Ram Ningshawng

2

Ga Nhpaw

Edin Dinghku

Ramma ni hta Madung

Lu Da Chye Da Sai Hpe N Chye Jai Lang Yang

Manu Tsaw Htum Ladaw

Manu Dan ai Sak Hkrung Lam

Gam Maka hte Ngai

Tsa Lu Sha ai Hpan Mali

Sin Bum Shan Htoi Ana

Mobile Phone hte Hkam Ja Lam

Wa Htu San Seng ai Lam

Asak N Hpring ai Dinghku De Ai Lam hpe

Makawp Maga ai lam

Sakse hte Hkrak

Jawng Sara hte Jawng

Mabyin

Cartoon

3

5

7

9

14

16

24

32

37

41

43

46

47

50

51

52

55

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

MALAWM NI

Nov 2014 Vol-5

3

GA NHPAW

‘Small Places and Large Issues’hte ‘think global-ly and act locally’ ngu ai ndai ga yan lahkawng gaw anhte a wunpawng buga the grai nan

shabung da ai ga yan ni re ngu mu mada ai. Dai ni na anhte a wunpawng buga hta byin nga ai mung masa, hpyen masa, shinggyim nga pra masa, galaw lu galaw sha, hkamja lam hte hpaji byengya lam hta jan jan rai hkra shakut yang pyi maigan mungdan, kaga amyu ni a lahkam de shachyut dep lu na n loi la nga sai. Dai ni anhte wunpawng amyu shani mun kahtap ai ni hpyen yen tsin yam hta hkrum sha ai the hpyen masa hku, mung masa hku hte mungkan mungsan mung masa hte prat a maw ru tsin yam ni hpe hkrum hkra nga ga ai. Dai zawn mayak law law, shakut ra ai lam law law, galaw ra ai lam law kaw na ramma ni a hpaji lam, machye machyang lam, akyang lailen, nanghpam lu-sha, shang gumhpraw nga ai bungli n lu ai lam ni law law hte mung hkrum sha nga ga ai. Hpa baw wa she shawng hta galaw na re pyi myit yu yang alang lang grai myit hkyi lit li ai lam ni byin ai. Ramma ni mung kaba ai ni, anhte a hpu shawng hpu ba ni hpa n lu galaw da ya ai nga mara chye shagun nga ga ai zawn, anhte a kanu kawa, hpu shawng hpuba ni mung ya na ramma ni gaw hpaji lam hta mung atsawm n kam shakut, bungli mung n kam shakut, lagawn lamawn, namhpam lusha, ana ahkya machyi makaw hte sha hpring, htunghkying lam mung n hkaja, tinang ga hpe mung atsawm n chye shaga nga nna chye tsun

Ram Ningshawng

4

nga ga ai. Kadai ra n ra, kadai lit la n la hpe sha jawm tsun chye ga ai. Dai ni kadai hpe mara shagun na…. ? kadai mung kade ntsa kaw lit nga ai ni re sha n ga amyu hpe pawn ba na, amyu a matu magam bungli galaw na, shawa law law hpe mai kaja ai lam de lam madun na hte masha law law a matu akyu galaw na gaw anhte yawng a lit rai nga ai. Lit nga ai ni hkrai re ngu ai hpe chye na hkap la jawm shakut ra nga ai. Tinang chye ai kaw na, tinang chye ai kaw sikhkwi ngu rawt tsap let ningshawng tai, lit la chye ai amyu sha ni she tai wa ra sai….ramma ni mung myit su myit hprang rai nna tinang chye ai, tinang dang ai shara kaw nna rau ta gindun sa wa ra ai she rai sai. Aput angun, shada mara tam hkat nga ai baw ten nrai sai. Ndai ‘Ram Ningshawng’ mung ramma ni nan tinang chye ai shara kaw na jut myi hku shakut ai magam bungli a adaw achyen langai rai nna ramma ni a matu, amyu sha ni a matu akyu rawng ai lam she rai wa u ga, jut mi hta shapyi ninghtoi tai ai wan sau hpring ai pyendin kasha zawn ninghtoi ninghkaw ni hpe jaw ya ai laika buk rai wa u ga ngu myit mada dat nngai.

La RipExécutive DirectorKachin Development Group

Nov 2014 Vol-5

GA SH

AGAWP

5

Edin DinghkuNgwi pyaw Edin sun kaba,Edin dinghku ngu mi nga;Karai hpan da hkum sumhpa,Namsi namsaw U yamnga;Hpa luq hpa shah tinang myit,Ka-ang namsi hkum marit;Dai shah hkrup jang si ari,Tsin-yam mungkan nang hkum di.

Simsa ngwi pyaw hkying aten, Hpan wa hte rau n garen; Alum ala ngu ti nga, Edin dinghku hpa n ra; Manawn masham tsadan du, Lapu tai ti sa chyan yu; Tsawm dik shayi gunglau hkrum, Ewa ngu ai shinggyim num; Dam Dam hpe mung agawq jawq, Tsawra majaw hkan arawq; Myit dum dat hte dau mat sai, Ga sadi hkawmi run sai rai.

Ram Ningshawng

6

Madat mara lam ningra,Simsa ngwi pyaw lam kata;Ana zinli lawq la ai,Mungkan-ga e pra ra sai;Si hkrung si htan byin paw pru,Machyi makawq n jan lu;Daini Ramma sadi ra,Naduq dik wa ka-niya;Tsi la lajaq ana K’nu,Ka-niya kawq na she pru;2014 Nanghpam pat,Bunghkup shamyit kau di rap;Daini Ramma hpawt Ningla,Hkamja zet let zeng rai ra…

Shanglawt Tsing26.7.2014 (3:30 PM)

Nov 2014 Vol-5GENERAL KNOWLEDGE

7

RAMMA NI HTA MADUNG

JJ Lum Dau

Masha amyu langai a shawng lam hta kade daram rawt jat wa na, kade grit nem mat na ngu ai gaw Ramma ni a atsam kaw madung rai nga ai. Shing re ai ningmu hta hkan nna satan wa gaw magrau grang ai Wunpawng Myusha ni a shawng lam hpe jahten sharun kau lu na matu Ramma ni hpe madung tawn nna ahkyak la wa sai. Myenmung a maumwi mausa hpe hkaja yu yang, Myen ni gaw shanhte zing tawn lu ai kaga myu bawsang ni yawng shanhte a amyu maga de byawng shang wa hkra prat 1, 2, 3 ni hta kaning re ai ladat ni lang wa masai hpe chye lu ai. Dai hpang 1948 ning hta Myenmung shanglawt lu ai shani kaw nna prat 4 hku masat la nna U Nu gaw kaga myu bawsang ni a htunghking hte laili laika ni hpe madung tawn nna matut shamyit wa sai. Shing re ai masing hpe ninghkap kau lu na matu bum nga masha ni gaw myu langai a hpang langai laknak lang nna rawt malan wa masai. 1961 ning kaw Myutsaw Wunpawng Myusha ni rawtma-lan (KIO) hpang wa ai hpe mu ai Ne Win gaw shi nan Wunpawng Myusha ni hpe aten dep shamyit kau lu hkra lawan ladan hkyen lajang la nna 1962 ning hta daru magam zing la nu ai. 1963 ning na zuphpawng kaw Ne Win tsun ai hta, “Rawt jat nga sai KIA hpyen hpung ni hpe shamyit kau lu na matu gaw n loi sai. Hpyen la nnan n sa shang hkra Ramma ni hpe jahten kau ra sai. Hpyenla dingsa ni dingla mat ma timung hpyenla nnan n lu lahkawn sai rai yang KIA hpyenla ni gaw htum mat chyalu rai na re” nga ai. Shing re ai ningmu hta hkan nna Ne Win gaw Ramma ni kani-ya byin hkra, AIDS ana ahkya kap hkra kaning re ai masing lang wa sai hpe jawm mu nga chyalu re majaw kaga mi tsun shara n nga sai.

Ram Ningshawng

8

Laning mi laman kahtawng langai kaw Myen ni sa zing ri ai majaw si ai marai kade, kani-ya byin nna, AIDS ana byin nna si ai gaw marai kade, ngu ai hpe gindaw yu ai shaloi mahtai hpe asan sha mu na re. Dai mahtai gaw, hpa majaw si ai raitim, Myen sat ai ma-jaw si ai lachyum hkrai rai wa sai. Yehowa Karai Kasang gaw Wun-pawng Myusha ni hpe Mongolia, Tibet, Miwa mungdan ni hpe lai di kau da nna mungkan kaw ja lungseng myu hkum sumhpa manu rawng htum ai ginra rai nga ai Wunpawng Mungdan kaw du ai shaloi prat tup jawlup matut nga pra sa wa na matu apnawng ya sai hte maren jiwoi jiwa ni gaw dai mungdan hpe ngang ngang kang kang uphkang wa masai. Anhte a prat kaw du ai shaloi she satan wa gaw Wunpawng Myusha ni hpe shamyit kau lu na matu Ramma ni hpe jahten sharun kau wa masai. Dai ni na Ramma ni gaw hpawt ni na ten hta Ningbaw Ningla byin tai wa na ni re. Tinang shut ai hpe yin la lu ai atsam rawng ai kadai raitimung tinang a hkum hpe sharai la lu na rai nna, teng teng rawt jat ai kumhpa kaba hpe shu la lu na ni re. Shing re ai ningmu hta hkan nna anhte Wunpawng Myusha ni rawt jat wa nna mungkan kaw manu rawng htum ai mungdan hpe uphkang sa wa lu na matu gaw RAMMA NI HTA MADUNG rai nga ai hpe adum nga let shakut sa wa ga law.

Nov 2014 Vol-5

9

Lu Da / Chye Da Sai Hpe N CHYE JAI LANG AI GAW

Daini Na Ramma Ni hta Grau Na Yak Htum Rai Nga Ai

Hkawng Wa

Masha shagu hta majoi mi shi hkrai shi shangai nga pra wa ai ni nrai ga ai, shi a yaw shada lam hte hkrak sha shangai

ai ni hkrai re ai . Masha hkum shagu hta lak lai ai atsam nga chyalu rai nga ai . Ngai hpa nbyin ai, ngai ntai ai, nye nta masha ni gaw ngai hpe n garum lu ai, ngai gaw galoi mung hpa lak lai shai wa na n re ai nga na malai; ngai gaw lak lai ai wa re, ngai hta K.K a yaw shada masing nga ai, ngai galaw lu ai, nye a shawng lam grai kaba ai ngu myit la mai nga ai. Grau nna dai ni anhte W/P ramma ni yawng hkra lam shagu kung kyang bawng ring rawt jat wa na malai; lam shagu hta hkrat sum mat wa nga ai. Hkum hkrang mu mada lu ai hku nna mung, nmu mada lu ai myit masin atsam ningja ni yawng hkra munghkrat sum mat wa nga ai. Mu mada lu ai ningja atsam hta, nmu mada lu ai myit atsam gaw ahkyak madung rai nga ai. Hkum hkrang n-gun yawm mat ai ni hpe kaja ai tsi mawan hte n-gun rawng ai lu sha hte bai jahpring la lu ai. Anhte a myit n gun atsam yawm mat, myit daw mat ai rai yang aten na na wa la nna bai awai la ra nga ai. Dai ni anhte sak prat naw ram ai ramma ni, mungkan hpaji lam ni law law hkaja nga sai, sut

