DIAGNOZA SPOŁECZNA MAZOWSZA

Tom II

PPRROOBBLLEEMMAATTYYKKAA SSPPOOŁŁEECCZZNNAA

WW WWOOJJEEWWÓÓDDZZTTWWIIEE MMAAZZOOWWIIEECCKKIIMM

-- DDIIAAGGNNOOZZAA

MAZOWIECKIE CENTRUM POLITYKI SPOŁECZNEJ

GRUDZIEŃ 2000 ROK

2

Opracowanie i przygotowanie materiałów:

MAZOWIECKIE CENTRUM POLITYKI SPOŁECZNEJ

W WARSZAWIE

ul. Nowogrodzka 62A, 02-002 Warszawa tel. (0 22) 622 42 32, (0 22) 622 47 32 e-mail: mcps@mcps.it.pl http://www.mcps.it.pl

Przedruk w całości lub części oraz wykorzystanie danych statystycznych dozwolone wyłącznie z podaniem źródła

3

Wstęp .......................................................................................................................... 3

I. Ogólna charakterystyka województwa mazowieckiego ...................................... 6

1. Struktura terytorialna i demograficzna ........................................................ 6 1.1. Struktura terytorialna ..................................................................... 6 1.2. Struktura demograficzna ................................................................ 6 1.2.1. Przestrzenne rozmieszczenie ludności ................................ 6 1.2.2. Przyrost naturalny ............................................................... 8 1.2.3. Saldo migracji ..................................................................... 8 1.2.4. Struktura płci ludności ........................................................ 8 1.2.5. Struktura wieku ludności .................................................... 10 2. Społeczno- ekonomiczne warunki życia ludności ....................................... 13 2.1. Poziom życia mieszkańców ........................................................... 13 2.2. Gospodarka .................................................................................... 14 2.3. Rolnictwo i obszary wiejskie ......................................................... 14 2.4. Komunikacja .................................................................................. 15 3. Wyposażenie w infrastrukturę społeczna i techniczną ................................ 16 3.1. Infrastruktura społeczna ................................................................. 16 3.2. Infrastruktura techniczna ................................................................ 17 4. Rynek pracy ................................................................................................. 18 4.1 Zatrudnienie ................................................................................... 18 II. Problemy społeczne w województwie mazowieckim objęte diagnozą ............... 20 2.1. Założenia badania opinii dotyczących problemów społecznych ................ 20 2.2. Charakterystyka występowania i dotkliwości problemów społecznych ..... 22 2.3. Problematyka poszczególnych obszarów społecznych ............................... 26 2.3.1. Bezrobocie ..................................................................................... 26 2.3.2. Problemy osób niepełnosprawnych ............................................... 31 2.3.3. Problemy zdrowotne lokalnej społeczności ................................... 37 2.3.4. Bezdomność ................................................................................... 43 2.3.5. Trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych .................... 46 2.3.6. Sieroctwo ....................................................................................... 51 2.3.7. Trudna sytuacja osób starszych ..................................................... 55 2.3.8. Trudna sytuacja mieszkaniowa ...................................................... 63 2.3.9. Alkoholizm ..................................................................................... 67 2.3.10. Narkomania .................................................................................... 76 2.3.11. Przemoc w rodzinie ........................................................................ 81 2.3.12. Problemy imigrantów, repatriantów, uchodźców .......................... 85 2.3.13. Problemy osób opuszczających zakłady karne .............................. 90 2.3.14. Problemy edukacyjne ..................................................................... 91

4

2.3.15. Zagrożenie bezpieczeństwa publicznego mieszkańców ................ 101

2.3.16. Problemy transportowe .................................................................. 106 2.3.17. Brak dostępu do informacji, poradnictwa i doradztwa .................. 112 2.3.18. Ubóstwo ......................................................................................... 115 2.4. Podsumowanie 132 2.4.1. Zagrożenia i szanse rozwoju .......................................................... 132 2.4.2. Podstawowe obszary społeczne – priorytety działań ..................... 134

5

Wstęp

Wprowadzona z początkiem 1999 roku reforma administracji publicznej oraz

wynikający z niej nowy system administracyjnego podziału kraju postawił przed władzami

samorządowymi nowe wyzwania.

