RAPORT POLSKIEJ ORGANIZACJI WOJSKOWEJ Z 9 MARCA 1917 R

RAPORT POLSKIEJ ORGANIZACJI WOJSKOWEJ

Z 9 MARCA 1917 ROKU

Wstęp

Raport POW z 9 marca 1917 roku został skierowany do marszałka Koronnego

(tak nazywano przewodniczącego Tymczasowej Rady Stanu) Wacława

Niemojowskiego1. Stało się to wkrótce po podporządkowaniu się Polskiej Organizacji

Wojskowej Tymczasowej Radzie Stanu, co miało miejsce 16 stycznia 1917 roku. Już

wcześniej zresztą POW uznawała TRS za pierwszy od ponad pięćdziesięciu lat Rząd

Narodowy. Przyrzekała nowej władzy całkowite posłuszeństwo, domagała się tylko by

TRS uważała się za zwierzchni organ narodu i by jak najszybciej dała rozkaz budowy

armii2. 16 stycznia 1917 roku komendant naczelny Polskiej Organizacji Wojskowej

Tadeusz Kasprzycki wręczył Marszałkowi Koronnemu akt, który m.in. głosił: �Dziś

� w chwili powołania do życia zawiązki Rządu Polskiego � Polska Organizacja

Wojskowa uważa za swój zaszczytny obowiązek oddać Tymczasowej Radzie Stanu

Królestwa Polskiego swe siły i krew do rozporządzenia�3. Wacław Niemojowski

zapewnił z kolei, że siły Polskiej Organizacji Wojskowej będą odpowiedni użyte.

Jest rzeczą oczywistą, że kierownictwo POW musiało złożyć swej władzy

zwierzchniej sprawozdanie z rozwoju, aktualnego stanu i działalności organizacji.

Przedstawiono więc Marszałkowi Koronnemu obszerny raport, który omawiał m.in.:

1 Wacław N i e m o j o w s k i (1865�?), działacz społeczno-polityczny, monarchista, ziemianin;

1900�1910 prezes Towarzystwa Rolniczego w Kaliszu, następnie Kaliskiego Syndykatu Rolniczego, 1917przewodniczący (marszałek koronny) Tymczasowej rady Stanu.

2 Rząd Polski, �Rząd i Wojsko� nr 7 z 29.12.1916 roku.3 J. P i ł s u d s k i, Pisma zbiorowe, t. IV, Warszawa 1990, s. 120.

ruch wojskowy przed wojną, kierunek prac, ustrój wewnętrzny POW, warunki pracy,

stan obecny organizacji i jej prac, gospodarkę finansową i rozwój organizacji.

Raport o POW nie był dotychczas znany badaczom, nie powołuje się na niego

Tomasz Nałęcz w swej pracy Polska Organizacja Wojskowa 1914�1918. Wynika to

stąd, że przechowywano go, wraz z innymi aktami POW, w Archiwum Ministerstwa

Spraw Wewnętrznych, do którego dostęp historykom był utrudniony. Od 1989 roku

akta Polskiej Organizacji Wojskowej znajdują się w Centralnym Archiwum

Wojskowym. Raport przechowywany jest w nie opracowanym zespole akt POW, t.

447.

Opublikowanie raportu umożliwi historykom skonfrontowanie

dotychczasowych danych o POW, zwłaszcza w zakresie stanu liczbowego oraz

organizacji i ewentualne wniesienie korekt.

Raport zachował się w postaci nie podpisanej kopii, ale z tekstu wynika, że

podpisał go komendant naczelny Polskiej Organizacji Wojskowej, Tadeusz

Kasprzycki4.

Tekst opublikowano w całości, jednak bez kilku załączników, których nie

odnaleziono. Zachowany został oryginalny styl, zmodernizowano tylko pisownię oraz

poprawiono interpunkcję.

Tadeusz Wawrzyński

4 Kasprzycki Tadeusz Zbigniew (1891�1973). Od 1910 członek Związku Walki Czynnej i Związku

Strzeleckiego. 1914 dowódca kompanii kadrowej, następnie oficer operacyjny sztabu 1 Brygady LegionówPolskich. Od 1915 komendant POW.

RAPORT O POLSKIEJ ORGANIZACJI WOJSKOWEJ

Ruch wojskowy przed wojną i POW

Ruch Strzelecki, który w ostatnich łatach przed wojną tak imponująco rozwijał

się w Galicji � w Królestwie w znacznie odmiennych znajdował się warunkach. W

Galicji ruch ten, jako skierowany przeciwko Rosji, był tolerowany i niekrępowany

przez władze austriackie; autonomiczne i konstytucyjne warunki życia, znaczne

uświadomienie mas ludowych � wszystko to dawało ruchowi Strzeleckiemu możność

przeniknięcia do wsi galicyjskiej, gdzie znalazł silne podstawy rozwoju. Zgoła inaczej

było w Królestwie. Dzielnica ta przeżywała okres ciężkiej depresji moralnej,

spowodowanej klęską ruchu wolnościowego w 1905 roku, spotęgowanej niebywałymi

represjami zwycięskiego rządu rosyjskiego. Pomimo to jednak ruch Strzelecki coraz

bardziej zaczynał przenikać i do zaboru rosyjskiego, przede wszystkim do okolic

graniczących z Galicją, której sąsiedztwo ułatwiało komunikację, dojeżdżanie

instruktorów, sprowadzanie nielegalnych druków. Istniały więc przed wojną dość silne

organizacje w Lubelskim, Sandomierskim, Kieleckim i Zagłębiu, gdzie się już

opierały na elemencie czy to wiejskim, czy też robotniczym. Jednocześnie silnie

rozwijał się ruch Strzelecki wśród młodzieży akademickiej wyższych szkół polskich w

Warszawie oraz wśród młodzieży polskiej, przebywającej na uniwersytetach w Rosji.

Akademickie organizacje Strzeleckie istniały przed wojną w Warszawie, Petersburgu,

Kijowie, Dorpacie i Rydze. Rozwojowi ruchu Strzeleckiego wśród młodzieży

sprzyjała zupełna łączność organizacyjna i ideowa młodzieży zaboru rosyjskiego z

młodzieżą w Galicji i zagranicy. Ułatwiała też pracę ciągła łączność między obu

zaborami, utrzymywana przez młodzież Strzelecką studiującą, wskutek bojkotu szkół

rosyjskich w Galicji. Ruch Strzelecki w Królestwie i na Litwie rozwijał się, jak i w

Galicji, dwiema drogami, przez Drużyny i Związki Strzeleckie. Zarówno jedne jak i

drugie były ściśle uzależnione od swych komend naczelnych, przebywających w

Galicji. Instruktorów wysyłały obie organizacje do Królestwa w coraz większej ilości.

Objeżdżali oni cały zabór rosyjski i kolonie akademickie na uniwersytetach w Rosji.

Jednocześnie organizacje strzeleckie zaboru rosyjskiego wysyłały ludzi na szkoły

wojskowo-instruktorskie do Galicji, a ci po powrocie obejmowali kierownictwo prac,

wprowadzając metody nabyte w szkole wojskowej. Udział w pracy brała z początku

wyłącznie młodzież. Starsze społeczeństwo w zaborze rosyjskim zbyt mało miało

wiary w jakikolwiek polski ruch przeciwko Rosji, a tym bardziej zbrojny, stawiający

sobie za cel wypowiedzenie jej wojny regularnej � aby chciało i mogło idący z

Galicji ruch czynnie popierać. Jednak coraz wyraźniejsze niepowodzenie usiłowań

stworzenia ugody z rządem rosyjskim zaczęło wywierać odpowiedni wpływ.

Wykupienie kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, wyodrębnienie Chełmszczyzny5,

wreszcie upadek prawa o samorządzie miejskim � wszystko to wskazywało

społeczeństwu o nierealności kompromisu z Rosją. Przed ruchem irredentystycznym w

Polsce otwierały się wtedy nowe horyzonty. Nagły wybuch wojny, tygodniowa zwłoka

w wypowiedzeniu wojny przez Austrię, pogrom Kalisza, odezwa Mikołaja

Mikołajewicza6, na tle tego wszystkiego wybuch entuzjazmu pod adresem Rosji �

wszystko to postawiło organizacje Strzeleckie w zaborze rosyjskim w sytuacji

szczególnie ciężkiej, tym bardziej, że błyskawiczny rozwój wypadków uniemożliwił

otrzymanie instrukcji i rozkazów z Galicji od władz naczelnych obu organizacji.

Zwiększało trudności również i to, że zorganizowana młodzież bądź rozproszyła się na

wakacje, bądź udała się na szkoły instruktorskie w Galicji. To wszystko było

przyczyną, że organizacje Strzeleckie zaboru rosyjskiego w chwili wybuchu wojny

czynnie nie wystąpiły. Członkowie organizacji, których wojna zastała na terenie

zaboru rosyjskiego albo przedzierali się do Galicji, albo ściągali do Warszawy aby tu

się naradzić i skupić. Wiadomość o 6 sierpnia i połączeniu się na kilka dni przedtem

Związków i Drużyn Strzeleckich pod dowództwem Komendanta Piłsudskiego,

postawiła tę sprawę na porządku dziennym i w warszawskich komendach tych

organizacji. W połowie sierpnia 1914 roku następuje połączenie obu organizacji i

5 Chodzi tu o wyłączenie w czerwcu 1912 roku wschodnich powiatów guberni lubelskiej i siedleckiej

z zarządu Warszawskiego Generał-Gubernatora i poddanie ich jako guberni chełmskiej, bezpośrednioMinisterstwu Spraw Wewnętrznych.

6 Manifest rosyjskiego głównodowodzącego w. ks. Mikołaja Mikołajewicza z 14 sierpnia 1914 rokuzapowiadał zjednoczenie Polski pod berłem cara i udzielenie zjednoczonej Polsce samorządu i prawjęzykowych.

utworzenie jednej wspólnej komendy, która natychmiast nawiązuje kontakt z

Komendantem Piłsudskim i zaczyna działać według Jego instrukcji.

Po nieudanej ofensywie w październiku 1914 roku, gdy upadła nadzieja

rychłego zajęcia Warszawy � ruch Strzelecki w Królestwie wchodzi w nowy okres

rozwoju. Przyjeżdża do Warszawy z rozkazu Komendanta Piłsudskiego, oficer Jego

sztabu, dr Tadeusz Żuliński7 i obejmuje kierownictwo organizacji na całym terenie

zajętym przez wojska rosyjskie. Nowy Komendant dopełnia i ujednostajnia

organizację pracy, obejmuje całokształt organizacji pod swoje kierownictwo i ustala

nazwę Polskiej Organizacji Wojskowej. Będący w Warszawie i rozproszeni na

prowincji członkowie Związków i Drużyn, otrzymują rozkazy stawienia się do pracy.

