MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI

PRZEMOC I PATOLOGIE W ŚRODOWISKU WOJSKOWYM – PROBLEMY, ZAGROŻENIA,

SKUTKI ORAZ MOŻLIWOŚĆ UZYSKANIA POMOCY

6Materiał do zajęć

z kształcenia obywatelskiego

Warszawa 2008

Beata Nowak

PRZEMOC I PATOLOGIE W ŚRODOWISKU WOJSKOWYM – PROBLEMY, ZAGROŻENIA,

SKUTKI ORAZ MOŻLIWOŚĆ UZYSKANIA POMOCY

Materiał do zajęć z kształcenia

obywatelskiego

6Warszawa 2008

MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI

2

PLAN - KONSPEKTdo przeprowadzenia zajęć z kształcenia

obywatelskiego

TEMAT: Przemoc i patologie w środowisku wojskowym – problemy, zagrożenia oraz możliwość

uzyskania pomocy

CELE: 1. Zapoznanie uczestników zajęć z pojęciem i rodzajami patologii.

2. Charakterystyka wybranych patologii – ich skala i zasięg występowania w wojsku.

3. Uświadomienie uczestnikom zajęć, że w środowisku społecznym wojska funkcjonują instytucje,

w których można uzyskać pomoc w przeciwdziałaniu zachowaniom i zjawiskom patologicznym.

CZAS: 2 x 45 min.

METODY: Wykład, dyskusja.

MATERIAŁY I ŚRODKI DYDAKTYCZNE: Tablica do pisania, rzutnik światła dziennego

lub multimedialny, foliogramy, płyta CD, plansze poglądowe,

ustawy, programy profi laktyczne.

MIEJSCE: Świetlica, sala wykładowa.

ZAGADNIENIA:

1. Wojsko jako instytucja społeczna

2. Defi nicje patologii. Zjawiska patologii, problemy i zagrożenia społeczne.

3. Charakterystyka zjawisk patologii występujących w środowisku wojska, ich skala i zasięg występo-wania:

agresja i przemoc w relacjach międzyludzkich

nikotynizm, problemy alkoholowe i narkotykowe

korupcja

inne zagrożenia

4. Formy i metody uzyskania pomocy w przeciwdziałaniu zjawiskom patologicznym.

3

LITERATURA: 1. Aktualne problemy pedagogiki resocjalizacyjnej i patologii społecznej. Red. F. Kozaczuk, M. Radochoński, Rzeszów 2000; 2. Badania problemów społecznych, pod red. nauk. J. Kwaśniewskiego, Warszawa 2003 3. Czy patologie społeczne... Red. E. Moczuk, Rzeszów 2002; 4. Drzewiecki M., Nowoczesna profi laktyka uzależnień, Kielce 2001; 5. Gaberle A., Przestępczość i zachowania dewiacyjne dzieci i młodzieży, Kraków 2001; 6. Hołyst B., Społeczno-kulturowe aspekty mobbingu, 2005; 7. Hołyst B.: Samobójstwo – przypadek czy konieczność. PWN, Warszawa 1983; 8. Jasińska-Kania A., Nijakowski L. M., Szacki J., Ziółkowski M. Współczesne teorie socjo- logiczne, Warszawa 2006; 9. Kędzia B., Kowalewski S., Przemoc – nowy czynnik ryzyka zawodowego w środowisku pracy, 2002; 10. Kłos B., Mobbing, Informacja nr 941 Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, 2002 11. Kosewski M.: Agresywni przestępcy. Wiedza Powszechna, Warszawa 1977. 12. Krahe B., Agresja, Sopot 2005; 13. Miukiewicz A., Patologia społeczna wśród młodzieży. Stan, metody, analizy i sposoby przeciwdziałania, Warszawa 2003; 14. Patologie społeczne. Red. M. Jędrzejko. WSH, Pułtusk 2006; 15. Polska młodzież – zagrożenia, zaburzenia w aktualnej rzeczywistości społecznej, pod red. T. Sołtysiak i M. Karwowskiej, Bydgoszcz 2001 16. Pospiszyl I.: Patologie społeczne. PWN, Warszawa 2008. 17. Pospiszyl I.: Razem przeciw przemocy. Żak, Warszawa 1999. 18. Pstrąg D.: Wybrane zagadnienia z problematyki uzależnień. Wydawnictwo WSP, Rzeszów 2000; 19. Pytka L.: Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2005; 20. Słowik-Gabryelska A., Patologie społeczne. Alkoholizm, narkomania, nikotynizm, 2006; 21. Szczęsny W.W., Zarys resocjalizacji z elementami patologii społecznej i profi laktyki, Warszawa 2003 22. Szykany w miejscu pracy, Komunikat z badań CBOS, Warszawa, czerwiec 2002 23. Świątkiewicz G., Profi laktyka w środowisku lokalnym (praca zbiorowa), Warszawa 2002; 24. Zachowania autoagresywne żołnierzy. Sztab Generalny WP, Warszawa 1996. 25. Zielińska J., Młodzi mężczyźni w armii, Warszawa 2002 26. Zjawiskowe formy patologii społecznych oraz profi laktyka i resocjalizacja młodzieży. Red. T. Sołtysiak, J. Sudar – Malukiewicz, Bydgoszcz 2003.

4

PRZEBIEG ZAJĘĆ

L.p. TREŚĆ ZAGADNIENIA CZASWSKAZÓWKI

ORGANIZACYJNO-METODYCZNE

CZĘŚĆ WSTĘPNA

1. Rozpoczęcie zajęćZapoznanie uczestników z tematem i celem zajęć 5 min. Slajd nr 1

(Folia wstęp)

CZĘŚĆ ZASADNICZA

2. ZAGADNIENIE 1Wojsko jako instytucja społeczna

Instytucje społeczne spełniają trzy ważne funkcje: stanowią podstawowy mechanizm kontroli społecznej zaspokajają potrzeby jednostek i całych zbiorowości instytucje są formą organizacji społecznej, która orga-

nizuje i podporządkowuje ludzi.Wyróżnikiem organizacji społecznej jest określona hie-rarchia, która ma układ piramidalny. W wojsku, silniej niż w innych instytucjach, podkreśla się rolę hierarchii i dąży do poszanowania i respektowania rozkazów.Wojsko jest specyfi czną organizacją, różniącą się od innych tym, że jej podstawowym zadaniem jest zapewnienie Pol-sce bezpieczeństwa zewnętrznego, obrona suwerenności i integralności terytorialnej państwa.

Na wojsku jako instytucji społecznej spoczywa też funkcja wychowawcza - oddziałuje na sposób myślenia, kształtuje opinie, postawy i zachowania. Optymalny model osobowy wychowawcy wojskowego powinien obejmować:

• cechy i zdolności przywódcze• umiejętności z zakresu działalności społeczno-

wychowawczej• sztukę motywowania podwładnych• umiejętności interpersonalne, ze szczególnym

uwzględnieniem znajomości i stosowania zasad komunikacji społecznej.

15 min. Slajd nr 2

3. ZAGADNIENIE 2

Defi nicje patologii. Zjawiska patologii, problemy i zagroże-nia społeczne.• W życiu społecznym bardzo często spotykamy się z nie-

korzystnymi zjawiskami, naruszającymi ład społeczny, przynoszącymi ekonomiczne straty, wpływającymi niekorzystnie na rozwój, potrzeby i funkcjonowanie jednostek i grup społecznych, naruszającymi normy i wartości.

25 min. Slajd nr 3

(Folia nr 1)

5

• patologie w różnych społecznościach i okresach wystę-pują z różnym nasileniem, zmienia się także ich struk-tura (typologia),

• pewną prawidłowością jest, że zjawiska patologii nasi-lają się w okresie poważnych zmian politycznych, go-spodarczych, w wyniku których następuje osłabienie kontroli społecznej i dochodzi do dezorganizacji spo-łecznej.

Termin patologia w literaturze defi niowany jest w różnora-ki sposób.Najczęściej pod pojęciem patologii rozumie się:1. Wszelkie formy zachowania jednostek lub grup spo-

łecznych, które odbiegają od powszechnie przyjętych i akceptowanych w danej społeczności norm prawnych, moralnych i obyczajowych oraz zasad postępowania i systemów wartości.

2. Stan społecznej destrukcji związany z naruszeniem ist-niejącego porządku, powodujący dezorganizację grup społecznych.

Najbardziej rozpowszechniona w literaturze polskiej jest defi nicja zaproponowana przez A. Pogórskiego:patologia społeczna - to ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego czy ten rodzaj struktury, który pozostaje w zasadniczej nie dającej się pogodzić sprzeczności ze świa-topoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane.Z pojęciem patologii związany jest termin norma – ozna-czający pewne reguły, zasady postępowania społecz-nego, pewne nakazy i zakazy, określające co wolno a czego nie wolno robić. Rodzaje norm: normy prawne – zasady zachowania się oparte na prze-

pisach obowiązujących wszystkich członków danej zbiorowości. Są ustanowione lub uznane za obowiązu-jące przez państwo, a ich nieprzestrzeganie sankcjono-wane jest przez instytucje państwowe. normy religijne – mają ograniczony zasięg, dotyczą

tylko osób danego wyznania. Często utożsamiane są z normami moralnymi. normy moralne (etyczne) – mają charakter absolutny,

oznaczający bezwzględny nakaz lub zakaz określo-nego zachowania. Dotyczą zarówno postępowania jednostki,jak i całych grup społecznych.

25 min.

Nie dotyczy to wszystkich patologii.

(Folia nr 2)

Slajd nr 4

Slajd nr 5

6

normy obyczajowe i zwyczajowe – to sposoby zacho-wania się, rytuały i nawyki uznane w danej zbio-rowości. Normy te są wzorcami przekazywanymi z pokolenia na pokolenie, nie oceniają zachowań ani ich nie wartościują. Określają co wypada lub czego nie wypada robić.

Aby normy były przestrzegane, konieczna jest kontrola społeczna.Formy kontroli społecznej:• formalna – ujęta w regulaminach poszczególnych or-

ganizacji, stowarzyszeń, w państwowych kodeksach prawnych

• nieformalna – wszelkie wzory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych.

W literaturze przedmiotu terminy patologia społeczna, de-wiacja, dezorganizacja społeczna często stosowane są za-miennie. Dewiacja to zachowania jednostkowe lub zbiorowe, które wykraczają poza obszar społecznej obojętności i wywołują potępienie lub wyraźną aprobatę (dewiacja po-zytywna, utożsamiana np. z nonkonformizmem, innowa-cyjnością, twórczym niepokojem, itd.). Dezorganizacja społeczna – to zakłócenie wzorów i mechanizmu stosunków międzyludzkichPatologie mogą występować jako: patologie indywidualne mogą dotyczyć zachowań jed-

nostki (np.: alkoholizm, narkomania, prostytucja, itp.);

patologie grupowe lub zbiorowe dotyczą tych zjawisk patologicznych, które zachodzą pomiędzy jednostka-mi, np.: korupcja, dysfunkcjonalność instytucji, rodzi-ny, itp.

