzib

miejscowych władców lub dostojników na Ostrowie Lednickim, Gieczu, Przemyślu i Wiślicy

[Mroczko 1978, s. 10]. Ponieważ na ziemiach polskich brak było tradycji wznoszenia

budynków murowanych z ciosów kamiennych, koniecznością było zapożyczenie techniki

zachodniej. Niestety spośród bogatej technologii budowlanej wykształconej przez

cywilizacje kręgu śródziemnomorskiego ostały się tylko najprostsze metody takie jak opus

incertum, jednorodny mur z płaskich sztuk kamienia łamanego, zalewany dużą ilością

wapiennej zaprawy, opus spicatum, ciosy kamienne układane w „jodełkę” i opus

emplectum, czyli obustronne licowanie muru obrobionym budulcem kamiennym, a

następnie wypełnianie przestrzeni wewnętrznej muru łamanymi kamieniami wraz z

zaprawą wapienną [Świechowski 2000, s. 15]. Żaden z wyżej wymienionych zabytków nie

zachował się w całości do naszych czasów, większość została zniszczona podczas

kryzysu państwa wczesnopiastowskiego i reakcji pogańskiej po najeździe Brzetysława w

7

1038 roku.

Historycy sztuki i badacze architektury średniowiecznej przyjmują, że okres pełnej

romańszczyzny w Polsce przypada na lata 1039 – 1200 [Świechowski 2000, s. 19].

Okres pełnego rozkwitu architektury romańskiej na terenie państwa polskiego nastąpił

wraz ze wstąpieniem ma tron Kazimierza Odnowiciela, który tłumiąc rewolty pogańskie

przystąpił do odnowienia organizacji kościelnej w Polsce. Dowodami wytężonej pracy

nowego władcy Polski były odbudowanie na wczesnoromańskich fundamentach katedr

poznańskiej i gnieźnieńskiej. W tym miejscu chciałbym omówić najbardziej

charakterystyczne cechy architektury romańskiej z XI i XII wieku, gdyż duża część

zabytków, które przedstawię w następnych rozdziałach powstała właśnie w tych wiekach.

Podstawowym materiałem budowlanym w tym okresie był kamień, zazwyczaj obrobiony w

mniej lub bardziej regularne prostopadłościany. Mury wznoszono podobnie jak w X wieku,

czyli w opus spicatum, opus emplectum i opus incertum, dzięki rozwojowi techniki

kamieniarskiej możliwe stało się zastosowanie większych bloków kamiennych. Zaprawa

wapienna stosowana do wypełniania wnętrza murów była zazwyczaj tłusta i starannie

przygotowana. Cegła, która pojawia się na ziemiach polskich na przełomie XII i XIII wieku,

została spopularyzowana przez zakony dominikanów i franciszkanów, głównie na terenie

Śląska i Wielkopolski [Broniewski 1964, s. 90]. Na ziemiach polskich w XI i XII wieku

wznoszono głównie budowle sakralne takie jak rotundy, kościoły jednonawowe i bazyliki.

Do większych założeń należały opactwa. W rotundach, prostych budowlach na planie koła,

często stosowano apsydy prezbiterialne, zdecydowanie rzadziej rotundy wznoszone były

na planie krzyżowym z wieloma apsydami nadającymi założeniu kształt czworoliścia, np

rotunda NMP na Wawelu. W innych przypadkach apsydy były stosowane w kościołach

jednonawowych i bazylikach dla półkolistego zamknięcia prezbiterium, naw bocznych lub

transeptu [Świechowski 1976, s. 26]. W kościołach bez względu na formę często spotkać

można empory, czyli galerie lub trybuny wsparte na filarach lub kolumnach budowane w

celu powiększenia powierzchni użytkowej. Występowały one zazwyczaj w zachodniej

części świątyń, nad kruchtami, choć zdarzają się założenia okalające cały kościół

[Szolginia 1982, s. 91]. Za podpory służyły kolumny lub filary. Kolumny często posiadały

trzony gładkie, lecz zdarzają się na ziemiach polskich przykłady zdobienia tego typu

podpór ornamentami roślinnymi i figuralnymi, np w kościele św. Trójcy w Strzelnie. Filary

natomiast najczęściej posiadają przekrój kwadratowy, kolisty, ośmioboczny lub w kształcie

krzyża, rzadsze są przykłady filarów z pilastrami lub półkolumnami [Świechowski 1976, s.

31]. Bazy kolumn początkowo wysokie, z czasem coraz bardziej spłaszczone. Narożniki

8

płyt bazowych wypełniały rzeźby, tzw. Szpony, które z czasem przybierają coraz bardziej

skomplikowane formy. Głowice tzw. Kostkowe przypominające ściętą z czterech stron

półkulę często zwieńczały romańskie kolumny. Płaszczyzny głowic zazwyczaj ozdobione

były płaskorzeźbami, często o motywach roślinnych nawiązujących do klasycznej głowicy

korynckiej [Broniewski 1964, s. 22-25]. Kolumny zazwyczaj stawiano by przenosiły

obciążenia i podtrzymywały sklepienia i łuki. Podobną rolę pełniły tzw. Służki, czyli cienkie

elementy kamienne o przekroju wałka, lub półwałka, zespolone z filarem [Szolginia 1982,

s. 363]. Analogiczną funkcję pełniły wsporniki, czyli osadzone w ścianie i wysunięte przed

jej lico elementy architektoniczne, które oprócz wspierania żeber sklepień, mogły być

wykorzystywane jako podstawy posągów [Szolginia 1982, s. 439]. Romańskie portale

wejściowe są zakończone u góry półkoliście, wgłębione w murze uskokowo, o ukośnie

zwężających się ościeżach, zazwyczaj rozczłonkowane kolumienkami lub ozdobione

dekoracją rzeźbiarską [Szolginia 1982, s. 338]. Istotnym zagadnieniem jest kwestia

sklepień i stropów, czyli kolokwialnie mówiąc sufitów. Tu podobnie jak w przypadku

wątków murarskich średniowieczni architekci korzystali z dorobku starożytnych.

Romańskie sklepienie kolebkowe było wykonywane z klińców ciosowych na kształt

półwalca obrotowego, czyli przekrój całego sklepienia ma zarys półkola. Sklepienie

krzyżowe to nic innego jak dwa skrzyżowane ze sobą pod kątem prostym sklepienia

kolebkowe. W pełnej romańszczyźnie sklepienie krzyżowe otrzymuje żebra, które biegną

po krawędziach przenikających się kolebek, ten typ sklepienia będzie później rozwijany w

epoce gotyku. Często zamiast sklepień stosowano strop drewniany, zwykle umieszczany

nad nawami, podczas gdy prezbiterium, jako część bardziej reprezentatywna, było

sklepione [Broniewski 1964, s. 16]. Okna romańskie były na ogół niewielkie, prostokątne,

zamknięte półkolistym łukiem. Zwykle dwustronnie rozglifione, jednakże zdarzają się okna

rozglifione tylko do wewnątrz, np. w inkastylizowanym kościele św. Andrzeja w Krakowie.

Charakterystyczne są biforia i triforia, okna dwu i trójdzielne instalowane zwykle w

wieżach, krużgankach i galeriach. W fasadach umieszczano niekiedy okrągłe okna tzw.

Oculusy [Świechowski 1976, s. 32]. Podsumowując, w romańskich założeniach sakralnych

dominuje masywność, umiejętne piętrzenie brył, zrównoważenie proporcji całych obiektów

i ich poszczególnych części.

Architektura późnoromańska, która rozwija się na ziemiach polskich głównie w I

poł. XIII w. jest poniekąd okresem przejściowym pomiędzy pełną romańszczyzną a stylem

gotyckim. Nowymi zjawiskami jakie następują w tym okresie są przede wszystkim

pierwsze użycie cegły jako podstawowego budulca, ponowne pojawienie się budownictwa

9

świeckiego i intensywna budowa klasztorów cysterskich [Świechowski 2000, s. 26], o

których mowa będzie w następnym rozdziale.

10

Rozdział 1.3Specyfika regionu

Północna Małopolska, a w tym Ziemia Świętokrzyska i Sandomierska, jest jednym z

trzech zagłębi architektury romańskiej, obok Dolnego Śląska i Wielkopolski, na ziemiach

polskich. Powodów dla dużego nagromadzenia zabytków romańskich w Małopolsce jest

kilka.

Pierwszym najważniejszym jest dostępność surowca, czyli kamienia, niezbędnego

do wznoszenia murowanych budowli. Kamień wydobywano w licznych odkrywkach na

terenie Gór Świętokrzyskich i nie tylko, czego przykładem jest kopalnia na wale

pińczowskim działająca do dziś. Poza odkrywkami pozyskiwano surowiec narzutowy z pól.

Drugim czynnikiem była wzmożona działalność Kurii Krakowskiej i Sandomierskiej

spowodowana rozwojem handlowym i demograficznym regionu. Trzecim bardzo istotnym

powodem jest utworzenie pod koniec XII wieku filii opactwa Morimond w Jędrzejowie i

Koprzywnicy, a następnie w Sulejowie i Wąchocku. Cystersi, oprócz technologii z

dziedziny rolnictwa i wydobycia surowców, sprowadzili ze sobą technikę budowy założeń

klasztornych i kościelnych. Wspólną cechą, budowanych na planie kwadratu, założeń

klasztornych jest umiejscowienie kościoła w północnej części założenia okalającego

dziedziniec. Kościoły cysterskie były zazwyczaj bazylikami filarowymi z transeptem i prosto

zamkniętym prezbiterium [Świechowski 2000, s. 31].

Dzięki cystersom rozpowszechnił się również, bardzo popularny w Regionie

Świętokrzyskim, model świątyni jednonawowej, o niewielkich rozmiarach, rzadko

przekraczających 10 metrów długości. Wiele spośród tych pierwotnie romańskich

kościołów zostało przebudowanych w późnym średniowieczu i we wczesnej nowożytności.

