Przedsi ębiorcy żydowscy w Poznaniu na przełomie XIX i XX ... · Na przełomie XIX i XX wieku...

1

Przedsiębiorcy żydowscy w Poznaniu na przełomie XIX i XX wieku

Opracowanie: Joanna Koczorowska

Małgorzata Maciejewska Zespół Szkół Ekonomicznych im. Stanisława Staszica

w Poznaniu

2

Realizację naszego projektu edukacyjnego rozpoczęliśmy w listopadzie 2011

roku od spotkania w naszej szkole z Przewodniczącą Poznańskiej Fili Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich RP Panią Alicj ą Kobus, która przybliżyła nam historię Gminy Żydowskiej w naszym mieście, zwyczaje i tradycję żydowską oraz przedstawiła krótki film o współczesnym Izraelu. Spotkanie z Panią Alicją Kobus w naszej klasie

Źródło: fotografia własna Uczeń naszej klasy dziękuje Pani Alicji Kobus za spotkanie

Źródło: fotografia własna

3

W grudniu 2011 roku braliśmy udział w wykładzie pana prof. dr hab. Stanisława Jankowiaka, który przyjął nasze zaproszenie i w murach Archiwum Państwowego w Poznaniu zapoznał nas z metodami archiwizowania i konserwacji dokumentów oraz przedstawił krótką historię narodu żydowskiego. Mieliśmy też możliwość oglądania i dotykania starych dokumentów z XVIII wieku. Dokument podpisany przez króla polskiego Augusta Trzeciego


Stara księga oprawiona jeszcze w połać skóry

Źródło; fotografia własna

4

W Archiwum przeprowadziliśmy także kwerendę, odszukując stare zdjęcia i dokumenty dotyczące firm żydowskich w Poznaniu istniejących na przełomie XIX i XX wieku, które to firmy stały się dalej przedmiotem naszych badań. Byli to następujący przedsiębiorcy: Hartwig Kantorowicz Wytwórnia Likierów, Moritz Milch Fabryka Chemiczna oraz Firma Paula Beirsdorfa. Odnalezione przez nas dokumenty, które zainteresowały nas najbardziej to stare bilanse i rachunki zysków i strat.

Bilans i rachunek zysków i strat firmy PEBECO Polskie Wyroby Beiersdorfa S.A. w Poznaniu z 1930 roku

Źródło: Archiwum Państwowe w Poznaniu

5

Bilans i rachunek zysków i strat firmy Hartwig Kantorowicz z 1927 roku


Część z tych dokumentów po raz pierwszy ujrzała światło dzienne. Na ich podstawie dokonaliśmy analizy porównawczej dawnych i współczesnych sprawozdań finansowych. Najważniejsze różnice dotyczyły kolejności pozycji zawartych w aktywach i w pasywach. W czasach obecnych aktywa uporządkowane są według zasady „wzrastającej płynności”, tzn. na początku strony aktywów znajdują się te składniki, które najtrudniej zamienić w pieniądz, np. środki trwałe, a na końcu środki pieniężne. Bilans z roku 1927 ma dokładnie odwrotną kolejność, środki pieniężne są na początku, a środki trwałe (maszyny i urządzenia, nieruchomości) prawie na końcu. Pasywa są współcześnie uporządkowane według zasady „wzrastającej wymagalności spłaty”, tzn. na początku jest kapitał własny, którego nie trzeba spłacać a na końcu są zobowiązania, które należy spłacić w terminie jak najkrótszym. W starym bilansie ta zasada nie występuje w ogóle, gdyż na samym dole jest zysk, czyli element kapitału własnego i zobowiązania długoterminowe. Duże różnice występują także w nazewnictwie poszczególnych składników bilansu. We współczesnym bilansie nie mamy już pozycji o nazwie: „kaucje”, „wątpliwe pretensje”, „akcepty” oraz np. pozycji „banki” w pasywach, która obecnie nosi nazwę „kredyty”.