Województwo mazowieckie znalazło się w szczególnej sytuacji – jest największe pod

względem powierzchni i liczby ludności oraz statystycznie najbogatsze, co często prowadzi

do pochopnych wniosków o jego wyjątkowej zamożności i dobrobycie mieszkańców. Opinia

taka nie jest prawdziwa – nasze województwo charakteryzuje się ogromnymi kontrastami

ekonomicznymi i cywilizacyjnymi. Obok dynamicznie rozwijających się obszarów mamy

regiony dotknięte wysokim bezrobociem i ubóstwem oraz wszystkimi wynikającymi stąd

konsekwencjami. Niestety, nikt nie dysponuje całościową, dogłębną wiedzą o rzeczywistej

sytuacji i potrzebach mieszkańców województwa mazowieckiego. Poniższa diagnoza stara się

wypełnić tę lukę.

W województwie widoczny jest daleko zaawansowany proces zróżnicowania poziomu

rozwoju społeczno-gospodarczego. Wyraża się on między innymi ogromną przewagą

w koncentracji ludności, majątku trwałego i miejsc pracy, usług materialnych

i niematerialnych w ciągle rozrastającej się aglomeracji stołecznej, której centrum stanowi

Warszawa. To – z jednej strony – najbogatsze miasto w Polsce, z całym bagażem problemów,

które niesie ze sobą dynamiczny rozwój, z drugiej natomiast stolica województwa

obejmującego swym zasięgiem bardzo słabo rozwinięte tereny dawnych województw

ciechanowskiego, siedleckiego, ostrołęckiego, a także płockiego i radomskiego.

Dla mieszkańców tych obszarów niewątpliwie jednym z najważniejszych problemów jest

nierozwinięty rynek pracy oraz bezrobocie, co implikuje kolejne problemy, takie jak ubóstwo

rodzin i zjawiska patologiczne.

Podkreślając konieczność promocji Warszawy jako stolicy Polski i regionu, ale także

poważnej aglomeracji o znaczeniu międzynarodowym, zwłaszcza w Europie Środkowej – nie

można zapominać o pozostałych obszarach województwa – zamieszkuje je bowiem

około 40-45% ogółu ludności województwa mazowieckiego.

Rozpatrując problemy rozwojowe obszarów wiejskich należy brać pod uwagę fakt,

iż województwo mazowieckie jest największym skupiskiem regionalnym ludności wiejskiej

w Polsce. Na tutejszych terenach wiejskich mieszka 1,8 mln osób, przy czym obszary te

charakteryzują się – poza strefą centralną aglomeracji warszawskiej – wielkim rozproszeniem

osadnictwa wiejskiego. Przeważają niewielkie skupiska ludności (wsie i miejscowości

wiejskie) – rzędu około 200 mieszkańców. Utrudnia to i będzie utrudniać zapewnienie

ludności tam zamieszkującej odpowiedniego dostępu do podstawowych usług w zakresie

6

sieciowej infrastruktury technicznej, szkolnictwa, podstawowej opieki zdrowotnej

i społecznej, a także będzie utrudniało tworzenie miejsc pracy poza rolnictwem.

Sytuacja społeczna i gospodarcza Mazowsza stanowi wyzwanie dla działających

na jego obszarze samorządowych władz gmin i powiatów, a w szczególny sposób

dla samorządowej i rządowej administracji wojewódzkiej. Jest rzeczą oczywistą,

że kreowanie regionalnej polityki rozwoju społecznego wymaga rzetelnego obrazu sytuacji

w województwie, zdefiniowania i uszeregowania problemów społecznych oraz określenia

kierunków rozwojowych. Bez dobrej diagnozy trudno przygotować rzetelną strategię: określić

kierunki i ustanowić priorytety działania. Wydaje się, że prace diagnostyczne i prace nad

konstruowaniem strategii mogą – i powinny – być obszarem nawiązywania i umacniania

współpracy pomiędzy administracją samorządową wszystkich szczebli a administracją

rządową, pomiędzy sektorem publicznym a sektorem organizacji pozarządowych. Jest

to o tyle istotne, że współpraca partnerów społecznych będzie bez wątpienia jednym

z kluczowych czynników warunkujących skuteczność regionalnych programów rozwoju

społecznego.