W celu ich powiększenia, do starych naw, dobudowywano nowe większe. Stare prezbiteria

stawały się bezużyteczne, gdyż ich role przejmowały stare nawy (por. Mokrsko).

11

Rozdział 1.4 Cechy poprawnej rekonstrukcji i ekspozycji zabytków architektury

Zabytki architektury romańskiej z ziemi świętokrzyskiej i sandomierskiej, na których

skupiłem się w następnych rozdziałach, oceniałem przede wszystkim pod kątem

ekspozycji i percepcji form niepełnych oraz sposobu ich rekonstrukcji. Specyfika

romańskich kościołów z obszaru moich zainteresowań polega na tym, iż wszystkie one

znajdują się w stałej, nieprzerwanej nigdy eksploatacji. Są to często budowle

przebudowane i zdeformowane w różny, nie zawsze nawet nieestetyczny, sposób. Formy

niepełne to po prostu elementy architektoniczne założenia (budowli), szczątkowo

zachowane, przykryte późniejszymi nawarstwieniami, powstałymi w skutek remontów i

rewitalizacji [Małachowicz 1994, s. 145]. W świecie konserwatorów architektów trwa

zażarty spór o sposób rekonstrukcji elementów architektonicznych znajdujących się pod

późniejszymi nawarstwieniami i przebudowami. Większość architektów konserwatorów

skłania się ku konserwacji zgodnej ze sztuką architektoniczną i zasadami estetyki

[Tajchman 2008, s. 46]. Oznacza to rekonstrukcje budowli w stylu, w jakim zachowała się

do naszych czasów, czyli jeżeli budynek wzniesiono w XII wieku w stylu romańskim, a

następnie przebudowano go w wieku XIV i XVII w stylach odpowiednio gotyckim i

barokowym, zmieniając formę założenia i przykrywając stare elementy architektoniczne

nowymi, to należy podjąć się rekonstrukcji w stylu barokowym. Tego typu rekonstrukcje,

mimo iż wykonane w zgodzie z duchem epoki i estetyki, posiadają zerową wartość

dydaktyczną jeżeli chodzi o poznanie elementów architektonicznych wcześniejszych niż

barokowe. Artykuł 11 Karty Weneckiej z 1964 roku brzmi: „Wartościowy wkład każdej epoki

do dziejów budowy zabytku powinien zostać uszanowany, jako że jedność stylowa nie jest

celem, do którego należałoby zmierzać w toku restauracji. Jeśli budowa zawiera kilka faz

nawarstwiających się, wydobycie fazy spodniej usprawiedliwione jest tylko w wyjątkowych

okolicznościach i pod warunkiem, że usunięte elementy przedstawiają zaledwie przedmiot

nikłego zainteresowania, że wydobyta na jaw kompozycja stanowi dokument o znacznej

wartości historycznej, archeologicznej lub estetycznej i że jego stan zachowania zostanie

oceniony jako zadowalający. Osąd co do wartości rzeczonych elementów i decyzja co do

przeprowadzenia zamierzonych wyburzeń nie mogą zależeć wyłącznie od autora

projektu.” [Karta Wececka 1964]. Przytoczony powyżej artykuł uchwalony podczas II

międzynarodowego kongresu architektów i techników zabytków w Wenecji, otwiera furtkę

dla innego sposobu konserwacji zabytków, posiadającego wielu zwolenników. Tak zwana

12

„konserwacja archeologiczna” polega na uzupełnianiu istniejącej koncepcji artystycznej

dodatkowymi detalami architektonicznymi odsłoniętymi spod tynków, jak na przykład

fragment ciosu kamiennego lub malowideł [Małachowicz 1994, s. 154].

Według mnie ukazywanie oryginalnych, pierwotnych elementów poprzez kontrast z

późniejszymi zmianami nie jest „ekshibicjonizmem konserwatorskim” lecz nadaniem

konserwowanej budowli, poza walorami estetycznymi, walorów dydaktycznych. Przed

odsłonięciem i wyeksponowaniem elementów wcześniejszych należy dokonać

wartościowania i odpowiedzieć na kilka istotnych pytań:

- Czy odsłonięcie detali nie spowoduje degradacji istniejącej architektury?

- Czy wartość artystyczna i naukowa uzasadnia pewien uszczerbek wyrządzony istniejącej

architekturze?

- Czy możliwe jest ukształtowanie kompozycji o cennych walorach, poprzez połączenie

odkrytych elementów z istniejącą architekturą?

- Czy ilość i jakość odkrytych reliktów przewyższa walory istniejącej architektury oraz

umożliwia jej zastąpienie?

Należy także pamiętać o siedmiu zasadach konserwatorskich:

- Primum non nocere

- Zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego

wartości (materialnych i niematerialnych)

- Zasada, zgodnie z którą usuwać należy tylko to, co na oryginał działa niszcząco.

- Zasada czytelności i odróżnialności ingerencji oraz ich estetycznego podporządkowania

oryginałowi ( zasada niekonkurencyjności)

- Zasada odwracalności metod i materiałów

- Zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym

poziomie [Rouba 2008, s.66].

Należy pamiętać, iż zasady 4 i 6 wymagają uwzględnienia specyfiki badań

archeologicznych. Powyższe zasady i wytyczne były dla mnie także podstawą oceny

rekonstrukcji elementów romańskich, omówionej w następnych rozdziałach.

13

Rozdział 2.1Imielno, woj. świętokrzyskie, pow. Jędrzejów, gm. Imielno

Kościół parafialny p.w. NMP i św. Mikołaja

Krótki opis historyczny i architektoniczny.

Pierwsze wzmianki o parafii w Imielnie pochodzą z 1326 roku [Wiśniewski 1930, s.

25]. Kościół pierwotnie posiadał sklepione prezbiterium i nawę główną z dwiema nawami

bocznymi przykrytymi stropem (ryc.1). Surowcem, jaki posłużył do budowy, był ciosany

kamień wapienny z Pińczowa. W okresach gotyku i baroku dobudowano do oryginalnej

bryły kościoła dwie kaplice od północy i południa, północną zakrystię i kruchtę.

Wzmocniono też południową ścianę nawy przyporami (fot. 1 i 2). Podczas barokowej

przebudowy, oprócz dobudowania kaplicy północnej, wymieniono w całym kościele

sklepienia na nowe, „gwiazdkowe” [Wiśniewski 1930, s. 26]. Po pierwotnym sklepieniu

krzyżowo-żebrowym pozostały tylko kolumienki-służki przy narożnikach filarów

przyściennych prezbiterium. Badania architektoniczne kamieniarki datują powstanie

budowli na połowę XIII wieku [Świechowski 2000, s. 75-76].

Opis widocznych elementów romańskich.

Wszystkie wyeksponowane elementy romańskie znajdują się w prezbiterium - są to

wspomniane już kolumienki ze służkami (fot. 3 i 4), na północnej ścianie znajduje się

półkoliście zamknięte ościeże okienne, oprofilowane wałkiem (fot. 5), Cała powierzchnia

ścian prezbiterium, oprócz barokowego sklepienia, jest pozbawiona tynku, dzięki czemu

widoczne są wapienne ciosy z lica ścian. Wszystkie nawy są starannie pokryte białym

tynkiem. Do 1913 roku istniała oryginalna ściana wieńcząca założenie od wschodu.

Jednakże w wyniku silnego pęknięcia, musiała zostać rozebrana. Odtworzona ściana

zbudowana została z tego samego materiału co oryginalna. Lico odbudowanej ściany

różni się od reszty przede wszystkim jakością wykonania. W nowej części ciosy kamienne

są znacznie gorzej ze sobą spasowane. O odmienności tej partii budynku świadczą także

żelazne kotwy zabezpieczające ścianę przed kolejną katastrofą budowlaną (fot. 6).

14

Ocena rekonstrukcji

Elementy romańskie wewnątrz prezbiterium wyeksponowane są w sposób

poprawny. Dziwi mnie jedynie to, że nie zdecydowano się odsłonić lica ścian także w

nawach, wtedy rekonstrukcja byłaby bardziej jednolita i estetyczna. Do odtwarzanej niemal

sto lat temu ściany nie można mieć zastrzeżeń merytorycznych, gdyż powstawała na

długo przed sformułowaniem zasad dotyczących poprawnej rekonstrukcji i konserwacji.

Jedyny element, do którego mam wątpliwości, to odsłonięte lico muru przyporowego nawy

bocznej. Przypory wybudowano najprawdopodobniej podczas wznoszenia jednej z kaplic,

zapewne południowej gotyckiej. Ten sposób odsłonięcia tynku i pozostawienia świadka,

identyczny jak w prezbiterium, może nasuwać przypuszczenie, iż przypory pochodzą z

tego samego czasu co prezbiterium (por. fot. 1 i 2).

15

Rozdział 2.2Jędrzejów, woj. świętokrzyskie, pow. Jędrzejów, gm. Jędrzejów

przedcysterski kościół św. Wojciecha

Krótki opis historyczny i architektoniczny:

Opactwo Cystersów w Jędrzejowie (fot. 7) zostało ufundowane przez Jana z rodu

Gryfitów, późniejszego arcybiskupa gnieźnieńskiego. Pierwsi cystersi przybyli z Morimond

w 1149 i objęli w posiadanie dawny kościół Gryfitów. Pierwszy kościół cysterski został

zbudowany i konsekrowany w 1167 roku. Obecny kościół, pod wezwaniem św. Wojciecha,

zbudowano na początku XIII wieku i konsekrowano w 1210 roku. Całe założenie

klasztorne zostało gruntownie przebudowane na zlecenie opata Mikołaja Odrowąża z

Rembieszyc w drugiej połowie XV wieku. Po pożarze z roku 1725, klasztor zostaje

odbudowany przez opata Wojciecha Ziemnickiego. Podczas pierwszej wojny światowej

uszkodzone zostały wieże kościoła, które odbudowano dopiero w 1926 roku. Gruntowny

remont, zarówno kościoła jak i klasztoru, rozpoczęty został po zakończeniu drugiej wojny

światowej i trwał do 1952 roku [Boksiński 2008, s. 1].