6

Bilans i rachunek zysków i strat Fabryki Chemicznej Moritza Milcha z 1906 roku


7

Odnaleźliśmy też w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu historyczne zdjęcia przedstawiające stare firmy żydowskie w Poznaniu. Wnętrze Domu Towarowego należącego do Kantorowicza – dział zabawek

Źródło: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu Wnętrze Domu Towarowego należącego do Kantorowicza – dział artykuły podróżne i skórzane

Źródło: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu

8

Wnętrze Domu Towarowego należącego do Kantorowicza – dział lalek

Źródło: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu Budynek Fabryki Chemicznej Moritza Milcha w Luboniu w latach 1911-1912


9

Dawny budynek firmy PEBECO Polskie Wyroby Beiersdorfa S.A. w Poznaniu przy ul. Chlebowej

Źródło: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu Współczesny wygląd budynku, będący kiedyś siedzibą firmy Beiersdorf


W grudniu 2011 roku nasza grupa spotkała się w budynku Gminy Żydowskiej w Poznaniu z dwoma Paniami: Lucjanną Kuźnicką i Jadwigą Szczeszak - siostrami, które zostały odznaczone przez państwo Izrael orderem „Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata”. Osoby te podczas II wojny światowej uratowały życie dwóm żydowskim chłopcom.

10

Nasze spotkanie w Gminie Żydowskiej z Paniami „Sprawiedliwymi Wśród Narodów Świata”

Źródło: fotografia własna Medal ”Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata”, na którym widnieje napis: „Kto ratuje jedno życie – ratuje cały świat”


11

Zdjęcie przedstawia rodzinę Frymel i Adamczyków. Z żydowskiej rodziny Frymel ocalało tylko dwóch chłopców stojących w górnym rzędzie - Chaim i Mojżesz –u ratowanych przez rodzinę Adamczyków

Źródło: http://www.sprawiedliwi.org.pl/pl/family/29,rodzina-adamczykow/

Podczas tego pobytu w budynku gminy mieliśmy także okazję zobaczyć wnętrze synagogi, która po zniszczeniu przez Nazistów wspaniałego, pierwotnego budynku Nowej Synagogi przy ul. Wronieckiej (Niemcy zorganizowali w nim basen kąpielowy), została utworzona w jednym z pomieszczeń budynku gminy. Przed wejściem do synagogi


12

Obecne wnętrze synagogi w Poznaniu

Źródło: fotografia własna Poznajemy żydowskie zwyczaje – szal modlitewny


13

Poznajemy żydowskie zwyczaje - filakterie

Źródło: fotografia własna Tora będąca własnością Gminy Żydowskiej w Poznaniu


14

Również w miesiącu grudniu 2011 roku odszukaliśmy grób Akiby (Akiwy) Egera – rabina kierującego Gminą Żydowską w Poznaniu na przełomie XVIII/XIX wieku, wielkiego żydowskiego uczonego, jednego z najwybitniejszych talmudystów swego okresu. Zdjęcie przedstawia współczesny, odrestaurowany grób Akiwy Egera przy ul. Głogowskiej


Archiwalne zdjęcie nagrobku rabina Akiby Egera na cmentarzu przy ul. Głogowskiej- zniszczonego podczas II wojny światowej

Źródło: negatyw ze zb. Muzeum Okręgowego w Zielonej Górze, repr. ze zb. Muzeum Okręgowego w Lesznie

15

Poznań z lotu ptaka. Widoczny cmentarz żydowski przy ul. Głogowskiej, fotografia z 1929 roku

Źródło: ze zbiorów A. Zarzyckiego

http://poznan.gazeta.pl/poznan/51,36022,3885455.html?i=0#ixzz1zHCvJ9oV

Żydowski cmentarz przy ulicy Głogowskiej, widoczny na zdjęciu powyżej, został założony w 1804 r. po likwidacji starego cmentarza, położonego na tzw. Muszej Górze, w okolicach dzisiejszego placu Wolności. Podczas II wojny światowej grób Akiwy Egera wraz z całym cmentarzem został zrównany z ziemią, a po wojnie w tym miejscu wybudowano pawilony Międzynarodowych Targów Poznańskich. W drugiej połowie lat 80. XX wieku, w trakcie rozbudowy terenów targowych natknięto się na pozostałości szczątków ludzkich. Przewieziono je i pochowano w specjalnie wydzielonej kwaterze cmentarza na Miłostowie, oznaczając miejsce pochówku macewami pochodzącymi z tego samego źródła.