Za wykonanie prac niezbędnych do opracowania regionalnej strategii z dziedziny

społecznej – zgodnie z istniejącym porządkiem prawnym określonym w ustawie z dnia

29 listopada 1990 roku o pomocy społecznej (z późniejszymi zmianami) – odpowiadają

zarówno wojewoda jak i marszałek województwa. W szczególności do zadań wojewody

należy ocena stanu i efektywności pomocy społecznej, do zadań samorządu wojewódzkiego

zaś m.in.: sporządzanie we współpracy z powiatami i gminami bilansu potrzeb i środków

w zakresie pomocy społecznej oraz opracowywanie strategii rozwoju; identyfikowanie

przyczyn ubóstwa oraz wspieranie i prowadzenie działań na rzecz wyrównywania poziomu

życia mieszkańców województwa.

Sporządzona diagnoza jest punktem wyjścia do opracowania strategii społecznej dla

naszego województwa, uwzględniającej specyficzną sytuację i potrzeby poszczególnych

powiatów i gmin. Nadrzędną wartością przyświecającą opracowaniu zarówno raportu o stanie

potrzeb społecznych, jak również strategii rozwoju województwa mazowieckiego jest troska

o jakość życia mieszkańców Mazowsza, rozumianej, jako materialny i duchowy poziom życia

oraz bezpieczeństwo socjalne. Wartości te, aby uznać je za naprawdę tworzący dobrobyt

społeczności Mazowsza, muszą stać się powszechne dla jak największej części mieszkańców

regionu. W województwie nie powinno być obszarów marginalnych, których mieszkańcy

pozbawieni byliby szans na godziwe i bezpieczne życie.

Przyjęcie za główny cel łagodzenia dysproporcji rozwojowych i niwelowanie

rozbieżności poziomów życia na Mazowszu, stwarza możliwość wykształcenia efektywnych

7

struktur społecznych i gospodarczych. Nie oznacza to, że charakterystyczne dla województwa

różnice potencjałów gospodarczych oraz poziomów koncentracji wielu zjawisk – znikną.

Nie powinny one jednak dyskwalifikować optymalnych szans rozwoju dla każdego

mieszkańca Mazowsza, lecz stanowić podstawę do podejmowania działań na rzecz

bezpieczeństwa i stabilizacji.

8

I. Ogólna charakterystyka województwa mazowieckiego

1. Struktura terytorialna i demograficzna

1.1. Struktura terytorialna

Województwo mazowieckie jest największym województwem w kraju. Zajmuje

35 598 km2, co stanowi 11,4% powierzchni kraju. Graniczy z województwami: łódzkim,

kujawsko- pomorskim, warmińsko- mazurskim, podlaskim, lubelskim i świętokrzyskim.

W skład województwa wchodzi 38 powiatów ziemskich oraz 4 miasta na prawach

powiatu. W województwie jest 325 gmin, w tym 46 gmin miejskich, 47 gmin miejsko-

wiejskich i 232 gmin wiejskich.

1.2. Struktura demograficzna

1.2.1.Przestrzenne rozmieszczenie ludności

Ludność województwa wg stanu na dzień 31.XII.1999 roku wynosiła 5.070,0 tys.

osób, co stanowi 13,1% ludności kraju.