Najczęściej do patologii zalicza się: dysfunkcje rodziny problemy uzależnień (nikotyna, alkohol, narko-

tyki, , hazard, itp.) zaburzenia w stosunkach międzyludzkich (prze-

moc, agresję ) problemy przestępczości patologie funkcjonowania instytucji (nepotyzm,

korupcję) patologie pracy (bezrobocie) patologie struktur ludności patologie warunków życia ludności patologie środowiska naturalnego człowieka dewiacje seksualne zagrożenia cyberprzestrzeni

Slajd nr 6(Folia nr 3)

Slajd nr 7

Pytanie do uczestników szkolenia:

Wymienić problemy społeczne wiążące się

z patologiami

7

4. ZAGADNIENIE 3

CHARAKTERYSTYKA ZJAWISK PATOLOGII WYSTĘPUJĄ-CYCH W ŚRODOWISKU WOJSKA, ICH SKALA I ZASIĘG WYSTĘPOWANIA

Analiza negatywnych zjawisk na przestrzeni ostatnich lat wskazuje, że najpoważniejsze zagrożenie w środowisku wojska stanowią: przemoc i naruszanie zasad współżycia społecznego

(patologiczne przejawy „fali” i inne formy przemocy w relacjach międzyludzkich, w tym przemocy werbal-nej: używanie wulgarnych słów, wyzwisk); problemy alkoholowe - alkohol jest zasadniczym pod-

łożem naruszeń prawa i dyscypliny wojskowej, najczęś-ciej zasad bezpieczeństwa w komunikacji (głównie pro-wadzenie prywatnych pojazdów w stanie nietrzeźwości lub po użyciu alkoholu); zagrożenie narkotykowe - przestępstwa z ustawy

o przeciwdziałaniu narkomanii stanowiły w 2007 r. 8,2% ogółu przestępstw popełnionych przez żołnierzy ale charakter zagrożenia powoduje, że musimy trakto-wać je z należytą uwagą; korupcja - w warunkach wojska dotyczy wydatkowa-

nia środków pochodzących z budżetu państwa, a czy-ny korupcyjne popełniane są przede wszystkim przez żołnierzy zawodowych, więc ich wymiar społeczny jest szczególny. Istotnymi obszarami oddziaływań profi laktycznych są

problemy samobójstw oraz zagrożenia HIV/AIDS.AGRESJA I PRZEMOCAgresja to zachowanie nastawione na wyrządzenie krzyw-dy innemu człowiekowi lub grupie osób. Agresję jako za-chowanie odróżnia się od agresywności, rozumianej jako cecha osobowości.

Rodzaje agresji:

werbalna – obraźliwe słowa, pomówienia, oskarżenia, szantaże, groźby, nakazy, oszczerstwa, wymuszenia, zło-śliwości i manipulacje. (Działania wymuszające różne zachowania, np. stawianie wymagań, którym ktoś nie jest w stanie podołać, kierowanie próśb, kiedy ktoś nie jest w stanie nam odmówić, działania inwazyjne „dla dobra ofi ary” określane są jako zimna agresja); fi zyczna – naruszenie pola fi zycznego człowieka – nie-

chciany dotyk, bicie, szarpanie, więzienie, niszczenie czyjegoś mienia, naruszenie prywatności i intymności; autoagresja to atak na własne ciało (np. okaleczenia)

– nie ma na celu manipulowania innymi, jest sposobem radzenia sobie z cierpieniem emocjonalnym, zazwyczaj na skutek silnej traumy.

30 min.

Slajd nr 8

Slajd nr 9

Slajd nr 10

8

Przemoc to wszelkie nieprzypadkowe akty wykorzystujące przewagę sprawcy, które godzą w osobistą wolność jednost-ki, przyczyniają się do jej fi zycznej lub psychicznej szkody i wykraczają poza społeczne normy wzajemnych kontaktów, albo też wszelkie akty udręczenia i okrucieństwa.

Formy przemocy:• fi zyczna• psychiczna• seksualna

Przemoc fi zyczna dzieli się na przemoc czynną (np. bicie, szarpanie, potrząsanie, popychanie, duszenie, kopanie) oraz bierną (różnego rodzaju zakazy, np. dotyczące zała-twiania potrzeb fi zjologicznych). Przemoc psychiczna dotyczy wszelkich zachowań, które niszczą godność człowieka. Należą do nich upokorzenia, obrażanie, poniżanie, izolowanie, terroryzowanie, szanta-żowanie, straszenie, itd. Wojsko ze swojej natury jest instytucją przemocy, ale prze-moc ta jest elementem realizowanej przez siły zbrojne funk-cji obronnej. Ma ściśle określony zakres i warunki. Patologię w stosunkach między żołnierzami stanowią za-chowania sprzeczne z przepisami prawa oraz narusza-jące powszechnie przyjęte normy i zasady współżycia społecznego. Większość z nich można zaklasyfi kować do zachowań agresywnych lub różnych form przemo-cy. Najczęściej jest to werbalna agresja i presja psychicz-na, ale są one dla wielu żołnierzy równie dotkliwe, jak przemoc fi zyczna. W ocenie żołnierzy z poboru, prze-moc psychiczna jest jedynym zjawiskiem patologii, jakie w wojsku występuje częściej niż w środowisku cywilnym. W badaniach społecznych żołnierze zawodowi wskazują, że stosunkowo częstymi w ich środowisku zachowaniami są: używanie wulgarnych słów, wyzwiska, psychiczne znę-canie się nad podwładnymi, dokuczanie, ośmieszanie. Czyny polegające na: • poniżeniu lub znieważeniu podwładnego,• naruszeniu jego nietykalności cielesnej,• znęcaniu się fi zycznym lub psychicznym nad podwład-

nymzaliczane są w Kodeksie karnym do przestępstw przeciwko zasadom postępowania z podwładnymi. Międzynarodowe konwencje w dziedzinie ochrony praw człowieka zobowiązują Polskę do zapewnienia możliwości praktycznego korzystania przez personel służący w wojsku z praw człowieka i podstawowych wolności. Zgodnie z Konwencją ONZ w sprawie zakazu stosowania tor-tur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżające-go traktowania albo karania, do okrutnych, nieludzkich

Slajd nr 11Z uczestnikami zajęć można omówić ilość i formy prze-mocy prezentowane w TV – w dziennikach informa-

cyjnych.(Folia nr 4)

Pytanie:Jaka jest różnica między

agresją a przemocą?cel agresji – zaszkodzić

ofi erzecel przemocy – wywarcie

pewnego wpływu, aby zmu-sić ofi arę do postępowania zgodnego z oczekiwaniem

agresora

(Folia nr 5)

9

i poniżających zachowań, naruszających prawa człowie-ka, należy zjawisko „fali” w wojsku. Każdy żołnierz, wo-bec którego dopuszczono się poniżenia lub znieważe-nia, ma prawo złożyć organom ścigania zawiadomienie o przestępstwie i domagać się ukarania sprawcy. Zniewa-żaniem jest np. zwracanie się, bezpośrednio do żołnierza lub pod jego adresem, w sposób grubiański, powszechnie uznany za obelżywy, naruszający jego cześć lub dobre imię (art. 351 kk).

Mobbing – terror psychiczny – określany jest w literaturze jako:• bullying (tyranizowanie)• ganging up on someone (sprzysięgnięcie się przeciwko

komuś)Zgodnie z art. 94 Kodeksu pracy mobbing oznacza dzia-łania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowa-ne przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wy-wołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników.Podkreśla się, że zjawisko mobbingu powoduje wiele nie-korzystnych skutków nie tylko dla ofi ar, ale także dla pra-codawców, dlatego zalicza się je do problemów organizacji i zarządzania.

Działania mobbingowe dzieli się na 4 kategorie:

1. działanie zaburzające komunikację2. działania mające zaburzyć społeczny odbiór ofi ary3. działania wpływające na sytuację zawodową ofi ary4. działania wpływające na zdrowie.

Cechy charakterystyczne mobbingu:• zaistnienie konfl iktu w grupie• pojawienie się ofi ary i prześladowcy• szykanowanie mające charakter ciągły• ukrywanie działań mobbingujących• działanie sprawców w sposób umyślny• posługiwanie się kłamstwem, plotką• pogarszanie się stanu zdrowia ofi ary

Molestowanie seksualne

Kodeks pracy określa molestowanie seksualne jako „każde nie-akceptowane zachowanie o charakterze seksualnym lub odno-szące się do płci pracownika, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności lub poniżenie. Na zachowania te mogą składać się fi zyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy”.

W wojsku w 2007 r. popełniono 191 przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu

oraz 47 przypadków czynnej napaści

Slajd nr 12

Slajd nr 13

Slajd nr 14

(Folia nr 6)

Slajd nr 15

(Folia nr 7)

10

Molestowanie seksualne traktowane jest jako formę prze-mocy seksualnej - wymuszanie kontaktów seksualnych, np. przy wykorzystaniu stosunku zależności. Sprawcami i ofi arami przemocy seksualnej mogą być zarówno kobiety jak i mężczyźni. Dyskryminacja ze względu na płećW porównaniu z armiami NATO, w SZ RP służy procento-wo najmniej kobiet (1,5%).W badaniach społecznych pytano kobiety-żołnierzy SZ RP, czy spotkały się w trakcie służby wojskowej lub w trakcie studiów z przejawami dyskryminacji, oraz, czy one same doświadczyły tego typu zachowań. Uzyskane wyniki są nie-pokojące, zwłaszcza w grupie słuchaczek odsetek kobiet, które spotkały się z niechęcią jest stosunkowo wysoki.

Najczęstsze zachowania, które kobiety odbierały jako przejaw dyskryminacji płciowej, stanowiły: docinki, wyśmiewanie, utrudnianie dostępu do szkoleń, lekcewa-żenie, traktowanie prawa do urlopu macierzyńskiego jak przywileju, uszczypliwe uwagi.

Przemoc w rodzinieOcena rzeczywistej skali zjawiska przemocy w rodzinach żołnierzy jest bardzo trudna, rocznie notowanych jest kilka-dziesiąt interwencji Żandarmerii Wojskowej, jednak należy zakładać, że nie wszystkie przypadki są zgłaszane. Badania społeczne wskazują, że problem istnieje (na kłótnie, zanie-dbywanie rodziny, pijaństwo i znieważanie wskazywało ok. 20% respondentów badań społecznych). W ocenie ankieto-wanych, problem przemocy może dotyczyć ok. 10% rodzin wojskowych. Jako przyczyny wskazuje się najczęściej stres, alkohol, złą sytuację materialną, przenoszenie problemów z pracy do domu, problemy małżeńskie i na tle emocjonal-nym.