W miarę kwalifikacji powierzone im zostają stanowiska kierowników i organizatorów

w poszczególnych punktach szczupłej części Królestwa nieogarniętej bezpośrednio

działaniami wojennymi, a więc w Warszawie i okolicy, Radomiu, Siedleckiej i

Lubelskiej guberni, poza tym w Wilnie i Grodnie. Do większych miast Rosji

skupiających studiującą młodzież polską wysłani zostają upełnomocnieni oficerowie

organizacji dla nawiązania i ustalenia zależnej od komendy warszawskiej współpracy.

Jedną z największych trudności był brak ludzi posiadających doświadczenie i

uzdolnienie organizatorskie, a jednocześnie wykształcenie wojskowe wystarczające do

samodzielnego poprowadzenia pracy. Wszyscy bowiem prawie kierownicy i

wybitniejsi pracownicy z przedwojennych organizacji wojskowych zaboru rosyjskiego

bądź znajdowali się w chwili wybuchu wojny w szkole wojskowej w Galicji, bądź

przedzierali się przez kordon na pierwszą wieść o wojnie i o wystąpieniu Komendanta

Piłsudskiego.

Pozostali ci tylko, którym się to nie udało, lub których doszedł rozkaz

pozostania.

Kierunek prac

7 Tadeusz Józef Żuliński (1889�1915), pseud. �Roman Barski�. W roku 1910 wstąpił do Związku

Strzeleckiego, a na początku 1914 roku został komendantem tej organizacji w Zagłębiu Dąbrowskim.13.10.1914 roku Józef Piłsudski wyznaczył go na komendanta głównego POW. Po zajęciu Warszawy przezNiemców w sierpniu 1915 roku zorganizował baon warszawski POW jako uzupełnienie dla 1 BrygadyLegionów Polskich i wyruszył na jego czele na front. Ciężko ranny 29.10.1915 roku w bitwie pod Kamieniuchą,zmarł z ran 5.11. tego roku.

POW miała przed sobą cel ogólny ten sam, który wysunął przedwojenny ruch

Strzelecki: zdobycie Niepodległości w drodze wojny z Rosją, w przymierzu z

państwami centralnymi. Spośród wypływających stąd zadań na pierwszy plan

wysuwała się konieczność przełamania panującego w społeczeństwie nastroju, obcego

myśli o własnej państwowości opartej o własną siłę zbrojną. POW w tym kierunku

niezmiernie ułatwiła działalność Legionów, o których wieści szły coraz głośniej, coraz

bardziej zaprzątając uwagę społeczeństwa. POW przede wszystkim szerzyła w

społeczeństwie zrozumienie dla idei i pobudek Legionów, zwalczała i prostowała

rozsiewane o nich oszczerstwa i kłamstwa. Skwapliwie wyzyskiwane przez wrogów

fakty złożenia przez Legiony przysięgi na wierność Franciszkowi Józefowi i oddania

komendy nad nimi w ręce generała austriackiego, oświetlane były jako formy

zależności przejściowe, konieczne z powodu biegu wypadków i układu sił, które

ustąpią na rzecz formy istotnemu stanowi rzeczy odpowiadającej � formy Wojska

Polskiego, gdy tylko przemoc rosyjska z kraju usunięta zostanie.

Rzecz prosta, że dla POW narzucona Legionom komenda austriacka

miarodajną się stać nie mogła. Faktyczny wódz polskiego ruchu zbrojnego, Józef

Piłsudski, pozostał dla organizacji Komendantem Głównym i w dalszym ciągu Jego

tylko rozkazy uważała za obowiązujące dla siebie.

Działalność POW za czasów okupacji Królestwa przez Rosję szła w dwóch

kierunkach: z jednej strony kształcenia młodzieży pod względem wojskowym, z

drugiej formowania oddziałów lotnych, które uprawiały partyzantkę na tyłach armii

rosyjskiej. Oczywiście obie formy działalności wiązały się ściśle z konieczności z

propagandą idei ruchu zbrojnego o Niepodległość i konieczności wzięcia udziału

czynnego w wojnie obecnej. Działalność oddziałów lotnych, mająca na celu

szkodzenie nieprzyjacielowi, będąca obowiązkiem oddziału znajdującego się na jego

tyłach, a za taki uważała się POW, miała inne jeszcze podstawy. Chodziło mianowicie

o jak najwybitniejsze stwierdzenie, że Legiony i ich bojowa działalność nie są to

zjawiska zaborowi rosyjskiemu narzucone z zewnątrz, zza kordonu, że idea wojny

polskiej z Rosją ma swych żołnierzy wszędzie i przy pierwszej sposobności realnej

gotowa jest wyjść na jaw jako szeroki zbrojny ruch.

Stan ówczesny POW należy mierzyć osobliwą miarą. Pod względem

ilościowym przedstawiała się ona dosyć skromnie. Na to się złożyły z jednej strony

ówczesne usposobienie społeczeństwa, bynajmniej nie sprzyjające działalności POW,

z drugiej wielokroć wzmożona czynność władz rosyjskich, spotęgowanie na

bezpośrednich tyłach armii nadzoru ochrany8, co zmuszało do bardzo oględnego

rozszerzania organizacji, nie pozwalało na skupienie w niej całego objętego wpływami

ogółu. W takich warunkach przy POW skupiały się koła stosunkowo nieliczne lecz

wyborowe pod względem wartości, ofiarne, patriotyczne. Był to element pragnący

śmiałego zdecydowanego czynu, pozostający w stałej gotowości bojowej.

Lato 1915 roku było okresem szybkiego rozwoju POW, zwłaszcza w

Lubelskim i częściowo na Podlasiu, gdzie organizacja oparła się prawie wyłącznie na

warstwach ludowych.

Zaznaczyć tu należy jako rzecz dla kierunku prac POW wówczas

charakterystyczną i świadczącą o gotowości panującej w organizacji, że przez czas

ruchu odwrotowego armii rosyjskiej POW zarówno w Warszawie, jak i na prowincji

była całkowicie przygotowana do stawienia oporu zbrojnego na wypadek usiłowań

ewakuacji ludności męskiej przez armię rosyjską. W poszczególnych miejscowościach

guberni Lubelskiej opór taki był rzeczywiście stawiany.

Zajęcie Warszawy a wkrótce i całego Królestwa przez armie sprzymierzone

wywołało, rzecz prosta, głębokie zmiany w położeniu POW. Członkowie organizacji,

zmobilizowani w Warszawie jako tzw. �batalion Warszawski�, wyruszyli 23 sierpnia

w pole aby tam się połączyć z 1 Brygadą LP. Organizacje prowincjonalne, bądź jak w

Radomskim (kilkudziesięciu ludzi) zgłosiły się do przybywających tam władz

legionowych i zostały włączone do szeregu, bądź jak w Lubelskim (tysiąc kilkuset

ludzi) i na Podlasiu (kilkuset ludzi) zmobilizowane zostały przez przeciągającą

tamtędy 1 Brygadę i włączone do jej szeregów.

W opinii kierownictwa POW, zarówno jak i ogółu organizacji moment zajęcia

Królestwa był równoznaczny z zakończeniem prac POW drogą rozwinięcia na szeroką

skalę jawnego werbunku, poprowadzonego przez Legiony przy jednoczesnym

8 Nazwa tajnej policji politycznej w Rosji carskiej w latach 1880�1917. Podlegała Departamentowi

Policji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

uregulowaniu ich prawno-państwowego położenia. Uregulowanie to wysuwane przez

cały czas poprzedniej działalności POW, jako rzecz niewątpliwa i uwarunkowana

jedynie usunięciem armii rosyjskiej z kraju � nie nastąpiło. Legiony w dalszym ciągu,

w ścisłej a podrzędnej zależności od armii austriackiej pozostawały. Nie dawało to

wystarczającej podstawy do wytworzenia w społeczeństwie dość silnego prądu do

zmobilizowania i rzucenia na szalę wypadków tych licznych i wartościowych sił,

którymi rozporządzało. Zaznaczyć należy, że nie stały tu na przeszkodzie momenty,

tak wielką rolę odgrywające na początku wojny, gdyż początkowy entuzjazm do

przymierza z Rosją minął bezpowrotnie, ustępując miejsca zniechęceniu i nieufności,

co spotęgowała jeszcze rozdrażnienie wywołane przez gwałty i zniszczenia szerzone

przez ustępujące wojska rosyjskie.

Powstrzymanie werbunku przez obóz niepodległościowy zaboru rosyjskiego

do czasu usamodzielnienia Legionów wywołało jako prostą konsekwencję

konieczność utrzymania POW w dalszym ciągu.

Na razie ani kierownictwo POW, ani obóz niepodległościowy w ogóle nie

przewidywał dłuższego trwania takiego stanu rzeczy. Stąd też praca POW ograniczała

się na razie do zasadniczej, jak poprzednio, propagandy i do skupiania ludzi, którzy

następnie w chwili pomyślnego rozwiązania sprawy Legionów znacznie by je od razu

zasilili. Polegała więc na razie praca POW na tworzeniu i powiększaniu jak gdyby

rezerwy Legionów.

Taki stan trwał przez parę miesięcy. Niebawem jednak Komenda POW

zdecydować musiała bez względu na takie lub inne widoki przystąpić do pracy na

dłuższą metę obliczonej.

Przechodząc do systemu pracy bardziej stałej, nie liczącej się już jedynie tylko

z dostarczaniem doraźnie większego kontyngentu ludzi Legionom, lecz dążącej do

rozwinięcia w przyszłości pracy wojskowo-twórczej na większą skalę � trzeba było

zmienić program i zakres prac odpowiednio do zmienionego położenia i odmiennych

niż poprzednio zadań.

Z pośród zadań dotychczasowych odpadały oczywiście wszystkie te, które

wynikały z położenia organizacji na tyłach armii nieprzyjacielskiej. Natomiast

znacznie większego niż poprzednio znaczenia nabrała praca szkolna, instruktorska. W

ogóle warunki pracy stały się analogiczne do warunków w jakich pracowały

przedwojenne organizacje Strzeleckie w Galicji, one więc stanowić mogły gotowy

wzór dla POW, tym bardziej że wielu z jej pracowników pracę tę praktycznie znało.

Warunki życia w kraju, stosunek okupantów pozwalały na rozszerzenie

organizacji, na rozpowszechnienie jej prac na wielką skalę. Pozwalało to komendzie

organizacji postawić sobie za zadanie dążenie do pokrycia kraju jednolitą siecią

organizacyjną, rozporządzającą wszędzie miejscowymi ludźmi i znajomością

warunków miejscowych. Chodziło przy tym nie tylko o to aby do każdego zakątka

dotrzeć z zasadniczymi ideami ruchu wojskowo niepodległościowego, aby

upowszechnić ten kryzys, który społeczeństwo polskie podczas wojny przechodzi �

lecz i o to, aby gdy nastąpi chwila tworzenia armii narodowej społeczeństwo było

przygotowane do wzięcia czynnego udziału, jest to bowiem, jak dotychczasowe

doświadczenia wskazały, niezbędnym warunkiem racjonalnego przeprowadzenia tej

sprawy.