Rozmieszczenie ludności na obszarze województwa mazowieckiego jest

nierównomierne. W miastach mieszka 64,2% ludności województwa, tj. 3.254,6 tys. osób,

a na wsi 35,8%, tj. 1.815,4 tys. osób. Tylko w samej Warszawie mieszka 1.615,4 tys. osób

(32,0% ludności województwa). Poza tym największy potencjał ludnościowy mają powiaty

i miasta na prawach powiatu:

- m. Radom - 231,5 tys. osób

- wołomiński - 182,0 tys. osób

- miński - 151,3 tys. osób

- radomski - 142,9 tys. osób

- pruszkowski - 135,8 tys. osób

- m. Płock - 130,9 tys. osób.

Z kolei najmniejsze pod względem liczby ludności są powiaty:

- białobrzeski - 34,2 tys. osób

- łosicki - 35,1 tys. osób

- lipski - 40,1 tys. osób

- żuromiński - 42,7 tys. osób

- szydłowiecki - 42,9 tys. osób.

W dwóch miastach na prawach powiatu liczba ludności wynosiła: w Siedlcach 76,3

tys., a w Ostrołęce 55,5 tys. osób.

9

• Ludność miejska, ludność wiejska

Poza Warszawą, Radomiem, Płockiem, Siedlcami i Ostrołęką najwyższym udziałem

ludności miejskiej charakteryzowały się powiaty położone wokół Warszawy,

tj. pruszkowski (65,1%), wołomiński (64,6%), otwocki (62,2%), legionowski (61,9%),

ponadto żyrardowski (65,1%) i grodziski (61,2%) usytuowane na kierunku Warszawa - Łódź.

Tak wysoki udział ludności miejskiej występuje także w powiecie ciechanowskim (53,9%),

z uwagi na to, iż Ciechanów jest jedynym byłym miastem wojewódzkim nie będącym obecnie

powiatem grodzkim.

Na znacznych obszarach województwa mazowieckiego ludność zamieszkała

w miastach stanowi poniżej 50,0%.

Bardzo niski procent ludności miejskiej występuje w powiecie siedleckim (2,3%),

ostrołęckim (3,6%) i płockim (9,7%). Należy przy tym pamiętać, iż jest to obraz

zdeformowany, ponieważ powiaty te otaczają miasta będące siedzibami powiatów grodzkich.

Niski udział ludności miejskiej (14,0%-22,5%) występuje także w powiecie przysuskim,

lipskim, radomskim (sąsiedztwo Radomia), łosickim i zwoleńskim.

Powiatami o zdecydowanej przewadze ludności wiejskiej to znaczy powyżej 70,0%

są wymienione wcześniej powiaty otaczające miasta o statusie powiatu, tj. siedlecki,

ostrołęcki, płocki, radomski oraz powiaty: białobrzeski, garwoliński, grójecki, łosicki,

makowski, przysuski, szydłowiecki, węgrowski, zwoleński i żuromiński.

Zdecydowana większość powiatów o przewadze ludności wiejskiej charakteryzuje

się niską gęstością zaludnienia.

Przy średniej gęstości zaludnienia dla województwa wynoszącej 142 osoby/km2,

wskaźnik o wartości poniżej 60 osób/km2 występuje w powiecie ostrołęckim, łosickim,

przysuskim, makowskim, siedleckim, żuromińskim, białobrzeskim, lipskim i sokołowskim.

Najwyższą gęstością zaludnienia charakteryzują się miasta – Warszawa, Siedlce, Radom,

Ostrołęka, Płock oraz większość powiatów podwarszawskich.

W ostatnim dziesięcioleciu widoczną dynamiką wzrostu liczby ludności charakteryzowały się

obszary otaczające Warszawę, tj. dzisiejsze powiaty podstołeczne. Wszystkie miasta będące

siedzibami powiatu oraz pozostałe miasta, w których liczba ludności wynosiła powyżej 10,0

tys. osób, charakteryzują się wzrostem liczby ludności. Natomiast na większości obszarów

wiejskich, zwłaszcza północnej i wschodniej części województwa, nastąpił spadek liczby

ludności. Cechą charakterystyczną ostatniej dekady jest spadek liczby ludności w Warszawie,

w latach 1990 –1999, liczba ludności miasta zmniejszyła się o 2,4 procent.