Ram Ningshawng

10

hpaga lam hta shakut shaja nga sai, grai shakut shaja ai majaw ja gumhpraw hpaji ni lu sai raitim dai hpe n chye jai lang ai lam gaw grau na yak htum rai nga sai. Ja gumhpraw tam ai ramma ni mung nji n-gu ladat amyu myu shaw nna ja gumhpraw tam; ja lungseng htu, hpun hpaga ni galaw nna ja gumhpraw ni law law mung lu yu saga ai. Dai ja gumhpraw ni lu sut lu su wa ai shaloi dai ja gumhpraw mahtang tinang a manu dan ai prat hpe jahten kau ya lu nga ai. Ja Gumhpraw lu wa sai hte pyaw hpa lam ni hpe shawng myit wa ai, dai shaloi gaw pyaw hpa lam de madun ya na manaw manang ni law law pru wa sai, lu sha ai hku nna, hkum shan myit kayut nse nsa lam ni, kaja ai hpe n mu mat hkra pyaw lawm mat wa nga ai. N kaja ai manaw manang hte kanawn mazum na hta tinang a magam bungli hta maju jung nga na grau mai nga ai. Dai zawn pyaw hpa gadaw ai a mahtai gaw ka-ni nang hpam ya byin wa ai, tsi la n mai ai ana zinli ni, tinang lu malu sut gan ni yawng ginlut mat ai lam sha rai nga ai. Ga shadawn langai; Maw daw /sengke mari na gawt sai raitim dai hpe atsawm sha n chye jailing ai a majaw masha langai hpe sa adawt sai; masha kaga wa a mawdaw hpe adawt hkrup sai, chyahtum chyalai gawt galau na dai hta hkala nba hkrum nna daw hten wa chye nga ai. Lu da ai ja gumhpraw a madu chye tai ra sai, gumhparaw mahtang tinang hpe jum kau ai hku nrai, gumhpraw hpe mahtang tinang jum kau lu ra sai. Gumhpraw law law hpe gara hku lu na hta tinang lu da sai gumhpraw hpe gara hku gawn hkang jai lang na mung grau ahkyak rai nga ai. Hpaji masa lam hta mung “Hpaji chye ai ni law wa na anhte a wuhpung wuhpawng galai shai wa ai n rai, tinang chye ai hpaji hpe hkrak tup jai lang chye ai ni law wa nna she anhte a wuh-pung wuhpawng ni hpe galai shai rawt jat shangun wa lu ai.” Moi laiwa sai prat ban ni hta gaw hpaji n chye ai, jan mau gup ai gaw hkum tsun, tsang shi awng ai masha pyi mare langai mi hta tam yang yak yak she re ai; nkau mare ni hta nga pyi n nga ai daram re

Nov 2014 Vol-5

11

ai. Raitim daini na ten ni hta mare langai mi hta tsang shi awng ai masha n nga ai shara gaw nnga sai, jan mau gup ai masha pyi law law nga wa sai.. Raitim dai chye da ai hpaji ni hte hpa baw magam bungli ni wa galaw lu saga ai kun? Kade daram wa jai lang nga sai kun? Hpaji chye da ai gaw hpa akyu n nga ai ngu na kun?...chye ging ai hpaji ni hpe garai n chye lu shi ai ngu na kun? Chye da sai hpaji hpe jai lang shara n lu ai ngu na kun? Jai lang shara n lu ai ngu na hta dai tinang chye da ai hpaji hpe ginlen ya mai ai ginra, jawng ni law law hpe tinang nan woi awn ladat shaw hpang wa ra nga ai. Chye wa ai hpaji hpe wuhpung wuhpawng shalaw ai lam a matu jai lang na kun? Garan ginhgka shangun na kun? Chye da sai hpaji hpe jan hkra jai lang chye ra sai. Ga shadawn ;Mawdaw gawt sharin ai shaloi gau ai sha sharin ya ai, raitim dai hpe gara hku gram na ngu ai hpe mung hkaja la kau ra nga ai. Amyu langai nga grin nga lu na matu ramma ni hta grai madung rai nga sai. Tinang chye da sai, lu da sai sut gan ni hpe akyu chye jashawn jai lang ra nga saga ai. Ja Gumhpraw tam ai ni mung rai n lu shi ai Ks.100,00000 (Sen hkying mi) hpe sha marit nna yup mang mu nga na hta tinang lu da sai Ks. 100,000 (sen mi) hpe manu shadan jai lang arang shatai ta tut galaw na gaw grau nna hpaji chye ai wa ngu mai tsun na ga ai.. Lu da sai hpe nsha nna rai n lu shi ai hpe sha myit mada a la nga ai rai yang kaw si hpang gara nga na re. Dai hku sha matut nna asak hkrung nga ai rai yang n-gun lagaw yawm nna lam shagu hta gawng kya ai hta hkrat sum mat na re ai. Dai ni anhte amyu sha ni hta mung rai nlu shi ai ahkaw ahkang hpe sha myit mada shingran , tsun jahta, mara shagun hkat nga na malai; lu da sai, lu mai ai ahkaw ahkang ni hpe ta tut jai lang , hkrang shapraw, shangang shaking da na grau kaja nga ai. Maga mi hta hpaji kade chye, ja gumhpraw kade lu tim masha a sak hkrung lam hta ahkayk dik rai nga ai hkamja ai lam n

Ram Ningshawng

12

lu la jang gaman lila sharai mat na re ai. Hpaji kade chye, jan mau kade wa gahtap gup da sai raitim nhkam ja mat ai rai yang gara shara kaw jai lang na, tinang amyu mungdan a matu hpa baw wa akyu pru na. Kade hkam kaja zet let tim hpaji hparat ja gumhpraw n lu ai rai yang kagat nga ai IT prat hta gara hku masha amyu ni hte shingdaw na annau ni a mungdan lamu ga hpe bawng ring wa hkra woi awn sa wa lu na….. Daini galaw ra ai lam ni law law nga ai hta n galaw ging ai hpe galaw, ja gumhpraw n ma ging ai kaw shama, myitpyi n mai ai kaw lata kahtan kaw she mara hkra myit sumru aten shama, hkrit tsang ra dik ai hpe she magyi hkra, she gumpa hkra pyaw let nga sai. Dai ni Wunpawng ramma ni law law wa ka-ni nang hpam hta hkrat sum taw nga ai. Ka-ni nang hpam lu sha ai a majaw na a manu dan dik ai aten ni hpe lam ntsa kaw, hkyuk htawng kaw sha shama kau na i? ka-ni dawn shara kaja sha hkan tam nga na i, Ka-ni dawn hpaji sharin hkaja na hta dai hpe nnan kaw na n chyam mayu, koi yen mayu ai myit hpe shawng shangang shaking ga; Ga shadawn:- maza hta na matu ma ni hpe sharin na hta maza n jahkrat na matu shawng sharin ya ga. Masha asak prat kadun mi hta ramma prat gaw hkum hkrang ,myit masin n-gun ja dik ai aten rai nga ai hte maren mai kaja ai magam bunli law law hpe shachyen mai ai aten mung rai nga ai. N kaja ai bungli hpe minute, second mi pyi myit mang nga n mai sai. Mai kaja ai amu a matu n hkrit ntsang shakut nga ga. Mai kaja tengman lam hta gwi gwi tsap nga ga. Kalang mi lamu san tsawm ai lana de mi hta la kasha asak 9/10 ning dang re ai la kasha langai mi gaw maw daw lan-gai mi hpe nlung tawng langai mi hte gwi gwi maw daw pat hpe shawng kaw tsap nga nna laiwa ai hte kalang ta kabai ga kau dat ya ai. Shaloi mawdaw la wa gaw mawdaw hpe alawan jahkring nna grai pawt ai hte mawdaw kaw na yu nna la kasha hpe myi man she hten hkra sa ahkre let “nang hpa majaw nye a mawdaw

Nov 2014 Vol-5

13

hpe dai hku kabai ga ai rai?” ngu grai pawt jang , ma kasha gaw grai shaja ai hte marawn hkrap dat ai , shaloi maw daw la gaw grai mau ai hte “nang hpa majaw dai ram marawn na hkrp wa ai rai ?” ngu san jang she, “Nye a kahpu lagaw nkaja ai hpe ngai leng hte htu nna hkawm chyai ai shaloi ndum shami leng hte hpawn nye a kahpu hkaraw de hkrat bang mat sai. Ngai hkrai n lu woi la ai majaw re ai.” Maw daw la wa gaw “dai rai jang gaw at-sawm sha jahkring u le” ngu jang “ngai atsawm sha kade jahkring tim n hkring hkraw ai majaw ngai kaning nchye di nna nlung hte kabai nna jahkring ai re” ngu jang Maw daw la wa matsan dum nna shi nan hkaraw kaw na kahpu hpe sa dun shapraw ya ai. Ndai mau mwi zawn mai kaja tengman lam a matu gwi gwi hte amyu sha bawng ring lam hta tsap nga ra sai. Ngai n byin ai, ngai hpa nlu ai ngu na malai , ngai hta ahkaw ahkang ni law law nga ai, ngai asak hkrung nga lu ai gaw K.K kaw na kaba dik ai ahkaw ahkang re ai. Privilege/blessing is just for alife time; shaman chyeju/ahkaw ahkang ngu ai gaw asak hkrung nga yang na matu re ngu ai hpe galoi mung Kam shut shara n nga, myit mada n-gun la nga ga.

Ram Ningshawng

14

MANU TSAW HTUM LADAWAji Pa Jau

Shinggyim masha a prat hpe hkaja yu yang asak hta hkan nhtawm atsam hpe daw masum hku nna masat da nga ai. (1) Ma prat kaw nna asak 29 du hkra hpe kaba rawt jat ai prat,

(2) Asak 30-60 hpe hpring tsup ai prat, (3) Asak 60 jan jang hkrat nem wa ai prat nga nna ginhka tawn ai hpe mu lu ai. Masha nkau gaw asak 25 sha naw rai yang atsam hpring tsup ai madang kaw du lu ma ai. Raitimung masha nkau gaw nanghpam malu masha a majaw hpring tsup ai madang kaw n du lu ai sha, shanhte a atsam gaw grit nem mat nna aten kadun laman shanhte a prat hpe ginchyum dat kau ai hpe mu yang grai lahpawt lama dum ya ai. Nanghpam malu masha ni hpe koi gam let hkamja lam hpe makawp maga tawn lu ai ni a matu chyawm gaw asak hpe shadawn sharam n tawn ai sha myu hte mungdan a matu asak grai kaba hkra apnawng lu nga ma ai. Ndai ladaw myu masum na masha ni a lam hpe hkaja yu ai shaloi, kaba rawt jat nga ai prat na masha ni a hkam la ai gaw, shanhte sha lam shagu hta kahpring kahprang atsang awang sha-mu shamawt galaw sa wa lu ai ni re majaw shanhte gaw ram htum ai pang ni re, nga nna hkam la chye ma ai. Dai hte maren masa amyu myu hta hkan nna hpring tsup nga sai ni gaw mungkan kaw ram htum ai masha ni hku nna hkam la chye ma ai. Hkrat nem wa nga ai pang ni rai jang kaga pang ni hpe mahkrum madup rai n nga ai ni hku yu ma ai rai nna, shanhte mahtang hkum tsup htum ai ni hku nna hkam la nga ma ai. Dai zawn rai mungkan masha ni gaw tinang a pang hpe ram htum ai ni hku hkrai hkam la nga ma ai. Raitimung, dai prat masum yawng hte hpe lai kau da yu

Ram Ningshawng

Nov 2014 Vol-5

15

sai Aji Pa Jau a ningmu hku rai yang, pang shagu gaw amyu hte mungdan a matu na chying manu rawng ai ni hkrai re. Madung gaw, pang langai sha kade ram timung rai n hkum tsup ai. Pang myu masum hpe kahkyin gumdin dat ai n-gun gaw tsaw htum nna hkum tsup ai n-gun atsam rai na re. Dai majaw pang masum hte hpe kahkyin gumdin dat lu na matu lapran kaw na hpring tsup ai pang gaw, shi hte ni kahtep nga ai lawu lahta lahkawng maga na pang ni hpe ra yang ra ai hku htap htuk ai ladat hte woi zinlum la ai marang e, amyu hte mungdan a matu tsaw htum ai n-gun atsam hpe gaw-gap la mai na re, nga ai. Dai zawn re ai ningmu hta lakap nna kadai grau ram ai lam mahtai tam ga nga yang, hpring tsup nga ai (Ramma hte Salang ni hpe kayau tawn ai) pang gaw yawng a matu ahkyak htum ai pang rai sai. Shanhte gaw lawu lahta na pang ni hpe woi awn zin-lum la ai hte masha shagu hpe akyu jashawn la mai na re. Lagaw lahkawng di mat sai hpu nau wa hpe pyi gaw lam numbraw kaw shadun tawn nna kaichyan lit jaw tawn let alu lahkawn ai bungli kaba hpe mung tek jum tawn shangun mai nga ai. Shing re ai ladat hte myusha yawng hte hpe lit jahkrat ya mai na re. Dai majaw lam shagu hta hpring tsup nga sai Ramma ni gaw myusha hte mungdan a matu MANU TSAW HTUM AI PANG rai nga ai hpe hkam la nhtawm, Yehowa jaw ai atsam hte machye machyang hpe akyu jashawn let, woi awn sa wa ai marang e, anhte myutsaw Wunpawng Myusha ni gaw, prat chyanat hta ngwi pyaw simsa ai mungdan hpe sari sadang hte uphkang sa wa lu na ga ai law.