Pierwotny przedcysterski kościół był podłużny (ryc. 2), od wschodu założenie

wieńczyła półkolista apsyda, od zachodu zaś wieża, przechodząca w połowie swojej

wysokości z kształtu okrągłego w siedmiobok. Wewnątrz nawy od strony zachodniej,

znajdowała się empora wsparta na środkowym filarze. Surowcem, który posłużył do

wykonania ścian budowli, były ciosy piaskowca o długości około 25 cm i wysokości około

15 cm. Mury wybudowano w technice opus emplectum [Kwiatkowska-Kropka 2000, s.

249]. Do wzniesienia fundamentów wykorzystano łamany kamień piaskowy.

W obrębie kościoła prowadzono dwie kampanie wykopaliskowe. Pierwsza,

prowadzona przez Z. Lechowicza, która zaowocowała odsłonięciem pełnego zarysu

kościoła przedcysterskiego, zakończona została w 1977 roku [Lechowicz 1982]. Druga

kampania, rozpoczęta w latach dziewięćdziesiątych XX wieku przez B. Kwiatkowską-

Kropkę, miała charakter badań weryfikacyjnych. Odkryto wówczas między innymi okrągłą

klatkę schodową w grubości północnego muru, prowadzącą do empory, siedmioboczny

kształt wyższej partii zachodniej wieży i wykonane z ciosów piaskowca obustronnie

rozglifione okno w południowo-zachodnim narożniku nawy [Kwiatkowska-Kropka 2000, s.

254].

16

Opis widocznych elementów romańskich

Wraz z badaniami archeologicznymi pod koniec lat dziewięćdziesiątych

przystąpiono do szeroko zakrojonych prac konserwatorskich przy odsłoniętej zachodniej

wieży kościoła przedcysterskiego. W celu wyeksponowania elementów romańskich

rozebrano stare, zniszczone sklepienie ceglane pochodzące z XVIII wieku (fot. 8). Po

usunięciu sklepienia możliwe stało się ukazanie całej zachowanej wysokości wieży, oraz

romańskiego rozglifionego okna i portalu (fot. 9). Portal niewątpliwie robiący wrażenie,

został w dużej mierze odtworzony z nowych materiałów. Oryginalne elementy zachowały

się jedynie w progu, południowej części i tympanonie. Rekonstrukcja, mimo iż wykonana

estetycznie i w stylu romańskim, kłóci się z zasadami konserwatorskimi, które dopuszczają

tylko wykorzystywanie w rekonstrukcji oryginalnych elementów, tzw. anastyloza [Tajchman

2008, s. 47]. To samo tyczy się fryzu arkadkowego, odkrytego w wyższej partii wieży (fot.

10). Do naszych czasów zachował się tylko jeden specjalnie ociosany kamień, reszta to

rekonstrukcja. W wieży znajdują się także dwa zamurowane okna. Okrągłe okno zostało

przebite wtórnie najprawdopodobniej w XIII wieku [Kwiatkowska-Kropka 2000, s. 254].

Okulus zachował się w całości i jest poprawnie wyeksponowany (fot. 11). Drugie okno

znajduje się bezpośrednio nad okrągłym otworem okiennym, także w wieży (fot. 12).

Źródła milczą o jego datowaniu, podobnie jak dolne okno, zostało poprawnie ukazane.

Jak już wspomniałem, wieżę można podziwiać w całej okazałości, jednakże turyści mogą

ją oglądać tylko z poziomu parteru, gdyż pozostałe piętra należą do klauzury. Mniej więcej

w połowie wysokości wieży widoczne są otwory na rusztowania murarskie i fragmenty

pozostawionej w charakterze świadków zaprawy (fot. 13)

Ocena rekonstrukcji

Podsumowując, zdaniem autora rekonstrukcje wykonane przy kościele

przedcysterskim za bardzo efektowne i w sumie poprawnie wykonane. Ważny jest

zachowany kontrast pomiędzy nowymi i starymi elementami na przykład portalu. Można

nie doceniać rekonstrukcji pod względem naukowym i konserwatorskim, ale trzeba

przyznać, iż robi wrażenie, największe spośród kościołów które przyszło autorowi oceniać i

ma bogate walory estetyczne. Dowodem sukcesu komercyjnego rekonstrukcji jest masa

autokarów wiozących turystów, którzy chcą zwiedzić archiopactwo w Jędrzejowie.

17

Rozdział 2.3Kije, woj. świętokrzyskie, pow. Pińczów, gm. Kije

Kościół p.w. Św. Św. Piotra i Pawła

Krótki opis historyczny i architektoniczny.

Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych na temat parafii w Kijach, jako stolicy

dekanatu, pochodzi z roku 1326 [MPV, I, s. 154, 296]. Analiza wyników badań

archeologicznych wskazuje na pochodzenie pierwotnej budowli romańskiej z poł. XII

wieku. Z tego samego okresu pochodzą także najstarsze pochówki z przykościelnego

cmentarza [Tomaszewski 1974, s. 69-70]. Ważne informacje o początkach tutejszego

ośrodka kościelnego przynosi dokument z roku 1213 [KdKK, I, nr 9, s. 14]. Wynika z niego,

iż kościół w Kijach posiadał wówczas patronat mieszany: biskupi i rycerski, przy czym

patronat biskupi był zjawiskiem późniejszym (pochodził z nadania rycerskiego).

Wcześniejszy dokument Kazimierza Sprawiedliwego z roku 1172 lub 1173 [Piekosiński

1887] świadczy, że Kije były własnością książęcą, zapewne Henryka Sandomierskiego

[Olszewski 1993, s. 19]. Powyższe dokumenty świadczą o przejściu patronatu z rąk

monarszych w ręce prywatne w drugiej połowie XII wieku. Fundacja kościoła i powstanie

parafii zbiega się w czasie z pojawieniem się w Kijach grodu kasztelańskiego

[Tomaszewski, 1974 s. 69]. Jednakże z nieznanych przyczyn gród podupadł i ostatecznie

kasztelania została przeniesiona do Czechowa, gdzie jednak nie uzyskała większego

znaczenia, ale przetrwała do końca Rzeczypospolitej. O powstaniu kościoła w Kijach

znane są też przekazy legendarne, iż był on ufundowany przez samego Piotra

Włostowica, zwanego Duninem, palatyna Bolesława Krzywoustego. Włostowic podobno

za porwanie księcia przemyskiego Wołodara, w ramach pokuty, musiał ufundować 77

kościołów. Jednym z nich miał być kościół w Kijach [Baliński 1884, s. 372].

Sama budowla kościoła jest orientowana na wschód (ryc. 3), wzniesiona z ciosów

wapienia pińczowskiego. Zachowane partie fundamentowe w prezbiterium wzniesione

zostały w technice opus spicatum, natomiast wyższe partie muru zachowanego prawie w

całości od strony północnej, w technice opus emplectum. Kościół pierwotnie był

jednonawowy, zamknięty od wschodu nieistniejącą już apsydą. W części zachodniej

znajdowała się empora, także nie zachowana do naszych czasów.

18

Opis widocznych elementów romańskich.

W roku 1957 ówczesny biskup kielecki Czesław Kaczmarek po wizytacji kościoła w

Kijach napisał w protokole wizytacji kanonicznej: „Kościół pod względem wewnętrznego

wyglądu pozostawia wiele do życzenia, zarówno ściany jak i ołtarze wymagają odnowy”

[Olszewski 1993, s.145]. Efekt wizytacji biskupiej był bardzo szybki, gdyż po dwóch

tygodniach nastąpiła zmiana proboszcza. Nowy pleban Jan Kornobis od razu przystąpił do

organizacji prac remontowych. W roku 1960 natrafiono na romańskie relikty pierwotnego

kościoła. Pracami archeologicznymi kierował Zespół Badań nad Polskim Średniowieczem

Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki Warszawskiej [Olszewski 1993, s.147-148].

Prace konserwatorskie zaowocowały odsłonięciem fundamentów, reliktów pierwotnej

apsydy i empory, oraz wyeksponowaniem lica ściany północnej (od zewnątrz) (fot. 14)

wraz z rozglifionym, półkolistym okienkiem (fot. 15). Ponadto ukazano półkoliste ościeże

portalu (fot. 16), zamurowanego od zewnątrz, pełniącego niegdyś rolę wejścia do świątyni

[Świechowski 2000, s. 96-97].

Ocena rekonstrukcji.

Kościół w Kijach, pierwotnie romański, obecnie przebudowany i zachowany do

naszych czasów w stylu barokowym, jest miejscem otoczonym opieką archeologów,

historyków sztuki i architektów konserwatorów od ponad pięćdziesięciu lat. Proces

konserwacji tego zabytku architektury jest długotrwały. Początkowo zastanawiał mnie fakt,

dlaczego nie zdecydowano się na zerwanie białego tynku w nawie głównej i odsłonięcie

całości lic zachowanych ścian romańskich, tak jak to zrobiono w kościele w Starej Zagości.

Powodem zachowania elementów romańskich pod tynkiem jest rekonstrukcja polichromii

w prezbiterium wykonana przez prof. M. Łańcuckiego z Wyższej Szkoły Sztuk

Plastycznych we Wrocławiu i poświęcona przez biskupa Jana Jaroszewicza w listopadzie

1958 roku, czyli nieco ponad rok przed odkryciem reliktów romańskich ścian [Olszewski

1993, s. 145]. W zaistniałej sytuacji bezsensem byłoby niszczenie nowo wykonanej

rekonstrukcji poprzez zdjęcie tynków. Konserwatorzy postanowili iść na kompromis i

odsłonić tylko ważne elementy konstrukcyjne wewnątrz kościoła (okno, portal) i w całości

lico ściany północnej zachowane ponad późniejszą zakrystią. Rekonstrukcję uważam za

bardzo udaną, pokazującą w całości zachowane elementy romańskie, przy tym nie

burzącą obecnego barokowego ładu estetycznego.