10

1.2.2. Przyrost naturalny

Przyrost naturalny w województwie mazowieckim jest ujemny – w 1998 roku wynosił

0,8‰.

Dodatni przyrost naturalny występuje przede wszystkim w powiatach położonych na

północnych oraz częściowo południowych obszarach województwa oraz w miastach

stanowiących siedziby powiatów tj. w Płocku, Radomiu, Siedlcach i Ostrołęce.

Najwyższym przyrostem naturalnym charakteryzowały się powiaty – ostrołęcki,

radomski i wyszkowski.

Powiaty położone wokół Warszawy charakteryzują się stosunkowo niskim przyrostem

naturalnym. W części tych powiatów oraz w samej Warszawie przyrost naturalny jest ujemny.

Najniższym (ujemnym) przyrostem naturalnym charakteryzowały się powiaty – warszawski,

lipski, piaseczyński i żyrardowski.

1.2.3. Saldo migracji

Saldo migracji w województwie mazowieckim jest dodatnie, w 1998 roku wynosiło

1,1‰.

Napływ ludności następuje przede wszystkim do powiatów położonych wokół

Warszawy. Powiaty podstołeczne charakteryzują się najwyższym saldem migracji

w województwie, są to zwłaszcza powiaty: piaseczyński (19,2‰), warszawski zachodni

(13,2‰), grodziski (8,8‰), pruszkowski (8,0‰). Natomiast sama Warszawa charakteryzuje

się niskim saldem migracji, spowodowany spadkiem napływu ludności do miasta.

Dodatnie saldo migracji posiadają także byłe miasta wojewódzkie tj. Radom, Płock,

Siedlce, Ostrołęka i Ciechanów.

Większość powiatów o przewadze ludności wiejskiej, to obszary odpływu ludności.

Najniższe saldo migracji, poniżej 5,0‰, występowało w powiecie przysuskim, żuromińskim,

przasnyskim i lipskim.

1.2.4. Struktura płci ludności

W województwie mazowieckim zamieszkiwało 5.070,0 tys. osób, w tym

2.441,0 tys. mężczyzn oraz 2.628,9 tys. kobiet. Kobiety stanowiły więc 51,9% ludności

województwa. Na 100 mężczyzn przypadało 107,6 kobiet.

11

Wyszczególnienie Województwo Miasto Wieś

Liczba ludności ogółem 5.070,0 tys. 3.254,6 tys. 1.815,4 tys.

Liczba mężczyzn 2.441,0 tys. 1.531,8 tys. 909,2 tys.

Liczba kobiet 2.628,9 tys. 1.722,8 tys. 906,2 tys.

Liczba kobiet na 100 mężczyzn 107,6 112,4 99,6

Struktura płci ludności województwa mazowieckiego wykazuje dużo zróżnicowanie

w poszczególnych powiatach. Najwyższy wskaźnik liczby kobiet na 100 mężczyzn

występował w Warszawie (116,2), Radomiu (108,5) i powiecie wołomińskim (105,4);

natomiast szczególnie niskim wskaźnikiem charakteryzowały się powiaty ostrołęcki (95,9)

i siedlecki (97,5).

W miastach województwa mazowieckiego na 100 mężczyzn przypadało 112,4 kobiet,

a na obszarach wiejskich 99,6 kobiet. Największą przewagą kobiet w ludności miejskiej

województwa charakteryzowały się powiaty: warszawski zachodni (117,3), warszawski

(116,2) i żyrardowski (113,8); najniższą z kolei powiaty: białobrzeski (101,5), szydłowiecki

(102,7) i łosicki (103,2).

Wśród ludności miejskiej wszystkich powiatów, kobiety stanowiły ponad 50,0 procent

populacji.

Dużo większe zróżnicowanie struktury płci występuje w ludności wiejskiej naszego

regionu. Największa przewaga kobiet zauważalna jest w powiatach: pruszkowskim (108,9

kobiet na 100 mężczyzn), piaseczyńskim (105,2) i przysuskim (102,5).