Nov 2014 Vol-5

Ram Ningshawng

16

MANU DAN AI SAKHKRUNG LAM

Dai ni na prat hta tinang a yaw shada ai pandung (carrier) tam la lu na matu grai yak nga ai zawn, grai mung loi nga ai. Hpa majaw yak a ta! ngu yang, chye chyang ai ni grai

law jat wa nga ai prat rai nna shingjawng hkat na masha law law hte hkrum kadup ra nga ai. Kaga hpa majaw loi a ta! ngu yang, masha law law a lapran ahkaw ahkang chyinghka mung law law hpaw dam lada nga ai. (ga shadawn, moi prat wunpawng sha ni gaw nam na ashu ashan ni hpe dut sha ai baw pyi kadai n shadu ma ai, daini mungkan masha jahpan law wa ai prat lam makau na namlaw namlap sha pyi gat kaw di sumpum dut dat jang hpaga byin nga ai) Moi prat e laika buk langai lu tam hti lu na matu grai taw ai, daini na prat hta tinang ra ai laika tinang ra ai aten, tam sawk hpaji hkaja la mai nga ai. Moi prat laika ka ai masha n law ai. American New colony nnan rawtjat galu kaba wa shangun ai gaw laika buk masum hpe sha madung masha yawng ahkyak ai hku rem kyem mazing tawn ma ai; Almanac, Holy Bible hte William Shakespeare ka ai laika buk ni rai nga ai. Grai sadi sahka hte lachyum ni hpe myit lawm hkum lawm hti hkaja let prat hkrun lam a mahtai ni hpe tam la nga ai, masha kadai hpe nau n madun ma ai. Dai prat ten mayam (slave or servant) ngu ai ni shingn-rai, lawu tsang masha (lower social status) ni gaw laika buk langai

Nov 2014 Vol-5

17

madu lu na ahkang n nga ai, lu kyem mazing tawn na ram ram n loi la nga ma ai. Manu mana mayun mayoi rem kyem mazing ra ma ai. Laika buk rem kyem mazing tawn ai hpe mu hkrup jang si ari du hkra laja lana ahkyak la, tara jeyang ma ai. American gumsan magam Abraham Lincoln gaw shi a ma prat ten hta shi nga ai mare kaw na deng hkun jan tsan ai Illinois mare de manang ni kaw laikabuk shap hti ai nga, shi a prat labau hta ka matsing tawn ai hpe mu lu ai. Dai laikabuk shap hti ai manu jahpu shabrai peksan 3 (3 cents) hpe masum ning tup hpalap seng kaw n chyang chyang nna she hka waq ya lu ai nga shi a prat labau hta tsun hkai da nga ai. Wan sau, maisau pa, hkyedan mari na ja gumhpraw n lu ai majaw, laika hpe shana ju hpun wan n htoi hta shanghkawp, shingban n tsa wan n ga hte ka mahkret shaman let laika hti hkaja la ai nga tsun hkai da nga ai. Abraham Lincoln gaw laning mi hpaji jawng lung ladaw n hpring ai wa re. Dai zawn myit mada shara n nga ai le gritnem dik htum ai shara kaw na htaw tsaw dik ai mungdan a Gumsan Magam du hkra byin tai wa nna shanhpraw shanchyang mayam shalawt dat ai magam bungli hpe labau shang galaw awngdang tawn ai wa rai nga ai. Dingdung dingda Ameri-can mungdan hpe kahkyin tawn ai wa mung rai nga ai. Masha ni kaw ningdup dup nchyang chyang sha ai Elihu Buritt ngu ai wa mung lata maga mi ningdup wan pung layit sum-ri gang let lata maga mi hpri ningbyen (anvil) ntsa wan n ga hte ka mahkret shaman let amyu ga hpan 58 hpe atsawm hkaja la lu ai. Madu a hkum madu nan gawgap la nga ai. Hpang e ningdup prat kaw na mungdan a ningbaw ningla byin tai wa lu ai. England mungdan na mungmasa party ni gaw hpaji jaw la na matu kade chye chyang ai wa hpe shaga tawn tim, arawn alai ngang kang ai wa a lam madun ai hta she madung hkan nang hkan sa nga ma ai. Hpaji degree janmau mi n lu gup tim, maisau laikabuk sha n rai, TV, Internet, radio, network jinghkri amyu myu hku shani

Ram Ningshawng

18

shana htawn shabra ya nga ai kaw hpaji ni hpe tam sawk hkaja la mai nga ai prat re. Dai majaw n dai prat hta ngai gaw jawng n lu lung ai majaw, matsan ai majaw, hpaji n chye nngai, masha a lahkam hpe n dep lu nngai nga nna tsun gajep nga ai gaw n jaw ai hku myit mang nga ai ni tai nga ai. Madang nga ai ni hte bung pre hkra gaw nga mayu tim, lam tam shakut la na myit atsam gaw kachyi mi mung n kam dat ai rai jang tengman galu kaba ai asak hkrun-lam nmai lu la nga ai.

Ja gumhpraw lu, dinghta ga a arung arai ni jahkum shatsup lu ai ni hpe she anhte ramma ni gaw law malawng prat hkrunlam awng-dang ai shadu nna dam mat nga ai. Teng ai, ja gumhpraw gaw myit masin san seng nna, kaja ai shinggyim arawn alai, hte hpaji machye machyang hte sut su wa ai ni gaw shinggyim wuhpung wuhpawng a rawtjat lam a matu grai manu dan ai magam bun-gli ni hpe madi shadaw ya nga ai, dai hte maren, n hkru nshawp mawmawn ai, shinggyim arawn alai n lawm ai laikyang hte sutsu wa ai sutgan ni chyawm gaw shinggyim wuhpung wuhpawng hpe jahten sharun ai hte hpang jahtum tinang hkum a labau du hkra jahten shakre la nga ma ai. Chyum laika hta hkawhkam Dawi gaw hpang jahtum hkungga nawng jau ai hkungri hta du ai shaloi she dinghta ga a sutgan marin marit ai ni a jahtum n htoi a lam hpe mu mada wa nna grai masin kahpra myit malai lu mat nu ai. Disraeli wa tsun ai, “N tsa de mada nna n hkawm sa lu ai wa gaw n pu de hkrai mada nna prat asak jahtum na ra ai, bai nna myit masa madang n nga ai wa gaw galoi mung lawun gale ai hku dingkup dingkap rai nna she prat htum shakre na ra ai.” Ngang kang ai myit masin arawn alai (true character) lu ai wa gaw, tinang hkrai kadai n mu ai ten hta mi raitim, shawa a man e mi raitim tengman ai hku myitmang shamu shamawt hkawm sa nga ai. At-

Nov 2014 Vol-5

19

sawm shakung jahpan bau maka dat ai ma langai mi gaw kadai n mu lu ai ten namsi gat seng langai mi kaw namsi dut ai wa hpe la let tsap nga ai hpe mu nna marai langai ngai, “nang gaw hpa ma-jaw mayun nna namsi langai ngai sumbu kata n bang la ai ta? Dai kaw masha kadai n tsap nga ai le,” ngu san ai shaloi, dai ma gaw, “tsap nga ai, ngai nan tsap taw nga ai, ngye hkum nan ngai hpe yu taw nga ai, nye hkum nan ngai, nteng nman galaw ai hpe galoi n yu ngut nngai.” Laika ka sara kaba langai tsun hkai da ai maumwi hpe an-hte yawng bai kalang myit dum mai nga ai;-

Moi prat Bilat mungdan langai mi hta, mare ka-ang hku pyen lai wa hkyen ai pilan u kasha gaw hkrunlam jan du mat ai majaw dai mare ka-ang na grai tsawm ai kabu gara myiman nsam hte hkrang shapraw gaw sharawt shatsap tawn ai shanghtaw (stat-ue) lagaw n hpang npu e yup hkringsa manam na matu dawdan ai da. Myit ngwi myit pyaw n sam shapraw nga ai masha sumla hkrang re majaw dai shanghtaw hpe ‘Kabu Hkawhkam Kasha” ngu mare ting shingteng amying jaw shamying tawn ma ai da. Dai

Ram Ningshawng

20

pilan u kasha gaw grai tsan ai sumtsan mungdan shara mi kaw na manaw manang u nawng u wa ni hte hpawn kasi kahtet du-hkra ladaw galai shai wa ai hta hkan nna shanhte nga pyaw manu dum ai n lum ta shara ningwan hkawm let Egutu mungh de bu htawt lai hkawm mat na masing rai ma ai da. Raitim shi gaw manang ni hte rau hkawm sa nga ai ten hkanu hkinggau shara mi na mai-aw gumji nhpang (reed) ni hte bungshi kawut ai lapran gasup pyaw chyai nan nga mat ai da. Dai hkanu de du mat ai lam mung manang ni hte rau hkawm sa nga ai ten kabun (moth) langai pyen ningwan hkawm ai hpe hpang hkan sachyut ai nga yang dai hkanu de du mat ai lam rai nga ai. Ya shi hpang hkrat nga ai lam manang ni e shakram da ai gaw shata kru pyi du wa sai re. Mai-aw gumji nhpang ni gaw bungsi ahpawt shagu asak rawng nga ai zawn gayawt shamu shamawt nga ai hpe pilan u kasha mung shi hpe gasup shala nga ai shadu nna shada pyaw chyai nga let kaga pilan u manang ni hpung hte hpung lai mat nna shi hpe kade shaga saw yu tim gumji kinla nhpang ni hte she grau nga pyaw dum nna manang shatai nga shanang taw nan mat ai. Raitim hpang jahtum mai-aw gumji nhpang ni gaw shi zawn pyen lu ai shadu nna shi mung kade shaga saw yu tim nan nan sha bungshi ahpawt nga ai lapran kaga mi nawt htawt shamu shamawt hkawm ai lam n nga ai majaw shata kru naq mat sai manang ni a hpang hkan shachyut na dawdan rawt mat wa sai. Manang ni e shakram da ai pyi n dum hkra pyaw len nan nga mat ai gaw ya shi hkrai hpang jahtum pyen yawng hkang hkan shachyut mat wa yu yang hkrunlam jan du mat ai majaw dai Bilat mungdan mare ka ang na “Kabu Hkawmhkam Kasha” wa a lagaw n hpang n pu e dai shana yup hkringsa la na matu dawdan kau manu ai. Yup hkringsa na matu lagaw nhpang shara grai htuk manu shimlum dum ai shara hpe “ja yupku i!” ngu shi hkrai tsun shakawn la let nnan she shi a singkaw n pu baw kayawm magap

Nov 2014 Vol-5

21

hkyen wa ai shaloi hka ntsin htingni kaba langai mi shi n tsa kahte bun dat mu ai, “aga grai she mau hpa i! Lamu de sumwi langai pyi n dawng nga tim dairam lamu san nga ai kaw marang she htu wa hkyen nga le taw. dingdung Uropa dan de gaw kaning re ai duhkra ladaw wa mi rai ta, mau na zawn she rai nga le. Mai-aw kinla ni mung marang hpe gaw ra sharawng na re raitim dai gaw shanhte nau baw ja n chyun shanang nga ai lam she rai na re,” nga tsun let u kasha gaw grai mau sumru nga u ai. Kaga marang htingni kahte langai bai hkrat bun ai hte, “uhmm...marang kahte htingni mi pyi n lu ninggang ai wahpang gaw, ngai ndai kaw n yup sai, kaga shatgawk dumlawng hku nga ai de she tam machyu shingbyi yup mat sana!” nga nna u kasha gaw nnan she singkaw galam nna shara yen pyen rawt wa na hkyen ai shaloi, masum lang ngu na bai kahte bun ai hte n tsa de mada dat yu yang, Kabu Hkawhkam Kasha wa a myi jut ni kaw hkrap myiprwi si ni lwi ing nga ai hpe mu hkrup dat wu ai. Shagawng shana shata jan a htoi tsawm ai arawng shingkang npu e Kabu Hkawhkam Kasha a htoi tsawm ningja hte hpring tsup nga ai ja n sam myiman shabyi ni kaw na lwi yawng kapya hkrat, kahte bun nga ai myi prwi si ni wa mi rai dam taw nga a hka. “Nang kadai rai ta? Nang hpa majaw yawn nga nni? Nang ngai hpe hkum ting she madi manyap di kau nga ndai le,” u kasha gaw san dat nu ai. “Aw ngye mying gaw Kabu Hkawhkam Kasha ngu ai wa rai nngai. Ngai shinggyim prat hta asak naw hkrung shamu shamawt nga ai ten yawn myiprwi ngu ai lachyum hpe nau n chye na nngai, ngai gaw wut bunghku hte gaw sharawt gawan shinggrup kum da ai Sans-Sauci hkawhkam wang kata nga kaba wa nna ngai hte seng ai lam mahkra pyaw hpa hkrai hkrai rai nna wang nhpan shin-ggan mungkan a lam hpe galoi nmu yu, nna yu ai rai ga ai. Nam-pan sun hta manang ni hte shani ginsup chyai nna shana daw gaw gawknu kaba hta ka hkrang shaman shakyang chyai let pyaw chyai