SAMOBÓJSTWA

Samobójstwo to akt świadomego, celowego odebrania sobie życia - najdrastyczniejsza forma rozwiązania problemów życiowych. W skali całego świata w okresie od 1950 r. do XXI w. no-tuje się systematyczny wzrost liczby samobójstw zakoń-czonych zgonem. Polska należy do krajów o średnim na-tężeniu zgonów samobójczych, ma jeden z najniższych wskaźników zgonów samobójczych kobiet. W Polsce nie odnotowano masowych samobójstw dzieci, ale nadal sa-mobójstwa stanowią drugą przyczynę zgonów wśród dzieci i młodzieży w wieku 7-19 lat. Według danych sta-tystycznych GUS, w latach 2000-05 odnotowywano 30-46 samobójstw rocznie w grupie wiekowej 10-14 lat oraz 267-285 przypadków samobójstw zakończonych zgonem w grupie wiekowej 15-19 lat. Wśród dzieci młodszych (7-9 lat) odnotowano w tym samym okresie 16 samobójstw.

Slajd nr 16

Slajd nr 17

Pytanie:Do jakiej kategorii przemocy

zaliczamy samobójstwaPrzemoc skierowana do

samego siebie

11

W ocenie Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego, licz-ba prób samobójczych o różnym stopniu zagrożenia dla zdrowia i życia, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży, jest co najmniej 15-krotnie wyższa niż liczba samobójstw zakoń-czonych zgonem. Oznacza to, że liczba prób samobójczych wśród dzieci i młodzieży może szacunkowo wynosić 4-5 tysięcy rocznie.

W 2007 r. w Wojsku Polskim odnotowano 18 przypadków samobójstw, 10 żołnierzy zsw i 8 żołnierzy zawodowych. 26 żołnierzy podjęło próbę samobójczą a 24 dokonało sa-mookaleczeń. Do większości zamachów doszło poza tere-nem jednostek wojskowych. NIKOTYNIZM Uzależnienie od tytoniu (nikotyny) traktowane jest w międzynarodowej klasyfi kacji chorób jako przewlekła, nawracająca choroba, prowadząca do zaburzeń psychicz-nych i zaburzeń zachowania spowodowanych paleniem. Mechanizmy prowadzące do uzależnienia od tytoniu (czynniki psychologiczne, środowiskowe i społeczne, prze-bieg uzależnienia, nawroty) są takie same jak przyczyny i mechanizmy uzależnienia od narkotyków lub alkoholu. PROBLEMY ALKOHOLOWEDo głównych problemów alkoholowych w Polsce należą: używanie alkoholu przez młodzież. Spożywanie alkoho-

lu jest najbardziej rozpowszechnionym zachowaniem ryzykownym wśród nastolatków. uszkodzenia zdrowia osób uzależnionych i nadużywają-

cych alkoholu (nadciśnienie tętnicze, choroby wątroby, wybrane typy nowotworów, zaburzenia psychiczne, zwłaszcza o charakterze depresyjnym i lękowym). Co-rocznie, z przyczyn pośrednio i bezpośrednio związa-nych z nadużywaniem alkoholu, umiera kilkanaście tysięcy osób. Rozmiary populacji osób uzależnionych szacowane są na około 700.000 – 800.000 osób. Liczba osób zarejestrowanych w zakładach lecznictwa odwy-kowego systematycznie rośnie – o ok. 6% rocznie. zaburzenia życia rodzinnego związane z alkoholem,

w tym zjawisko przemocy w rodzinie. W rodzinach z problemem alkoholowym, tj. w takich, w których co najmniej jedna osoba pije w sposób szkodliwy, żyje 3–4 mln osób, w tym ok. 2 mln dzieci. Według niektórych statystyk 95% przypadków bicia partnerki ma związek z alkoholem, a 40% partnerów znęcających się nad ro-dziną to osoby uzależnione od alkoholu. naruszenie prawa przez osoby będące pod wpływem al-

koholu. straty ekonomiczne, uszkodzenia środowiska pracy.

Nietrzeźwość w miejscu pracy nadal jest przyczyną absencji i obniżonej wydajności osób zatrudnionych w różnych sektorach gospodarki.

Slajd nr 18

12

Wymienione problemy alkoholowe dotyczą także środowi-ska wojska. Ok. 30% przestępstw i 70% wykroczeń popeł-nianych jest przez żołnierzy będących pod wpływem alko-holu.

PROBLEMY NARKOTYKOWEWielkość podaży środków odurzających oraz popyt na nar-kotyki związane są z globalnymi problemami społecznymi i gospodarczymi, ale społeczne konsekwencje i koszty nar-komanii odczuwane są najbardziej dotkliwie na poziomie lokalnym, krajowym.

Problemy związane z zażywaniem narkotyków odnoszą się do wielu różnych niekorzystnych następstw: • indywidualnych: demobilizacja, niemożność efektyw-

nego lub jakiegokolwiek działania, postępująca degra-dacja fi zyczna, psychiczna i społeczna,

• społecznych: szkody występujące u osób zażywających narkotyki, u członków rodzin (rozbicie życia rodzin-nego, schorzenia i wrodzone ułomności u dzieci nar-komanów), straty produktywności, koszty wynikające z przedwczesnych zgonów, koszty hospitalizacji zwią-zanych z używaniem narkotyków oraz kary pozbawie-nia wolności za przestępstwa narkotykowe, destrukcja obyczajowości, naruszanie porządku prawnego, prze-stępstwa związane z narkotykami.

KORUPCJASłowo korupcja (łac. corruptio) oznacza demoralizację, roz-luźnienie zasad moralnych w społeczeństwie. W potocz-nym odbiorze korupcja utożsamiana jest najczęściej z bier-nym lub czynnym łapownictwem oraz z płatną protekcją. W istocie oznacza nadużycie władzy publicznej dla pry-watnych korzyści – jednostkowych lub grupowych (partyj-nych, organizacyjnych). W szerszym rozumieniu korupcją jest przywłaszczenie zasobów publicznych (dóbr, świad-czeń, usług) lub takie nimi dysponowanie, aby bezprawnie uzyskać korzyść. Korupcja jest patologią instytucji. Przyczyny zachowań korupcyjnych mają charakter mo-ralny, kulturowy, polityczny, ekonomiczny, społeczny, ale korupcji sprzyjają przede wszystkim niskie standardy etyczne w życiu codziennym (kryzys wartości moralnych, klimat społeczny sprzyjający korupcji).

Czynniki sprzyjające korupcji:• niespójność przepisów prawa• bezkarność urzędników• ograniczenie dostępu do informacji• stosowanie uznaniowych kryteriów przy przetargach• nadmiernie rozbudowany system certyfi katów• korporacyjność zawodów• działania prywatyzacyjne

Slajd nr 19

(Folia nr 8)

Slajd nr 20

13

W 2007 r. prokuratura wojskowa zakończyła postępowania karne przeciwko 60 wojskowym sprawcom czynów kwalifi -kowanych jako przestępstwa o charakterze korupcyjnym.

Najbardziej zagrożone korupcją obszary w środowisku wojska to:• zakup towarów i usług• gospodarowanie mieniem• misje zagraniczne• wojskowa służba zdrowia• organy kontroli• lobbing przemysłowyZwalczanie korupcji jest procesem, który wymaga czasu – na tworzenie prawa, procedur, instytucji, sprawnego sy-stemu kontroli.

PROBLEMATYKA HIV/AIDS

HIV to skrót określenia dla wirusa wywołującego brak odporności immunologicznej (Human Immunodefi cien-cy Virus). AIDS to skrót określenia dla nabytego zespo-łu niedoboru odporności (Acqiured Immune DediciencySyndrome).

W 2008 roku wykryto w Polsce 642 zakażenia wirusem. Według ekspertów, to zaledwie drobna część zakażonych, szacuje się, że ok. dwie trzecie Polaków żyjących z HIV nie wie o swojej chorobie. Dotychczas wykryto w naszym kraju ponad 11 tysięcy przypadków wirusa, jednak zara-żonych wirusem może być nawet 30 tys. osób. Co trzeci nowo zakażony wirusem HIV Polak to kobieta. Obecnie główną drogę zakażeń HIV stanowią ryzykow-ne zachowania seksualne. Najczęściej zakażają się osoby w grupach wiekowych od 18 do 39 lat. Osoby młode są też najbardziej mobilne. Jak wynika z badań GUS, najlicz-niejszą grupę osób wyjeżdżających z Polski na co najmniej 2 miesiące stanowią osoby między 18 a 35 rokiem życia, stanu wolnego, mające co najmniej średnie wykształcenie i wyjeżdżające zarówno w celach zarobkowych (ponad 80%), jak i turystycznych. Grupę tę charakteryzuje duża aktywność seksualna i gotowość do poszukiwania lub zmiany partnera seksualnego. Ponadto Polacy, mimo iż mają wiedzę na temat „HIV/AIDS”, nie stosują jej w ży-ciu. Brakuje im wyobraźni, by zrozumieć konsekwencje ryzykownych zachowań - nie odnoszą możliwości zaka-żenia HIV do siebie.

PytanieCzy w strukturze organów

wojska występują instytucje zwalczające korupcję?

Tak – Biuro ds. Procedur Antykorupcyjnych, Żandar-meria Wojskowa, Garnizo-nowe Prokuratury Wojsko-

we, Sądy

14

4. ZAGADNIENIE 4. Formy i metody przeciwdziałania zjawiskom patologii

Aby przeciwdziałać zjawiskom patologii w wojsku należy:- tworzyć dobre prawo i przestrzegać jego przepisów, - przestrzegać prawa,- rozpoznawać środowisko,- właściwie organizować funkcjonowanie instytucji,- tworzyć instytucjonalne formy przeciwdziałania pato-

logiom: telefony zaufania skrzynki zaufania

- spotkania środowiskowe,- współdziałać ze środowiskiem zewnętrznym:

Policją Żandarmerią Wojskową organizacjami pozarządowymi

- tworzyć modele rozwiązań systemowych.Do instytucjonalnych form zapobiegania patologiom należą:- prokuratura,- Żandarmeria Wojskowa,- Policja,- dowódcy różnych szczebli dowodzenia,- służba wychowawcza,- psycholodzy,- kapelani,- mężowie zaufania korpusów osobowych,- służby dyżurne,- służba zdrowia.Główne metody przeciwdziałania patologiom:- stosowanie programów profi laktycznych,- organizacja systemu szkoleń przeciwdziałających pato-

logiom,- analizy dyscypliny,- system spotkań środowiskowych,- tworzenie prawnych rozwiązań diagnozujących zjawi-

sko i przeciwdziałających zjawisku.Elementy instytucjonalne wspomagające wojsko w prze-ciwdziałaniu patologiom:- programy rządowe przeciwdziałające patologiom,- Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii,- Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych,- Niebieska Linia Zaufania – przemoc w rodzinie

– 0801 120 289,- dla zagrożonych alkoholizmem (22) 842 26 00,- policyjny telefon zaufania (22) 669 99 97,- rodzinny telefon zaufania (22) 827 37 11,- Ogólnopolski Telefon Zaufania Narkotyki – Narkoma-

nia – 0801 199 990,- Telefon Zaufania AIDS – (22) 692 82 26,- Wojskowy Telefon Zaufania - (22) 687 48 00.