Coraz większe ujawnianie się organizacji � kontakt ze społeczeństwem,

zrazu luźny, później organizowany systematycznie w Pomocniczych Komitetach

Wojskowych oraz w Polskim Skarbie Wojskowym � miało działać w tym kierunku.

Ożywiona, z wielkim nakładem środków i pracy prowadzona akcja

wydawnicza podjęła zadanie budzenia zainteresowania w kierunku wiedzy wojskowej,

szerzyła propagandę myśli o własnym państwie i o armii własnej, popularyzując

jednocześnie ten w dziedzinie wojskowości dorobek, jaki nam wojna obecna

przyniosła tj. Legiony. Wzory w tej dziedzinie wzięto z przedwojennych prac

wojskowych w Galicji. Tam także rozsiane po kraju organizacje przełamywać musiały

obojętność, nieraz niechętny nastrój społeczeństwa, i tam zakładano wśród starszych

sfer obywatelskich tzw. Koła miłośników sztuki wojskowej, i tam prowadzona była

propaganda za pomocą czasopism nielegalnych, takich jak np. �Boje Polskie�,

redagowane przez dr. Kukiela9 i tam wreszcie założono Polski Skarb Wojskowy,

gromadzący fundusze dla obu organizacji Strzeleckich.

9 Kukiel Marian Włodzimierz (1885�1973), historyk wojskowości, generał. W latach 1914�1917 w

Legionach Polskich.

Ustrój wewnętrzny POW

Ustrój wewnętrzny oparty jest na zasadzie wojskowego posłuchu. Wobec

faktu wojny i konieczności utrzymania organizacji w stanie ostrego pogotowia

psychicznego, zasada ta jest w POW silniej podkreślona niż miało to miejsce w

pracach wojskowych przedwojennych. W ciągu dwuletniego istnienia POW � nie

wywołało to objawów osłabiających napięcie pracy, a tym bardziej fermentów

wewnętrznych. Przyczyną była bez wątpienia świadomość, że ostateczna władza

spoczywa w ręku Komendanta Głównego J. Piłsudskiego, posiadającego nie tylko

wiarę nieograniczoną u żołnierzy i oficerów, ale i zaufanie wśród otoczenia POW, a w

szczególności w jej instytucjach pomocniczych, obejmujących szerokie koła

społeczeństwa.

Kierownictwo

POW powstała jako dalszy skutek połączenia na krótko przed wojną

strzeleckich prac pod władzą Komendanta J. Piłsudskiego.

Nie mogąc osobiście kierować bieżącą pracą POW, Komendant Piłsudski

władzę swą przelewa na wyznaczonego przez siebie oficera, jako Komendanta

Naczelnego Polskiej Organizacji Wojskowej. Za pobytu Rosjan � pierwszym

Komendantem Naczelnym był oficer Związków Strzeleckich, Tadeusz Żuliński

(następnie zginął jako oficer Legionów Polskich), w miesiącach sierpniu �

listopadzie 1915 roku � Komendantem Naczelnym POW jest oficer Drużyn

Strzeleckich � Żymirski10, dziś podpułkownik Legionów Polskich, od listopada 1915

roku funkcję tę pełni podpisany.

Organizacja pracy w Komendzie Naczelnej

10 Chodzi tu o Żymierskiego Michała (1890�1989), który przejściowo nosił nazwisko Żymirski.

Wobec ciągłego rozwoju organizacji i różniczkowania prac wewnętrznych, a

co za tym idzie zwiększenia trudności kontroli i rozkazownictwa, rozrasta się

stopniowo aparat administracyjny, powstają organy podwładne Komendantowi

Naczelnemu. Dzielą się one na organy Komendy Naczelnej i komendy podwładne.

Pierwsze obejmują referaty z zakresu spraw wewnętrznych POW oraz spraw

zewnętrznych, które wpływ na jej działalność wywierają. W miarę rozwoju referaty

zostały skupione w wydziały. Obecny podział pracy w Komendzie Naczelnej jest

następujący:

W y d z i a ł I

1) Sprawy ogólne i organizacji wewnętrznej.

2) Inspekcja, objazdy.

3) Kancelaria Komendy Naczelnej.

4) Kontrola, rachunkowość i kasa centralna.

5) Sprawy PSW.

Kierownikiem Wydziału jest oficer, adiutant Komendy Naczelnej. Pracuje

nadto 2�3 oficerów i pomocnic.

W y d z i a ł II

1) Referat spraw szkolnych (programy, instrukcje, inspekcje, wydawnictwo

pomocy szkolnej itp.).

2) Komisja wydawnicza:

a) redakcja pism (Strzelec, Przegląd Wojsk.), redakcja podręczników,

redakcja wydawnictw różnych,

b) administracja i technika wydawnicza,

c) sekcja kartograficzna;

3) Biblioteka i prace o charakterze naukowym (słownictwo, projekty ustaw

wojskowych).

Kierownikiem Wydziału jest oficer; nadto udział w pracy oficerów i stałych

pomocników oraz powołanych okresowo komisji i osób.

Szkoła oficerska w Warszawie jako najwyższa szkoła POW której kierownik,

oficer, zależy bezpośrednio od Komendy Naczelnej.

W y d z i a ł III

1) Referat informacyjno-polityczny (okólniki, materiały i informacje na

użytek pracowników organizacji).

2) Sprawy propagandy na rzecz wojskowości polskiej (objazdy, odczyty).

3) Dział legionowy, opieki nad żołnierzami i ich rodzinami (propaganda

legionowa, inicjowanie i praca w instytucjach pomocniczych dla Legionów

Polskich � Koła Pomocy, Wydział Opieki itd. � uzgadnianie działalności

tych towarzystw).

Stale pracuje kilku referentów, z których główny (oficer) jest kierownikiem

Wydziału; częściowy udział w pracy poszczególnych osób i komisji.

W y d z i a ł IV

1) Centralne biuro ewidencyjne.

2) Centralne biuro do spraw mobilizacji.

3) Referat spraw personalnych.

4) Referat pomocniczy Komitetów Wojskowych (styczność z ref. Polsk. Sk.

Wojsk.-Wydz. I).

5) Referat sanitarny.

6) Referat szkół zawodowych.

Oficer jako kierownik Wydziału, fachowi referenci i pomocnicy. Z

komendami podwładnymi Wydziały komunikują się z reguły przez Wydział I.

W Komendzie Naczelnej pracuje ogółem 11 oficerów, 7 podchorążych i 60

urzędników podoficerów i szeregowców.

Komendy podwładne

Organy podwładne bezpośrednio Komendantowi naczelnemu są:

komendanci grup okręgów, komendanci samodzielnych okręgów.

Okręg POW obejmuje kilka powiatów; nie pokrywa on całkowicie

dawniejszej guberni, jest skupieniem powiatów ciążących do jakiegoś ośrodka, np. jak

w guberni Piotrkowskiej 4 okręgi; Łódź, Piotrków, Częstochowa i Zagłębie,

obejmujące zresztą niektóre powiaty guberni sąsiedniej.

Dla ułatwienia trudnej w dzisiejszych warunkach łączności, wzmocnienia

kontroli parę okręgów podlega komendantowi grupy okręgów. Część komendantów

okręgowych podlega bezpośrednio Komendzie Naczelnej (Lublin, Siedlce i inne p.

dalej).

Okręgi POW dzielą się na obwody (przeważnie powiat), zaś jednostką

podstawową jest organizacja miejscowa. Obejmuje ona miasto lub gminę wiejską,

całą lub część. Jest to oddział POW, w którym praca szkolna ma być przez stałych

instruktorów kierowana. Organizacja większych miast jest silniej zróżniczkowana �

podział na szkoły, kompanie, organy pomocnicze � wobec czego niejednokrotnie

organizacja miejska zostaje podniesiona do kategorii obwodu lub okręgu (m.

Warszawa i m. Łódź). Organizacja miejscowa obejmuje parę lub kilka pobliskich wsi

(tzw. punkty organizacyjne), tworząc sekcje, plutony lub kompanie w zależności od

stanu liczebnego. Tworzy to na terenie Królestwa rzadziej lub gęściej rozsypane

wysepki organizacyjne.

Członkowie POW

Członków POW dzieli się na dwie grupy:

A. Służba czynna.

B. Rezerwa I-ej i II-ej kategorii.

Do pierwszej grupy należą wszyscy pracownicy organizacyjni i instruktorzy

oraz uczniowie szkół. Do rezerwy pierwszej kategorii zalicza się członków

organizacji, którzy posiadają pewne wyćwiczenie lub wykształcenie wojskowe (służba

w armii, ukończenie jednej ze szkół POW) dla uznanych przez komendę powodów

zwalniani są na określony czas z udziału stałego w pracach. Kategoria druga rezerwy

obejmuje rekrutów, których dla braku instruktorów tub z innych przyczyn stałą pracą

szkolną objąć nie można. Rezerwa powoływana bywa na ćwiczenia. Wobec silnego

rozwoju czynnej organizacji, przerastającego środki jakimi rozporządza kierownictwo,

daje się zauważyć zjawisko ujemne, że ludzie wychodzący ze służby czynnej,

zaliczani do rezerwy, zatracają powoli kontakt z organizacją. Taka kategoria członków

POW jest co miesiąc skreślana z listy. Rezerwa POW jest nieliczna natomiast znaczny

jest ruch ludzi wychodzących z organizacji. Udział rezerwy w stosunku do całości

członków wynosi koko 5%; liczną jest kategoria byłych członków POW. Poza

ewidencją znajdują się tzw. stosunki luźne; nawiązane dorywczo nie dają się głównie

dla braku instruktorów objąć stałą pracą. Na chwilę mobilizacji planuje się akcję, która

jednocześnie z organizacją ścisłą uruchomiłaby przynajmniej część tych stosunków.

Zwrócić tu należy uwagę jak dalekie od rzeczywistości są informacje niektórych

korespondentów z Królestwa do prasy galicyjskiej (N. Reforma, N. Wiek i inne) o

POW, o rzekomej przewadze członków honorowych (do 70%), wspierających (do

15%) itp., gdy właśnie przeprowadzona jest bardzo ostra zasada, dająca w rezultacie

do 95% członków pociąganych do stałej pracy.

Członkowie Pomocniczych Komitetów Wojskowych, pracownicy PszWojsk.

� nie są zaliczani do ściślej organizacji. Postawiona jest zasada, że mężczyźni,

uczestnicy tych prac, winni mieć powyżej lat 35, młodzi najlepiej poprą wojskowość

polską biorąc udział w pracach ściślej POW tj. w szkole wojskowej.