Ram Ningshawng

22

ai hkrai rai nga ai. Myit ra ai hku she pyaw mai ai nga yang, ngai gaw kaja wa teng sha grai myit pyaw nga ai wa re, dai majaw ngai hpe wang sin-langa ni gaw Kabu Hkawhkam Kasha ngu ai amy-ing shingteng du hkra mying shamying shaga tawn ma ai. Ngai hkrung nga ai hte maren ngai mung lani mi dinghta ga n tsa kaw na tawtlai mat wa sai. Daini ngai gaw si mat sai raitim nye a hkum hkrang amawn nsam hpe mare bunghku ni yawng hta grau tsaw ai shara dawhpum shadaw wut wahpang n tsa ndai mare masha ni gaw, gaw sharawt hkrang shapraw shatsap tawn da ai rai mali ai. Dai majaw daini ndai tsaw ai shara hta hkrang shachyaw shatsap tawn sai hte maren nye a mare masha ni kade ru yak jamjau hkiba let asak hkrung nga ai hpe ya ngai yawng adan apra mu mada lu nga sai. Nye a masin salum chyawm gaw magri hpri ni hte gawgap da ai rai nna yawn myiprwi pru ai hta lai ngai hpa n di lu nga ai.” “Aga shi gaw ja hte hkayawp da ai wa n rai nni? hpa majaw tinang hkum hpe dai daram wa gumrawng shara tam shamat nga a ta?” Pilan u kasha gaw Kabu Hkawhkam Kasha wa hpe shi hkrai shi sumru yu mau nga u ai. Kabu Hkawhkam Kasha gaw mahku nsen angwi sha hte u kasha hpe tsun mu ai gaw, “aw... U kasha e, htaw mare shin-gnawm jut shara mi nga-dumsu lai lam makau n hpan shingjut mi kaw matsan mayan rai dum nta ginsum langai shanu nga ai.

Dai ginsum a hkuwawt chyinghka langai hpaw da nga ai, dai hkuwawt chyinghka

hpaw nga ai ginsum kata dinggai langai lusha n grung ai majaw matsan ma-

yan rai myiman lasi lamun hte, lagaw lata gari gawa rai let rai lama ma chywi shakap shakut taw nga ai hpe mu lu nngai. Dai gaw mungh mare kata na du wa na poi

Nov 2014 Vol-5

23

shingra langai mi hta hkawhkam jan a tsawm dik ai num nawn ningbaw jan a bu hpun sumraw na matu rida maka shoi amyu myu chywi shakap shangun tawn ai rai lu ai. Dai dinggai gaw rida maka shoi amyu myu chywi shakap chye ai rai lu ai. Raitim mat-san mayan re majaw san nu ni kaw masha ni nau n sa chyai ma ai. Ndai rai chywi shakap shangun ai pyi gaw marai langai ngai e htawt shangun sha ai rai lu ai. Shi a makau ma kasha langai mi mung hkum n ngwi n pyaw ai nga nna machyi garai taw nga ai, grai namsi sha mayu ai law nu e...nga nna kanu hpe hkrap aput taw nga ai. Kaja wa nga yang kanu mung lusha n grung ai majaw lasi lamun rai grai asak kaba sai dinggai zawn san mat ai rai lu ai. Kanu gaw lwidwisi sha mayu ai nga nna hkrap aput machyi garai taw nga ai kasha hpe jaw sha na hpa n lu ai majaw hka n tsin hkrai hkrai jaw lu nga ai. Aw.. U kasha e, u kasha e, nang ngye a n tawng n htu ninghku kaw na shachyawp shakap tawn ai padamya lung-seng (ruby) laraw hpe malawk shaw la nna dai ma yan nu hpang de n lu sa jaw ya lu na kun i! Ngye a lagaw ni gaw ndai dawhpum shadaw hta jung nga mat sai majaw ngai gaw n lu shamu shamawt hkawm sa lu nngai.” “Hmmm... Ngai Egutu mung de manang ni hpang lawan du wa ra sai. Shanhte ni Nile hkanu hkinggau n tsa hkan pyen shachyut hkat chyai let ngai du wa na hpe mung she ala nga ma dawng. Dai hkanu n tsa mawkmu ban (lotus) ni mung grai pu tsawm lagra taw nga na masai. Shana jan du wa jang manang ni gaw mying dan hkung gumhkawng ai hkawseng hkawhkam ni a lup wa gaw da ai de yup shara la hkringsa machyu shingbyi nga na masai. Grai tsawm shakya mawn tawn ai da-u kata hta lachik lairi sumpan ni hte kayawp taleng taw nga ai hkawhkam ni gaw shin-gkang shingwang hte du hkan ja lungseng kaichyi gaili tawn nna grai manam pyaw ai mura sau sama she wai nga makau grupyin du hkra hkom pyaw nga na ma ai. Shanhte a lata ni gaw hpunlap jahkraw ni zawn she n garai taw nga ma dawng.”

Hpang na Volume hta bai matut ga...

Ram Ningshawng

SUMROI

24

Gam Maka hte NgaiTangbau Lu Tawng (Tsi Jawng)

“Nta madu ni…..nta madu ni…”Marang kaba htu nga ai the rau shaga ai nsen na dat ai majaw chy-inghka hpaw na yu yang, marang grai na hkra madit kau sai majaw grai kashung nga ai sai nsam mu wu ai. Matsan yu dum nna, “shang wa rit” ngu shaga jashawn la nu ai. Shi hpe yu yang arai hpa pyi n lawm ai hkum gaman rai nga wu ai. Nta madu dingla wa shi a buhpun palawng hta ya dat nu ai. Palawng galai ngut rai wan mang hta kashung shabran wan sa kra lawm nu ai. Nta madu wa gaw dai la kasha hpe yu nna san dat wu ai gaw “ma nang gara kaw na rai? Hpa baw amyu rai” La shabrang wa gaw myi man nsam n tsawm ai hte “ngai gaw tangbau kasha re Awng Di nga ma ai, Nu yan Wa mung ngai naw kaji ten kaw na n-nga mat sai, jinghku jingyu mung n lu ai, shat jaw sha ai nta hta nga rai , ya mung nga na shara n-nga ai majaw ya na zawn lam ang ai shara de dam hkawm ai re” ngu tsun dan let grai myit n pyaw ai hte hkrap myi prwi pru wa wu ai hpe nta masha yawng yu hkamsha matsan dum nga ma ai. “gai…gai…ngai hpe gaw Tsa Ba ngu shi hpe gaw Nyi Ba ngu shaga yaw…ndai gaw Tsa Ba na kasha ma Hkawn Hkawn re, Kagu Kanam hku shaga hkat mu yaw….ndai nta gaw Nhkum nta ni re” “Ngai hkri nang hpa n tsang ra ai annu ni hte arau yak tim pyaw tim rau nga, rau galaw sha rai ga, ya nang shat grai kan si nga na sai …sa …sa… shat mung jin da sai ..yawng arau sa sha ga”. Nta masha yawng hte rau sha rai dinghku hta shimlum lam bai lu la nga ai. Awng Di a kraw kata hta mung grai ngwi pyaw simsa nga wu ai. “Hkawn Hkawn dai ni nang N-gu Awng hte hkau na de manang tai ya nna naw hkan sa yaw shat ni shadu jaw di u….Nnu an bungli a majaw (2) ya daram naw hkawm na …nta na ra ai

Nov 2014 Vol-5

25

bungli ni nan Gu atsawm galaw mu lu yaw”“Mai sa Wa…awa lawan bai wa rit yaw”. “Tsa ba nta na hkau na ni hpe hpa hkum tsang dai ning gaw yawng ngai lit la na Tsa Ba hte Nyi Ba na hkrun lam she myit pyaw ai the hkawm wa mu yaw”. “E..e…ngai hkri nang nga ai majaw she dai ning gaw bungli ma-sha n shaga ra mat nga ai”. “rai sai, rai sai, ma Hkawn Hkawn, Awng Di Nu yan Wa naw hkawm sai yaw”. “mai sa Nu yan Wa” “ mai sa Tsa Ba hte Nyi Ba” Ta…Ta… “Aw…ngai mung ndai nta kaw nga ai ya ten (2) ning pyi du hkrum mat wa sai i…?” “Ah Gu Awng”…. “Oh! Ngai nam Hkawn hpa wa ta?” “Ah gu Awng hpe tsun dan na lam nga ai” “Hpa wa ta?” “Ah Gu Awng Nu yan Wa an lahkawng sumtsaw byin ai chye mat sai” “Gara hku di sana law Ah Gu Awng mung grai myit n pyaw nga nngai” “Ah Gu Awng nang chye sai kun?” “She chye le…dai majaw ngai nam Hkawn ni a nta kaw na pru mat wa ra na hpe grai hkrit ai. Hum... Hkawn Hkawn agu Hkawn Hkawn hte n lu hka ai gara hku di sana”…“Ah Gu Awng ya Nu yan Wa mung Hkawn Hkawn hpe la lawan la ya sana da Hkawn Hkawn gaw AGu Awng hta lai nna kadai hpe mung n tsawra ai” “Hkawn Hkawn dai hku nga yang nang Gu Awng a hpang gwi hkan nang ai i?” “Gu Awng gara de sa na mi?” “nang gwi ai rai yang Gu Awng Woi hprawng mat na yaw” “ hkawn Hkawn mung Gu Awng hte nhka lu ai dai majaw Gu Awng nga ai shara hta nga nang na” “ E…dai rai yang dai na rai hkyen da yaw” “E..law AGu Awng” “Sa wa saga i” “um…” Nhtoi san wa ai hte rau Hkawn Hkawn a kanu yup rawt nna gawk na pru wa yang shaku ntsa laika pa langai mara da ai mu dat wu ai.

De;Tsawra ai Nu yan Wa

Ma hte Awng Di nta kaw na pru mat wa sai.

Nu yan Wa ma a mara dat ya rit yaw.

Ram Ningshawng

26

Ma Hkawn Hkawn

“N wa e….. an a kasha Hkawn Hkawn Awng Di hte rau nta na pru mat wa sai… gara hku di sana?” “ Ha baw daw aw…. a ma dai yan maka nkap ai, kanu kawa hpe gaya jahkrum ai…. ya kanang de sa wa na da i…. Awng Di hpe matsan yu dum nna bau da ai gaw an n nu yan n wa shut mat sai kun?” “N wa…. ma yan hpe lawan hkan tam saga” “Ya gara de sa tam na… Awng Di a nta nga ai gaw n rai”Kanu hte kawa gaw ma langai sha lu da tim ya na zawn Awng Di a hpang hkan mat wa ai majaw masin pawt nga ma ai. “Ah gu Awng anu yang wa grai pawt na sai i?” “Hkawn Hkawn dai lam ni hkum sumru nga nu yaw.” “E law… Ah gu Awng mare ndai gaw hpabaw mare rai?” “Aw… ndai mare gaw Kawng Ra mare da.” “Masha grai law ai kun?” “Htinggaw (50) daram nga ai, ndai mare hta Ka-ni hkai ai bungli grai mai galaw ai.” “Re i?” “E…. ya dai majaw ndai mare hta nga shara garum hpyi la di Ka-ni sun hpe loi mi law galaw rai nna an a dinghku hpe gawde sa wa ga i tsawra.” “ Ah gu Awng myit ai lam yawng hkrat dik sai law.” Awng Di yan Hkawn Hkawn gaw Kawng Ra mare hta Ka-ni hkai rai nna dinghku a matu hpa nau ntsang ra sai raitim Awng Di Ka-ni gajam hkawm hkawm re majaw Hkawn Hkawn grai myit ru nga nu ai. “Awng daina mare hkum hkawm nu yaw…Hkawn Hkawn hkrit ai.”“Shawoi shana gaw n hkrit ngu, daina gaw hpa majaw hkrit ai ga ma?”“Awng e… Hkawn Hkawn kan loi machyi wa ai law.”