15 min.

Slajd nr 21

Slajd nr 22

(Folia nr 9)

Slajd nr 23

(Folia nr 10)

15

16

SKRYPTDO KONSPEKTU

Przemoc i patologie w środowisku wojskowym – problemy, zagrożenia, skutki

oraz możliwość uzyskania pomocy

17

18

ZAGADNIENIE 1WOJSKO JAKO INSTYTUCJA SPOŁECZNA

Wojsko jest ważnym elementem funkcjonowania systemu społecznego państwa. Jako instytucja podle-ga oddziaływaniu innych elementów systemu społecznego i instytucji. Jest instytucją zapewniającą państwu i jego obywatelom podstawową wartość - bezpieczeństwo. Czynne uczestnictwo wojska w formowaniu żołnier-skich postaw i zachowań sytuuje siły zbrojne wśród instytucji wychowawczych. Wychowanie w wojsku stanowi integralną część dowodzenia, kierowania i szkolenia, zaś głównym celem oddziaływań wychowawczych jest tworzenie warunków dla sprawnego funkcjonowania sił zbrojnych oraz wypełniania przez nie zadań szkole-niowych i bojowych.

Wojsko cieszy się wysokim społecznym zaufaniem ok. 80% Polaków.

Wojsko, podobnie jak inne instytucje, ulega oddziaływaniu zewnętrznych elementów i uwarunkowań. Z jednej strony jest to pogłębiający się proces globalizacji i rosnącej współzależności państw. Z drugiej strony, regionalizacja i odżywające nacjonalizmy.

Pozycja, rola i funkcje wojska we współczesnych państwach zależą więc od wielu czynników, w tym od typu systemu politycznego i kultury politycznej, rozwiązań instytucjonalno-prawnych, wizji ideologicznych i realizowanych programów politycznych.

Wojsko jest ważnym ogniwem administracji państwowej, ważnym pracodawcą, dysponentem broni i sprzę-tu wojskowego. Jest instytucją, która od obywateli państwa może zażądać narażenia ich własnego życia. Wojsko jako grupa społeczna uczestniczy w życiu politycznym, może służyć elitom politycznym do zdobycia i utrzy-mania władzy. Pełni też rolę aparatu przemocy.

Rola, jak i funkcje wojska nie są czymś stałym - ulegają zmianie i dostosowują się do różnych sytuacji i przeobrażeń.

W aspekcie polityczno-społecznym wojsko stanowi jeden z podstawowych elementów każdego aparatu państwowego. Wojsko w państwie może spełniać trzy rodzaje funkcji:

- zewnętrzną

- wewnętrzną

- autonomiczną

Funkcja zewnętrzna – to podstawowy czynnik bezpieczeństwa narodowego.

Funkcja autonomiczna – związana jest z dążeniem do niezależności i samodzielności w państwie i społeczeń-stwie. Wojsko rządzi się własnymi, specjalnymi prawami, jednak autonomia ta granice - mieści się w porządku prawnym państwa.Funkcja wewnętrzna – wojsko nawet w okresie pokoju przygotowuje się do walki zbrojnej i realizacji zadań w sytuacjach wyjątkowych. Ingerencję wojska w sprawy wewnętrzne kraju dopuszcza mię-dzynarodowe prawo publiczne. Użycie wojska w stanie wyjątkowym, w przypadku zamachu stanu, w stanie wojny może być działaniem w obronie demokracji.

ZAGADNIENIE 2DEFINICJA PATOLOGII

Współcześnie mamy do czynienie z ogromną ilością zjawisk, które możemy określić jako patologiczne. Wśród „klasycznych” zjawisk takich jak alkoholizm, bezrobocie czy przemoc, XXI wiek przyniósł nam wiele „nowych” patologii społecznych: coraz częściej słyszymy o ludziach uzależnionych od Internetu czy telefonów komórkowych, pogoń za doskonałym wyglądem, oprócz anoreksji i bulimii przyczyniła się do uzależnień od solarium i zabiegów kosmetycznych. Internet i telefony komórkowe stały się nie tylko narzędziem komunika-cji, ale także przestępstw i przemocy.

19

Etymologicznie rzecz ujmując, słowo patologia oznacza naukę o cierpieniu (gr. pathos – choroba, cierpienie; Logos – nauka).

Termin patologia defi niowany jest w różnoraki sposób, jednak każdą z defi nicji zaliczyć można do jednego z trzech sposobów rozumienia patologii, jako:

wszelkich form zachowania się jednostek lub grup społecznych, które odbiegają od powszechnie przy-jętych i akceptowanych w danej społeczności norm prawnych, moralnych i obyczajowych oraz zasad postępowania i systemów wartości; stan społecznej destrukcji, związany z naruszeniem istniejącego porządku, powodujący dezorganizację

grup społecznych; naukę zajmującą się destruktywnymi zjawiskami społecznymi, wpływającymi niekorzystnie na rozwój,

potrzeby i funkcjonowanie jednostek, jak i całych struktur społecznych, a więc przyczyniających się do swoiście rozumianego cierpienia”.1

Najczęściej podkreśla się, że o zaliczeniu danego zjawiska do patologii decydują: destruktywność, występo-wanie w większej zbiorowości, brak społecznej akceptacji dla tego rodzaju zachowań oraz konieczność wyko-rzystania siły całej społeczności, do poradzenia sobie z tym problemem.

W pracach poświęconych zjawiskom patologii społecznej funkcjonuje kilka pojęć kluczowych: patologia, dewiacja, dezintegracja, dezorganizacja.

Pojęcia patologia i dewiacja stosowane są zamiennie. Słowo dewiacja pochodzi z łacińskiego – devio – scho-dzę z drogi. Pojęcie dewiacji odnosi się często do zachowań jednostki lub mniejszych grup; patologii zaś do zachowań grupowych.

Dezintegracja – to zaburzenia w stosunkach międzyludzkich w grupie.

Dezorganizacja – to zaburzenie struktur społecznych.

Zjawiska patologiczne można w różny sposób klasyfi kować, w literaturze przedmiotu stosuje się wiele kry-teriów (charakter, liczebność, zasięg, stopień szkodliwości oraz niezgodności zjawisk patologicznych z istnie-jącym systemem i wartościami społecznymi). Najbardziej wyczerpujący jest podział różnych procesów i zda-rzeń traktowanych jako zjawiska patologiczne przedstawiony przez E. Moczuka. Autor wymienia następujące problemy społeczne:

dysfunkcja rodziny (problemy rodzin przestępczych i uciążliwych społecznie, rozwody i związane z tym problemy rodzin niepełnych, przestępstwa przeciwko rodzinie, przemoc w rodzinie, upośledzenia zdro-wotne w wyniku zaniedbań opiekuńczych, obniżone aspiracje życiowe, apatia);

problemy alkoholowe (wzrost spożycia alkoholu w społeczeństwie, wzrost ilości osób uzależnionych od alkoholu i nadużywających alkoholu, zwiększenie się liczby dzieci i młodzieży używających alkoholu, za-chorowalność i śmiertelność z powodu nadużywania alkoholu, przestępczość);

problemy narkomanii (zwiększenie się liczby osób uzależnionych od narkotyków, wzrost populacji dzieci i młodzieży używających narkotyków, zachorowalność i śmiertelność z powodu nadużywania narkotyków, zmiany obyczajów związanych z narkomanią, przestępczość związana z narkotykami, powstanie narkobi-znesu);

problemy przestępczości (nasilenie przestępczości według rodzajów popełnianych przestępstw, np. prze-ciwko mieniu, życiu, zdrowiu; skala zjawiska przestępczości osób dorosłych oraz osób nieletnich, skala recydywy, pojawienie się nowych rodzajów przestępczości, w tym przestępczości zorganizowanej, gospo-darczej, terrorystycznej, politycznej);

patologia funkcjonowania instytucji (nadużywanie władzy, karierowiczostwo, łapówkarstwo, indoktryna-cja, manipulowanie informacją - wykorzystywanie prasy, radia i telewizji do indoktrynacji);

1 D. Pstrąg: Postawy młodzieży wobec zjawisk patologii społecznej. /W:/ Aktualne problemy pedagogiki resocjalizacyjnej i patolo-gii społecznej. Red. F. Kozaczuk, M. Radochoński. Wydawnictwo WSP, Rzeszów 2000, s. 149.

20

patologia pracy (bezrobocie jako marnotrawstwo wiedzy i kwalifi kacji, nieakceptowany społecznie system wynagrodzenia, zaniedbania bezpieczeństwa i higieny pracy);

patologia struktur ludności (deformacje struktury demografi cznej, zwiększenie się populacji osób w wieku poprodukcyjnym, wzrost liczby osób w warstwach niższych, ubożenie społeczeństwa, emigracje z powo-dów ekonomicznych);

patologia warunków życia ludności (zasięg sfer niedostatku i ubóstwa, malejąca rola społecznych fundu-szy spożycia, zachwiana struktura wydatków indywidualnych na ochronę zdrowia, kulturę, oświatę, naukę i rekreację, warunki mieszkaniowe i sytuacja mieszkaniowa społeczeństwa, stan infrastruktury społecznej, warunki życia emerytów i osób niepełnosprawnych);

patologia środowiska naturalnego człowieka (zanieczyszczenie środowiska naturalnego, skażenie żywności, chemizacja żywności, zakłócenia środowiska psychicznego, a w tym hałas, wibracje, promieniowanie, za-tłoczenie, konfl ikty);

dysfunkcja przestrzeni (patologia procesów urbanizacji przestrzeni mieszkalnej, dysproporcje w sieci infra-struktury społecznej i technicznej, odpływ ludności z określonych terenów, zagrożenia związane z klęskami żywiołowymi);

zagrożenia stanu zdrowia społeczeństwa (skrócenie się przeciętnego trwania życia, nadmierna zachorowal-ność, zgony, umieralność niemowląt, poronienia, nadumieralność mężczyzn, wzrost liczby samobójstw i usiłowań samobójczych, wskaźniki zachorowań na choroby cywilizacyjne);

dewiacje seksualne (skala zjawiska pornografi i, szczególnie dziecięcej, zjawisko prostytucji, także dziecięcej i homoseksualnej);

wzrost ilości osób zarażanych wirusem HIV i chorych na AIDS)”.2

ZAGADNIENIE 3CHARAKTERYSTYKA ZJAWISK PATOLOGII WYSTĘPUJĄCYCH W ŚRODOWISKU WOJSKA, ICH SKALA I ZASIĘG WYSTĘPOWANIA.