Pewnego sobotniego poranka, wiosną 2012 roku wybraliśmy się aby

posprzątać kwatery żydowskie na cmentarzu na Miłostowie.

16

Kwatera żydowska na cmentarzu na Miłostowie – ocalałe macewy przeniesione z cmentarza na ul. Głogowskiej

Źródło: fotografia własna Kwatera żydowska na cmentarzu na Miłostowie – ocalałe macewy przeniesione z cmentarza na ul. Głogowskiej


17

W styczniu 2012 roku braliśmy udział w XV Dniach Judaizmu, nasza grupa zajęła jedno z czołowych miejsc w grze miejskiej, polegającej na odszukaniu miejsc związanych ze społecznością żydowską zamieszkującą dawny Poznań. Odpoczywamy i rozgrzewamy się herbatą w budynku Gminy żydowskiej po całodniowej grze miejskiej


Braliśmy także udział w kursie tańca żydowskiego, prowadzonego pod kierownictwem Pani Doroty Gołąb. Nauka tańca żydowskiego w budynku Gminy żydowskiej


18

W styczniu 2012 roku odnaleźliśmy w Poznaniu budynek, będący dawną siedzibą fabryki Hartwig Kantorowicz i jakież było nasze zdziwienie, gdy nad bramą główną odkryliśmy świetnie zachowany relief, przedstawiający dawne logo firmy.

Dawna siedziba Fabryki Wódek i Likierów Hartwig Kantorowicz przy ul. Grochowe Łąki 6 w Poznaniu ze wspaniale zachowanym logo firmy


Wystosowaliśmy więc pismo do Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu o wpisanie zachowanego znaku firmowego do rejestru zabytków. Dnia 27 lutego 2012 roku otrzymaliśmy pozytywną odpowiedź.

21

Zbierając dane i informacje dotyczące firmy PEBECO Polskie Wyroby Beiresdorfa S.A. zainteresował nas również materiał zdjęciowy poświęcony dawnej reklamie wyrobów tej firmy. Zadziwiła nas nowoczesność i pomysłowość reklam z dawnych lat. Reklama obwoźna kremu NIVEA

Źródło: NIVEA Polska Sp. z o.o. Reklama kremu NIVEA

Źródło: NIVEA Polska Sp. z o.o

22

Reklama kremu NIVEA

Źródło: NIVEA Polska Sp. z o.o. Ewaluacja opakowania kremu NIVEA na przestrzeni lat

Źródło: NIVEA Polska Sp. z o.o.

23

Wiosną 2012 roku odnaleźliśmy i sfotografowaliśmy w Poznaniu zakątki (np. stare żydowskie sklepy i synagogi), które kiedyś były związane z życiem tej społeczności. Porównaliśmy te miejsca ze starymi fotografiami odnalezionymi w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu. Ratusz i Stary Rynek 1913 rok – w głębi widoczne sklepy należące do żydowskich właścicieli


24

Współczesny widok tego samego miejsca


25

Narożnik północno-zachodni z wylotem ul. Zamkowej (~1906) – w głębi sklepy należące do żydowskich właścicieli


Współczesny widok tego samego miejsca


26

Pomnik Św. Jana Nepomucena – lata dwudzieste – w głębi sklep żydowskiego właściciela


27

Widok współczesny


W Poznaniu na przestrzeni wieków funkcjonowało kilka synagog. Najstarsza z nich, nie istniejąca już, wybudowana została prawdopodobnie w połowie XVI wieku (pierwsze wzmianki pochodzą z 1367 roku) i znajdowała się przy skrzyżowaniu ulic Szewskiej i Dominikańskiej. Uległa zniszczeniu podczas pożaru