19

Rozdział 2.4Mokrsko Dolne, woj. świętokrzyskie, pow. Jędrzejów, gm. Sobków

Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP

Krótki opis historyczny i architektoniczny

Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z 1306 roku [KdM, I, nr 114], o parafii

natomiast z 1326 [KdM, I, nr 329]. Urzędujący w latach 1501-1505 wojewoda krakowski

Piotr Kmita ufundował w Mokrsku zamek „w stylu włoskim” [Wiśniewski 1930, s. 295]. 1

Kościół w Mokrsku Dolnym posiada obecnie bryłę nadaną mu w XVII wieku. Wtedy

to wyburzono ścianę zachodnią nawy i wybudowano nową większą. Stara nawa, jak to

zwykle bywało, zaczęła pełnić rolę prezbiterium. Pierwotne prezbiterium znalazło się za

głównym ołtarzem. Budowla została wzniesiona ze starannie obrobionego piaskowca

ciosanego o średnich wymiarach 30 x 60 cm. Kościół jest orientowany, pierwotna nawa

ma kształt kwadratu o boku 5 m, prezbiterium ma natomiast 2,70 x 3 m.

Opis widocznych elementów romańskich

Jak już wspomniałem, siedemnastowieczna przebudowa zmieniła bryłę kościoła

romańskiego poprzez dobudowanie nawy. Poza nawą wzniesiono nową zakrystię,

przylegającą do północnej ściany obecnego prezbiterium (ryc. 4). Do naszych czasów

częściowo zachował się portal prowadzący niegdyś do nawy, a obecnie przejście z

zakrystii do prezbiterium (fot. 17). W prezbiterium zachowały się dwie wschodnie

kolumienki wraz ze wspornikami (fot. 18 i 19). Nie przetrwały natomiast kolumienki

zachodnie, łuk tęczowy, ani oryginalne żebrowe sklepienie prezbiterium, zastąpione

krzyżowym (fot. 20). Pierwotne otwory okienne zachowały się tylko od północnej części

kościoła (fot. 21). Okno południowe nawy zostało zniszczone przez pocisk artyleryjski w

1945 roku, obecny kształt otwór okienny zawdzięcza dwudziestowiecznym kompleksowym

rekonstrukcjom kościoła (fot. 22). Zniszczone ciosy i dwie konsolki gzymsu podokapowego

zostały zrekonstruowane na wzór nienaruszonych ze ściany północnej [Gartkiewicz, 1977].

1 Od proboszcza dowiedziałem się, iż krążą legendy o tajemnym przejściu z kościoła do zamku Piotra

Kmity, który de facto nigdy zamku nie ukończył. Równie fantastyczną opowieść usłyszałem w

Jędrzejowie. Podobno gdy budowano za czasów Kazimierza Wielkiego zamek w Chęcinach, przebito

bezpośredni tunel z twierdzy do opactwa cysterskiego (15 km, niemal tyle co metro warszawskie).

20

Ocena rekonstrukcji

W 1975 roku rozpoczęto zakrojone na szeroką skalę badania architektoniczne nad

kościołem w Mokrsku, pod przewodnictwem P. Gartkiewicza. Badania rozpoczęto od

zdjęcia wierzchniej warstwy współczesnego tynku (fot. 23). Zbicie tynków uwidoczniło

znaki konsekracyjne na ścianach dawnego prezbiterium i nawy. Tak zwane „zacheuszki”

wykonano przy pomocy czarnych i karminowych barwników (fot. 24 i 25). Wynikiem badań

było odsłonięcie spod tynku paru interesujących elementów. Ponad siedemnastowiecznym

portalem w obecnym prezbiterium odnaleziono płaskorzeźbę ludzkiej głowy (fot. 26). Silnie

skuta płaskorzeźba ma kształt owalny i umieszczona została w trzecim od góry rzędzie

ciosów romańskich. Podobno przy silnym bocznym oświetleniu można dopatrzyć się

zarysu oczu, nosa i ust. Na północ od „kamiennej twarzy” i nieco wyżej znajduje się

wyeksponowane w całości, oryginalne, rozglifione do wewnątrz okno romańskie (fot. 27).

Tynki ściągnięto także w całym prezbiterium, pozostawiający je tylko na barokowym

sklepieniu. Odkryte w 1953 roku polichromie późnorenesansowe zostały zbadane i

zadokumentowane przez badaczy (por. fot. 20). W okolicach południowego okna nawy

widać wyraźnie nowe ciosy kamienne użyte podczas rekonstrukcji w latach

pięćdziesiątych ubiegłego wieku (fot. 28). Wspomniane przeze mnie wcześniej dwie

wschodnie kolumienki zachowane w prezbiterium, to w zasadzie ćwierć kolumny,

zbudowane z ośmiu obrobionych w „wałek” części. Na uwagę zasługuje dobrze

wyeksponowana część górna kolumienek, na której niegdyś opierało się żebro nie

istniejącego dziś sklepienia. W niektórych miejscach obu kolumn widoczna jest

późnorenesansowa polichromia (fot. 29). Na uwagę zasługuje także doskonale widoczny

od zakrystii, prawie w całości wyeksponowany, portal wejściowy (fot. 30). Samo wejście

zostało zmienione w epoce baroku, kiedy to od strony dawnej nawy (por. fot. 17), portalowi

nadano cechy epoki. Jednakże od strony zakrystii portal zachował swój oryginalny

charakter. Na zewnątrz ciosy kamienne zostały wyeksponowane na całej długości murów

romańskich (fot. 31 i 32). Wyjątkiem jest północna część z dobudowaną późniejszą

zakrystią. W licu murów dopatrzyć się można nowych elementów, wykorzystanych

podczas powojennej rekonstrukcji. Rekonstrukcje i prace konserwatorskie, które miały

miejsce w Mokrsku zarówno w latach pięćdziesiątych jak i siedemdziesiątych, wykonane

zostały bardzo dobrze. Wyeksponowano wszystkie pozostałości elementów romańskich,

dbając o zachowanie kontrastu pomiędzy oryginalną substancją zabytkową a nowymi

wstawkami. W miejscach zniszczonych barokowymi przebudowami, takich jak okolice łuku

21

tęczowego, pozostawiono tynk w formie świadków (fot. 33 i 34).2

2 Na koniec dodam, że kościół w Mokrsku był pierwszym kościołem, w którym otrzymałem od

proboszcza pełną dokumentację badań i prac konserwatorskich. Nie ukrywam, miałem nadzieję, że w

pozostałych kościołach, które odwiedzę także otrzymam tak rozległą podstawę źródłową do mojej

pracy. Moje nadzieje ,niestety okazały się płonne.

22

Rozdział 2.5Skalbmierz, woj. świętokrzyskie, pow. Kazimierza Wielka, gm. Skalbmierz

Kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela

Krótki opis historyczny i architektoniczny.

Skalbmierz położony jest na niskich błotnistych terenach nad rzeką Nidzicą, dawniej

zwaną Skalbmierką. Data powstania parafii nie jest znana, gdyż nie zachował się ani akt

fundacyjny, ani akt erekcyjny. Pierwsza wzmianka o parafii pochodzi z 1326 roku [KdM, t.

2, nr 382]. Kościół w Skalbmierzu na pewno powstał na długo przed pierwszą zachowaną

wzmianką w księgach. Dzięki szeroko zakrojonym pracom źródłowym, archeologicznym i

architektonicznym udało się ustalić, że kościół wzniesiono najprawdopodobniej na

istniejącej już wcześniej osadzie w połowie XII wieku [Olczak 2000, s.19].

Pierwotne założenie (ryc. 5) wzniesione zostało w technice opus emplectum i nie

posiadało monumentalnych dwudziestometrowych wież zachowanych do naszych czasów.

Wieże te wzniesiono w drugiej fazie budowy [Tomaszewski 1974, s. 137]. Kościół posiadał

niegdyś emporę zachodnią, o czym świadczą pozostałości filarów i sklepień. Wschodnia

część była zakończona półkolistą apsydą, nie zachowaną do naszych czasów. Dostęp do

wież możliwy jest dzięki schodom wmurowanym w grubość południowego muru (fot. 35) i

dzięki przekutemu przejściu z późniejszej zakrystii do północnej wieży. W XV wieku

dokonano gruntownej przebudowy kościoła. Stara nawa zaczęła pełnić rolę prezbiterium

po dobudowaniu nowej, zachodniej części, empora zachodnia stała się niepotrzebna, więc

ją usunięto. Zamurowano biforia w obu wieżach oraz zmieniono kształt apsydy

[Świechowski 2000, s. 221-222].

Opis widocznych elementów romańskich:

Odwiedzając Skalbmierz nie sposób nie zauważyć najwyższych zbudowanych

ludzką ręką obiektów w mieście. Dwie zachodnie wieże kościoła (fot. 36 i 37), mimo

licznych przebudów, zachowały się niemal w całości. Wyeksponowane są także

zewnętrzne lica ścian prezbiterium z widocznym wątkiem ciosów, a także wewnętrzna

północna ściana z dwoma romańskimi otworami okiennymi, z których dwa wschodnie są

rozglifione i umieszczone wyżej (fot. 38) niż nierozglifione okno zachodnie (fot. 39). Na

południowej ścianie wewnętrznej prezbiterium znajduje się kwadratowe okienko (fot. 40),

23

wpuszczające światło do wspomnianych powyżej schodów prowadzących do wieży.

Ostatnie dwa elementy, które wymienię, nie są wyeksponowane, jednakże zachowały się

praktycznie w oryginalnym stanie do naszych czasów. Są to: fragment pierwotnego

fundamentu południowej wieży (fot. 41) zachowany pod barokowymi stallami oraz

fragment łuku tęczowego (fot. 42), częściowo widoczny spomiędzy stalli i barokowego

ołtarza.