Agresja i przemoc w relacjach międzyludzkich Środowisko i najbliższe otoczenie, w którym pracujemy, oddziałuje na przebieg wszystkich procesów jakim

podlegamy: emocjonalnych, intelektualnych, motywacyjnych, determinuje nasze zachowania.

Relacje interpersonalne to system wzajemnych więzi i zależności, formalnych i nieformalnych, w relacjach przełożony-podwładny oraz w relacjach poziomych, będących funkcją wykonywanych obowiązków i posiada-nych uprawnień. Stosunki te kształtują się na podstawie świadomych i nie w pełni świadomych oddziaływań.

Armia charakteryzuje się wysokim stopniem sformalizowania stosunków wewnętrznych, hierarchiczną bu-dową oraz ścisłym przestrzeganiem zależności służbowych. Wszystko to znajduje swój wyraz w strukturach organizacyjnych, formalnoprawnym systemie zależności służbowych, określeniu toku życia i więzi pomiędzy ludźmi, uprawnieniach przełożonych, dyscyplinie wojskowej, a także w wojskowej obyczajowości.

„Środowisko wojskowe, ze względu na wyraźne zależności służbowe stwarza dogodne warunki do powstawa-nia dość powierzchownych, sformalizowanych stosunków międzyludzkich. Zdecydowana przewaga tego typu re-lacji niekorzystnie oddziałuje na osobowość i zachowania żołnierzy. Utrudnia łagodzenie trudnych doświadczeń i emocji oraz sprzyja rodzeniu się różnych dysfunkcji, patologii stosunków interpersonalnych, zarówno w wymiarze służbowym, jak i obyczajowo-obrzędowym”3. W przypadku relacji służbowych w wojsku trudne może się oka-zać wskazanie granicy pomiędzy dowodzeniem i dyscypliną a nadużywaniem pozycji służbowej.

Mimo, iż w badaniach społecznych żołnierze wśród poddanych ocenie elementów służby najlepiej (naj-wyżej) oceniają relacje międzyludzkie, wiele sygnałów wskazuje na zdarzające się nieprawidłowości i zacho-wania sprzeczne z normami społecznymi. Patologią w stosunkach międzyludzkich są te zachowania, które są 2 E. Moczuk: Wprowadzenie. /W:/ Czy patologie społeczne. Red. E. Moczuk, Wydawnictwo UR, Rzeszów 2002, s. 9-11.3 Kształtowanie stosunków interpersonalnych w pododdziale, pod red. D. Kocięckiej, SG WP, Warszawa 1995)

21

sprzeczne z przepisami prawa oraz naruszają powszechnie przyjęte normy i zasady współżycia społecznego. Większość z nich można zaklasyfi kować do zachowań agresywnych lub różnych form przemocy. Deformacje w relacjach interpersonalnych w środowisku wojskowym polegają głównie na świadomym wywoływaniu do-legliwości moralno-psychicznych lub fi zycznych.

Środowisko żołnierskie w ostatnich latach uległo znacznemu zróżnicowaniu – służbę wojskową pełni coraz więcej kobiet, coraz liczniejszy jest korpus szeregowych zawodowych. Obecność tych grup wpływa na kształt relacji miedzy żołnierzami, ujawnianie się nowych dla wojska zjawisk i zagrożeń (dyskryminacja, molestowa-nie seksualne).

Zdaniem żołnierzy, do najczęstszych negatywnych zjawisk, jakich doświadczają w wojsku, należą4: wulga-ryzmy i wyzwiska, dokuczanie, ośmieszanie, używanie przemocy wobec młodszych stażem służby. Badania społeczne wskazują także, że wprawdzie incydentalnie, jednak zdarzają się przypadki molestowania seksual-nego i mobbingu.

Wszelkie zachowania związane ze stosowaniem przemocy: zarówno patologiczne zachowania związane z „falą”, mobbing, molestowanie seksualne, dyskryminacja, jak i pojedyncze akty agresji mające charakter np. znieważenia czy obelg, stosowanie niewłaściwych „metod szkolenia”, „doszkalania”, czy wykorzystywanie po-zycji służbowej przełożonego dla uzyskania określonych korzyści - są niezgodne z prawem.

Każdy żołnierz zobowiązany jest do prezentowania najwyższych wartości moralnych i etycznych oraz po-stawy godnej munduru wojskowego. Do odpowiedniego zachowania zobowiązuje żołnierzy Regulamin ogólny sił zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, który stanowi, że: żołnierze w stosunku do innych żołnierzy i do osób cywilnych są obowiązani przestrzegać zasad etycznych, norm współżycia społecznego oraz zachowywać się z godnością, uprzejmie i taktownie. Zasady Kodeksu honorowego żołnierza zawodowego nakazują żołnierzom zawodowym szczególną dbałość o zachowanie wysokiej kultury dowodzenia, okazywanie szacunku podwład-nym oraz prezentowanie najwyższych wartości obyczajowych i moralnych.

Podkreślić należy, że funkcjonujący w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej system skarg i wniosków oraz Regulamin ogólny sił zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej dają żołnierzowi prawo do złożenia skargi, wniosku lub zażalenia z pominięciem drogi służbowej m.in. w przypadku naruszenia zasad poszanowania godności osobistej oraz w przypadku nadużycia przez przełożonych uprawnień służbowych.

Zachowania agresywne to wszelkie działania człowieka wobec innego człowieka, naruszające jego granice fi zyczne lub psychiczne bez jego zgody i wyrządzające mu szkodę. Zachowania agresywne są celowe, świa-dome lub występują jako skutek silnych emocji bezpośrednio poprzedzających zdarzenie. Mają postać aktów fi zycznych (bicie, kopanie, gwałt) lub psychicznych (obraźliwe słowa, pomówienia, oskarżenia, szantaże, groź-by, nakazy, oszczerstwa, wymuszenia, złośliwości, manipulacje). Czasem intencją agresora jest wyrządzenie krzywdy, czasem spowodowanie zmiany zachowania, a czasem realizowanie własnych celów – np. rozładowa-nie napięcia, zaspokojenie potrzeb – np. dominacji, władzy, kontroli), zaspokajanie popędów, osiąganie zysków materialnych i psychicznych.

Źródłem zachowań agresywnych mogą być: instynkt,

frustracja – wynik niezaspokojenia jakiejś potrzeby, okoliczność zewnętrzna, przeszkoda -człowiek może zmniejszyć napięcie przy użyciu takich zachowań jakie ma w swoim „repertuarze”, np. przez zachowania agresywne,

wynik wyuczenia takiego stylu zachowania, nawyk. Jeżeli takie zachowania doprowadzają do osiągnięcia pożądanego celu, nawyk utrwala się. Wykształceniu nawyku agresywnych zachowań sprzyjają: aprobata członków grupy, z którymi człowiek się identyfi kuje oraz temperament (bardziej narażeni na wykształce-nie postawy agresywnej są ludzie aktywni, pobudliwi i impulsywni – trudniej im zachować kontrolę nad odruchami);

4 J. Zajdzik, M. Iwanek, Patologie społeczne w środowisku wojskowym, WBBS, Warszawa styczeń 2007

22

wpływ mediów na modelowanie zachowań agresywnych – oswajanie się z istnieniem agresji wśród ludzi, obcowanie z drastycznymi przykładami okrucieństwa może powodować pewnego rodzaju znieczulicę, otę-pienie na tego typu sygnały;

środki zmieniające świadomość – jednym ze skutków ich zażywania jest zniesienie kontroli nad zachowa-niem i pobudzenie w sferze emocji.

Profi laktycy podkreślają, że za zachowanie agresywne zawsze odpowiedzialny jest człowiek, który doko-nuje aktów agresji – niezależnie od przyczyny, która uruchomiła takie zachowanie. Jego agresja oznacza, że nie radzi sobie z trudnymi dla niego emocjami. niezależni od intencji, biegu zdarzeń czy przyczyn zajścia.

Przemoc ma różne formy (fi zyczna, psychiczna, seksualna, ekonomiczna, zaniedbanie) - każda z nich cha-rakteryzuje się tym, że jest intencjonalna, stanowi jednorazowe lub powtarzające się, umyślne działania. Przemoc narusza prawa osobiste ofi ary, godność, nietykalność cielesną, wolność, powoduje szkody w jej zdrowiu fi zycznym i psychicznym. Ofi arami przemocy są najczęściej osoby w jakikolwiek sposób zależne od sprawcy – w wymia-rze psychicznym, fi zycznym, ekonomicznym.

„Autoagresja to działanie lub szereg działań mających na celu spowodowanie psychicznej albo fi -zycznej szkody, jest to agresja skierowana do wewnątrz. To pewne zaburzenie instynktu samozachowawcze-go, który wyraża się tendencją do samookaleczeń, samouszkodzeń zagrażających zdrowiu, a nawet życiu.”5 Autoagresja bywa elementem zaburzeń psychicznych i emocjonalnych, takich jak jak psychopatia, czy schi-zofrenia. Wyróżniamy następujące typy autoagresji: bezpośrednia (bicie, samookaleczanie, samooskarża-nie), pośrednia (jednostka wymusza, prowokuje i poddaje się agresji innych), werbalna i niewerbalna. Au-toagresja werbalna polega na zaniżaniu swej samooceny, poprzez wmawianie sobie własnej małej wartości, częstą krytykę siebie i swojego zachowania. Autoagresja niewerbalna to samookaleczenie, uszkodzenie cia-ła, które może mieć formę powierzchownych lub głębokich ran ciętych, wbijanie ostrych przedmiotów w ciało, połykanie ich, polewanie się kwasem, przypalanie, łamanie kości, itp.

Jednym z krańcowych i najdrastyczniejszych form zachowań autoagresywnych jest samobójstwo.

Samobójstwo – to świadome zachowania jednostki, którego przynajmniej jednym z bezpośrednich celów jest pozbawienie siebie życia.