Nov 2014 Vol-5

27

“Daini hpa sha shut da ai ma? Ya ngai mare de jahkring sa na, waw tsi sha na yup taw.”“Aw…. tinang madu jan hpe pyi ahkyak n la mare de Ka-ni chyu lagu lu hkawm i?”“Nang nre ai ga hkum tsun yaw…tawk”Hkawn Hkawn shi a madu wa hpe kade tsun tim madu wa galoi n madat ya wu ai majaw grai yawn nga wu ai. “ A ga law… kan grai machyi la ai….. Aning san”“Hpa byin nga nta” htingbu nta na ni mung shaga dat ai nsen na ai majaw gat sa wa ma ai.“A ning ni e kan grai machyi wa ai.” “na dingla wa gaw taw” “mare de she nrai nga a dawng” “ A ga… ya hpunlum di lawan shadu dat ga” “ Agalaw” “ Sharang u sharang u ngut wa sai, n gun loi naw shadat wu” “Agalaw” “ E grai ba na sai” “ Nga Nga” “ Ma grai kaba tsawm nga ai aning Hkawn numsha rai nga ai.” “ Aning San ni yawng grai chyeju kaba sai yaw.” “ Anhte shada gaw garum hkat ai baw she re gaw hpa n ra ai yaw.”“Oh! Awng Di nang hpe hkan tam nga ai…. nang gaw grai myit n rawng nga ai le… na madu jan gaw nta kaw ma shangai jamjau nga ai ten nang gaw ndai kaw naw lu sha hkawn nga i ”“Ha baw re aw! nye madu jan ma shangai sai da aw”“Hkum san nga! ya lawan wa su”Awng Di grai tin ai hte nta nhku de gat bang wa nu ai… “Ah Hkawn grai ba mat sai i?” “hpa majaw wa ai rai…. Mare de naw tam sha hkawm su” “Ah Hkawn dai hku hkum pawt law Awng n chye ai majaw she rai yang mung” “nang zawn re a la tinang madu jan ma langai sha naw shangai tim gawn lajang pyi nchye ai nang hpe kam nna na hpang hkan wa ai grai shut mat sai.” “Ah Hkawn dai ga hkum tsun” “hpa di ntsun na” “Hkum pawt sa law” “Gai! Nanlahkawng hkum pawt hkat nga sa, Awng Di nang na ma gaw numsha re…. ya anhte gaw ma shangai ya ngut sai…. Ndai labu palawng ni gaw nang nta madu wa hkrut ya ai baw she

Ram Ningshawng

28

re yaw.” “ Oh…. Grai chyeju kaba sai law.” “ E …e ya anhte naw wa sai yaw dai ma hpe atsawm di mu lu.” “ E law gau ngwi yaw.” “Ya ngai hpa mung n lu galaw sai… nang annu hpe tam jaw ra ai hpe gaw i dum nga ai kun?” Awng Di ma hpe makrai chyai rai pyaw nga wu ai. Lahpawt mi Awng Di shat hpa n chye shadu mat ai majaw mau nga nu ai. Shi a Ka-ni jahpu gaw nga, ma yan nu hpe gaw tam jaw rai mare de mung hka tsip tai mat wa re majaw Awng Di grai myitru nga nu ai. Lani hte lani Awng Di gaw Ka-ni ya kaba tai mat wa nga nu ai. Nta dinghku hpe garum gaw hkum tsun Ka-ni jahpu n lu jang madu jan tam da ai pyi naw wa lagu rai Hkawn Hkawn mung ma hte ayak ahkak grai jamjau nna nga nga wu ai. Dinghku mayak a majaw Ka-ni hpraw dut sha nga ai nga shiga gaw mare de chyam bra mat wa sai. “Aning Hkawn nang Ka-ni hpraw loi dut sha ai nga shiga na ai le.” “Aning San… re le… nye dinghku hpe yu yu… Awng Di mung n garum, ngai na ma mung ya she (3) ning sha naw, ngai grai myit htum mat ai majaw re.” “ E le… dai gaw rai nga ai, raitim ya Ka-ni pat jasan ni grai hkawm ai da. Dai majaw grai gaw sadi ra ai lu.” “ Um… ngai mung masha katsing hpe gaw n jaw ai, ndai mare na ngai chye ai ni hpe sha dut jaw di nngai.” “ Hpa mi rai rai sadi ai gaw n shut na re le i.” “ Rai nga ai law.” Lanam ta mung rai mare masha ni a bungli shang shata mung rai nga ai Kawng Ra mare hta mung mare kata katsi nga ai. Hpa majaw nga yang law malawng wa yi sun hkauna de yup ma ai majaw rai nga ai. “Ah shawng maw! hkying 3000 na jaw yu rit.” “Kanau e Ka-ni n dut ai na mat sai.” “Ah ga! ah shawng wa mung hkum masu taw nga hpa n ra ai law.” “Kaja nlu sai law.” “ ngai ya grai kut nga sai… shada she re wa… lawan jaw rit le.” Hkawn Hkawn gaw dai la wa hpe yu yang masha n nan re majaw masu tsun nga tim dai la wa gaw atet taw nga ai majaw gumhpraw la nna “ nang hpe she jaw ai yaw.” “ E law… E law.” “ Maw… ndai kaw hkum lu lu

Nov 2014 Vol-5

29

yaw.” “ Ndai kaji sha wa ndai kaw lu kau da na law.” “ Lawan lu kau wu taw.” La dai Ka-ni lu nga ai kade nna yang shanglawt hpy-enla ni du shang bang wa sai. Hpyenla ni mung nta nhku de kam-ing kamawng kasawk ai gaw kasawk rai nga ma ai. Hkawn Hkawn a lata hta mung hpri tahkawn (လက္ထိပ)္kap rai mat sai…. “ Myitsu wa ya ndai Ka-ni mung lu kasawk da sai, bai ndai la shabrang nang Ka-ni dut jaw da ai wa gaw kai chyan la wa mung rai, nang ningdang na lam hpa n nga sai majaw anhte hpang de hkan nang wa sanu.” “ Du ni e dinghku hta grai yak ai majaw galaw shut kau ai re…. ndai lang gaw mara naw raw ya marit law.. huk… huk.” “ Ndai zawn Ka-ni nanghpam dut lu dut sha lam n galaw na ngu grai tsun da sai, ya gaw ndai sakse hte hkrak rai mat sai majaw gara hku mung nmai mara dat ya mat sai…. sa…sa… lawan woi mat wa nu.” Hkawn Hkawn hkrap myiprwi hte tawngban tim n madat ya ai sha nta kata kaw na woi kanawng pru mat wa sai. Ma gaw kanu kaw kanan nang let hkan hkrap nga ai. Hkawn Hkawn kasha a myiman hpe yu nna grai marawn hkrap nga nu ai. Ma hpe woi la na masha mung n nga madu wa mung tam sha hkawm mat wa, ma mung n kung n kang rai hkan gat hkrap nga wu ai. “Ah nu… Ah nu.” “Nu sha…. Huk… Huk.” Kaning n chye di tim ma hpe tawn kau da ra nu ai. Ma mung kanu hpe shaga nna lamdaw mi daram hkan nang nga ai. Shaloi htingbu nta na grai n kung n kang rai sai dinggai wa she bai sa woi mat wa nu ai. Hkawn Hkawn gaw lam dingyang zingri hkrum wu ai, ma hpe gaw myit dum rai hkrap let sha hkan nang hkawm nga yang hka grai kaba ai rap ra sai, raitim hpyenla langai mi mung shi hpe garum la ai lam n nga nga ai. Hka kata de gaw kadawng bang rai shi lu ai atsam hte rap shalai la lu nu ai. Shana de jan loi rim rim rai ai shaloi she “ Pat Jasan Makan Dap”nga shakap da ai laika mu dat nu ai. Hkawn Hkawn gaw grai ba mat nu ai. Gashung gaw gashung, shat mung kaw si rai grai kya mat nu ai. Shara kaw du ai hte shi hpe htawng palawng galai

Ram Ningshawng

30

jahpun ya nna htawng kata de htu ganawng bang kau dat nu ai hpe hkrum wu ai. Shi gaw grai ba mat ai majaw jahkring mi yup pyaw mat wa nu ai. “ Hkawn Hkawn” yup mang zawn hprang wa yang “ maw….. ndai sha” ngu tsun kau da nna bai wa mat sai. Grai kaw si nga ai Hkawn Hkawn gaw hkrap myiprwi hte shat bai hta sha nga ai. Hkawn Hkawn gaw htawng kata na matu lani mi nga shalai na matu shaning mi daram na ai hta pyi grau nga nu ai. Bungli shaja galaw ra ai, san jep galaw zingri hkrum rai yawn my-iprwi hte htawt lai wa sai aten gaw (6) ning she rai mat sai. Htawng na lu pru wa nu ai hte nta buga de bai du wa lu sai. Mi na nta de wa yang nta mung nnga nga sai. Htingbu de bai gat sa wa nna “ Aning San” “ Ah ga! Ning Hkawn ya she bai lu wa ai i” “ Ning San ngai na ma gaw ya gara kaw rai nga ma ta?” “ Ning Hkawn…. na ma grai kaba sai.” “ Ning San grai hkrum mayu ai.” “sa….sa Seng Awng ni nta kaw nga ai.” nga nna woi sa mat wa sai. “ Ning Hkawn htaw gaw na ma” “ Nu sha Nu sha nu bai wa sai” Oh Nu! Shannu gaw kabu hkrap let ahpum hkat nga ai hpe makau na mare masha ni yawng mung Hkawn Hkawn a ntsawm la ai gam makam hpe yu nna grai hkamsha ai hte hkrap nang nga ma ai. Mare salang wa mung “Hkawn Hkawn ya nang bai du wa sai majaw anhte mare masha ni yawng grai kabu sai, ya nang nga shara gaw anhte na nta kaw naw gan nga nna nta hpe gaw gau ngwi bai galaw la ga le.”“ E law mare salang ni yawng hte mare masha ni yawng hpe grai chyeju dum sai, bai ngai na ma hpe bau da ya ai tsa Seng Awng nta masha hpe mung grai chyeju dum sai law.” “Gai…gai ya gaw myit pyaw pyaw hte nga nu yaw.” “E law” Hkawn Hkawn hkannu mare masha ni bai garum la ai dinghku nnan hta grai pyaw nna nga lu masai. “Ah ning San” “ Oi…. sa wa rit.” “Ning San hpe tsun mayu ai lam nga di sa wa ai.” “Hpa wa ra a ta tsun yu rit.” “Ngai htawng kaw rai nga ai ten Awng Di ma hpe n wa yu ai i” “Um,Ning Hkawn e ma bau gaw hkum

Nov 2014 Vol-5

31

tsun, ma hpe bau da ai Seng Awng nta pyi naw wa hpyi sha ai “ Wa sha…. Wa sha” nga wa shaga masu su rai nna arai lama ma bai wa lagu dut sha rai, bai mare na nga lagu re ai majaw Seng Awng nta ni she bai hkan wa ya rai grai shoi chyum lai wa si she re gaw” “ ya gaw taw gara kaw naw nga hkawm a ta” “ Ah ning Hkawn nang n nga ai hpang Awng Di gaw dai zawn lagu sha, lagu lu rai htingbu mare na ni gaw bai chyawm adup, ningma hkang hte rai shi mung grai jamjau hkawm nu ai, (2) ning daram nga hpang gaw nnga mat sai gaw.” “ Oh… dai ram myit nrawng ai la she la hkrup ai majaw ndai zawn mayak chyu hkrumsha nga a hka i…. Aning San e… ngai grai myit n pyaw ai, mare masha ni hpe mung grai gaya ai, dai hta n ga Nu yan Wa mung ngai hpe myit grai machyi mat na sai… Huk.. Huk” “ Ning Hkawn byin lai sai lam hpe hkum myit chyai nu yaw.” Hkawn Hkawn shi a hkamsha lam tsun let hkrap nga wu ai. Shana yup ra shang wa ten kasha hpe “ Nu sha nu hpe hkum loi mi manat ya yaw.” “ Mai sa Nu.” “Oh Nu ndai kaw hpa majaw hpye mang taw ai rai.” “ Nu sha nu htawng kaw naw rawng nga ai ten hta nu hpe adup zingri ai, wan htaw daw hte kabai bun ai, nu hpe grai zingri ai she re gaw.” “ Ah nu grai machyi na sai i ” kasha gaw kanu hpe matsan dum nna hkrap wa nu ai. “ Nu sha hpa hkrap nra ai yaw… ya kaw na ma hte rau galoi nhka sai, a nu hte rau nga na re yaw… hkum hkrap sa… hkum hkrap sa yaw nu sha.” “ Ah Nu… ah nu hte n hkrum ai shaloi ma nu hpe dum dik ai she re gaw.” “ Nu mung ma hpe dum dik ai she re gaw gai ya kyu hpyi na yup saga i nu sha” “ Mai sa Nu” Hkawn Hkawn gaw ma hpe shayup kau nna shi a kraw kata hta tsun nga ai gasi ni gaw “ Oh… Ka-ni a majaw dinghku hten mat chye ai, si htum ma chye ai re hka! Nye a gam maka zawn kadai n hkam sha ra manu ga… ndai Ka-ni hpe lawan gasat kau ra sai” nga nna Ka-ni a ntsa maroi nni masin nsi ai ga shaga nga wu ai. N myit mada ai sha ma hte bai hkrum lu ai majaw Karai Kasang a chyeju hpe shakawn nga nu ai.