28

miasta. Synagoga ta została zastąpiona przez Starą Synagogę przy ul. Żydowskiej, zbudowaną na przełomie XV i XVI wieku. Wnętrze Starej Synagogi przy ul. Żydowskiej


W 1618 roku wybudowano w sąsiedztwie Starej Synagogi – Nową Synagogę przy ul. Żydowskiej. Jej sala modlitewna była połączona z babińcem Starej Synagogi.

29

Fasada Nowej Synagogi przy ul. Żydowskiej


30

Wnętrze Nowej Synagogi przy ul. Żydowskiej


W 1735 roku wybudowano Synagogę Nehemiasza, zwaną również Szkołą Niechemiasza. Jej budynek przebudowano z domu zamykający plac Starej i Nowej Synagogi. Był to niewielki budynek, przylegający do babińca Nowej Synagogi.

31

Wnętrze Synagogi Nehemiasza przy ul. Żydowskiej


Na przełomie XIX i XX wieku zespół budynków tych trzech synagog był w złym stanie i podjęto decyzję o budowie Nowej Synagogi. Na skutek zamiany gruntów, trzy synagogi przeszły na własność fundacji im. Salomona B. Latza, która w 1908 r. rozebrała je budując na ich miejscu Schronisko dla Starców i Zniedołężniałych. Na otrzymanym z zamiany gruncie przy ul. Wronieckiej i dokupieniu gruntów od miasta rozpoczęto budowę Nowej Synagogi, którą ukończono 5 października 1907 roku. Budowla ta, wzniesiona dla gminy ortodoksyjnej, mogła pomieścić jednocześnie 1300 osób. Służyła wiernym do 9 września 1939 roku, kiedy to odbyło się ostatnie nabożeństwo. Podczas II wojny światowej nastąpiło zniszczenie synagogi, a w 1940 roku została ona przebudowana na krytą pływalnię dla żołnierzy Wermachtu. W trakcie przebudowy całkowicie zniszczono jej wnętrze, uproszczono bryłę, rozebrano kopuły.

Ostatecznie w połowie 2002 roku władze miasta Poznania przekazały budynek synagogi Związkowi Gmin Wyznaniowych Żydowskich RP, który planuje przekształcić ją w Centrum Judaizmu i Tolerancji. Dnia 30 czerwca 2011 roku ostatecznie przestała funkcjonować pływalnia

.

32

Budynek Nowej Synagogi przy ul. Wronieckiej


33

Budynek Nowej Synagogi przy ulicy Wronieckiej – widok współczesny


Poniższe zdjęcie przedstawia front Nowej Synagogi przy ul. Wronieckiej w trakcie przebudowywania przez Nazistów na krytą pływalnię. Przebudowa budynku Nowej Synagogi przy ul. Wronieckiej przez władze hitlerowskie na basen kąpielowy – ok. 1940 rok


34

Aron ha-Kodesz Nowej Synagogi przy ul. Wronieckiej przed zniszczeniem przez Nazistów


35

Współczesne wnętrze Nowej Synagogi przy ul. Wronieckiej – likwidacja basenu kąpielowego 2012 r.


Na miejscu pierwszej i najstarszej, zniszczonej synagogi przy skrzyżowaniu ulic Szewskiej i Dominikańskiej w latach 1855-1857 wybudowano dla postępowych Żydów Synagogę Tempel (zwaną również Synagogą Stowarzyszenia Braci Gminy).