Ocena rekonstrukcji

Od początku kościół w Skalbmierzu wywoływał u mnie skrajne uczucia, od

zniesmaczenia po zachwyt. Pierwszą „rekonstrukcją”, jaką autor ujrzał były prowizorycznie

zaszpachlowane betonem ciosy kamienne w zewnętrznym licu muru prezbiterialnego. (fot.

43) Tuż pod doskonale zachowanym okienkiem o charakterze strzelniczym widać efekty

„domorosłej pracy konserwatorskiej” i „wesołej twórczości”, w postaci zarysów ciosów

kamiennych w szarym betonie, wykonanych prawdopodobnie palcem niedoszłego

architekta konserwatora (fot.44). Proboszcz spytany o szczegóły tej „rekonstrukcji”,

odpowiedział, iż została ona wykonana wiele lat temu podczas posługi jednego z jego

poprzedników. Myślę, że mówił prawdę, gdyż w niektórych miejscach beton był już

wyraźnie naruszony zębem czasu (fot. 45). Podobne formy konserwacji zaobserwowałem

także w innych kościołach, są tematem tej pracy (por. Tarczek). Zdaniem autora, powodem

tego typu działań, jest mała znajomość innych technik konserwatorskich oraz chęć

szybkiego i taniego zabezpieczenia zabytku przed zniszczeniem.

Na szczycie wieży południowej, tuż pod hełmem, widać wyraźnie zrekonstruowaną

część nad gotyckim oknem. Materiał użyty do rekonstrukcji pochodzi z tego samego źródła

co oryginalny, lecz wyraźnie widać, że jest nowszy. W narożnikach wieży widoczne są

żelazne kotwy zabezpieczające ściany przed zawaleniem. Poniżej widoczne są

zamurowane w XV wieku biforia (fot. 46). Nowe ciosy kamienne widoczne są lepiej z

środka wieży, do której jednakże nie wszyscy mają dostęp (fot. 47). Uważam, że

rekonstrukcja została wykonana w sposób poprawny, co prawda nie z oryginalnych

materiałów, ale z dbałością o odpowiedni materiał. Ponadto kontrast pomiędzy nowym, a

starym nadaje rekonstrukcji większych walorów dydaktycznych (por. Art. 12 Karty

Weneckiej).

Wnętrze kościoła w Skalbmierzu posiada cechy prawie wyłącznie barokowe. Mimo

wszystko, postanowiono ukazać pierwotne lico ściany południowej, prawdopodobnie

24

głównie ze względu na świetnie zachowane trzy romańskie okna (por. fot. 38).

Bezpośrednio pod wspornikiem sklepienia prezbiterium pozostawiono wąski pas

współczesnego tynku w postaci świadka. Na ścianie widoczne są także otwory pod

rusztowania murarskie, występujące w czterech pionowych rzędach. Otwory te po

zakończeniu konstrukcji były zaślepiane przy pomocy dobrze dopasowanych, małych

ciosów kamiennych. W celach dydaktycznych, lub dla zachowania zgodności ze sztuką

konserwatorską, która nakazuje używanie tylko oryginalnych elementów do rekonstrukcji.

Ukazanie otworów naturalnie pobudza w zwiedzających kościół ludziach pytanie, nad

funkcją tych otworów. Ten sposób konserwacji jest na pewno milszy dla oka niż to, czego

dokonano z takimi otworami w kościele w Starej Zagości (por. fot. 71). Podsumowując,

uważam że kościół w Skalbmierzu jest przykładem na to, jak powinno i nie powinno się

robić rekonstrukcji i przeprowadzać konserwacji. Wszystkie omówione przeze mnie

rekonstrukcje zostały wykonane po II wojnie światowej, nie zawsze za zgodą

wojewódzkiego konserwatora zabytków. 3

3 Informacje na temat rekonstrukcji przekazał autorowi osobiście ksiądz proboszcz Marian Fatyga,

pełniący posługę na parafii od niespełna trzech lat.

25

26

Rozdział 2.6Święty Krzyż, woj. świętokrzyskie, pow. Kielce, gm. Nowa Słupia

Opactwo benedyktynów p.w. św. Trójcy i św. Krzyża

Krótki opis historyczny i architektoniczny

Data założenia klasztoru benedyktynów na Łysej Górze nie jest znana. Tradycja

benedyktyńska potwierdzona przez Długosza w Dziejach Polski, przypisuje fundacje

Bolesławowi Chrobremu w 1006 roku. Natomiast opat Maciej z Pyzdr (2 poł. XV wieku)

umieścił notatkę na marginesie Rocznika Świętokrzyskiego, informującą iż klasztor został

założony w 1020 roku. Obecnie uważa się, że opactwo miało swój początek w pierwszych

latach XII wieku, za czasów Bolesława Krzywoustego. Przypuszcza się, że Krzywousty

sprowadził benedyktynów z terenu obecnych Węgier. Węgierscy mnisi mogli również

przywieźć ze sobą relikwie Św. Krzyża, które niegdyś należały do św. Emeryka. Źródła

pisane poświadczają obrabowanie i spalenie klasztoru podczas II najazdu Tatarów na

Polskę w 1259 roku, wtedy to zginęła też większość zakonników. Największy rozkwit

świętokrzyskiego opactwa przypada na okres panowania Jagiellonów. Jest to okres

intensywnych prac budowlanych na terenie klasztoru i kościoła. Całe założenie zostaje

przebudowane w stylu gotyckim. W XVI wieku po kolejnym najeździe tatarskim następuje

kolejna przebudowa, a w XVII wieku Mikołaj Oleśnicki wzniósł kaplice grobową na miejscu

dawnego kapitularza, nadając klasztorowi cechy barokowe. W 1777 roku wybuchł pożar,

który strawił cały kościół i przyległe dachy klasztoru. Trwająca dwadzieścia lat odbudowa

kościoła zmieniła jego styl na neoklasycystyczny. Konsekracja świątyni odbyła się w 1806

roku. Niespełna 13 lat później klasztor został skasowany, a mnisi po raz pierwszy od

niemal siedmiuset lat opuścili całkowicie Łysą Górę. Całe założenie na niemal 100 lat

popadło w ruinę, pełniąc rolę jednego z najcięższych carskich więzień. Dopiero w

dwudziestoleciu międzywojennym podjęto starania o reaktywację klasztoru, zakończone

sprowadzeniem do sanktuarium Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej w 1936 roku. W

czasie drugiej wojny światowej w klasztorze znajdowało się więzienie, w którym

przetrzymywani byli radzieccy jeńcy. Po 1945 roku rozpoczęto trwające do dziś prace

konserwatorskie. [Jastrzębski 1983]

27

Opis widocznych elementów romańskich

Zachowało się do naszych czasów niewiele pozostałości po pierwotnym założeniu

klasztornym. Północny mur zachowany pod gotyckimi, barokowymi i wierzchnimi

neoklasycystycznymi nawarstwieniami, widoczny jest tylko od strony pomieszczeń

klauzury (fot. 48 i 49). W murze zachowało się ościeże okienne i kawałek lica

zbudowanego z obrobionych niewielkich ciosów kamiennych o długości około 18 cm i

wysokości około 15 cm. Kolejnym elementem romańskim jest lico ściany odsłonięte

podczas powojennych badań architektonicznych (fot. 50 i 51). Odkrywka ukazała także

oryginalny rysunek pozorowanych spoin w tynku [Świechowski 2000, s. 249].

Ocena rekonstrukcji

Prace konserwatorskie rozpoczęte po II wojnie światowej na Świętym Krzyżu, miały

na celu przywrócenie pierwotnej funkcji założenia, użytkowanego przez wiele lat jako

więzienie. Prace skupiły się głównie na rekonstrukcji sklepień gotyckich w krużgankach i

neoklasycystycznego wnętrza świątyni. Mimo, iż zachowała się spora część północnej

romańskiej ściany nawy, to nie zdecydowano się na jej wyeksponowanie. Powodem tej

decyzji było proste wartościowanie: nie warto niszczyć świetnie zachowanego

osiemnastowiecznego wnętrza kościoła, zaburzać ład estetyczny, dla ukazania ściany z

ciosów kamiennych, z jednym otworem okiennym, zwłaszcza że region świętokrzyski

obfituje w relikty architektury romańskiej a neoklasycznej niekoniecznie. Ograniczono się

też do małej odkrywki w krużgankach, też ze względu na wartościowanie. Nie chciano

niszczyć piętnastowiecznych fresków, przedstawiających historię klasztoru, znajdujących

się nad nawarstwieniami romańskimi. Moim zdaniem, zważywszy na niewielką ilość i

wartość estetyczną pozostałości romańskich, konserwację oceniam pozytywnie,

prawdopodobnie sam dokonałbym podobnego wartościowania tego zabytku.

28

Rozdział 2.7Tarczek, woj. świętokrzyskie, pow. Starachowice, gm. Pawłów

Kościów parafialny p.w. św. Idziego

Krótki opis historyczny i architektoniczny

Wieś Tarczek w średniowieczu posiadała większą rangę niźli dzisiaj. Była ważnym

punktem przy trakcie handlowym z Sandomierza przez Bodzentyn do Kielc i dalej na

zachód. Pierwotnie Tarczek, jak większość okolicznych ziem, był prywatną własnością

biskupów krakowskich, którzy oprócz kościoła ufundowali we wsi także okazały pałac.

Tradycja przekazywana jeszcze przez J. Wiśniewskiego na początku dwudziestego wieku

głosi, iż kościół w Tarczku zbudowany został w roku 1067 a konsekrowany przez biskupa

krakowskiego Stanisława w roku 1072 [Wiśniewski 1909, s. 299]. Badania

architektoniczne świadczą natomiast, że kościół powstał najprawdopodobniej w połowie

XIII wieku [Świechowski 2000, s. 251].