W sprawie starszeństwa służbowego obowiązuje w POW zasada funkcji

pełnionej w danej chwili. Z chwilą odwołania członek POW traci prerogatywy

związane z dotychczasową funkcją. Rangi (szarże) przy tym utrzymane mają raczej

honorowe znaczenie i stwierdzają jedynie kwalifikacje, stopień wykształcenia

wojskowego. Szarż takich jest 3:

Oficer POW

Podchorąży POW

i Podoficer POW

Stopniowanie znane z wojska nie ma miejsca. Zróżniczkowane funkcje

instruktorskie i administracyjne wymagają tak różnych kwalifikacji, że szarża wyższa

w wojsku w POW często, dla dobra sprawy, znaleźć się musi pod komendą młodszego

z wojska kolegi. Było to na ogól zrozumiane przez oficerów.

Oficerem POW, z nominacji Komendanta Naczelnego, zostaje każdy, kto w

armii posiada rangę oficerską, nadto członkowie POW, którzy zdali całkowity

egzamin szkoły oficerskiej i dłuższą pracą instruktorsko-wojskową stwierdzili swe

zdolności i kwalifikacji.

Podchorążym � w myśl powyższego � posiadający ukończoną szkołę

podchorążych POW.

Podoficerem, z nominacji komendanta grupy okręgów lub komendanta

samodzielnego okręgu � posiadający kurs szkoły podoficerskiej, po wykazaniu się

pracą instruktorską.

W drodze wyjątku, specjalnie zdolni i obowiązkowi uczniowie, po zdaniu

celująco ostatecznego egzaminu ze szkoły podoficerskiej lub podchorążych, otrzymują

nominacje.

Wyjaśniono zostało urzędowo przez Komendę Naczelną POW, że dla

względów zrozumiałych posiadający � szarżę lub funkcję w POW nie mają prawa do

obejmowania tejże w armii, jeśli wykształcenie wojskowe wynieśli tylko z POW.

Członkowie POW (przy wstępowaniu do organizacji) zapoznają się z

�zasadami organizacji� oraz składają przyrzeczenie. Zwyczaj ten przejęty został w

POW z przedwojennych strzeleckich organizacji. Wzmacnia on w wysokim stopniu

rozporządzalność ludźmi. W niektórych miejscowościach przysięgę od wierzących

odbierają księża, członkowie organizacji lub jej pomocniczych działów.

Warunki pracy

Pracownicy

Podstawą pracy organizacji wojskowej są jej fachowi kierownicy,

instruktorzy. Pod tym względem POW znalazła się w sytuacji łatwiejszej niż ruch

wojskowy przed wojną. Nie tylko doświadczenia wtenczas poczynione mogły być

przeniesione na nowy grunt, lecz w znacznej mierze do pracy kierowniczej stawali

ludzie, którzy przed wojną mniej lub więcej wybitny udział brali w działalności

przygotowawczo-wojskowej. Poziom przeciętny wykształcenia wojskowego

instruktora podniósł się znacznie, wzbogaciło go doświadczenie wojny. Instruktorzy

POW, oficerowie i podoficerowie, mają często w swych stanach służby wojennej

znaczny okres ciężkiej i chlubnej pracy na froncie.

Rozrost organizacji osłabia nieco ten stan. W związku z nim spada na

poszczególnych pracowników organizacji ciężar obowiązków, którym podołać można

jedynie przy niezwykle silnym nakładzie czasu, sił i zdrowia. Trwa to blisko od roku,

niezwykle zużywając ludzi pod względem fizycznym i psychicznym, do czego

przyczynia się zarówno zły stan materialny, jak i niejednokrotnie krzywdzący i

przykry stosunek ze strony pewnych kół własnego społeczeństwa. Instruktorzy POW,

ludzie młodzi, pracujący w tak przykrych osobistych warunkach, często

przyzwyczajeni do normalnego dostatniego życia polskiego inteligenta, przeciążeni

pracą w organizacji � zachwalać się muszą skąpym zasiłkiem, który można im

udzielić nie mają bowiem czasu na zarobkowanie zawodowe. Bardzo często jest to

młodzież z wyższych zakładów naukowych, która wraz z wybuchem wojny przerwała

swe studia, niejednokrotnie również i kontakt z pomocą z domu.

Wybitnie przyczynił się do podtrzymania moralnego pracowników POW

stosunek kolegów z wojska, z frontu.

Pomijając fakt, że podstawą finansową roboty była tzw. Kasa Oficerska I

Brygady Legionów Polskich � wkrótce wytworzył się ścisły związek, oparty na

stosunkach osobistych, wymianie fachowych pomocy, pewnej współpracy. Oficerowie

lub podoficerowie Legionów szybko wyczuli znaczenie POW i niejednokrotnie

współdziałali podczas urlopów. Wytwarzał się w ten sposób zwarty obóz żołnierstwa

polskiego. Przeszkodą i zgrzytem na tym tle był stosunek oficjalnych sfer

Departamentu Wojskowego NKN i obecnego tzw. aparatu werbunkowego.

Stosunek władz okupacyjnych

Ze względów politycznych nie robiono prób legalizowania Polskiej

Organizacji Wojskowej u władz okupacyjnych. Przemawiały za tym i względy natury

praktycznej, mianowicie takt zalegalizowania organizacji utrudniłby znacznie dostęp

niedowierzającego społeczeństwa.

Trzeba było kilkunastomiesięcznej pracy, by powoli przeniknąć do sfer

niechętnie usposobionych względem czynu.

Działalność POW stale jednak nosi charakter ujawniający się na zewnątrz.

Chodziło o uniknięcie niewłaściwych podejrzeń. Władze okupacyjne najwidoczniej

tolerowały ruch, gdyż przez półtoraroczny okres od chwili opuszczenia Królestwa

przez Rosjan � miało miejsce tylko parę aresztowań i internowań w obozie jeńców.

W szczególności po 5 listopada półjawna praca szkolna, ćwiczenia polowe,

przemarsze, zebrania � nie wywołują żadnego przeciwdziałania. Dopiero w ostatnich

dniach w Warszawie, jak i na prowincji parokrotnie zabroniły władze urządzenia

zebrań Pomocniczych Komitetów Wojskowych.

Stan wytworzony przez warunki wojny spowodował ogólnie znane trudności

komunikacyjne.

W miarę rozwoju terytorialnego prac � przeszkoda ta stawała się coraz

uciążliwsza i kierownictwo ma pod tym względem trudności (poczta).

Stosunek społeczeństwa do POW

Stosunek społeczeństwa do organizacji ulegał ciągłej ewolucji. Jednym z

głównych zadań ruchu wojskowego jest działalność zmierzająca do przełamania

nastroju bierności i niezrozumienia sprawy wojska.

Obecnie oczywiste jest dla każdego, kto obserwuje życie prowincji, że

poważne wysiłki POW są jedną z głównych przyczyn znacznego postępu tej sprawy.

Wytwarzać się powoli zaczął poza zrozumieniem nastrój sympatii do prac

POW wśród szerokich kół. Objaw ten znany nam z Galicji w stosunku do ruchu

strzeleckiego � jest jednym z mocniejszych środków utrwalania i pogłębiania

rezultatów prac nad przełamywaniem nastroju.

Notowano niejednokrotnie objawy, że praca POW i jej pomocniczych

instytucji promieniowała dość głęboko między ludzi biernych i tzw. obozu

neutralistów. To też wytworzyła się sytuacja, że i ze strony nawet zdecydowanych

grup ND11 i prawicy znikły na ogół napaści, choć niejednokrotnie spotyka się POW z

krytyką tego obozu, utrzymaną jednak zazwyczaj na poziomie kulturalnym.

W ostatnich czasach natomiast działalności, Polska Organizacja Wojskowa

stała się jednak przedmiotem napaści w formie wysoce nieetycznej prowadzonych.

Wkrótce zostało ustalone, że wychodzą one z pewnego odłamu tzw. aktywistycznego

obozu12. Akcję tę rozpoczęły ulotne pisma wydawane jakoby z archiwów POW; były

to dokumenty fałszowane, często z rozbrajającą � dla rozumiejących typ organizacji

wojskowych � naiwnością, Nastąpiły po tym artykuły w dziennikach. Cenzura,

szczególnie na okupacji niemieckiej, nie pozwalała na umieszczanie sprostowań. Z

przykrością należy zaznaczyć, że akcja ta bynajmniej nie ustała z chwilą poddania się

POW Radzie Stanu, nadto że użyto do rozszerzenia wspomnianych szkalujących

organizację druków, czy informacji � żołnierzy Legionów Polskich,

odkomenderowanych do werbunku. W pojęciach ogółu (POW i jej otoczenie)

wytwarzało to rozdźwięk między żołnierzem polskim w mundurze, a ludźmi, którzy

wkrótce staną w jednym z nim jako koledzy szeregu; ludźmi, którzy zresztą dotąd od

lat wielu budzili we własnym społeczeństwie tęsknotę za narodowym żołnierskim

mundurem a szacunek i podziw dla czynów polskiego legionisty.

Najlepszym dowodem zaufania do POW ze strony społeczeństwa jest fakt, że

kampania ta nie odnosi skutku, nie przyniosła widocznie pożądanego wyniku �

rozbicia pracy. Silne poparcie otoczenia, moralne i materialne, bynajmniej nie osłabło.

Zrozumienie potrzeby prac POW sięga obecnie szeroko; wśród ludzi

popierających ruch spotykamy wszystkie sfery. Zaś skład organizacji jest również

różnorodny i bynajmniej nie obejmuje wyłącznie, czy głównie młodzieży szkolnej.

11 ND � Narodowa Demokracja. Stronnictwo nacjonalistyczne; zaczątkiem była istniejąca od 1887

roku Liga Polska, przekształcona w 1893 roku w Ligę Narodową, z której w 1897 roku powstało StronnictwoNarodowo-Demokratyczne. Działając we wszystkich trzech zaborach ND zarzuciła głoszone przez Ligę Polskąhasła powstańcze i realizowała politykę ugody z zaborcami. W czasie I wojny światowej orientowała się nazwycięstwo caratu, a następnie Ententy.

12 Akcję antypeowiacką prowadził Departament Wojskowy Naczelnego Komitetu Narodowego ipopierające go ugrupowania polityczne z Ligą Państwowości Polskiej na czele.

Wpływ poddania POW Radzie Stanu

Oddanie Polskiej Organizacji Wojskowej do rozporządzenia Radzie Stanu

przyjęte zostało z powszechnym uznaniem. Miało to silny wyraz w zwiększeniu

zainteresowania się pracami organizacji, oraz wzmożeniem poparcia jej przez

społeczeństwo. Nie miało miejsca prawie nigdzie przewidywane usuwanie się od

POW żywiołów grawitujących do prawicy, które dotąd w postaci oddzielnych grup i

osób były z ruchem wojskowym w pewnym kontakcie. Fakt ten wzmocnił rezultat

pracy, który głównie na rzecz POW zaliczyć należy, że w murze neutralności i

bierności tu i ówdzie porobiono poważne szczerby.