Ram Ningshawng HKAM JA LAM

32

TSA (Chyaru) Lu Sha Ai HPAN MALI

Naw Seng (H.D) Woi Chyai

Anhte Wunpawng myu sha ni gaw lai wa sai shaning law law ten kaw nna, TSA (Chyaru) hpe jai lang, lu sha nga sai lam labau lara ni hte laili laika ni hta mu lu nga ai. Grau

nna, myu sha ni a num wawn num la lam, N’ta dingshawn hte kaga hpawng shingra law law ni hta ndai “ TSA (Chyaru)” hpe dam lada ai hku sung lang lai wa sai hte matut nna mung jai lang nga ai hpe mu mada lu ai. Shingrai anhte Wunpawng u hpawng hta dam lada ai hku sung lang nga ai TSA (Chyaru) gaw kaning re ai arung arai kun? ngu ai hpe garan yu, myit sawn yu mai nga ai. Dai zawn ga garan yu myit sawn yu ai shaloi, grai sang lang ai hku chyena lu ai lam (1) nga ai. Dai gaw “TSA (CHYARU) GAW HKUM HKRANG

Nov 2014 Vol-5

33

HPE MADI SHADAW, N’GUN JAW YA AI LUSHA N RE ” ngu ai lam rai nga ai. Grau nna ya na prat ndai gaw, hpaga yumga akyu amyat hpe ning shawng tawn ai ten rai nga sai hte maren gat lawk hta dut shabra nga ai, TSA (Chyaru) hpan hkum ni gaw aten kadun laman hta amyat law law pru na hpe yaw shada let galaw shapraw da ai hkrai rai wa sai. Yawng gaw Chemical hpaji a ntsa hta npawt madung shatai nga ma ai majaw, TSA (Chyaru) hpe lusha jai lang ai ni mung mi moi na hte nbung , asak naw ram ai aten kaw na, hkumhkrang a SIN (Liver) hta ana amyu myu byin hten za nna, asak si sum shangun nga ai. Anhte yawng tsun, jai lang nga ai “TSA (Chyaru)” gaw Chemical hku nna, Ethanol (Ethyl Alcohol) nga ma ai hte CH3CH2OH ngu ka ma ai. Ndai Ethanol hpe tsa htam shadang amyu myu, gale galau gayau gaya di da ai ntsin hpe “TSA (Chya-ru) ngu tsun shamying nga ma ai re.

BEER MUNG TSA (CHYARU) RE Anhte nkau mi TSA (Chya-ru) n lu ai, Beer sha lu ai nga tsun chye ma ai. BEER hta Ethanol (tsa) 3-5 %, WINE hpan ni hta Ethanol (tsa) 9% grup yin lawm chye nga ai.

Raitim ya hpang de gaw Ethanol (tsa) shadang hpe jat nhtawm;-BEER hta Ethanol (tsa) 5% jan, WINE hpan ni hta Ethanol (tsa)13% jan hkra jat bang galaw shapraw wa ma sai. Matut nna tawk hprut chye da ra ai lam langai gaw BEER mung TSA (Chya-ru) hpan sha rai nna, BEER lu ai mung TSA lu ai sha rai nga ai.

Ram Ningshawng

34

HKUMHKRANG HPE DINGBAI DINGNA JAW, AHTU HKRA SHANGUN LU AI TSA (CHYARU) SHADANG TSA (Chyaru) hte seng nna chye tawn da ra ai lam gaw TSA (Chyaru) a shadang hpe Unit hte shadawn masat ma ai re. TSA (Chyaru) Unit mi hta Ethanol (Tsa) 8g lawm nga ai. Dai ma-jaw lahta e tsun lai wa sai hte maren Ethanol (Tsa) shadang 3.5 rawng ai BEER pat gawm kaba (1) a daw mi gaw tsa Unit mi hte bung nga ai. Ethanol (Tsa) shadang 9 lawm ai WINE nga yang 125ml gaw Unit mi rai nna, TSA JAP rai yang 25ml (Pek langai) gaw Unit mi ngu masat mai nga ai. Ndai TSA (Chyaru) Unit mi (Langai) lu bang dat shagu shinggyim masha a sai hta TSA shadang 15-20 mg/dl tsaw lung wa chye nga ai. Hkumhkrang sai kata rawng ai TSA shadawn shadang B.A.C (Blood Alcohol Concentration);- 20-29 lapran daram nga yang ga shaga pyaw wa na, azet atsang nga pyaw ai zawn nga hkamsha wa na. (Tsa Unit 1-2 grup yin) 100-199 lapran rai yang hkrap dat, mani dat rai nna, ndi nda rai wa na, myit dawdan ai lam hta mung jaw kaja ai hku dawdan n lu wa ai. (Tsa Unit 5-10 grup yin) 200-299 lapran rai yang shinglet li wa nna, ga shaga yang ali ahti rai wa ai. Kraw ka-awn madawn ndi nda rai galau ai hpang n lu rawt mat sai. (Tsa Unit 10-15 grup yin) 300-399 lapran du mat yang n dum malap wa lu ai. (Tsa Unit 15-20 grup yin) 400 jan mat rai yang n dum malap (snr) a kajawng nsa sa hkring nna, asak si sum mat chye ai. (Tsa Unit 20 jan)Dai majaw TSA (Chyaru) hpe lu law ai Mungdan ni hta hkum-hkrang hpe laja lana dingbai dingna n byin shangun ai shadawn shadang ( Safety Limit ) hpe masat da ma ai.

Nov 2014 Vol-5

35

• La ni hta lani mi Unit (3) hte bat mi hta Unit (21)• Amyu shayi ni rai yang lani mi Unit (2) bat mi Unit (14) hta jan nna, n mai lu sha ai ngu masat da ma ai.

TSA (CHYARU) LU SHA AI NI HPE HPAN GARAN AI LAM

(1) PROBLEM DRINKER TSA (Chyaru) lu sha nna, tinang hkum tinang (snr) kaga masha ni a hkumhkrang, myit masa hte shinggyim nga sat nga sa lam ni hpe ahtu hkra, dingbai dingna jaw ai hpan re. Law malawng TSA (Chyaru) hpe yin ya hku lu sha ai ni n rai ma ai.

(2)HEAVY DRINKER TSA (Chyaru) hpe law law hte jahkring hkring matut manoi lu chye ai hpan re.

(3)BINGE DRINKER TSA (Chyaru) hpe shata 1-2 dar-am n lu hkring ai rai nna, lu sai nga yang mung 2-3 ya ram matut manoi, laja lana lu sha chye ai hpan re.

(4) ALCOHOL DEPENDENCE TSA (Chyaru) yin ya byin nga sai hpan re. TSA (Chyaru) hpe n-gup mi ngut yang n-gup mi, mawm, mawm rai

Ram Ningshawng

36

lu nga ai kaw nna, aten galu rai wa yang n chye nang mat sai. Nang mayu na lu ai ngu yang n nang hkraw ai majaw grau law law lu wa ai. TSA (Chyaru) a n kaja ai akyu ni hkamsha ai hpe chye nga ninglen, hkumhkrang gaw tsa hpe tawn kau n mai, myit dum nga ai. TSA (Chyaru) hpe n lu hkrup ai nhtoi aten ni hta hpa bun-gli mung galaw n mai, dawn kau na matu shakut yu tim tsa dawn ai majaw hkum hkrang kaw nna, byin pru wa chye ai kumla ni hpe n dang hkamsha ai majaw bai matut lu ai lam ni byin nga ai wa re. Lu sha pyi sha n shang jahpawt kawn shana jan du lup tsa hpe sha manang shatai nga ai hpan ni re. Hpang jahtum hku nna, dai ni na prat ban, dai ni na shin-ggyim wuhpawng grau nna, anhte Wunpawng htunghking htung lai hta n lawm n mai shara la nga ai TSA (Chyaru) hpe gara ladat hku jai lang akyu jashawn yang htap htuk na ngu ai hpe yawng myit mang yang mai kaja na re ngu myit dum let, sawk hti hkrup ai laika ngau langai hpe lakap let lajin dat nngai rai.

Nov 2014 Vol-5

37

Sinbum Shanhtoi Ana (B) Ana hte (C) Ana Ni A Lam

Dai ni na mungkan, sinbum shanhtoi ana B ana hte C ana kap bra ai shadang gau ngwi ngwi tsaw wa sai majaw dai ana kanu ni gara hku kap bra chye ai ngu ai masa ni hpe

mung grau chye da ging nga ai.ABC ngu nna loi daw shamying ai AIDS ana hte sinbum shanhtoi ana B hte C ni gaw kap bra hkat ai lam masa ntsa lam bung nga ai. Sinbum shahtoi ana B hte C ana kanu gaw masha asak pang hta hkan nna aten galu machyi hkrum sha ai lam shai hkat nga ai.Masha kaba ni hta B ana nnan byin hpang wa yang tsa htam shadang 10 sha aten galu machyi hkrum sha nna ngam ai 90 sha-dang gaw shi na shi hkrai bai mai tsai mat chye nga ai.Ma kaji ni

Ram Ningshawng

38

hta B ana nnan byin hpang wa yang tsa htam shadang 35 gaw aten galu machyi hkrum sha nna ngam ai 65 gaw shi hkrai bai mai tsai mat nga ai.Nnan shangai hpang ai ma chyangai ni kaw B ana nnan kap hpang yang tsa htam shadang 90 gaw aten galu machyi hkrum sha ra nna ngam ai 10 shadang sha shi hkrai hkrai mai tsai lu sai hku re.B ana kanu rawng ai kanu a chyu ntsin kaw nna ma chy-angai hpe ana kap bra lu ai majaw ma chyangai hpe nnan shangai ai kaw nna laning mi laman hta ana makawp maga tsi htu ya ra nga ai.C ana kanu gaw B ana kanu hta aten galu machyi hkrum sha ai shadang grau law nga ai.Sin bum shanhtoi C ana gaw aten galu machyi hkrum sha ai lam hta asak pang hta hkan nna shai ai lam nnga ai. Sinbum shanhtoi C ana byin hpang ai hpang tsa htam shadang 20 sha mai tsai lu nna ngam ai 80 hte 85 shadang gaw aten galu machyi ai lam hkrum sha nga ai. Ya dai ni du hkra C ana kanu hpe B ana kanu zawn makawp maka tsi ni garai nnga shi ai lam hpe chye lu ai ,rai ti mung C ana kanu gaw B ana kanu daram kap bra lawan ai shadang nnga ai hpe mung chye lu nga ai.