Samobójstwo zwykle nie jest aktem przypadku, lecz trwającym tygodniami, miesiącami lub nawet la-tami ciągiem powiązanych ze sobą myśli i czynów. B. Hołyst używa na nie określenia zachowanie suicydalne – jest to ciąg reakcji wyzwolonych w człowieku w momencie, gdy w jego świadomości samobójstwo pojawi się jako pożądany stan rzeczy, jedyne wyjście z danej sytuacji - cel6.

Niełatwo jest jednoznacznie określić co popycha ludzi do targnięcia się na własne życie - w większości przypadków znalezienie przyczyny jest niemożliwe. Jednym z częstszych powodów zamachów samobójczych w ostatnich latach jest trudna sytuacja ekonomiczna lub nagła utrata jedynego źródła utrzymania. Równie istotnymi, bezpośrednimi przyczynami samobójstw bywają nieporozumienia rodzinne, przewlekłe choroby.

W Polsce, podobnie jak w wielu krajach, sukcesywny wzrost liczby samobójstw nastąpił po II wojnie światowej. Obecnie Polska należy do krajów o średnim natężeniu zgonów samobójczych i jednym z najniż-szych wskaźników zgonów samobójczych kobiet.

Subkultura żołnierska

Subkultura żołnierska – to normy i reguły postępowania, obyczaje, obrzędy i zwyczaje oraz znaki i symbole wytwarzane i przekazywane sobie przez żołnierzy w jednostkach wojskowych. Można przewidywać, że nie zniknie z pododdziałów wraz z zakończeniem służby z poboru, będzie występować również w pododdziałach zawodowych.

5 www.autoagresja.pl, stan na dzień 25.06.2008r.6 B. Hołyst: Samobójstwo – przypadek czy konieczność. PWN, Warszawa 1983, s. 121.

23

Spośród różnorodnych form agresji w subkulturze żołnierskiej wymienić należy:1. agresję prewencyjną – polegającą na zastraszaniu, 2. agresję egzekucyjną – spełniającą funkcję kary za naruszenie albo demonstracyjne ignorowanie norm obo-

wiązujących w grupie,3. agresję z motywem wymuszania posług – ukierunkowaną na żołnierzy młodszych służbą,4. agresję przeniesioną – agresja wyładowywana jest zazwyczaj na osobach przypadkowych,5. agresja autoteliczna – stosowanie przemocy wobec innych bez jakiegokolwiek powodu.

W 2007 r. Wojskowa Prokuratura objęła postępowaniem przygotowawczym 47 żołnierzy za czynną na-paść, 44 za przemoc i znieważenie, 196 za przestępstwa przeciwko postępowaniu z podwładnymi, 98 za udział w bójkach, pobiciu oraz 33 za rabunki – razem 418 żołnierzy odpowiadało za czyny związane z przemocą.

MOBBINGJedną z form patologii w stosunkach międzyludzkich jest dręczenie, prześladowanie, gnębienie, szy-

kanowanie pracownika w miejscu pracy – określane jako mobbing. Agresja fi zyczna jest rzadko spotykana w miejscu pracy, częściej występują znacznie bardziej wyrafi nowane formy wrogiego zachowania, jak np. izo-lacja społeczna ofi ary, nadmierne krytykowanie, złośliwe żarty, przerywanie wypowiedzi, pomijanie przy na-grodach itp.

Badania nad mobbingiem wykazały, że przyczyn należy szukać przede wszystkim w złej organizacji pracy i braku umiejętności rozwiązywania konfl iktów przez osoby znajdujące się na kierowniczych stanowiskach (np. przez włączenie się przełożonego w proces dręczenia pracownika, co przyczynia się do zaprzeczenia istnienia konfl iktu i jego eskalacji).

Mobbingowi sprzyjają także: złe zarządzanie (przesadna dyscyplina, polityka zamkniętych drzwi, zbyt mocno zhierarchiwizowana struk-tura i autokratyczny styl zarządzania, brak koncepcji na konstruktywne rozwiązywanie konfl iktów i rozpa-trywanie skarg, ograniczanie wydatków na zasoby ludzkie); stresogenne miejsce pracy (instrumentalne traktowanie pracowników, przesadne nastawienie na produktyw-ność); monotonia (prześladowaniu sprzyja „zasiedziała” atmosfera, brak wyzwań, nuda); zaprzeczanie istnieniu zjawiska - mobbing pojawia się, bo jest na to przyzwolenie, często kierownictwo ignoruje narastające konfl ikty lub przeciwnie – uczestniczy w nich, stając się jedną ze stron); nieetyczne działania organizacji (mobbing jako metoda „zamknięcia ust” osobom odkrywającym nieetycz-ne zabiegi, nie przyzwalającym na nie), zbyt płaska struktura organizacyjna (mobbing stosowany przez jednostki przesadnie ambitne w celu zdys-kredytowania innych, żeby samemu wykazać się przed zarządzającymi; zmiany organizacyjne (restrukturyzacje, fuzje itp. powodują poczucie zagrożenia utratą pracy lub stanowi-ska i niepewność związaną z perspektywą bezrobocia - sama praca, bez względu na warunki, staje się war-tością, w związku z czym ofi ara zazwyczaj nie broni się, pozostaje bierna).Mobbing powoduje wiele niekorzystnych skutków. W skali społecznej oznacza duże koszty związane z ab-

sencją pracownika z powodu chorób będących wynikiem działań mobbingowych, wcześniejszym przecho-dzeniem na emeryturę. W skali przedsiębiorstwa oznacza zły klimat w środowisku pracy, powoduje utratę motywacji i chęci do pracy, niszczy stosunki międzyludzkie, co w sposób wymierny wpływa na efektywność i rozwój przedsiębiorstwa. Dla jednostki oznacza destrukcyjne skutki dla jej zdrowia. Skutkiem choroby bywa często wykluczenie z rynku pracy.

W publikacjach na temat mobbingu częsty jest pogląd, że wojsko, ze względu na hierarchię, jest podatne na występowanie mobbingu w postaci ostrzejszej i bardziej dolegliwej niż gdziekolwiek indziej. Zdaniem autorów, na formalne relacje służbowe nakładają się nieformalne układy, sympatie i antypatie, grupy interesów.

24

Problem mobbingu w środowisku żołnierzy zawodowych diagnozowano m.in. w badaniach społecznych dotyczących stosunków interpersonalnych w wojsku w 2003 r. Zgodnie z uzyskanymi w ankietach odpowie-dziami, ponad połowa żołnierzy nie znała pojęcia „mobbing”, ale trafnie identyfi kowała typowe dla mobbingu zachowania, jedna trzecia znała pojecie i wiedziała na czym polega zjawisko mobbingu. Według deklaracji badanych, doznawali oni np. szykan ze strony przełożonych, naruszania przysługujących praw, zastraszania, obrażania, słów godzących w godność osobistą, podważania kompetencji, umiejętności zawodowych, podwa-żania poczucia wartości jako człowieka.

Wyniki badań wskazują, że w środowisku wojska zdarzają się zachowania typowe dla mobbingu. Moż-na się spodziewać, że świadomość pozaprawnego charakteru zachowań, które do tej pory były identyfi kowane z uprawnieniami przełożonych lub „kulturą dowodzenia”, może spowodować w przyszłości roszczenia wobec pracodawcy, który ma obowiązek przeciwdziałania mobbingowi i innym formom dyskryminacji pracowników.

NIKOTYNIZMW literaturze przedmiotu przez nikotynizm rozumie się „nałóg palenia lub żucia tytoniu, bądź zażywania

tabaki, który powodującą przewlekłe zatrucie nikotyną”7. Nikotyna jest silną trucizną. Przyjmowana systema-tycznie w małych dawkach powoduje uzależnienie psychiczne, fi zyczne i społeczne8.

W skład dymu z papierosa wchodzi około 6000 związków chemicznych, w tym 60 rakotwórczych i promieniotwórczych. Niezwykle szkodliwe na organizm i psychikę człowieka działają: nikotyna, tlenek węgla, alkohole, substancje smołowate, metale ciężkie. 9

Jednym z najgroźniejszych składników dymu tytoniowego są substancje smołowate (ciała smoliste). Do tej grupy należy 50 związków, z czego niektóre z nich uważa się za rakotwórcze10.

Międzynarodowa Statystyczna Klasyfi kacja Chorób i Problemów Zdrowia określiła uzależnienie od tytoniu jako „zespół objawów behawioralnych, fi zjologicznych i zmian w procesach poznawczych, które są następ-stwem systematycznego używania tytoniu.

Podobnie jak w przypadku uzależnienia od alkoholu czy narkotyków, u osoby palącej systematycznie poja-wia się uzależnienie psychiczne i fi zyczne. Naturalnym następstwem uzależnienia jest również zwiększenie to-lerancji organizmu na środek (nikotynę), a po jej nagłym odstawieniu pojawia się zespół abstynencyjny: „głód nikotynowy, drażliwość i/lub zniecierpliwienie, frustracja lub gniew, stany lękowe, trudności w koncentracji uwagi, bóle głowy, bezsenność i/lub trudność w zasypianiu, obniżenie częstotliwości tętna, wzmożony apetyt i wzrost masy ciała, silne pragnienie konsumowania słodyczy”.11

Palenie tytoniu jest zjawiskiem powszechnym w kulturze europejskiej. Społeczeństwo w zasadzie nie traktuje tego uzależnienia jak zjawiska patologicznego, co więcej palacze często nie widzą w swoim nałogu żadnych zagrożeń. Tymczasem w Polsce co roku umiera około 110 000 ludzi w wyniku chorób odtytoniowych, z czego prawie 30 000 z powodu raka płuc. Następstwem nikotynizmu jest wiele chorób i zaburzeń, m.in. nowotwory złośliwe, choro-by układu sercowo-naczyniowego, choroby układu oddechowego, choroby układu nerwowego (udar mózgu), choroby układu pokarmowego, choroby układu rozrodczego kobiet i mężczyzn: degeneracja plemników, bez-płodność, ryzyko poronień, impotencja u mężczyzn. Choroby, będące następstwem palenia rozwijają się nie tylko u osób palących czynnie, ale również u palaczy biernych.

PROBLEMY ALKOHOLOWEPicie alkoholu i popełnione pod jego wpływem naruszenia prawa od wielu lat stanowią jeden z najistotniej-

szych problemów dyscypliny a tym samym kierunków oddziaływań profi laktycznych.

Pod wpływem alkoholu żołnierze popełniają ok. 30% przestępstw i 70% wykroczeń. Najczęstsze to narusze-nia zasad bezpieczeństwa w komunikacji, w tym głównie prowadzenie prywatnych pojazdów w stanie nietrzeź-wości lub po użyciu alkoholu. Wypadki komunikacyjne należą do głównych przyczyn śmierci żołnierzy. 7 D. Pstrąg: Wybrane zagadnienia z problematyki uzależnień. Wydawnictwo WSP, Rzeszów 2000, s 20.8 Resocjalizacja. Tom 2. Red. B. Urban, J. M. Stanik. PWN, Warszawa 2007, s. 47-48.9 Tamże, s. 46-48.10 Tamże.11 S Tamże, s. 50.