Budowla przetrwała do naszych czasów w prawie nie zmienionej formie.

Najpoważniejsza przebudowa, polegająca na wyburzeniu ściany zachodniej razem z

emporą i zastąpieniu jej nową fasadą, miała miejsce w XVI wieku [Wiśniewski 1909,

s.300]. Pozostałe dobudówki w postaci południowej kruchty i północno-wschodniej

zakrystii powstały w XVII lub XVIII wieku [Świechowski 2000, s.250]. W 1738 roku pojawia

się notatka w sprawozdaniu wizytacyjnym o bardzo złym stanie sklepienia prezbiterium

[Acta Visitatorum Kurii krakowskiej, t. 127, s. 261]. Po 1738 roku sklepienie uległo

zniszczeniu, dokładna data tej katastrofy budowlanej nie jest znana. Kościół jest

orientowany, zbudowany z ciosów piaskowca, jego kształt jest typowy dla całego regionu,

posiada prezbiterium na planie kwadratu i prostokątną nawę. (ryc.6)

Opis widocznych elementów romańskich.

Wnętrze nawy i prezbiterium jest prawdopodobnie pobielone wapnem. Należy

zauważyć, iż nie wszystkie okna w kościele pochodzą z epoki romańskiej. Oryginalne

okna znajdują się w ścianach północnych prezbiterium i nawy (fot. 52), oraz w jej

południowo-wschodnim narożniku. Kolejnym ciekawym elementem konstrukcyjnym jest

wspornik nieistniejącej już empory, znajdujący się w południowo-zachodnim narożniku

nawy (fot. 53).

29

Ocena rekonstrukcji

Najważniejszą ingerencją konserwatorską w bryłę budynku jest niewątpliwie

rekonstrukcja zniszczonego sklepienia prezbiterium. Prace konserwatorskie rozpoczęły się

zaraz po wojnie i trwały do 1946 roku. Odtworzono sklepienie krzyżowe oraz jego cztery

wsporniki. Przy rekonstrukcji wsporników ograniczono się do wykonania ich w czysto

funkcjonalnej formie, z czerwonego piaskowca. Całość sklepienia wygląda estetyczne,

choć odróżnia się od oryginalnych elementów architektonicznych wnętrza (fot. 54 i 55). Z

zewnątrz kościół nie prezentuje się już niestety tak okazale jak w środku. Prawie na każdej

ścianie widać ślady amatorskiej, prowizorycznej konserwacji wykonanej za pomocą

betoniarki i kielni (fot. 56).4

4 Osobiście mnie takie „rekonstrukcje” rażą, są nieestetyczne, wydaje mi się że podobnie jak dla

większości ludzi.

30

Rozdział 2.8Wąchock, woj. świętokrzyskie, pow. Starachowice, gm. Wąchock

Opactwo Cystersów p.w. NMP i św. Floriana

Krótki opis historyczny i architektoniczny.

Początki klasztoru sięgają roku 1179, w którym biskup krakowski Gedka sprowadził

braci cystersów z Morimond do miejscowości nad rzeką Kamienną. [MPH, III, s. 350-352]

Na początku XIII wieku klasztor wąchocki staje się pełnoprawnym opactwem. Do najazdu

tatarskiego na Wąchock w 1260 roku zarówno wieś, jak i klasztor dynamicznie się

rozwijały. W drugiej połowie XIII klasztor otrzymuje przywilej górniczy od Bolesława

Wstydliwego; zakonnicy mają odtąd prawo do wydobywania soli, ołowiu i miedzi oraz do

trzeciej części wydobytych surowców. Przez kolejne wieki klasztor, razem z przyległym

miasteczkiem, przeżywały okres rozwoju, otrzymując przywileje i nowe nadania. Początek

upadku klasztoru następuje wraz z potopem szwedzkim i spustoszeniem Wąchocka przez

wojska Rakoczego w 1656 roku. Choć założenie klasztorne odbudowano pod koniec XVII

wieku, klasztor nie był już tak prężnie działającą i zyskowną organizacją jak niegdyś.

Podobnie jak klasztory na Świętym Krzyżu i w Jędrzejowie, opactwo wąchockie zostało

skasowane w 1819 roku. Pod koniec dziewiętnastego wieku rozpoczęto wieloletnią

restaurację założenia klasztornego [Wiśniewski 1909, s. 343-347]. Zakon cystersów

powrócił do Wąchocka dopiero w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku.

Kościół klasztorny znajduje się w północnej części założenia, jest budowlą

orientowaną, wzniesioną z ciosów piaskowca. Świątynia posiada trzy nawy, transept i

prosto zamknięte prezbiterium z dwiema przylegającymi do niego kaplicami, które są

poniekąd przedłużeniem naw bocznych (ryc. 7). Detale kamieniarki wskazują, że kościół

powstał w pierwszej połowie XIII wieku. Do czasów współczesnych przetrwał w nadanym

mu w XVIII wieku stylu. Romański charakter poza świątynią posiada również niemal całe

skrzydło wschodnie klasztoru oraz powstały około połowy XIII wieku refektarz, znajdujący

się na południe od wirydarza [Świechowski 2000, s. 273-278].

Opis widocznych elementów romańskich.

Przyznam, że miałem problem ze zlokalizowaniem „widocznych elementów

romańskich” w kościele, który sam w sobie jest jednym wielkim, doskonale zachowanym,

31

elementem romańskim. Ponieważ cała świątynia jest pokryta osiemnastowiecznym

tynkiem, starałem się odszukać te fragmenty, które zostały odsłonięte spod tynku, lub

nigdy tynku nie zaznały. Podczas budowy dziewiętnastowiecznej kruchty zachodniej

zasłonięciu uległy dwie półkolumny, stanowiące element pierwotnego portalu wejściowego.

Kolumny zostały odsłonięte dopiero w pierwszej dekadzie XXI wieku (fot. 57 i 58).

Następnymi elementami romańskimi są głowice służek w nawie głównej, pokryte

ornamentem roślinnym. Niektóre z nich są rekonstruowane na podstawie innych służek, o

podobnym ornamencie. Na uwagę zasługują także dwie służki we wschodniej części

prezbiterium. Charakterystyczne w nich jest to, iż mimo, że są umieszczone symetrycznie,

nie posiadają jednakowego ornamentu zdobniczego. Północna służka ma bogatszą

dekorację palmetową i profil o formie sznurowej, południowa natomiast dekoracje z liści

lancetowatych z liściem narożnym, zwiniętym wolutowo (fot. 59) [Świechowski 2000, s.

274].

W samym klasztorze łatwiej wychwycić wszystkie elementy romańskie. Na

zachowaną w całości wschodnią część składają się kolejno: pomieszczenie przylegające

do kaplicy (obecnie pełniące funkcje gospodarczą), zakrystia, kapitularz, pomieszczenie

na klatkę schodową, sień z karcerem, oraz fraternia. Na piętrze ściany wschodniej

założenia znajdowało się dormitorium. Pierwotne założenie klasztorne nie posiadało

sklepionego korytarza wokół dziedzińca. Wspomniany już refektarz znajdujący się w

południowej części klasztoru jest dużym pomieszczeniem posiadającym sklepienie

krzyżowo-żebrowe, oparte na wspornikach o ornamentyce roślinnej lub antropomorficznej

(południowo-wschodni narożnik). Początkowo było to pomieszczenie wolno stojące, z

nieco późniejszych lat pochodzą dobudowane pomieszczenia kuchenne i calefactorium

[Świechowski 2000, s. 277].

Ocena rekonstrukcji

Służki wspierające sklepienie w nawie głównej i prezbiterium kościoła są dobrze

wyeksponowane. Nie kłócą się z estetycznym ładem polichromowanego wnętrza, być

może dlatego, że są niewielkich rozmiarów. Niektóre służki w nawie, zostały

zrekonstruowane na podstawie innych służek zachowanych w całości (fot. 60). Niestety,

rekonstrukcja została przeprowadzona „za dobrze” i moje oko nie było w stanie

wyselekcjonować służek po rekonstrukcji od tych rekonstrukcji nigdy nie poddanych.

Wyeksponowane w ostatnich latach półkolumienki portalu wejściowego także zostały

32

poprawnie ukazane w całej swej okazałości, łącznie z bazami i ciosami znajdującymi się

bezpośrednio przy portalu (por. fot. 57 i 58).

Wszystkie wspomniane przez autora pomieszczenia wschodniej części klasztoru

posiadają odsłonięte ciosy kamienne, z jakich zostały zbudowane. Wyjątkiem jest

zakrystia, posiadająca tynki na ścianach. Pomieszczeniem robiącym największe wrażenie

jest bez wątpienia kapitularz. Jednak konserwatorzy praktycznie nie tknęli tego

pomieszczenia, gdyż zachowało się do dzisiaj w stanie niemalże oryginalnym. Jedyną

częścią poddaną rekonstrukcji są kamienne ławy, które zostały zniszczone w bliżej

nieokreślonej przeszłości, prawdopodobnie przez tego samego „wandala”, który skuł dolne

partie wszystkich wsporników (fot. 61). Ławy zostały zrekonstruowane z innego surowca,

mianowicie z drewna (fot. 62). Według autora nie jest to najlepsze posunięcie, gdyż jest

niezgodne z zasadą konserwatorską mówiącą o tworzeniu rekonstrukcji jak najbardziej

zbliżonych do oryginału. Poza tym drewniane ławy szybko zbutwieją w niezwykle

wilgotnym środowisku jakim jest kapitularz. Bardzo dobrze wyeksponowane zostało lico

ściany wschodniej, znajdujące się obecnie w korytarzu okalającym dziedziniec (fot. 63 i

64). Na prawie całej długości ściany odsłonięto ciosy kamienne, pozostawiając fragmenty

tynku w formie świadków oraz późniejsze polichromie. Rekonstrukcja tej części wykonana

jest poprawnie, elementy wcześniejsze kontrastują z nowszymi, a całość robi dobre,

estetyczne wrażenie. Jedyną rzeczą, która mnie nurtuje w tej ścianie, są pozostawione

fragmenty tynku układające się w kształt arkadkowy. Można by pomyśleć, iż są to

pozostałości dawnego sklepienia, którego na tej wysokości przecież nigdy nie było.