Ana kap bra mai ai masa lamAna kap bra mai ai masa

lam

N’ta masha ni hte rau nga ai ten

Ana kanu rawng ai wa a sai hkra yang

Ana kanu rawng ai wa lang kau ai samyit hte bai lang

yang

Ana kanu rawng ai wa a sai bang hkrup yang

B ana kanu

Kap bra shadang law

Teng sha kap bra lu

Teng sha kap bra lu

Teng sha kap bra lu

C ana kanu

N’lu kap bra

Teng sha kap bra lu

Teng sha kap bra lu

Teng sha kap bra lu

Nov 2014 Vol-5

39

Ana kanu rawng ai wa a wa htu brush ,n’hka mun hkut n’htu jai lang hkrup yang

Ana kanu n’sat jasan kau ai sha ga gadoi ai lam

Sade kashin ai jak kaw ana kanu lawm mat yang

N’gup n’ten shada hkra hkat yang (mayen)

Ana kanu rawng ai wa hte hkum shan ganawn mazum

yang

Apup manam ta shakram yang

Kanu kawn kasha de

Salat kaw nna

Ana kanu rawng ai arung arai ni hte gadoi hkra ai lam mahkret hkra la ai lam (gsh;

na hku baw ai.maksam htu ai, lamim zen ai)

Ana kanu rawng ai wa a hkum hkrang dawchyen ni

hte tissue ni galai bang yang

Teng sha kap bra lu

Teng sha kap bra lu

Teng sha kap bra lu

Kap bra na yak

Teng sha kap bra lu

Kap bra masa nnga

Teng sha kap bra lu

Kap bra na masa law

Teng sha kap bra lu

Teng sha kap bra lu

Teng sha kap bra lu

Teng sha lap bra lu

Teng sha kap bra lu

Kap bra na yak

Kap bra na yak

Kap bra masa nnga

Kap bra masa nnga

Kap bra masa nnga

Teng sha kap bra lu

Teng sha kap bra lu

Ram Ningshawng

40

B ana kanu rawng taw sai ni hkan sa koi gam ra na lam ni 1. Malut hka yawm nlu na.2. Sin hpe hten za shangun lu ai tsi mawan malu masha ni, nshu lamut mut ai malu masha ni hte n’htoi lai, tsi mawan ni hpe koi gam na .3. C ana lu ai wa gaw tsa chyaru lu sha yang sin hkraw sha-dang grau lawan lu ai majaw tsa pyi ,beer ,tsa ni hpe tsep kawp koi gam ra na .4. Sai alu jaw ai lam n galaw na .5. Tsi tsi hkam la shagu tinang hta C shr B ana lu ai lam hpe kung kyang ai tsi sara ni hpe tau hkrau shana ai lam galaw na .6. C ana hte B ana lu ai ni gaw ting nang lang ai gawm, chyaw, ban ni hpe lak san lang ai lam galaw na .7. Hkum hkrang kata hpri dat law yang sin kaw ning ma hkang grau hkang loi ai majaw hpri dat hpe jaw lu ai malu masha ni rai nga ai sin,kan,pu ,sai ni hte ahkyeng nsam rawng ai malu msha ni ,hpri dat hpe n’gun jaw ya lu ai tsi mawan ni hpe koi gam ra na .8. Vitamin C gaw pu kata na hpri dat ni hpe chyup la la lu ai lam law shangun ai majaw Vitamin C dat law law rawng ai malu masha ni rai nga ai grapefruit, Tanbaya si, Shalwi si zawn re ai ntsin rawng ai malu masha ni hpe koi gam ra na .9. Ana rawng ai ni a matu vitamin C jahpring ya lu ai tsi mawan ni hpe koi gam ra na hte sarawun ni mastun ai lam nnga ai tsi ni majoi tam sha ai lam n galaw na .10. Sau law law rawng shan ni hte hkoi chyahkan zawn re ai kawp ja malu masha hte pang lai lu sha ni hpe koi gam ra na .11. Ladu shalai hpum shangun ai lam n galaw na .

Ga gale:- Washa Htu SanShamyet shanat laika buk :- Reflect Journal ,Vol-2, September,2014

Nov 2014 Vol-5

41

Mobile Phone hte

Hkamja LamDai ni na prat hpaji madang hta hkan nna masha shada da

matut mahkai ai lam hta Mobile phone hpe jai lang ai lam gaw masha a hkamja lam hpe ahtu hkra shangun wa ai

du hkra jai lang shadang tsaw wa nga sai hku re. Mobile phone hpe jai lang ai shadang tsaw wa ai hte maren dai phone hpe jai lang ai a marang e hkrum sha ra na mayak manghkang ni hpe mung sawk sagawn mahtai tam, dinglik yu ai lam mung ahkyak ai lami laman langai rai nga ai. Masha nkau mi gaw Mobile phone kawn shapraw ai microwave hte electromagnetic Radiation ni a majaw shinggyim masha ni a hkamja lam hpe ahtu hkra shangun lu ai ngu kam ma ai. Mungkan hkamja hpung (WHO) kaw nna mung Mobile phone hpe aten na na jai lang ai a marang e phone

Ram Ningshawng

42

kata kawn na pru ai radiation ni gaw masha hpe mawng ana byin shangun lu ai lam ndau shana da ai lam nga ai hku re. Dai hta n’ga bawnu sapsanap bum ana, shabyi hta byin chye ai shabyi bum mawng ana, mi hte matsing sumhting lu ai bawnu nyan madang yawm ai ana, na hte seng ai ana ,mi hte seng ai ana ni hpe mung byin shangun lu ai lam hpe matut ndau shana da sai lam hpe chye lu ai. Dai majo Mobile phone hpe jai lang na ni gaw lawu na lawng lam (4) hpe sadi nna jai lang ga.

1. Mobile phone jai lang na malai Telephone (sumri phone) hpe jai lang ga.2. Phone shaga ai ten speaker hpaw na (sh) walkman shaga na.3. Phone wan shat bang nga ai ten phone shaga ai lam n galaw na.4. Yup ra shang ten phone sat da na (sh) tinang hte tsan ai kaw tawn na yup ai lam ni hpe galaw ra nga ai.

Ga gale:- Washa Htu SanShamyet shanat laika buk ;Reflect Journal,Vol-2, September, 2014

Nov 2014 Vol-5

43

Wa Htu San Seng Ai LamShani Shagu Galaw Ai Rai Tim Hpa Majaw Wa U Tung Sha Ai KUN....?

Wa Utung sha ana gaw sak hkrung hpan law law hta na shinggyim masha kaw byin ai baw ana hpan langai mi rai nga ai ngam nga ai du sat hpan ni

gashadawn (Gwi, Nyau, Gumra) zawn re hkan e gaw nbyin nga ai . wa ana byin ai madung lawng lam ni gaw…

• Wa tsai hkra atsawm nhtu ai • Wa htu Brush grai ja ai (n kya ai, n kaja ai)• Wa htu san seng ladat n jaw ai• Wa htu ngut yang lu sha bai sha ai• Wa htu tsi nau maji ai ( Wa htu tsi kaji mi sha chya ai )

Ram Ningshawng

44

WA HTU SAN SENG NA LADAT NI

•Wa hpe langai hpang langai tsai hkra at-sawm htu shatsawm ra ai•Wa htu ten nau n mai kadun ai minute 2- 10 laman rai ra ai•Wa htu Brush nau n mai ja ai ( kya ra ai)•Wa htu tsi ram daw chya ra ai•Wa htu ai shaloi hka n gayau ai sha htu ra ai•Wa htu ladat jaw jaw htu ra ai

Lusha sha ngut n-gup garu ya ra ai shana yup ra shang na matu wa jasan jaseng na lam galaw ngut yang hpa lu sha mung hkum sha sa wa tsi gawk (dental clinic ) de shata 6 hta kalang sa madun na n mai malap ai.

Nov 2014 Vol-5

45

La ma na wa lak lai wa yang tsi gawk de sa ma-dun na n mai malap ai , wa u tung sha taw nga ai wa hpe hkum tawn da ( baw kau ra ai, kapa kau ra ai) .

Utung sha na machyi yang (hpa tsi mung n mai bang ai wa tsam mat wa chye ai ).

Wa hta namhtun kap yang wa kashin (sca-lar) galaw ra ai shata 6 hta kalang mai galaw ai (shata shagu n mai galaw ai). Wa achyaw ai lam n mai galaw ai sumri la na dental Floss galaw ya ra ai. Dai rai yang nang asak aprat htum hkra wa hkamja lam lu la na ra ai.

Ka lajang ai ;Dental Tsa Doi

Madung la na kalang ai miwa mung hkamja lam hpaji jaw lai ka buk

Ram Ningshawng

46

ASAK N HPRING AI DINGHKU DE AI LAM hpe MAKAWP MAGA AI LAM

Ram ning shawng hpe hti n gun jaw la nga ai laika hpe tsaw-ra ai laika hti shawa hpang de n dai lang gaw sak ram ten hkamja lam hte seng ai hpe shachyen dat ya n ngai.

KDG kawn galaw nga ai magam bungli law law hta na ramma hte hkamja lam ngu ai gabaw kata na bungli lamang lan-gai rai nga ai Adolescent Reproductive and sexual health (ARSH) / sak ram hkamja lam ngu ai bungli lamang langai nga mali ai. N dai magam bungli gaw KDG a madung magam bungli langai mung rai mali ai. N dai magam bungli hpe (2008 – 2015), (7) ning tup galaw nga ai magam bungli re lam hpe shawng shachyen dat n ngai. Dai hta madung tawn let galaw ai shara gaw Miwa mung hte myen mung jirit mayan hta nga ai jinghpaw wunhpawng wuh-pung wuhpawng kata na asak (13 – 19) ning lapran sak ram ni hpe madun tawn let galaw nga ai magam bungli langai rai ga ai. Ndai (7) ning laman galaw mat wa ai magam bungli mahkrum madup ntsa dinglik dat yu yang jarit mayan hta nga ai anhte a wuhpung wuhpawng kata na sak ram ni hta mabyin, mayak, mang hkang ni law law hte hkrum let hkawm sa nga ai hpe sawk sagawn lu ga ai. Dai mabyin , manghkang ni gaw;

• Asak n ram shi ai sak ram ni dinghku shang ai/ dinghku de ai.• N myit mada ai sha mahkum byin ai.• Nmyit mada ai mahkum byin ai a marang asak rai nram shi ai ten dinghku shang ra mat ai.

Nov 2014 Vol-5

47

Anhta a wuhpung wuhpawng kata na sak ram ni asak hte nhtuk hkra n dai zawn mabyin, mayak, mang hkang a myu myu hpe hkrum katut nga ma ai. Asak nram shi ai ten dinghku shang ra ai, mahkum byin ra ai, ma shangai ra ai, dai asak dai ten ni gaw dinghku langai a kawa/ ma langai a kanu tai lu na atsam nnga shi ai ten naw re. Dinghku langai gaw de na matu ja gumhpraw, hkamja lam machye machyang hte ra nga ai machye machyang lam shagu hta nhpring zup ai aten mung naw rai nga ai. Tau na hken lajang da ai lam nnga ai a marang shan hte a dinghku kata mayak mahkang ni pru wa ai ten hta hparan lu ai atsam nnga ai. Shada nchye na hkat ai. Myit kup zup ai lam nnga shi ai. Machye machyang nhpring zup shi ai. Ma hkum ten / ma shangai ngut ai ten tinang hkum hpe gara hku sadi la ra na ngu ai machye machy-ang nnga ai a marang mabrai ai/ tinang a kasha hpe gara hku gawn lajang na ngu ai lam nchye ai.

• Ma brai ai , ma shabrai ai.• Dut sha hkrum ai.• Ahhte a htung hking myit makam, dinghku mayak, sut masa mayak , ni a majaw num wa / dinghku shang ra mat ai.• Kanu kawa, makau gyup yin kawn dinghku shang byin hkra shadut ai a marang dinghku shang ra mat ai.• Ganawn manang hte pyaw len ai kaw na lawng lam amyu myu a majaw jawng hkring, jawng pru ra mat ai.• Mazut roi rip hkrum ai majaw dinghku shang ra mat ai.

Ndai lam ni a majaw dinghku kata shada gali galaw byin ai. Sak nau naw kaji ai majaw shada mara raw hkat ai lam nnga ai, shayawm hkat ai lam nnga ai. Hpang jahtum

Ram Ningshawng

48

gaw dinghku hka ai, dinghku bai htawt de ai kaw du wa ai. Dinghku kata ja gumhparaw mayak a majaw shinggan de pru hkawm let gumhpraw tam ai kaw na mang hkang amyu myu chye byin wa ai. Tinang a myit hpe ndang hkang ai,

Nanghpam malu masha hta pyaw len ai, rawt jat sai mungdan ni a kyang lailen hpe yu la ai. Dinghku kata hta sadi ndung ai. Num kasha ni mung kanu langai tai lu ai atsam n.hpring zup shi ai a marang tinang lu wa ai kasha hpe gara hku gawn lajang na, kaba wa ai ten gara hku lam madum sharing achyin na ngu ai machye machyang nnga ai. Mahkum ten hta tinang hpe gara hku gawn lajang la na lam nchye ai a marang e nbyin ging ai mabrai ai lam ni byin ai. Makau grupyin ganawm manang ni hte pyaw len ai kaw na jawng daw daw mat ai sak ram ni gaw grau na tsang ra ai, jawng nlu lung mat ai a marang shinggan de bungli galaw hkawm ai hkan e ndum shami e dut sha hkrum ai lam ni byin chye ai. Ndai mabyin ni gaw ya ten sakram ni hta tatut byin hkrum nga ai mayak ni re. N dai mabyin lawng lam ni gaw, sak ram hkamja lam magam bungli hpe galaw let sawk sagawn la lu ai mabyin lawng lam ni re. Lam shagu hta machye machyang n.hkum zup shi ai sak ram ten sak ram ten dinghku shang ai lam gaw ya ten hta byin nga ai zawn matut na mung byin wa na matu gaw n yak nga ai. Dai zawn sha matut manoi byin nga yang anhte wuhpug wuhpawng kata na sak ram ni gaw manghkang amyu myu, mayak amyu myu kaw na tawt lai lu na matu nloi la nga ai. Ndai hpung woi kaw sha matut gayin nga yang sak ram ni a shawng lam gaw htum mat wa ma ai maga de du wa re. Kaja nga yang asak (13- 19) ning ngu ai sak ram ni hta Num / La n nga shan hte a hkrum hkrang, myit masa ni gaw

Nov 2014 Vol-5

49

ningnan sha bawngrin wa ai ten rai nga ai. Num sha ni gaw num hkying n nan sa hpang wa ai hte maren pu jat ni n nan sha bawn-gring wa ai ten re. Dai ten gaw num sha langai hta ma hkum byin na shangai chying hkai na matu garai n jin shi ai ten rai nga ai. N dai mabyin lawng lam ni hpe mahta na hkaja yu yang, an hte a wuhpung wuhpawng kata, sak ram ni a kanu kawa, makau grupyin, n bung ai nga sat nga sa madang , anhte a makam htung lai len, htung hkying, anhte a hkamja lam machye machyang , hpaji machye machyang hta grai naw gawng kya nga ai hpe wa mu mada ai. Anhte wuhpung wuhpawng kata na sak ram ni ndai zawn mayak kata na lawt lu na matu sak ram ni a Kanu Kawa, Hkamja Dap, Hpaji Dap, Nawku Makam Masham Hpung hte Mungdan Asuya kaw na mung woi awn jasat jasa wa yang grau na tang du ai lam nga wa na hte sak ram ram ni a hkamja lam hte seng na galaw nga ai wuhpung wu hpawng ni mung grau na n gun kaba wa na re. Dai rai yang anhte wuhpung wuhpawng kata na sak ram ni hta byin nga ai mayak mang hkang ni hpe jawm makawp maga lu ai hte mayak mang hkang ni yawn wa lu na re.