Reasumując powyższe można stwierdzić, że mimo poważnych trudności i

przeszkód, warunki rozwoju POW ogólnie biorąc nie były gorsze niż te, które

stworzyła praca wojskowa Galicji przed wojną. Mimo ciężkiego ogólnego położenia,

powszechnego skupienia uwagi na sprawach codziennych życia, praca szybko znalazła

oddźwięk i zrozumienie.

Dłuższy czas w 1915 i 1916 roku działalność POW w wielu miejscowościach

kraju była jedynym widomym znakiem życia polskiego; na tle ogólnego zniechęcenia i

apatii stworzyła ruch, który szybko pociągnął ku sobie szersze koła i wpajał coraz

mocniej ideę czynu. Ruch ściśle polityczny � szerzej zainicjowany przez różne

organy w roku 1916 bez wątpienia miałby więcej utrudnioną działalność i nie

poruszyłby tak szybko kraju, gdyby praca POW nie miała miejsca. W szczególności

stwierdzić trzeba, że sprawa narodowej armii, uznanie Legionów oraz otoczenie ich

sympatią i opieką jest w znacznej mierze przeprowadzone przez pracę POW.

Stan obecny organizacji i jej prac

Szkolnictwo wojskowe

Praca szkolna jest głównym przejawem działalności POW. Ona przede

wszystkim pochłania rozporządzanie środki w postaci instruktorów i pieniędzy. Pod

tym względem zadanie spadające na organizację nie jest łatwe. Szkoła organizacji

wojskowej nie rozporządza tymi środkami i pomocą co normalne szkoły wojskowe w

armii; nie daje za to całkowitego wyćwiczenia żołnierza i wymaga uzupełnienia przez

parotygodniową pracę w specjalnych ćwiczebnych oddziałach wojskowych. POW

znalazła się nadto w porównaniu z przedwojennymi organizacjami w położeniu

gorszym ze względu na stosunek ilości instruktorów do ogółu uczniów. Zarówno

Związki jak i Drużyny Strzeleckie rozporządzały stosunkowo większą ilością oficerów

i podoficerów. Równoważy nieco ten stan rzeczy okoliczność, że dzięki większym

środkom POW posiada pracowników oddających jej swój czas całkowicie, gdy przed

wojną poświęcano czas wolny od pracy zawodowej.

Kategorie szkół

Szkoły dzielą się zasadniczo na dwa typy:

1) Szkoły podchorążych, obejmujące ludzi o kwalifikacjach na szarże

oficerskie (cenzus wykształcenia).

2) Szkoły podoficerskie.

Każda ze szkół dzieli się na dwa kursy, wstępny i normalny. Kurs wstępny

szkoły podoficerskiej obejmuje wyćwiczenie rekruta. Jest to zakres pracy szkolnej,

poza który oddziały wiejskie a często i ludowe miejskie nie wychodzą prawie wcale.

Jednostki specjalnie zdolne po ukończeniu kursu rekruckiego dostają się na kurs

normalny szkoły podoficerskiej. Program tego kursu obejmuje wykształcenie niższego

podoficera. Ze względu na warunki pracy nie jest ono całkowite. Wymaga uzupełnień

głównie w nauce strzelania i nabycia niezbędnej dla podoficera rutyny w zakresie

codziennych obowiązków służby wewnętrznej. Daje jednak w wielu szczegółach

daleko posuniętą znajomość i ułatwia znacznie ostateczne wykształcenie.

Szkoła podchorążych posiada również dwa kusy. Kurs wstępny jest przede

wszystkim próbą zdolności osobistych ucznia zaliczonego do szkoły na zasadzie

swego cenzusu wykształcenia. Odpowiadający wymaganiom po zdaniu egzaminu

przechodzą na kurs normalny, inni przenoszeni są do szkoły podoficerskiej. Uczniowie

szkoły podoficerskiej, nawet nie posiadający cenzusu przez specjalnie gorliwa pracę i

wykazanie zdolności wojskowych mogą być po przejściu kursu swej szkoły przyjęci

na szkołę podchorążych. Stosuje się w tym wypadku nacisk by uczeń taki pracował

jednocześnie nad uzupełnieniem swego ogólnego wykształcenia.

Program szkół

Szkoła podoficerska:

kurs wstępny � wyszkolenie rekruta

kurs normalny � :

a. ćwiczenia praktyczne:

1) musztra formalna i bojowa do kompanii,

2) prowadzenie musztry f. i b. w sekcji i plutonie,

3) służba wart.,

4) umocnienia polowe,

5) orientowanie się w terenie,

6) ćwiczenia z bronią.

b. wykłady i seminaria:

1) służba wewnętrzna,

2) nauka o broni,

3) organizacja armii, szczególnie piechoty,

4) nauka czytania map i orientowania się w terenie,

5) umocnienia polowe i techniczne środki walki,

6) służba polowa,

7) walka (piechoty i pozycyjna).

Szkoła podchorążych:

kurs wstępny obejmuje głównie ćwiczenia praktyczne (musztra, szkoła

tyraliera, chwyty bronią, służba wewnętrzna) i wykład wstępny pojęć wojskowych;

kurs normalny:

a. wykłady i seminaria:

1) służba wewnętrzna,

2) terenoznawstwo i kartografia,

3) nauka o broni,

4) organizacja i administracja wojskowa,

5) nauki techniczno-wojskowe (umocnienia polowe, współczesna technika

walki pozycyjnej itd.),

6) taktyka:

służba polowa,

walka piechoty,

pojęcie o taktyce i współdziałaniu innych rodzajów broni;

7) przykłady z historii wojen.

b. ćwiczenia:

1) musztra formalna i bojowa, umiejętność prowadzenia jej do kompanii

włącznie,

2) służba polowa w zakresie plut. i komp.,

3) zadania taktyczne w terenie,

4) ćwiczenia z zakresu służby wewnętrznej,

5) ćwiczenia z zakresu umocnień polowych,

6) ćwiczenia z zakresu terenoznawstwa,

7) ćwiczenia z zakresu nauki o broni. Uwzględniając uwagę pomieszczoną

przy szkole podoficerskiej (konieczność uzupełnienia kursu), program powyższy daje

podstawy wykształcenia niższego oficera piechoty ew. starszego oficera, tj.

komendanta plutonu.

Do dalszego kształcenia kończących szkołę podchorążych oraz podniesienia

poziomu wykształcenia wojskowego instruktorów POW funkcjonują szkoły i kursy

oficerskie. Program obu typów jest ten sam. Szkoła może być założona tam tylko,

gdzie jest gwarancja stałej i systematycznej pracy tj. gdzie są na miejscu wykładowcy i

kierownicy zajęć, posiadający odpowiedni cenzus i kwalifikacje (Warszawa, Łódź).

Program szkoły oficerskiej sprowadza się szerszego wykładu teoretycznego

przedmiotów wymienionych w programie szkoły podchorążych. W zakresie większym

niż jest to potrzebnym dla niższego oficera piechoty (komendanta plutonu). Uczniowie

szkoły odkomenderowywani są do prowadzenia niższych jednostek (pluton,

kompania) szkół podchorążych i podoficerskich podczas ćwiczeń praktycznych.

Przewidziane jest nadto w zależności od środków i pomocy fachowych tworzenie

szkół specjalnych. W obecnej chwili prowadzi się kurs automobilowy, telefoniczny

wreszcie przy znacznym udziale organizacji kursy lotnicze. Popiera się wszelką

inicjatywę w tym zakresie, stosując zasadę przenoszenia pracy i poza organizację

(kursy sanitarne, lotnicze).

Kurs dla instruktorów niższych

Dość często w poszczególnych okręgach na prowincji odbywają się kursy

instruktorskie przyśpieszone. Uczniowie przez 2�4 tygodnie mieszkają razem, żyją

trybem koszarowym, wykłady i ćwiczenia odbywają się intensywnie, program

obejmuje przede wszystkim ćwiczenia praktyczne. Kursy takie przeważnie urządza się

na wsi, rzadziej w posiadłościach podmiejskich; często zaopatrzenie w żywność i inną

pomoc bierze na siebie miejscowy Pomocniczy Komitet Wojskowy. Przez zakładanie

takich kursów POW wykształciła szereg najniższych instruktorów wojskowych, co

umożliwiło objęcie stalą pracą wiejskich oddziałów ludowych. Organizowany w taki

sposób kurs liczy przeciętnie pluton do pół kompanii ludzi z całego okręgu lub z paru

najbliższych. Kierownictwo kursu obejmuje oficer lub starszy wykwalifikowany

instruktor wojskowy.

Rozwój szkół

W związku z zasadą podziału szkół wojskowych na dwa typy rozkład

terytorialny szkół zależny jest od składu organizacji danej miejscowości. Szkoły

podchorążych istnieją w miastach, kursy normalne szkół podoficerskich z reguły

również, zaś wstępne, rekruckie przy oddziałach wiejskich. Szkoły podchorążych

istnieją: w Warszawie, Pułtusku, Włocławku, Kole, Łodzi, Piotrkowie, Częstochowie,

Zagłębiu, Kielcach, Radomiu, Lublinie, Łomży. Najliczniejszą jest szkoła

podchorążych w Warszawie; liczy koło 8 kompanii. Stan innych waha się od plutonu

do kompanii. Szkoły podoficerskie (kurs normalny � podoficerski) istnieją we

wszystkich 18 okręgach; w sumie 70 plutonów. Szkoły rekruckie zależnie od stanu

liczebnego tworzą sekcje i plutony i istnieją prawie we wszystkich organizacjach

miejscowych wszystkich okręgów; obejmują resztę członków POW tzw. służby

czynnej. Członkowie tzw. rezerwy POW powoływani są na okresowe ćwiczenia

zależnie od miejscowych warunków.

Sekcja szkolna przy Komendzie Naczelnej (Wydział II)

Dla podnoszenia poziomu pracy szkolnej, udoskonalenia metod,

wprowadzania doświadczeń wojny, ujednostajnienia programu itp. pracuje przy

Komendzie Naczelnej � jako referat w Wydziale II, tzw. sekcja szkolna.

Kierownictwo jej sprawuje oficer. Do współpracy powoływani są oficerowie na

dłuższy czy krótszy okres czasu, tworząc komisje dla opracowania specjalnych zadań.

W chwili obecnej � przygotowuje się zaprowadzenie w całej organizacji nowych

wzorów, przyjętych od armii niemieckiej przez Legiony Polskie.

Sekcja szkolna inicjuje również wydawnictwa pomocy szkolnych, daje

projekty potrzebnych wydawnictw dla szkoły itp. Celem uprzystępnienia instruktorom

wiadomości i ulepszeń współczesnych wydaje komunikaty fachowe przeznaczone

wyłącznie na użytek szkół i nie będące w sprzedaży.