25

Alkohol sprzyja zachowaniom falowym, pod wpływem alkoholu żołnierze dopuszczają się bójek i pobić, kradzieży, zakłócenia porządku i spokoju publicznego, dewastacji mienia publicznego i prywatnego, rabun-ków, spożywają alkohol na terenie koszar, w stan nietrzeźwości wprawiają się bezpośrednio przed objęciem służby lub podczas jej pełnienia.Po spożyciu alkoholu żołnierze najczęściej dopuszczają się przestępstw: przeciwko zasadom pełnienia służby, przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, przemocy i znieważenia przełożonych, czynnych napaści na przełożonych i starszych stopniem, przeciwko działalności instytucji państwowych, przeciwko zdrowiu i życiu, przeciwko mieniu, przeciwko zasadom postępowania z podwładnymi.

Do najważniejszych przesłanek nadużywania alkoholu przez żołnierzy należą: wzorce kulturowe spożywania alkoholu ukształtowane wskutek socjalizacji w rodzinie, oddziaływanie środowiska rówieśniczego, skuteczność ograniczeń dostępności alkoholu na terenie jednostek wojskowych

Prawie 90% żołnierzy służby zasadniczej miało za sobą pierwsze doświadczenia z alkoholem przed ukoń-czeniem 18 roku życia. Ponad połowa ankietowanych żołnierzy to osoby mające ukształtowane nawyki częste-go (częściej niż raz w miesiącu) picia alkoholu, znaczny odsetek stanowią ci, którzy pili systematycznie12.

Wnoszenie i spożywanie alkoholu na terenie jednostki jest zakazane ustawowo, ale zdaniem 6,5% bada-nych, na terenie jednostki można nabyć alkohol (legalnie i nielegalnie).

Podstawę prawną profi laktyki problemów alkoholowych w wojsku stanowią: ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi oraz Narodowy Program Profi laktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Ponadto SZ RP włączone są w realizację zadań Programu ”Ra-zem bezpieczniej”, „Przeciwdziałania przemocy w rodzinie”, Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego - „Gambit”.

Narodowy Program Profi laktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych zalicza do głównych proble-mów alkoholowych w Polsce: • używanie alkoholu przez młodzież - do regularnego spożywania alkoholu przyznaje się Około 30% nastolat-

ków, tylko 4% to abstynenci. • uszkodzenia zdrowia osób uzależnionych. Liczba osób zarejestrowanych w zakładach lecznictwa odwyko-

wego systematycznie rośnie – o ok. 6% rocznie. Znaczący wzrost pacjentów w porównaniu z początkiem lat 90–tych można przypisać poprawiającej się jakości i efektywności leczenia odwykowego, wzrastającemu poziomowi wiedzy o uzależnieniach w społeczeństwie ale także zwiększonej konsumpcji alkoholu.

• uszkodzenia zdrowia związane z nadużywaniem alkoholu. Badania z 2005 roku przeprowadzone na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych pozwalają oceniać, że 16% dorosłej populacji Polaków przekracza próg nadużywania alkoholu13. Największy wzrost w tym zakresie odnotowano wśród mło-dych kobiet w grupie wiekowej 18–29 lat. Nadużywanie alkoholu jest przyczyną uszkodzeń ciała i śmierci w wyniku wypadków komunikacyjnych, przemocy interpersonalnej, utonięć i samobójstw..

• Zaburzenia życia rodzinnego związane z alkoholem, w tym zjawisko przemocy w rodzinie. Naruszenie prawa przez osoby będące pod wpływem alkoholu, w tym kierowanie pojazdem pod wpływem

alkoholu. Straty ekonomiczne, uszkodzenia środowiska pracy.

Do nasilenia wymienionych problemów przyczyniają się następujące czynniki: niewystarczająca wiedza i szkodliwe postawy społeczne wobec problemów alkoholowych, zbyt duża dostępność i promocja napojów alkoholowych. Dostępność terytorialna (gęstość sieci sprzedaży),

godzinowa i cenowa alkoholu bezpośrednio wpływają na poziom jego konsumpcji i wielkość problemów zdrowotnych i społecznych14,

12 Patologie społeczne w środowisku wojska, WBBS, Warszawa, styczeń 200513 Spożywanie powyżej 10 litrów czystego 100% alkoholu rocznie przez mężczyzn i 7,5 litra przez kobiety14 Więcej na temat badań dotyczących relacji między dostępnością alkoholu a problemami zdrowotnymi i społecznymi w „Alkoho-lizm i Narkomania” 2005, Tom 18 nr 4

26

wysoki poziom spożycia alkoholu i ryzykowne wzory picia. Profi laktyka problemów alkoholowych w SZ RP obejmuje działania prawne, organizacyjne, edukacyjne,

doraźne działania prewencyjne (np. kontrole trzeźwości kierowców i wartowników). Istotną rolę w ogranicza-niu dostępu żołnierzy do alkoholu odgrywają działania prewencyjne Żandarmerii Wojskowej, ukierunkowane na likwidację nielegalnych miejsc sprzedaży alkoholu, ujawnianie przypadków wnoszenia alkoholu na teren obiektów wojskowych, przestrzeganie prawa w zakresie umiejscowienia punktów sprzedaży alkoholu w pobli-żu jednostek wojskowych.

PROBLEMY NARKOTYKOWE

Szacuje się, że w krajach UE tzw. twarde narkotyki (heroina, kokaina) zażywa ok. 2 milionów ludzi. Co roku w Europie od 7000 do 8000 zgonów jest spowodowanych przedawkowaniem narkotyków - stanowią one 3% wszystkich zgonów osób dorosłych poniżej 40. roku życia.

W Polsce w 1995 r. KG Policji odnotowała 4282 przestępstw narkotykowych, w 2006 r. już 70.202. Wraz ze wzrostem ilości przestępstw narkotykowych obniża się wiek sięgających po narkotyki. Między 1992 a 2003 rokiem prawie pięciokrotnie (z 5% do 24%) wzrosła liczba uczniów, którzy w ciągu roku poprzedzającego ba-danie eksperymentowali z nielegalnymi substancjami odurzającymi15.

Według sondażu CBOS16, nielegalnych substancji psychoaktywnych próbowało 4% dorosłych Polaków, głównie do 34 roku życia. Oznacza to, że mniej więcej co dziesiąty dorosły, który nie przekroczył 34 roku życia, miał już doświadczenia z narkotykami. Wśród osób mających od 25 do 34 lat do używania nielegalnych sub-stancji odurzających przyznaje się 17% mężczyzn i 3% kobiet.

Najnowsze badania i środki masowego przekazu wskazują na zagrożenie, zwłaszcza wśród młodych ludzi, zażywaniem „dopalaczami”. W wielu miastach funkcjonują sklepy, oferujące syntetyczne narkotyki, których sprzedaż jest legalna, ponieważ ich składniki nie są zabronione polskim prawem. Ich sprzedaż prowadzona jest także za pośrednictwem Internetu.

Skala rzeczywistego zagrożenia narkotykowego wśród żołnierzy jest trudna do określenia, dysponujemy bo-wiem danymi dotyczącymi ujawnionych przestępstw lub deklaracjami samych żołnierzy.

W ciągu ostatnich kilku lat, w wyniku zintensyfi kowania działań prewencyjnych i profi laktycznych oraz konsekwentnej reakcji dowódców, liczba żołnierzy - sprawców przestępstw z ustawy o zapobieganiu narkoma-nii zmniejszyła się znacznie. Popełniane one przez żołnierzy przestępstwa w większości przypadków polegają na posiadaniu drobnych ilości narkotyków (głównie marihuany, rzadziej amfetaminy, ecstazy, haszyszu) lub rzadziej udzielaniu ich innym żołnierzom. Mimo, iż ani skala, ani „ciężar” tych przestępstw nie są alarmujące, ze względu na bezpieczeństwo służby zagrożenie narkotykowe w wojsku traktować należy z należytą uwagą.

Podstawę prawną profi laktyki narkotykowej stanowią: ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z dnia 29 lip-ca 2005 r. oraz zadania określone w Krajowym Programie Przeciwdziałania Narkomanii.

Celem profi laktyki problemów narkotykowych jest zmniejszanie ryzyka używania substancji psychoaktyw-nych oraz związanych z ich używaniem problemów poprzez niedopuszczanie do poszerzania się kręgu osób eksperymentujących z legalnymi i nielegalnymi substancjami. Profi laktyka problemów związanych z używa-niem substancji psychoaktywnych obejmuje trzy podstawowe kierunki: ograniczanie podaży, ograniczanie po-pytu oraz ograniczanie szkód. Obecnie zakłada się, że nierealne jest całkowite zamknięcie dostępności do nar-kotyków, mimo gigantycznych nakładów sił i środków (ściganie, karanie, rekwirowanie, służby celne, policja, itp.). Skoro walka z “podażą” okazuje się mało skuteczna, za bardziej obiecującą uznano strategię ograniczania popytu. Wzorem profi laktyki staje się takie kształtowanie środowiska społecznego i relacji międzyludzkich, aby malał popyt na substancje psychoaktywne. Ograniczanie popytu zakłada uodpornienie potencjalnego na-bywcy na narkotykową ofertę, aby potrafi ł ją odrzucać.

15 Młodzież a substancje psychoaktywne, komunikat z badań CBOS, Warszawa 2003. 16 Postawy wobec wybranych substancji psychoaktywnych, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, marzec 2007.

27

ZAGROŻENIA HIV/AIDS

Mimo, iż do tej pory problem HIV/AIDS nie dotyczy bezpośrednio naszej armii, w podejmowanych działa-niach edukacyjnych i profi laktycznych musimy uwzględniać zagrożenie, jakie ze sobą niesie.

HIV to skrót od angielskiego określenia dla wirusa wywołującego brak odporności immunologicznej (HumanImmunodefi ciency Virus). AIDS to skrót od angielskiego określenia dla nabytego zespołu niedoboru odpor-ności (Acqiured Immune Dediciency Syndrome). AIDS nie jest pojedynczą chorobą, lecz zespołem objawów różnych chorób, które w charakterystyczny sposób atakują osoby zakażone HIV. Wiele z tych chorób występuje powszechnie, ale dla osób z poważnie uszkodzonym systemem odpornościowym niektóre z nich mogą być śmiertelne.