Ostatnim romańskim pomieszczeniem z uwidocznionymi elementami romańskimi

jest, wspomniany już, refektarz. Pod koniec lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku J.

Gadomski podjął się prac konserwatorskich, mających na celu zabezpieczenie wyższych

partii refektarza. O ile na dole uwidocznione zostały ciosy kamienne w całej okazałości,

góra została potraktowana zupełnie inaczej. Sklepienia, oprócz kamiennych żeber,

pomalowane zostały na szaro (fot. 65), a wyższe partie ścian otynkowane i pomalowane w

ten sposób, by naśladować niższe ciosy. Takie postępowanie to jawne oszustwo dla

każdego, komu przyszło i przyjdzie oglądać tę rekonstrukcję (fot. 66). Wszystko by było w

jak najlepszym porządku, gdyby pod namalowanymi ciosami znajdowały się identyczne,

tylko bardzo zniszczone i nie nadające się do ukazania. Niestety, pod tynkiem w górnych

partiach pomieszczenia znajdują się bloki kamienia łamanego, uzupełnianego cegłami

przy sklepieniach5 [Świechowski 2000, s. 277].5 Działania J. Gadomskiego przypominają mojego św. pamięci dziadka, który podobne „cegiełki” namalował na dziewiętnastowiecznym piecu kaflowym, farbą olejną.

33

Rozdział 2.9Zagość, woj. świętokrzyskie, pow. Pińczów, gm. Pińczów

Kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela, dawny kościół Joannitów

Krótki opis historyczny i architektoniczny

Źródła pisane podają, że fundatorem kościoła w Zagości był sam Henryk

Sandomierski. Miał on ufundować świątynię po powrocie z pielgrzymki do Ziemi Świętej w

roku 1154 [MPH, II, s. 833, 875]. Parafia, razem z powstałym równocześnie szpitalem,

znajdowała się pod rządami Templariuszy, którzy od 1250 cieszyli się specjalnymi

przywilejami zwalniającymi ich z niektórych „ciężarów prawa polskiego”. Świątyni nie

ominęła klęska w postaci najazdu tatarskiego. Podobno, według miejscowych podań,

hordy tatarskie rozbiły swoje obozowisko w rozległym trójkącie pomiędzy Chrobrzem,

Krzyżanowicami i Zagością. Na zlecenie króla Kazimierza Wielkiego, około roku 1353,

kościół w Zagości przeszedł gruntowną przebudowę w stylu gotyckim. W 1656

przetaczające się przez ziemię świętokrzyską wojska Rakoczego splądrowały i uszkodziły

kościół, który został już po dziesięciu latach odbudowany i ponownie konsekrowany w

1667 roku [Wiśniewski 1927, s. 474-475].

Kościół jest orientowany, posiada jedną nawę z prosto zamkniętym prezbiterium. Na

planie (ryc. 8) i nie tylko (fot. 67) zauważyć można wyraźne odchylenie całej części

prezbiterialnej od osi budowli w stronę południową. Podczas przebudowy w 1900 roku

zburzono ścianę zachodnią, co pozwoliło na powiększenie nawy. Również przełomie XIX i

XX wieku wybudowano dwie boczne kaplice [Świechowski 2000, s. 311-312].

Opis widocznych elementów romańskich

W kościele widoczny jest wyraźny podział pomiędzy częścią współczesną i

romańską. W starej części nawy i prezbiterium odsłonięte zostały ciosy wapienne.

Oryginalne romańskie okna zachowały się tylko w prezbiterium, północne zostało

odsłonięte w wyniku prac konserwatorskich. Okna nawy pochodzą z XIV wieku, podobnie

jak zachowane do dziś wschodnie zwieńczenie prezbiterium i północna zakrystia. W

zakrystii odsłonięto, oprócz okna prezbiterium, lizeny ozdobione w górnej części

płaskorzeźbami syren, które pierwotnie znajdowały się na zewnątrz. Identyczne zresztą

znajdują się po południowej stronie kościoła (fot. 68 i 69). Ciekawostką na skalę krajową

34

jest wyryte w jednym z wapiennych ciosów po północnej stronie świątyni przedstawienie

smoka. Podobne znane jest jedynie z Inowrocławia, miało ponoć chronić budowlę przed

złymi duchami [Świechowski 2000, s. 79].

Ocena rekonstrukcji

Ogólnie prace konserwatorskie wykonane w kościele w Starej Zagości nie budzą

moich większych zastrzeżeń. Elementy nowsze lub rekonstruowane kontrastują z

substancją zabytkową. Na uwagę zasługuje pieczołowicie odsłonięta polichromia na

sklepieniu prezbiterium (fot. 70). Łyżką dziegciu w beczce miodu są zatkane niedbale

obrobionymi ciosami kamiennymi otwory po rusztowaniach murarskich (fot. 71 i 72). Z

niewiadomych dla autora przyczyn zdecydowano się zamurować w otworach

niedopasowane kamienie, zamiast pozostawić otwory „w spokoju”, tak jak to uczyniono na

przykład w Jędrzejowie (por. fot. 13). Złym rozwiązaniem jest też umieszczone w gotyckiej

części prezbiterium tabernakulum (fot. 73).6

6 Od proboszcza dowiedziałem się, że ten element został wykonany parę lat temu w miejscowym

zakładzie kamieniarskim. Umieszczanie takich „rekonstrukcji” jest niezgodne z zasadami konserwacji i

wprowadza odbiorcę w błąd.

35

Podsumowanie

Zabytki architektury romańskiej z terenu Ziemi Świętokrzyskiej, od lat znajdują się

pod opieką różnych osób i instytucji zajmujących się konserwacją zabytków. Znane są

przykłady rekonstrukcji z XIX i początków XX wieku, lecz najwięcej prac konserwatorskich

prowadzono w latach po II wojnie światowej, w skutek rozwoju światowego ruchu ochrony

zabytków. Ze względu na obfitość reliktów romańskich w regionie świętokrzyskim, można

natknąć się na ogromną ilość mniej lub bardziej udanych przykładów sztuki

konserwatorskiej. Duża liczba zabytków, z których tylko część znalazła się w mojej pracy,

jest atrakcją dla turystów, lecz także utrapieniem dla służb konserwatorskich. Skromne

możliwości Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków nie zawsze są wystarczające, by

zabezpieczyć wszystkie romańskie budowle przed celowym lub przypadkowym

zniszczeniem. Przykładem tego są półprofesjonalne, w najlepszym wypadku, próby

konserwacji bezcennych zabytków. Na szczęście nie są to przypadki nagminne, zwykle

pochodzące z poprzedniej epoki. Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat nastąpiły

znaczące zmiany w podejściu do zabytków architektury romańskiej i nie tylko. Kurie

Kościoła Rzymskokatolickiego, pod których opieką znajdują się niemal wszystkie

świętokrzyskie budowle romańskie, zmieniły strategię obsadzania stanowisk proboszczów

parafii z zabytkowymi kościołami. Dawniej proboszcz mógł pełnić posługę przez całe

swoje kapłańskie życie, czyli nawet przez pół wieku. Podczas tak długiego czasu, wielu

spośród księży straciło zapał i chęć do dbania o kościoły parafialne, lub co gorsza, działało

nieświadomie na niekorzyść zabytków. Polityka „kadrowa” Kurii zmieniła się wraz z

przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej i ratyfikacją europejskich traktatów o ochronie

zabytków. Na probostwa zaczęto kierować młodych księży z dużą wiedzą o architekturze i

pozyskiwaniu funduszy na restauracje i konserwacje powierzonych im kościołów. Na

efekty nie trzeba było długo czekać. Po sześciu latach Kościół Katolicki jest jedną z

najlepiej absorbujących środki unijne, na konserwacje zabytków, instytucji w

województwie. Poza pieniędzmi z unii, nowi proboszczowie zostali przeszkoleni w

pozyskiwaniu pieniędzy ze źródeł państwowych i prywatnych, dzięki którym możliwe stało

się realizowanie ambitnych planów konserwatorskich, przy pomocy znakomitych

specjalistów i nowoczesnych technik. Przykładami ambitnych i kosztownych przedsięwzięć

są prace prowadzone w Skalbmierzu i na Świętym Krzyżu.

Podsumowując, rekonstrukcje z jakimi się zetknąłem zawierały wady i zalety,

typowe dla prac konserwatorskich prowadzonych na obiektach sakralnych.

36

Prawidłowością jest to, iż późniejsze rekonstrukcje zawierają mniej błędów niż

wcześniejsze. Przyczyną tego jest kilka czynników: Zmiana techniki konserwacji, większa

kontrola państwowych służb konserwatorskich, większe kwalifikacje osób podejmujących

się rekonstrukcji zabytków. Zmiana sposobu obsadzania probostw i rozwój szeroko

pojętego konserwatorstwa, dają duże nadzieje na przyszłość, dla licznych zabytków z

różnych epok, które nadal czekają na restaurację.

37

Ryciny

Ryc. 1 – Imielno, plan (Świechowski 2000)

Ryc. 2 – Jędrzejów, plan (Świechowski 2000)

38

Ryc. 3 – Kije, plan (Świechowski 2000)

Ryc. 4 – Mokrsko Dolne, plan (Świechowski 2000)

39

Ryc. 5 – Skalbmierz, plan (Świechowski 2000)

Ryc. 6 – Tarczek, plan (Świechowski 2000)

40

Ryc. 7 – Wąchock, plan (Świechowski 2000)

Ryc. 8 – Zagość, plan (Świechowski 2000)

41

Fotografie

Fot. 1 – Imielno, odsłonięcie tynku w jednej z przypór południowo-zachodnich.