Oficerowie zaangażowani w pracy w Wydziale II z reguły biorą udział w

grach wojennych, większych polowych ćwiczeniach � przeprowadzanych w

najliczniejszych i utrzymywanych na wyższym niż na prowincji poziomie � szkołach

oficerskiej, podchorążych i podoficerskiej w Warszawie.

Reasumując powyższe POW przez swoją pracę szkolną:

a) w organizacjach wiejskich kształci rekruta, który po zmobilizowaniu winien

uzupełnić swe wykształcenie żołnierskie w ciągu 3�4 tygodni;

b) w szkołach podoficerskich kształci starszego żołnierza i niższego

podoficera; wykształcenie to wymaga kilkutygodniowego pobytu w oddziale

ćwiczebnym, głównie dla uzupełnienia wykształcenia strzeleckiego i nabycia rutyny;

c) szkoła podchorążych daje całkowitą teoretyczną część wykształcenia

niższego oficera, w pewnej mierze daje mu i wyćwiczenie praktyczne. Uzupełnienie

wykształcenia w specjalnie zorganizowanych szkołach (oddziałach wzorowych) z

położeniem nacisku na praktykę i pewne tylko przedmioty � winno zająć od 3�4

tygodni. Otrzymamy wtedy materiał kadrowy, nie gorszy od tego, który Legionom

dostarczyły przedwojenne organizacje strzeleckie;

d) w szkole oficerskiej wytwarza materiał, który wyjątkowo tylko nie mógłby

objąć obowiązków niższego oficera. Dwu � trzytygodniowa praktyka w specjalnie

zorganizowanych oddziałach zakończy wykształcenie.

Działalność wydawnicza

Wzmagająca się z roku na rok działalność wydawnicza organizacji

strzeleckich została przez wybuch wojny przerwana. Instytucje Legionowe podejmują

ją tylko w części, nie rozwija się jej dalej dla względów chwili i ogranicza głównie do

przedruku dawniej wydanych i kilku nowych regulaminów, przetłumaczonych z

odpowiednich instrukcji armii austriackiej, której wzory stały się podstawą jak

dawniej całego ruchu strzeleckiego, tak teraz organizacji Legionów.

POW dotkliwiej niż oddziały na froncie odczuwać zaczęła brak literatury

wojskowej. To też skoro tylko stan prac wewnętrznych pozwolił, kierownictwo POW

przystąpiło do wznowienia i rozwinięcia przedwojennych prac wydawniczych.

Literatura wojskowa wielu państw opiera się przeważnie i wzbogaca

przyswajaniem i opracowywaniem zdobyczy i doświadczeń obcych.

Najpoważniejszym źródłem są prace wojskowe niemieckie i francuskie. Młoda

wojskowość polska długo jeszcze zapożyczać musi u obcych nim rozpocznie szerszą

samodzielną pracę. To też bez specjalnej niechęci przyjęto za podstawę tłumaczenie i

opracowanie źródeł obcych, głównie niemieckich. Potrzeby szkoły wojskowej na

pierwszy plan wysunęły przygotowanie podręczników, opracowanie regulaminów,

przyswajanie nowych wojennych doświadczeń. W jesieni 1916 roku stało się pewnym,

że prace nad regulaminami zostaną przeprowadzone w Legionach, to też poczynione w

tym kierunku przygotowania zostały wstrzymane.

Plan działalności wydawniczej zakreślony na wiosnę 1916 roku obejmuje:

a) wydawnictwo zupełnie popularnych broszurek z zakresu wojskowych

zagadnień, tzw. biblioteczka kpt. Herwina. Przeznaczona jest ona na szeroki użytek

organizacji ludowych, młodzieży, początkujących w zawodzie wojskowym,

b) Wydawnictwo podręczników wojskowych w zakresie szkoły podchorążych,

c) Wydawnictwa Przeglądu Wojskowego; czasopismo miesięczne

przeznaczone na użytek szkolny. Układ i forma często odbiegają od rutyny

wydawniczej; ma być pomocą w samokształceniu się, podnosić poziom wojskowych

umiejętności instruktora lub ucznia inteligenta; pomieszcza tłumaczenia, opracowania,

streszczenia, rzadziej prace oryginalne z zakresu nauk wojskowych i historii wojen. W

ostatniej dziedzinie niezmiernie ważnej dla wykształcenia wojskowego, literatura

polska posiada bardzo niewiele prac,

d) wznowienie miesięcznika Strzelec, popularnego organu ruchu wojskowego

przed wojną. Pismo to pomieszcza przede wszystkim prace oryginalne, pociągając do

współpracownictwa i oficerów z wojska. Zapoznaje z doświadczeniami wojny w

zakresie dopuszczalnym przez tajemnicę wojskową. Strzelec jest pismem, w którym

wyrabiać się mogą wojskowe talenty pisarskie. Dopuszczona jest polemika.

e) �Biblioteka Przeglądu Wojskowego� zawierająca odbitki artykułów

Przeglądu Wojskowego, które mogą mieć większe zapotrzebowanie wewnątrz szkół,

f) wydawnictwa z zakresu instrukcji wojskowych. Tu jest miejsce na powtórne

wydanie regulaminów wyczerpanych a nie wydanych ponownie przez Legiony;

instrukcje specjalne, programy szkolne itd.

g) różne wydawnictwa.

Dotąd wydano już następujące prace:

� w �Biblioteczce im. kpt. Herwina�13:

1. Organizacja armii.

2. Balistyka.

3. Marsze.

13 Piątek Kazimierz Jan (1886�1915), pseud. �Herwin�. 5.02.1912 roku wstąpił do Związku

Strzeleckiego, sprawował funkcję komendanta oddziału Kraków�Podgórze. Od 1914 roku w LegionachPolskich; był dowódcą VI i II baonu. W bitwie pod Łowczówkiem 24.12.1914 roku odniósł ciężkie rany.13.02.1915 roku objął dowództwo V baonu. Ciężko ranny w bitwie pod Kozinkiem 19.05. tego roku zmarł dnianastępnego.

4. Wywiady.

� podręczniki szkolne:

5. Terenoznawstwo i kartografia.

6. Nauka o broni (w druku, na ukończeniu),

� �Strzelec�, miesięcznik:

7. Zeszyt I za m. październik 1916.

8. Zeszyt II za m. grudzień, listopad 1916.

9. Zeszyt m za m. styczeń 1917.

10. Zeszyt IV za m, luty 1917 (w druku).

� �Przegląd Wojskowy�, miesięcznik:

11. Tom I, zeszyt I za m. lipiec 1916.

12. Tom I, zeszyt 2 za m. sierpień 1916.

13. Tom I, zeszyt 3 za m. wrzesień 1916.

14. Tom I, zeszyt 4 i 5 za m. listopad i październik 1916.

15. Tom II, zeszyt 6 za m. grudzień 1916.

16. Tom II, zeszyt 7 za m. styczeń 1917.

17. Tom II, zeszyt 8 (w druku).

� �Podchorąży�, czasopismo zawieszone:

18. nr I z 1915 roku

19. nr II z 1915 roku

� �Biblioteka Przeglądu Wojskowego�:

20. Zasady organizacji współczesnej armii.

21. Armia austriacko-węgierska.

22. Zarys organizacji armii rosyjskiej.

23. Zarys organizacji armii niemieckiej.

24. Zadania taktyczne wg pułk. Immanuela

25. Zadania taktyczne z omówieniami (w druku).

� Regulaminy, instrukcje itd.:

26. Regulamin wojsk pieszych. Walka. Wyd. II.

27. Regulamin wojsk pieszych. Walka. Wyd. III.

28. Program szkół POW.

29. Usuwanie zacinania się kar. masz. Maxima.

30. Wykształcenie rekruta podczas wojny.

31. Instrukcja tymczasowa dla lekarzy przy określaniu zdolności ochotników

i poborowych.

32. Wojskowe szkice perspektywiczne.

33. Wiadomości dla żołnierzy i podoficerów.

34. Tymczasowy program szkoły podch. POW.

35. Karabin Mausera M.98.

� �Z dziejów wojskowości polskiej�:

36. �Pospolite ruszenie� przez dr. Baranowskiego.

37. �Legiony i wojsko Księstwa Warszawskiego� przez dr Łopacińskiego.

38. �Żołnierz insurekcji Kościuszkowskiej� przez dr Kupczyńskiego.

� Wydano nadto na użytek instruktorów:

1. Armatki piechoty.

2. Notatki o organizacji armii.

3. Oddziały szturmowe.

Dla wypełnienia zamówień z techniki kartograficznej istnieje przy komisji

wydawniczej sekcja kartograficzna. W skład niej wchodzą członkowie POW

posiadający znajomość technicznego rysunku. Sekcja przygotowuje plany, szkice,

tablice graficzne itp. dla wydawnictw i na użytek szkolny.

Odbiorcami w pierwszym rzędzie są członkowie organizacji, uczniowie szkół

i instruktorzy. Wobec konieczności szerokiego uprzystępnienia wydawnictw, ułatwień

w płaceniu � wpływa to ujemnie na stronę handlową działalności komisji

wydawniczej. Musi ona przełamywać poważne trudności, by nie tylko nie ograniczać

a przeciwnie rozszerzać swe prace wobec wyraźnej konieczności i zapotrzebowań.

Obecnie tylko drobne i periodyczne wydawnictwa z trudnością pokrywać się dają z

kapitału obrotowego. Podejmowanie jednak nowych bezwzględnie wymaga nowych

nakładów pieniężnych.

Biblioteka i prace o charakterze naukowym

Przy Komendzie Naczelnej POW istnieje księgozbiór fachowy. Na

powiększenie go wyznaczony jest miesięczny kredyt. Biblioteka zasila dubletami

biblioteczki prowincjonalne oraz dąży do skupienia rozproszonych przez wojnę

dawnych zbiorów strzeleckich. Obecnie księgozbiór liczy przeszło 800 druków.

W związku z ożywieniem działalności wydawniczej powstała konieczność

zajęcia się sprawą nieustalonej terminologii wojskowej. W lecie 1916 roku

zapoczątkowano pracę nad sprawą słownictwa. Ograniczając jak najsilniej tendencje

wprowadzania innowacji, przystąpiono do prac wstępnych � zbierania i

rozklasyfikowania materiału. Obecnie wobec objęcia pracy tej przez specjalną komisję

przy Departamencie Wojny14 przy T. Radzie Stanu, wspomniane prace zostaną

przekazane tej komisji.