AIDS jest nie tylko problemem medycznym, wywołuje znaczne reperkusje społeczne, moralne, gospodar-cze, prawne i organizacyjne w życiu rodzin, społeczeństw i państw. Jest ogromnym obciążeniem fi nansowym dla służby zdrowia.

Wg szacunków UNAIDS (agendy ONZ powołanej do walki z epidemią), liczba zakażonych wirusem HIV w 2007 r. wynosiła ok. 33 mln. Najwięcej zakażonych i chorych żyje w Afryce, do największej liczby infekcji dochodzi w Azji. Każdego dnia zakaża się HIV ok. 14 tys. osób, a umiera z przyczyn związanych z HIV/AIDS około 8 tys. osób17.

W Europie żyje obecnie 2,2 mln osób zakażonych HIV. Dzięki prewencyjnym działaniom oraz wprowa-dzeniu szerokiego dostępu do terapii antyretrowirusowej, w krajach uprzemysłowionych obserwuje się spa-dek zachorowań na AIDS. Powoduje to, że spada poczucie zagrożenia i w konsekwencji wzrasta liczba no-wych zakażeń HIV18 - w ciągu kilku ostatnich lat liczba nowych zakażeń wzrosła niemal dwukrotnie. Na wzrost zakażeń wpływa także migracja – przybywanie do państw Unii Europejskiej osób z obszarów świata o wysokiej ilości zakażonych HIV, a także migracje wewnątrz państw Unii.

W Polsce dotychczas wykryto ponad 11 tysięcy przypadków wirusa, tylko w 2008 roku wykryto 642 zakaże-nia. Zdaniem ekspertów, zakażonych wirusem może być nawet 30 tys. osób, szacuje się, że blisko dwie trzecie Polaków żyjących z HIV nie wie o swojej chorobie.

W Polsce główną drogę zakażeń HIV stanowią obecnie ryzykowne zachowania seksualne - wcześniej było to używanie dożylnych środków odurzających. Najczęściej zakażają się osoby będące w grupach wiekowych od 18 do 39 lat. W ogólnej liczbie zakażonych przeważają mężczyźni, jednak w ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby zakażeń u kobiet – stanowią one około 30 % zakażonych.

Jak wynika z badań Głównego Urzędu Statystycznego, najliczniejszą grupę osób wyjeżdżających z Polski na co najmniej 2 miesiące stanowią osoby między 18 a 35 rokiem życia, stanu wolnego, wyjeżdżające zarówno w celach zarobkowych (ponad 80%), jak i turystycznych. Grupę tę charakteryzuje duża aktywność seksual-na i gotowość do poszukiwania lub zmiany partnera seksualnego. Stąd kampania adresowana do tej grupy pn. „Wróć bez HIV” oraz mocno akcentowana w profi laktyce rola wstrzemięźliwości seksualnej wśród młodzie-ży oraz wierności w trwałych monogamicznych związkach.

Według Krajowego Centrum ds. AIDS, Polacy mają wiedzę na temat „HIV/AIDS”, nie stosują jej jednak w życiu codziennym. Brakuje im wyobraźni, by zrozumieć konsekwencje ryzykownych zachowań. Nie odno-szą możliwości zakażenia HIV do siebie.

Podstawowym dokumentem określającym politykę rządu RP w zakresie HIV/AIDS jest rozporządzenie Rady Ministrów z 13 września 2005 r., ustanawiające Krajowy Program Zwalczania AIDS i Zapobiegania Za-każeniom HIV. Wśród podmiotów realizujących Program jest resort Obrony Narodowej.

17 Harmonogram Realizacji Krajowego Programu Zwalczania AIDS i Zapobiegania Zakażeniom HIV, opracowany na lata 2007-2011.18 Marco Evers, 25 lat z AIDS!, Der Spiegel, 23.08.2006

28

ZAGADNIENIE 4FORMY I METODY UZYSKANIA POMOCY W PRZECIWDZIAŁANIU ZJAWISKOM PATOLOGICZNYM

System oddziaływań wychowawczych w ciągu kilku ostatnich lat uległ wielu istotnym zmianom. wpływ na taki stan rzeczy miały przemiany ustrojowe oraz nowe wyzwania jakie stawały przed polskimi Siłami Zbrojny-mi.

Siły Zbrojne, podobnie jak inne środowiska czy grupy zawodowe, podlegają temu samemu prawu, warun-kom ekonomicznym i społecznym, zmianom cywilizacyjnym, obyczajowym i etycznym.

Zagrożenie patologią jest istotnym problemem organizacyjnym i społecznym wojska. Występujące w środo-wisku zjawiska patologii społecznej godzą w organizację, atmosferę i warunki służby.

Postulat likwidacji przejawów patologii jest raczej nieosiągalny. Działania zmierzające do ograniczenia pa-tologii stanowią priorytet działań organizacyjnych i wychowawczych podejmowanych przez komórki i insty-tucje MON, rodzaje sił zbrojnych i jednostki wojskowe.

Na podstawie badań społecznych, danych Naczelnej Prokuratury Wojskowej oraz statystyk Żandarmerii Wojskowej, można postawić tezę, że praktycznie wszystkie zjawiska patologii występują obecnie w wojsku z coraz mniejszym natężeniem.

W ostatnich latach odpowiedzialnym za analizowanie, programowanie i realizowanie zadań wychowaw-czych, dyscypliny, profi laktyki psychologicznej, edukacji obywatelskiej jest Departament Wychowania i Pro-mocji Obronności.

Departament Wychowania i Promocji Obronności w zakresie przeciwdziałania patologiom współ-pracuje z organizacjami pozarządowymi, tworzy system szkoleń i programy profi laktyczne. Współdzia-ła z organami wymiaru sprawiedliwości, Żandarmerią Wojskową, służba zdrowia, Polskim Towarzy-stwem Psychologicznym, Państwową Agencją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Krajowym Biurem ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Krajowym Centrum ds. AIDS, Policją, psychologami, dusz-pasterstwem wojskowym, dyżurnymi służbami operacyjnymi w jednostkach i instytucjach, oddziałami i sekcjami wychowawczymi w jednostkach wojskowych.

Organizuje system szkoleń dla:

- dowódców jednostek wojskowych

- ofi cerów wychowawczych

- psychologów

- żołnierzy w jednostkach wojskowych z zakresu przeciwdziałania patologiom

DWiPO dokonuje analizy i prowadzi monitoring zakłóceń występujących w życiu społecznym wojska. Opracowuje kierunki i propozycje działań profi laktycznych prowadzonych w jednostkach wojskowych.

W strukturze Departamentu Wychowania i Promocji Obronności funkcjonuje Wojskowy Telefon Zaufania (874-800), który służy do zgłaszania problemów związanych z patologiami w życiu wojska. W okresie funkcjo-nowania WTZ, tj. od 1 lutego 2002 r. do 31 grudnia 2007 r. zatelefonowało do WTZ około 3 tysięcy osób. Od marca 2004 r. funkcjonuje także Wojskowa Internetowa Skrzynka Zaufania, do której do dnia 31 grudnia 2007 r.zgłoszono 4195 spraw.

Zgodnie z przyjętą metodologią działań, DWiPO prowadzi szereg kursów edukacyjnych, których celem jest przygotowanie dowódców, ofi cerów wychowawczych, psychologów, lekarzy do prowadzenia działań profi lak-tycznych w jednostkach wojskowych, w zakresie konstruowania programów, rozpoznawania, diagnozowania i prognozowania patologii społecznych w środowisku wojska.

Zorganizowano szkolenia certyfi kujące dla realizatorów programu profi laktycznego w zakresie problematy-ki narkotykowej oraz HIV/AIDS, przeszkolono około 4,5 tysiąca żołnierzy zawodowych.

29

Prokuratorzy wojskowi w celu kształtowania świadomości prawnej przeprowadzają każdego roku kil-ka tysięcy spotkań z kadrą, żołnierzami i pracownikami wojska. Żandarmeria Wojskowa przeszkoliła ponad 4 tysiące żołnierzy zawodowych w zakresie identyfi kacji substancji narkotycznych. Jednostki organizacyjne Żandarmerii Wojskowej, wspólnie z Policją, wdrożyły koncepcję prewencyjnej osłony jednostek wojskowych. Do prowadzenia działalności edukacyjnej przygotowano również lekarzy.

Wiele przedsięwzięć z zakresu profi laktyki jednostki wojskowe realizują we współpracy z samorządem te-rytorialnym.

Skuteczność działań profi laktycznych zależy w dużym stopniu od nastawienia środowiska do poszczegól-nych przejawów patologii. Dlatego konieczne jest wyeliminowanie zachowań i przyzwyczajeń kadry zawodowej – arogancji, wulgaryzmów, opryskliwości, które przyczyniają się do negatywnego odbioru warunków służby.

30

NOTATKI

31

NOTATKI

32

W działalności wychowawczej prowadzonej w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej istotną rolę odgrywa edukacja obywatelska żołnierzy, która realizowana jest poprzez programowe kształcenie obywatelskie.

Kształcenie obywatelskie obejmuje między innymi wiedzę o funkcjonowaniu państwa i jego instytucjach, polityce zagranicznej, wewnętrznej, społecznej, oświatowej, gospodar-czej i obronnej, systemie prawnym oraz prawach i obowiązkach obywateli, a także prawach i obowiązkach żołnierzy.

1. Zasadniczym celem kształcenia obywatelskiego żołnierzy jest: a) ugruntowanie świadomości obronnej; b) zrozumienie polskiej racji stanu i interesów narodowych; c) pełna akceptacja gotowości do ponoszenia ofi ar i dobrowolnych ograniczeń dla ochrony i obrony najwyższych wartości – niepodległości, suwerenności i bezpie- czeństwa państwa oraz wolności i praw obywatelskich; d) ukształtowanie pozytywnych postaw współdziałania sojuszniczego; e) kształtowanie postaw etycznych i moralnych żołnierzy, zaangażowania w służbie oraz karności i zdyscyplinowania; f) zapobieganie patologiom społecznym.

2. W procesie kształcenia obywatelskiego należy odwoływać się do: a) wartości konstytucyjnych – wolności i praw obywatelskich, reguł państwa prawa, poszanowania własności, wartości ustroju demokratycznego, idei samorządności, sprawiedliwości społecznej, niepodległości i suwerenności państwa; b) tradycji narodowych i oręża polskiego; c) uniwersalnych wartości leżących u podstaw cywilizacji europejskiej, w szczególno- ści: wolności, równości, tolerancji, pokoju, prawdy; d) zasad etyki i honoru żołnierza.

(Metodyka kształcenia obywatelskiego żołnierzyw czynnej służbie wojskowej, Warszawa 2008)

www.wojsko-polskie.plwww.mon.gov.pl