Fot. 2 – Imielno, odsłonięcie tynku na południowej przyporze

42

Fot. 3 – Imielno, kolumienka-służka, ściana południowa

Fot. 4 – Imielno, kolumienka-służka, ściana północna

43

Fot. 5 – Imielno, ściana północna prezbiterium z oknem oprofilowanym wałkiem

Fot. 6 – Imielno, narożnik południowo-wschodni ze wzmocnieniami

44

Fot. 7 – Jędrzejów, kościół św. Wojciecha (fot. A. Boksiński)

Fot. 8 – Jędrzejów, sklepienie osiemnastowieczne i otwór okienny, zachodni

45

Fot. 9 – Jędrzejów, portal zachodni.

Fot. 10 – Jędrzejów, fryz arkadkowy, na zachodniej wieży

46

Fot. 11 – Jędrzejów, okulus w zachodniej wieży

Fot. 12 – Jędrzejów, otwór okienny nad okulusem.

47

Fot. 13 – Jędrzejów, wieża zachodnia z widocznymi otworami po rusztowaniach.

Fot. 14 – Kije, ściana północna prezbiterium

48

Fot. 15 – Kije, okno w ścianie północnej

Fot. 16 – Kije, portal w ścianie południowej

49

Fot. 17 – Mokrsko Dolne, portal północny z XVII wieku

Fot. 18 – Mokrsko Dolne, służka południowo-wschodnia część prezbiterium.

50

Fot. 19 – Mokrsko Dolne, baza i głowica służki północno-wschodniej (fot. S. Stępień)

Fot. 20 – Mokrsko Dolne, wschodnie okno prezbiterium i sklepienie

51

Fot. 21 – Mokrsko Dolne, okno w ścianie północnej (fot. S. Stępień)

Fot. 22 – Mokrsko Dolne, zrekonstruowane okno południowe z fragmentem ściany

52

Fot. 23 – Mokrsko Dolne, ściana południowa prezbiterium przez konserwacją

(fot. S. Stępień)

Fot. 24 – Mokrsko Dolne, znak konsekracyjny na ścianie południowej

53

Fot. 25 – Mokrsko Dolne, znak konsekracyjny na ścianie północnej

Fot. 26 – Mokrsko Dolne, główka na ścianie południowej (fot. S. Stępień)

54

Fot. 27 – Mokrsko Dolne, portal i okno w ścianie północnej

Fot. 28 – Mokrsko Dolne, okno południowe prezbiterium, rekonstrukcja ciosów

55

Fot. 29 – Mokrsko Dolne, kapitel służki północno-wschodniej

Fot. 30 – Mokrsko Dolne, pierwotny portal romański od strony zakrystii

56

Fot. 31 – Mokrsko Dolne, północna część prezbiterium

Fot. 32 – Mokrsko Dolne, południowa część prezbiterium i pierwotnej nawy

57

Fot. 33 – Mokrsko Dolne, ciosy kamienne przy łuku tęczowym od strony południowej

Fot. 34 - Mokrsko Dolne, ciosy kamienne przy łuku tęczowym od strony północnej

58

Fot. 35 – Skalbmierz, schody prowadzące na południową wieżę

Fot. 36 – Skalbmierz, wieża południowa

59

Fot. 37 – Skalbmierz, wieża północna

Fot. 38 – Skalbmierz, północna ściana prezbiterium

60

Fot. 39 – Skalbmierz, północna ściana prezbiterium

Fot. 40 – Skalbmierz, kwadratowe okienko w południowej ścianie prezbiterium

61

Fot. 41 – Skalbmierz, odsłonięty fundament północnej wieży, znajdujący się pod stallami

Fot. 42 – Skalbmierz, fragment łuku tęczowego

62

Fot. 43 – Skalbmierz, betonowa „rekonstrukcja” na południowej wieży

Fot. 44 – Skalbmierz, betonowa „rekonstrukcja” na południowej ścianie prezbiterium

63

Fot. 45 - Skalbmierz, betonowa „rekonstrukcja” na południowej ścianie prezbiterium

Fot. 46 – Skalbmierz, górna partia południowej wieży

64

Fot. 47 – Skalbmierz, górna partia południowej wieży od wewnątrz

Fot. 48 – Święty Krzyż, okno romańskie w północnej ścianie obecnego kościoła, widok z

klauzury

65

Fot. 49 – Święty Krzyż, fragment ściany z cisów kamiennych widoczny od strony klauzury

Fot. 50 – Święty Krzyż, odkrywka w północnej ścianie krużganków

66

Fot. 51 - Święty Krzyż, odkrywka w północnej ścianie krużganków

Fot. 52 – Tarczek, okno w północnej ścianie

67

Fot. 53 – Tarczek, wspornik dawnej empory, zachowany w północno - zachodniej części

Fot. 54 – Tarczek, zrekonstruowane sklepienie prezbiterium

68

Fot. 55 – Tarczek, zrekonstruowany wspornik w północno-wschodnim narożniku

prezbiterium

Fot. 56 – Tarczek, betonowa „rekonstrukcja” w południowej ścianie prezbiterium

69

Fot. 57 – Wąchock, odsłonięte półkolumienki portalu wejściowego

Fot. 58 – Wąchock, baza odsłoniętej kolumienki portalu wejściowego

70

Fot. 59 – Wąchock, służka w południowo-wschodniej części prezbiterium

Fot. 60 – Wąchock, jeden ze wsporników sklepiennych w nawie głównej

71

Fot. 61 – Wąchock, jeden ze skutych wsporników w kapitularzu

Fot. 62 – Wąchock, zrekonstruowana ława drewniana w kapitularzu

72

Fot. 63 – Wąchock, lico ściany wschodniej od strony dziedzińca

Fot. 64 – Wąchock, lico ściany wschodniej od strony dziedzińca

73

Fot. 65 – Wąchock, sklepienie refektarza

Fot. 66 – Wąchock, rekonstrukcja nieistniejących ciosów kamiennych wyższej partii

refektarza

74

Fot. 67 – Zagość, nawa główna i „krzywe' prezbiterium w Zagości

Fot. 68 – Zagość, lizeny w południowej części kościoła

75

Fot. 69 – Zagość, lizeny w północnej części kościoła

Fot. 70 – Zagość, sklepienie prezbiterium

76

Fot. 71 - Zagość, „zatkany” otwór po rusztowaniach murarskich

Fot. 72 - Zagość, „zatkane” otwory po rusztowaniach murarskich

77

Fot. 73 – Zagość, prawdopodobnie współczesne tabernakulum w gotyckiej apsydzie

prezbiterium

78

Wykaz skrótów

AVK – Acta Visitatorum, Archiwum kurii krakowskiej, vol. CXXVII, p.261.

KDKK – Kodeks dyplomatyczny Katedry Krakowskiej św. Wacława, cz. I, Kraków 1874,

nr 9.

KDM – Kodeks dyplomatyczny Małopolski, vol. II, Kraków 1963, nr 382.

MPH – Monumenta Poloniae Historica, vol. I – VI, Lwów - Kraków 1864-1893.

MPV – Monumenta Poloniae Vaticana, vol. I – II, Kraków 1913 – 1914.

79

Bibliografia

Baliński M.

1844 Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i

statystycznym opisana, vol. II, Warszawa.

Boksiński A.

2008 Inwentarz parafii błogosławionego Wincentego Kadłubka, Miechów.

Broniewski T.

1964 Architektura średniowieczna, Warszawa.

Gratkiewicz P.

1977 Kościół p. w. Wniebowzięcia NMP w Mokrsku Dolnym, wstępne badania

architektoniczne oraz wnioski konserwatorsko badawcze, Warszawa.

Jastrzębski J.

1983 Klasztor Świętego krzyża na Łyścu, Kielce

Kwiatkowska-Kropka B.

2000 Klasztor cystersów w Jędrzejowie w świetle badań archeologiczno –

architektonicznych, [in:] A. Buko, Z. Świechowski, ed. Osadnictwo i

architektura ziem polskich w dobie Zjazdu Gnieźnieńskiego, Warszawa,

p. 249-256.

Lechowicz Z.

1982 Wyniki badań archeologicznych w zespole klasztornym cystersów w

Jędrzejowie w 1977 r., „Sprawozdania Archeologiczne”, vol. XXXIV.

Małachowicz E.

1994 Konserwacja i rewaloryzacja architektury w zespołach i krajobrazie, Wrocław.

Mroczko T.

1978 Polska sztuka przedromańska i romańska, Warszawa.

80

Olczak S., et al.

2000 Parafia Skalbmierz, zarys dziejów, Kielce.

Olszewski D., et al.

1993 Parafia Kije, zarys dziejów, Kielce.

Piekosiński F.

1887 1172-1173 - Zbiór dokumentów średniowiecznych, Kraków.

Rouba B.

2008 Proces ochrony zabytków, zawód konserwatora restauratora, etyka zawodu,

zasady konserwatorskie, [in:] A. Kociałkowska, ed. Problemy konserwacji i

badań zabytków architektury, Gdańsk, p. 59-93.

Szolginia W.

1982 Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich – Architektura i budownictwo,

Warszawa.

Świechowski Z.

1976 Sztuka romańska, Warszawa.

2000 Architektura romańska w Polsce, Warszawa.

Tajchman J.

2008 Metoda konserwacji i restauracji dziedzictwa architektonicznego w zakresie

zabytkowych budowli, [in:] A. Kociałkowska, ed. Problemy konserwacji i

badań zabytków architektury, Gdańsk, p. 35-59.

Tomaszewski A.

1974 Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i

Węgier, Wrocław.

81

Wiśniewski J.

1909 Dekanat Iłżecki, Radom.

1930 Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Jędrzejowskiem,

Marjówka.

82