Po 5 listopada ub. roku sytuacja wyjaśniła ogólny charakter przyszłej

organizacji wojska polskiego. W tym czasie z osób interesujących się zagadnieniem

stworzona została komisja dla ustawodawstwa wojskowego z zamiarem przekazania

swej pracy odpowiedniemu organowi Rady Stanu. Do komisji wchodzą: of. obeznany

z podstawami organizacji armii, historyk dla nawiązania do tradycji polskich oraz

prawnicy. Praca postępuje w kierunku zebrania materiału historycznego, wzorów

obcych i opracowań wstępnych.

Podjęto wreszcie prace przygotowawcze nad projektem organizacji

wychowania wojskowego młodzieży. Opracowywany jest projekt organizacji oraz

szczegółowy plan pracy wewnętrznej. Wyniki zostaną przedstawione Departamentowi

Wojny T. Rady Stanu.

Praca Wydziału III

Mimo oczywistej konieczności dla rozwoju organizacji propagandy na rzecz

wojskowości, POW postawiła sobie znaczne ograniczenie, chcąc zamknąć drogę

podejrzeniom o działalność polityczną. Tyczy się to przede wszystkim działalności

14 Powinno być: Komisji Wojskowej.

wydawniczej. Stąd też w wydawnictwach POW � propagandę ideową ogranicza się

jedynie do pomieszczania artykułów wstępnych treści ogólnej w �Strzelcu�.

Propaganda ideowa w ogóle sprowadziła się wyłącznie do oddziaływania

ustnego. Materiał w tym zakresie przygotowywany jest w Wydziale III. Wydział ten

utrzymuje w ewidencji wiadomości o różnych zjawiskach życia prowincji,

przygotowując dane ułatwiające kierownictwo rozwoju i przystosowaniem się do

warunków prac POW.

Znacznej pracy wymaga również ideowe wyrobienie ogółu członków

organizacji. Nowo wstępujący w znaczniej mierze kierują się sentymentem

przystępując do prac wojskowych. Zadaniem kierownictwa jest uczucie to pogłębić,

przekonanie o konieczności czynu i ofiar ze strony każdego obywatela wzmocnić,

moralność żołnierską przez uświadomienie ofiar i czynów żołnierza polskiego

stworzyć, wyrabiać karność, wychować zdolność posłuchu dla oczekiwanej władzy

Rządu Narodowego. Pracę w tym kierunku prowadzić trzeba jak najszerzej.

Techniczną pomoc pod tym względem organizuje Wydział III Komendy Naczelnej,

organizując wykłady ideowo-historyczne, informacyjne, omawiając podstawy i

potrzebę prac wojskowych itp.

Od samego początku istnienia POW prowadzi silną propagandę, mając na celu

przełamanie niechęci, z jaką pomijając wyjątki spotykano mundur legionisty.

Stwierdzano stale, że Legiony są etapem w dążeniu do własnej, samodzielnej armii �

są poważnym i chlubnym dorobkiem państwowym, który wszelkimi środkami należy

osłaniać i dążyć do rozszerzenia ich prawnych podstaw. Tymczasem zaś

społeczeństwo winno otoczyć jak największą opieką Legiony, dać im poparcie w

dążeniu do usamodzielnienia, do przetworzenia się w armię narodową.

W kierunku organizowania tej opieki zrobiono wiele. Przede wszystkim

wymienić należy inicjatywę założenia �Kół Pomocy� w Warszawie i kilku miastach

prowincjonalnych oraz stałą w nich współpracę. Dłuższy czas, gdy sprawa zapomóg

dla rodzin legionistów nie była uregulowaną należycie (w 1915 i 1916) Koło Pomocy

warszawskie wypłaca rodzinom zasiłki. Miesięcznie koło 100�150 rodzin korzystało

z tej pomocy.

Silnie rozwinęła się też akcja tak zw. wysyłek podarunkowych na front. Poza

drobnymi przedmiotami codziennego użytku przesyłano bieliznę. Parę wysyłek

skierowano i do szpitali legionowych (Kamińsk, Kozienice). Akcję tę prowadzono w

porozumieniu z Ligą Kobiet.

Celem zwiększenia działalności w instytucjach pomocniczych tworzono w

poszczególnych miejscowościach organizacje kobiece, które prawie całkowicie

przejmowały pracę, zwalniając tam młodzież męską do pracy w szkołach wojskowych.

Ogółem do prac pomocniczych POW powołano koło 500 kobiet. Są to sekcje �Kół

Pomocy�, biura tychże oraz �Wydziałów Opieki� � niektóre biura administracyjne w

organizacji (kolportaż, wydawnictwa i inne).

W ostatnim czasie powstaje dla scentralizowania prac opieki �Wydział

Opieki�. Jest to instytucja szersza, obejmująca kierowników �Kół Pomocy� i

przedstawicieli innych pokrewnych towarzystw. Pracownicy POW z omawianego

działu mają obowiązek współdziałać w tej pracy.

Prace Wydziały IV

Głównym zadaniem Wydziału jest przygotowanie mobilizacji POW. Sprawa

ta dość skomplikowana ze względu na charakter organizacji i jej ustrój a nade

wszystko ze względu na warunki praw. Postawiono sobie za zadania, by poza ścisłą

organizacją uruchomić tzw. stosunki i organizacje luźniejsze. Organizacje luźne są to

organizacje z reguły ludowe, założone tam, gdzie ze względu na niski poziom

politycznego czy narodowego uświadomienia nie można liczyć na natychmiastowe

wejście ludzi do POW, tj. na złożenie przyrzeczenia. Obecnie, gdy rozwój ścisłej

organizacji pochłania niemal całkowicie siły instruktorskie, ilość organizacji luźnych

jest mniejsza, z wieloma osłabia się z konieczności kontakt. Zwiększa się w ten sposób

sfera stosunków luźnych, mniej lub więcej poruszonych działalnością POW, które w

czasie mobilizacji przy pewnym nakładzie środków, oraz przy sprzyjających

okolicznościach mogą być wraz z POW zmobilizowane.

Tu będzie miejsce na sprostowanie pewnej kategorii fałszów od niedawna

usilnie rozsiewanych w anonimowych (choć przejrzystego autorstwa) drukach o

rzekomym opanowaniu POW przez �milicję ludową PPS�, która jakoby ma tworzyć

jądro POW i utrzymywać ją w karbach. Milicja ludowa � jest to parę robotniczych

organizacji wojskowych, założonych poza POW � w stosunkach Polskiej Partii

Socjalistycznej. Przed półtora rokiem oddziałki te zostały wcielone do POW, jako

nieznaczna część omawianych wyżej oddziałów ludowych luźnych. Pewna część

robotników złożyła przyrzeczenie organizacyjne i rozpłynęła się w całości POW.

Znaczna część zatraciła z robotą wojskową kontakt, nieznaczna � wynosi dziś około

150�200 ludzi � istnieje jeszcze jako owa luźna robocza grupa, objęta pracą

wojskową POW, przy czym jak i w innych organizacjach ludowych luźnych dąży się

do likwidowania tej pracy, przez oddziaływanie na uczestników, by składając

przyrzeczenie weszli do ścisłej organizacji. Tak wygląda w świetle rzeczywistości �

alarmująca fantazja o opanowaniu przez �socjalistyczną milicję ludową� kierownictwa

POW.

Zadaniem Wydziału IV jest przeprowadzić prace przygotowawcze, opracować

plan, kosztorys akcji mobilizacyjnej POW i wszelkich stosunków, które są pod

dalszym lub bliższym jej wpływem. Wydział ten opracowuje też projekty instrukcji

mobilizacyjnej i obecnych zarządzeń przygotowawczych; prowadzi nadto ewidencję

organizacyjną. Praca w tym kierunku jest nadzwyczaj utrudniona ze względu na

rozrzucenie organizacji po kraju i brak dostatecznej pomocy kancelaryjnej w

komendach prowincjonalnych, na co nie pozwalają środki pieniężne.

Z tym działem pracy w pewnym związku stoi sprawa organizowania poparcia

ze strony społeczeństwa wojskowości polskiej, tzw. PKW, szczegółowo omówiona

niżej.

W zakresie szkół specjalnych wykorzystana jest każda sposobność by

przeprowadzić przy udziale fachowców � kursy mniej lub więcej obejmujące

całokształt przedmiotu. Nie kształci się w ten sposób wykwalifikowanych

pracowników, a raczej dąży do zainteresowania specjalnościami służby pomocniczej,

wojskowej i technicznej, ludzi, którzy w tym kierunku dla swego zawodu w armii

będą wykorzystani. W tym celu powstały:

1) kurs automobilowy, posiadający odpowiednie pomoce i prowadzony przez

fachowca,

2) kursy lotnicze, pierwotnie projektowane przez POW, obecnie całkowicie

przekazane Towarzystwu Żeglugi Nadpowietrznej,

3) kurs telefoniczny,

4) w dziale sanitarnym różne prace przygotowawcze (tłumaczenia

niemieckiego regulaminu sanitarnego i opracowanie instrukcji) i kursy. Na ogół praca

i ta przeniesiona już jest z sekcji lekarskich przy POW na teren specjalnych

towarzystw,

5) koło prawników, zajmujących się sprawą sądownictwa wojskowego. W

Wydziale IV koncentrują się sprawy personalne szarż POW i opracowuje się kwestie

powstające w tym zakresie (awanse, kary, dyscyplinarne dochodzenia itp.).

Wobec przygotowania specjalnego raportu o PKW i PSW przez kierownika

Wydziału IV Komendy Naczelnej POW, głównego referenta tych spraw � dział PKW

zostaje pominięty.

Gospodarka finansowa

Już od wiosny 1916 roku daję się wyczuwać coraz silniejszą

niewspółmierność między nakładami pieniężnymi POW, a potrzebami które wysuwa

wzmagający się rozwój prac.

Racjonalna gospodarka organizacyjna wymagałaby przede wszystkim 2�3

krotnego zwiększenia ilości instruktorów.

Dotkliwe oszczędności wprowadza się i w dziale wydatków organizacyjnych,

co nie pozwala całkowicie wykorzystać zdolności rozwoju jakie POW posiada.

Główne źródła dochodów POW to sumy wpłacane przez tzw. Kasę Oficerską,

Powstała ona na skutek postanowienia oficerów 1, 5, 7 pp Legionów Polskich (dawna

I Brygada), kawalerii (I p.uł), artylerii i pomocniczych oddziałów 1 Brygady, by

większą część pensji swych przelewać do wspólnej kasy.

Z kasy tej uczestnicy jej, oficerowie, pobierali bez względu na rangę z

początku 100 � później 200 koron miesięcznie. Wynosiło to często jedną trzecią �

jedną czwartą normalnej pensji. Suma wpłacana do kasy POW przez Kasę Oficerską

dłuższy czas wynosi przeszło 3/4 dochodów POW. W miarę zainteresowania się

społeczeństwa, głównie na prowincji, ruchem wojskowym wpływają składki, zasiłki i

inne dochody, staraniem popierających POW sfer i osób, zorganizowanych od pół

roku w tzw. Pomocnicze Komitety Wojskowe. Obecnie udział tej kategorii dochodzi

do 33% � 40% całości i w tym od dwóch miesięcy na kwity Polskiego Skarbu

Wojskowego przypada 1/3�1/4 tej sumy.