Ah zetARSH Project Manager KDG

Ram Ningshawng MANI HPA

50

Sakse hte hkrak

Kalang mi hta hpawmi langai gaw kunrai dut ai seng langai kaw, nta na gwi a matu gwi shat sa mari ai da.

Seng sin nga ai num kasha hpe “Ma e….A moi hpe gwi shat bu mi dut jaw rit” Num sha mung mani sum sai hte “ she mai gaw eee…. A moi e..raitim anhte seng kaw na tara gaw gwi shat mari na rai yang amoi na gwi hpe shawng madun ra ai, kaja nan gwi hpe jaw na re teng yang she (gwi hpe mu yang she) gwi shat mai dut ya ai” ngu si mani ai hte tsun u ai.“A moi gwi n lawm sa ai gaw”“Dai hku nga jang gaw grai tawng ban sai law amoi e….gwi n lawm yang gwi shat n mai dut ya ai” Dai hpang hpaw mi jan mung nta wa nna shi a gwi kasha hpe bai pawn sa nna sa madun dan nu ai. Shaloi she seng kaw na num kasha mung gwi shat dut dat ya nu ai.Hpang shani dai hpaw mi jan sha seng kata de kalang bai du bang wa ra ai.“ Ma e….amoi hpe Nyau shat htuk mi naw dut jaw rit”“Nyau lawm sa ai kun amoi?....nyau lawm jang she nyau shat mai dut ya ai” Shaloi hpaw mi jan mung nta wa nna nyau hpe bai wa pawn lang na, madun jang she nyau shat lu mari la nu ai da.Hpang jahpawt grai jau hkra, dai hpawmi jan, ta kaw mai sau pung kasha mung hpai rai seng kata de shang wa sai da.“ ma e….ndai pung kata de manaw yu u” Shaloi seng kaw na num kasha mung maisau pung kata de gau ngwi sha shawn bang nna masawp chyam yu nu ai da. Shaloi nya nya, lum lum nga ai arai lama mi hpe masawp hkrup ai majaw lata hpe alawan shaw nna yu dat ai shaloi gaw….“A garrrr!!! Hkyi…hkyi… grai manam ai….hpa majaw ndai la sa

Nov 2014 Vol-5

51

Jawng sara hte Jawng

Jawng sara langai mi gaw jawng sa wa ai lam kaw marang kaba n hkring nsa htu taw ai majaw lam makau na Coffee seng langai kaw Coffee shang lu let marang shing byi nga ai.

Gade nna ai ten marang hpawng wa ai majaw jawng de bai matut sa na matu seng shing gan de pru wa ai hte, shi la sa wa ai jawng malap kau da ai dum nna, jawng grai law hkra noi da ai kaw na shi na jawng hte bung ai langai mi hpe hta lang let pru wa ai. Dai ten grai matse na zawn re ai Amyu shayi langai gat sa wa nna “ndai ngai na jawng she re” nga tsun let sa gare la kau ya wu ai. Shaloi jawng sara wa mung grai shut, gaya dum ai hte Jawng de jawng n lawm ai sha marang prang kaw hkre hkre sa mat wa sai da. Aw….jawng kaw du ai ten gaw marang dip nna madi manyap rai, Wa shat pung kaw hkrat bang ai yu hkalung zawn, nyaw nyaw rai du bang wa sai da. Jawng kaw du nna shi rung gawk de shang wa yu yang shawng shani hkan shi malap da ai jawng 3 mung jawng rung shakum kaw noi taw nga ai da. Jawng yu ten du ai hte, shi malap da ai jawng 3 hpe hta lang rai nta de bai nhtang wa sai da. Nta wa lam hta ang sha-a , jahpawt e sha hkrum kau da ai Amyu shayi hte mat chyaw nan bai hkrum nu ai da. Shaloi dai Amyu shayi gaw, jawng sara wa hte lata kaw hpai da ai jawng ni hpe azi yu let “ Um ….nang dai ni amyat grai lu tam la nit dai i?”

Nyepqfu - Shamyet shanat :- Facebook

wa ai” ngu grai pawt ai nsam hte hpawmi jan hpe matsa bun dat sai da. Shaloi hpawmi jan mung zim sha, grai si mani ai nsam hte, a ngwi sha tsun dat ai gaw “ Ma e….amoi hpe Namdum maisau (Hkyi gatsut maisau ) htuk mi jaw rit” da.

Ram Ningshawng MABYIN

52

Mabyin Alen Bum (Tsang 10)Awng

Shayi sha ni hte rau sha N-gan Buga Hkang Bu mare hta e arau nga wa ai re. Moi kaji ai aten kaw nna shayi sha hte grai hkau ai manang mung rai wa ai. Raitim shi gaw ngai hta na

asak 1 ning mi kaji ai. Ya nga yang gaw asak (18) ning rai sai. Jawng gaw Mai Sak Wang hta e Tsang (8) du hkra sha shaning ka ang hkup sha lung nna pru mat wa ai.Shi Nu gaw hpang la la da ai.Hpang La gaw Lashi rai nna kasha gaw num kasha mali rai ai. ‘Kanu yan kawa gaw tsa chyu chyu lu nna nga nga ai law kaw kaw e’ nga na sa jahta dan dan rai ai. Kalang marang rai yang annau ni shat pyi hpa n sha ai nga nna tsun yang Ah Nu gaw dai hku nga yang Ah doi ni kaw nga nna gat dut garum u le. Shata lahka mung jaw na le ngu yang manang jan kalang ta nga na re nga ai. Dai hku gat dut garum nna nga na wa jang she seng kaw na gum hpraw ni mung lagu dada rai ai da.Dai lagu da ai gumhpraw ni hte she palawng ni, buhkra ni bai mari hpun di ai da. Ah Nu gaw shi gumhpraw ni lagu makoi da ai lam chye tim nchye ai zawn sha nga rai jang she grau she lagu wa ai da. AhNu gaw nang hpe dai ntsa palawng ni gadai mari jaw ai nga na san yang she AhNu mari jaw ai nga na htai ai da. AhNu na myit hta gaw gara hku mung n mai byin ai shi kanu pyi kasha na shata lahka hte hkrai seng dung pyi n law ai she nga ai wa gara hku na palawng ni lu mari jaw na ma nga na myit ai da. Dai hku lagu wa jang AhNu mung nra wa tina Kanu hpe bai ap kau ai da. Anhte nta n nga ai kaw na gaw Ja maw de hkrai rawng rawng rai ai da. Dai hpang kade n na yang gaw N Gan kaw na num mahkawn langai mi hte hkau la nna shi hte sha rau sa rau wa rai nga ai da. Shata Lahkawng masum na jang shan lahkawng hpe masha ni Miwa ga de sa ga nga nna sa shaga

Nov 2014 Vol-5

53

yang she shan lahkawng mung hkan mat wa ai da. Shan lahkawng hkan mat wa ai shaning gaw (2010)ning kaw re. Laning mi du wa tim gumhpraw mung n shagun, bai nna Phone mung n set wa ai da. Dai majaw Kanu gaw hkrap hkrai hkrap nna mare hta e ‘nye kasha hpe naw (tam ya rit law)2 nga nna marawn hkrap hkawm ai da. Dai hku rai nga rai jang she mare kaw na Ph. hta shaga wa ai da. Kanu gaw grai pyaw nna sa shaga yang shi mung hkrap kanu mung hkrap rai ma ai da. Shaloi kasha gaw kanu hpe kasha la kasha mung lu sai nga yang kanu grai mau mat ai da. Dai hku rai na matut mahkai bai lu dat n lu dat rai nna (3)ning ram na jang she mare de bai du wa ai. Shi du wa ai shaloi moi na hta pyi grau shakya chye mat wa sai. Anhte nta hta shi sa dam yang she shi na lam ni hpe anhte hpe bai tsun dan ai gaw “ngai le Miwa ga de la kasha ma langai mi shangai da ai re lu. Bai nna nye madu wa gaw grai kaba hpum nna asak mung grai kaba ai she re gaw. ngai hpe le ma nau kaba nna kan ga na she shangai ra ai re lu. Dai hku rai nna shan hte jaw ai sha, ma chyu sha jaw nna (2) ning ram na jang she ngai hpe le nang nta n wa mayu ai i? nga nna nye na madu wa san wa ai. Dai hku san dat ai shaloi ngai le grai pyaw ai myit hte wana wana ngu htai dat jang she nang wa ai rai yang ma hpe gaw nang hpe n jaw dat ai nga nna tsun ai. Dai aten hta ngai le Ma mi n lawm tim wa lu na she nga yang gaw wa na ma n lawm ra ai ngu myit hte bai du wa ai rai sa”nga na tsun dan ai. ‘Nang hte sa mat wa ai manang jan gaw n wa ai i’ ngu san yang ‘shi mung la lu sai gaw nga ai rai tim shi gaw matsan mayan rai nga ra ai da, hkrap na Ph. set wa wa rai ai. Shi hpe gaw hkung ran la ai da. Hkungran ai nga tim kanu kawa mung n lawm, manaw manang mung n lawm ai da yaw, shan lahkawmg hkrai shakya seng sa nna hkungran (gawun) hte she sumla bai kayet woi ai’ nga na shi tsun dan ai. ‘Bai na nang hpe gaw na madu wa sa sa ai i?dai nrai yang nang hkrai wa wa ai i?’ ngu yang ‘nye madu wa Laiza du hkra maw daw hte sa sa ai . Mye madu wa le ngai hpe wa sa ai shaloi wa nang kam yang gaw bai sa wa u, n kam yang gaw hkum sa wa sa nu’ ngu na tsun dat ai

Ram Ningshawng

54

da. Dai hku rai nna mare kaw du nna mung shan lahkawng gayet da ai sumla ni mung madun dan shi kasha a sumla mung madun dan ai. Mare kaw du nna mung shi gaw zim rai nga ai aten nan n nga ai lu, htaw sa le sa, htaw wam hkawm le wam hkawm rai nna n rau si bu. ‘Nang ndai hku sha hkum wam hkawm le bungli ni tam u le’ ngu tsun yang shi wa le ‘ngai maw ya nye kasha ni hpang de bai sa na ngu ai wa re. Ndai kaw sha nga yang gaw kaya kahpa nta gaw shatgawk ram sha law ai kaw nga, manang ni sa dam yang dung ga ngu na shara pyi nnga ai dai majaw ngai dai kaw bai sa na ngu ai le’ da law.Dai majaw ngai gaw ‘e nang dai de bai sa sai kaw na gaw nang hpe kaga de bai dut sha sana rai nga ai le hkum sa nu’ ngu tsun tim ‘hpa nra ai law bai sa na re’ nga na bai sa mat sai rai lu ai. Mare kaw bat (2)(3)sha nga na (2014)ning hta bai sa mat wa sai.

Nov 2014 Vol-5CA

RTOON

55