36

Na pierwszym planie Synagoga Braci (Synagoga Tempel) przy skrzyżowaniu ul. Szewskiej i Dominikańskiej w głębi Synagoga Stowarzyszenia Dobroczynności przy ul. Dominikańskiej – zdjęcie ok. 1904 rok

Źródło: Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu Widok współczesny pustego placu, na którym kiedyś stała Synagoga Braci


37

Zniszczenia Synagogi Braci (Synagogi Tempel) podczas walk między wojskami hitlerowskimi a Armią Czerwoną w lutym 1945 r. W głębi widoczny kościół podominikański


Świątynia ta przylegała bokiem do następnego budynku: Synagogi Stowarzyszenia Dobroczynności. Obecnie na miejscu tych dwóch zniszczonych synagog znajduje się pusty plac, wykorzystywany jako parking.

38

Nieistniejąca już Synagoga Stowarzyszenia Dobroczynności przy ulicy Dominikańskiej- początek lat dwudziestych


39

Na miejscu trzech wyburzonych synagog (Starej, Nowej i Nehemiasza) przy ul. Żydowskiej Fundacja im. Salomona B. Latza w 1910 r. wybudowała Schronisko dla Starców i Zniedołężniałych.

Schronisko dla Starców i Zniedołężniałych im. Salomona B. Latza ul. Żydowska


W budynku tym mieścił się także bejt ha-midrasz (dom nauki), w którym odbywały się także spotkania modlitewne. Po 1945 roku sala Głowna została przebudowana na biura. Widok współczesny budynku będącego kiedyś Schroniskiem dla Starców i Zniedołężniałych im. Salomona B.Latza


40

Nasz projekt zakończyliśmy seminarium podsumowującym i wystawą, które odbyły się w dniu 21 czerwca 2012 roku. Swoją obecnością zaszczycili nas następujący goście: pani Elżbieta Walkowiak – Wielkopolski Kurator Oświaty w Poznaniu, pani Jolanta Kamzela-Czub – Inspektor Wydziału Oświaty w Poznaniu, pani Edyta Kurek – zastępca dyrektora Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie, pani Anna Ziółkowska – dyrektor Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie, pani Barbara Wieczorek – przedstawicielka Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Warszawie, pani Alicja Kobus – Przewodnicząca Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich RP w Poznaniu państwo Małgorzata i Aleksander Imas – członekowie Zarządu Gminy Żydowskiej w Poznaniu oraz panie Lucjanna Kuźnicka i Jadwiga Szczeszak – siostry odznaczone medalem „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”. Goście zaproszeni na nasze seminarium

Seminarium obejmowało prezentacje przygotowane przez cztery grupy młodzieży, z których każda opracowała odrębny temat.

Grupa pierwsza zajęła się historią i współczesnym życiem Gminy Żydowskiej w Poznaniu, w jej skład wchodzili: Adam Miśko, Łukasz Słodecki, Marcin Stępniak, Krzysztof Wykrota i Dominik Szymkowiak.

41

Druga grupa przedstawiła firmę Moritz Milch Fabryka Chemiczna, w jej skład wchodziły: Małgorzata Binek, Anna Gawarzewska, Anna Przybylska i Magdalena Wojtkowiak.

Trzecia grupa zaprezentowała firmę Hartwig Kantorowicz Wytwórnia Likierów, w jej skład wchodzili: Martyna Grabarkiewicz, Dawid Kostrzewski, Marta Owczarczak, Mateusz Rost i Angelika Szymańska.

Czwarta grupa, która opracowała firmę Paula Beirsdorfa składała się z: Sylwii Lisieckiej, Łukasza Radosza, Moniki Szemandery, Izabelli Tomkowiak i Patrycji Wenz.

Seminarium zakończyło się krótką częścią artystyczną przygotowaną przez panią Magdalenę Kuźniak.

43

Następnie zaproszeni goście przeszli obejrzeć przygotowana przez uczniów wystawę, poświęconą dawnym przedsiębiorcom żydowskim w Poznaniu oraz żydowskiej historii miasta Poznania.

Przedsi ębiorcy żydowscy w Poznaniu na przełomie XIX i XX ... · Na przełomie XIX i XX wieku...

Documents

Transcript of Przedsi ębiorcy żydowscy w Poznaniu na przełomie XIX i XX ... · Na przełomie XIX i XX wieku...