W dochodach nie są podane sumy zdeklarowane, a częściowo składane na

chwilę mobilizacji POW.

Główna pozycja w wydatkach to rubryka pensji instruktorów i pracowników

stałych. Ogólna liczba ich wynosi 153 osoby � w tym 30 oficerów.

W myśl etatu określonego przez Kasę Oficerską, oficerowie (jako pozostający

poza wojskiem) pobierają 300 koron miesięcznie, podoficerowie 200 koron.

Pensje 30 oficerów i 39 podoficerów zaliczone są na stały etat Komendy

Naczelnej � pokrywany z sumy miesięcznie przez Kasę Oficerską wpłacanej.

Pensja reszty pracowników wprowadza się na etat, rozszerzany w miarę

rozwoju organizacji na rachunek innych wpływów.

Drugą kategorię wydatków stanowią wydatki organizacyjne: administracja

biurowa, pomoce szkolne, objazdy w celach szkolnych i organizacyjnych POW, PKW

i PSW, inspekcje itp. Tworzą one 1/3 wydatków POW.

Wobec pochłonięcia dochodów przez dwie wymienione kategorie � na

wydawniczą działalność pozostaje suma nieznaczna, dotkliwie odbija się to na tym

ważnym dziale.

Na zasadzie ostatnich 3 miesięcy wystawiony jest poniższy budżet miesięczny

POW:

W y d a t k i:

Pensje 20000 marek 20.000 marek

Organizacyjne 11.700 marek

Wydawnictwa 3.600 marek

Zapomogi pracowników

i ich rodzin nadzw. 1.100 marek

36.400 marek

D o c h o d y:

Kasa Oficerska 18.000 marek

Za pośrednictwem PKW 8.000 marek

Z Polsk. Sk. Wojsk. 4.000 marek

Wydawnictwa 3.000 marek

Nadzwyczajne 1.200 marek

Składki członkowskie 2.200 marek

36.400 marek

Przy ogólnej sumie wydatków 36.000 marek oraz okrągło 10.000 POW tzw.

służby czynnej otrzymujemy przeciętny wydatek na człowieka 4 marki.

Doświadczenia obecne wykazały, że dostateczne wyćwiczenie rekruta dla

celów wojny potrzebuje 8�10 tygodni. Przy omówieniu szkolnej pracy POW

wyznaczono na uzupełniające wykształcenie ucznia szkoły rekruckiej POW zajmie 4

max. 5 tygodni czasu. Wykształcenie rekruckie w tym zakresie jaki możliwy jest w

warunkach pracy POW trwa koło 6 miesięcy, czyli koszt na człowieka koło 24 marek.

Pracą tą zyskuje się koło 4�5 tygodni ćwiczenia w kadrach wojskowych � sam koszt

wyżywienia rekruta w tym czasie wyniesie przeszło 60 marek.

W świetle tego zestawienia występuje wyraźnie kwestia rzekomej

nieprodukcyjności wydatków na prace wychowawczo wojskowe poza wojskiem tj.

takie jakie prowadzi POW.

Rozwój organizacji

Doświadczenie organizacyjne wskazuje, że POW może rozwijać swą pracę we

wszystkich sferach i miejscowościach Królestwa. Jeśli rozwój nie ogarnął całego

kraju, stanął temu na przeszkodzie głównie brak dostatecznej ilości

wykwalifikowanych wojskowo organizatorów. Istnieją nadto trudności wojenne,

ciążące specjalnie nad pewnymi częściami kraju. Przełamywanie ich pociągnęłoby

znaczne koszty i zostało na ogół zaniechane. Ruch POW nie obejmuje (pomijając inne

drobne części guberni czy powiatów) w Królestwie guberni Suwalskiej i wschodniej

części Siedleckiej, zaliczonej do obszaru etapowego, na Litwie organizacja została

odbudowana tylko w Wilnie, nadto z Łomżyńskiego okręgu promieniuje słabo praca

na Białystok i część powiatu Bielskiego.

Z załączonej mapki widać również, że nie wszystkie powiaty objęte są

równomiernie. W wielu wypadkach trzeba było się ograniczyć do nawiązania

stosunków, zapoznania na specjalnie urządzonych zgromadzeniach z ideą ruchu, z

potrzebą prac wojskowych � słowem wytworzenia owej sfery �sympatyków� i

stosunków luźnych.

Podział organizacyjny POW w Królestwie jest następujący:

G r u p a o k r ę g ó w l i t. A � komenda w Warszawie

okręg Ib � Warszawa miasto

okręg I � Warszawa prowincja � posiada

komendy obwodów: Garwolin, N.

Mińsk, Radzymin, Grójec, Grodzisk,

Skierniewice, Łowicz, Rawa

8 obwodów � 41 organizacji

miejscowych

okręg IIa � Pułtuski � obwody: Pułtusk, Maków,

Ciechanów, Mława

4 obwody � 13 organizacji

miejscowych

G r u p a o k r ę g ó w l i t. B komenda we Włocławku

(nieobsadzona)

okręg Ia � Włocławski � obwody: Włocławek,

Nieszawa, Kutno, Cestynia


miejscowych

okręg II � Płocki � obwody: Płock miasto,

Płock powiat, Lipno, Sierpc, Rypin


miejscowych

G r u p a o k r ę g ó w l i t. C komenda w Łodzi komenda w Łodzi

okręg III � Kaliski � obwody: Kalisz, Sieradz

2 obwody � 4 organizacje miejscowe

okręg IIIa � Północno-Kaliski � obwody: Koło,

Turek, Konin, Słupca


miejscowych

okręg IV � Łódź prowincja � obwody: Łódź,

powiat Łask, Pabianice, Brzeziny,

Ozorków15


miejscowych

okręg IVa � Łódź miasto

G r u p a o k r ę g ó w l i t. D � komenda w Częstochowie

okręg Va � Częstochowski � obwody;

Częstochowa, Żarki, Krzepice, Wieluń


miejscowych

okręg Vb � Zagłębie � obwody: Dąbrowa,

Sosnowiec, Będzin, Zawiercie


miejscowych

G r u p a o k r ę g ó w l i t. E � komenda w Radomiu

okręg V � Piotrowski � obwody: Piotrków,

Tomaszów, Szczerców, N. Radomsk


miejscowych

okręg VI � Kielecki � obwody: Kielce,

Jędrzejów, Miechów, Pińczów,

Stopnica, Olkusz

15 Pominięty został Szadek.


miejscowych

okręg VII � Radomski � obwody: Radom,

Ostrów, Opatów, Końskie, Kozienice


miejscowych

Samodzielny okręg VIII � Lubelski � obwody: Lublin,

Lubartów, Puławy, Janów, Tomaszów,

Zamość, Krasnystaw, Chełm 8

obwodów � 34 organizacji

miejscowych

Samodzielny okręg IX � Siedlecki � obwody: Siedlce,

Węgrów, Łuków, Radzyń, Sokołów


miejscowych

Samodzielny okręg X � Łomżyński � obwody: Łomża,

Zambrów, Mazowieck, Biała, Ostrów,

Ostrołęka, Kolno, Szczuczyn


miejscowych

Razem: 17 okręgów, 77 obwodów, 250 organizacji miejscowych

Zaznaczono już, że �organizacja miejscowa� obejmuje parę najbliższych wsi

tzw. punkty organizacyjne. Ogólna ilość tych �organizacyjnych punktów� sięga liczby

650.

Odrzucając ilość członków wielkich organizacji miejskich, otrzymamy

przeciętnie na jedną �organizację miejscową� � koło 25 ludzi, na jeden �punkt

organizacyjny� � 8�10 ludzi. Jest to dowód znacznego rozdrobnienia organizacji

poza miastami.

Stan liczebny

Stan liczebny POW przedstawiony niżej, podany jest w okrągłych liczbach i

obliczony z uwzględnieniem nieco niżej normalnego przyrostu na początek ubiegłego

miesiąca. Obejmuje on tylko członków POW � nie zawiera członków instytucji

pomocniczych (PKW).

Ib okręg Warszawa miasto � 1.450

I okręg Warszawa prowincja � 760

IIa okręg Pułtuski � 520

Ia okręg Włocławski � 600

II okręg Płocki � 470

III okręg Kaliski � 150

IIIa okręg Północno-Kaliski � 210

IV okręg Łódź miasto � 460

IVa okręg Łódź prowincja � 590

Va okręg Częstochowski � 980

Vb okręg Zagłębie � 630

V okręg Piotrowski � 530

VI okręg Kielecki � 370

VII okręg Radomski � 300

VIII okręg Lubelski � 1.150

IX okręg Siedlecki � 590

X okręg Łomżyński � 520

Komenda Naczelna � 7010.350

W początku bieżącego miesiąca cyfra ta powinna wynosić co najmniej 11.200

ludzi w organizacji ścisłej, nadto koło 2.000 członków w instytucjach pomocniczych.

W wymienionej cyfrze członków organizacji mieści się następująca ilość

szarż:

Oficerów � 36

Podchorążych � 46

Podoficerów � 440

Ruch ludzi

Ruch ludzi tj. napływ i odpływ z organizacji jest znaczny. Wiele przyczyn

związanych z obecnym położeniem Królestwa stwarza zjawisko wewnętrznych

ruchów za zarobkiem, emigracji robotniczej do Prus itp. Z tego powodu organizacje

ludowe, szczególnie w okolicach wielkich miast i w samych miastach oraz na

pograniczu niemieckim, ulegają silnym zmianom wewnętrznym. Z innych powodów

wymienić należy konieczność zawieszania lub rozwiązywania niektórych oddziałów,

szczególnie ludowych, ewentualnie przenoszenia do kategorii luźnych stosunków ze

względu na niemożność objęcia pracą dla braku w okręgu dostatecznej ilości

instruktorów. W ostatnim miesiącu przypływ do organizacji wyniósł około 2.600 ludzi

� ubyło około 1.300.

Za cały czas od jesieni 1915 roku organizacja wzrasta stale � przeciętnie o 8

do 15% miesięcznie.

Udział warstw

Obliczenia przeprowadzone w styczniu br. wykazały, że poszczególne grupy

społeczne reprezentowane są w POW, jak następuje:

inteligencja miejska i wiejska 31%

robotnicy, rzemieślnicy i w ogóle drobnomieszczaństwo 33%

włościanie 36%

RAPORT POLSKIEJ ORGANIZACJI WOJSKOWEJ Z 9 MARCA 1917 R

Documents

Transcript of RAPORT POLSKIEJ ORGANIZACJI WOJSKOWEJ Z 9 MARCA 1917 R