W wielu powiatach wskaźnik ten wynosił poniżej 100, a najniższy odnotowano

w powiecie przasnyskim (96,5).

Należy zwrócić uwagę, iż w poszczególnych grupach wiekowych, zróżnicowanie

struktury płci jest jeszcze większe. I tak:

• w grupie wiekowej 0-6 lat, liczba kobiet na 100 mężczyzn wahała się od 101,6

w powiecie łosickim do 87,9 w powiecie białobrzeskim,

• w grupie wiekowej 7-18 lat, odpowiednio, od 102,6 w powiecie przysuskim do 87,7

w powiecie łosickim,

• w grupie wiekowej 60 lat kobiety/65 lat mężczyźni i więcej – odpowiednio, od 237,3

w Siedlcach do 178,5 w powiecie siedleckim.

12

W tej grupie wiekowej, przewaga liczebności kobiet nad mężczyznami jest dwukrotna.

Generalnie można stwierdzić, iż na obszarach o zdecydowanej przewadze ludności miejskiej,

wskaźnik feminizacji wynosi powyżej 100, natomiast na obszarach wiejskich, zwłaszcza

w powiatach gdzie ludność wiejska stanowi ponad 50,0% ogółu ludności, liczba kobiet się

zmniejsza, a wskaźnik feminizacji spada poniżej 100.

1.2.5. Struktura wieku ludności

Struktura ludności województwa odzwierciedla szereg zaistniałych procesów

demograficznych i powinna być poddana szczególnej analizie. W województwie

mazowieckim udział ludności w poszczególnych grupach wiekowych zasadniczo nie odbiegał

od średnich krajowych.

Struktura wieku ludności województwa

0

10

20

30

40

50

60

70

Województwo

mazowieckie

Polska Warszawa

liczba ludności

Wiek przedprodukcyjnyWiek produkcyjnyWiek poprodukcyjny

%

W województwie mazowieckim ludność w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat)

stanowiła 24,0% ogółu ludności, w wieku produkcyjnym (18-64 mężczyźni, 18-59 lat

kobiety) – 59,7%, a w wieku poprodukcyjnym (60 lat kobiety, 65 lat mężczyźni i więcej) –

16,3%.

W ostatnich latach maleje udział ludności w wieku przedprodukcyjnym, a wzrasta

w wieku poprodukcyjnym, wskazuje tym samym na postępujący proces starzenia się ludności

naszego regionu. Wzrasta także udział ludności w wieku produkcyjnym, skoncentrowany

w starszych grupach wiekowych.

13

Struktura wiekowa ludności województwa na przykładzie powiatów:

• Ludność w wieku przedprodukcyjnym.

Największym udziałem charakteryzują się powiaty: ostrołęcki (30,6%) i m. Ostrołęka

(30,0%), radomski (29,9%), wyszkowski (29,8%) i garwoliński (29,5%).

Najniższym Warszawa (18,3%) oraz powiaty pruszkowski (22,2%) i legionowski

(23,7%).

Ludność w wieku 0-6 lat.

Udział ludności w wieku 0-6 lat waha się w województwie mazowieckim od 11,3% do

5,3%, przy czym największy odsetek odnotowano w Ostrołęce (11,3%), Radomiu

(10,1%) i powiecie wyszkowskim (10,1%).

Najniższy w powiatach: warszawskim (5,3%), pruszkowskim (7,0%), legionowskim

(7,4%) i warszawskim zachodnim (7,5%).

Najwyższym udziałem ludności w wieku 0-6 lat charakteryzują się powiaty północnej

i południowo- wschodniej części województwa.

Najniższym udziałem charakteryzują się powiaty podstołeczne. Jednakże należy

zaznaczyć, iż liczebność tej grupy wiekowej jest najwyższa w Warszawie, Radomiu,

pozostałych powiatach grodzkich oraz w powiatach podstołecznych.

Liczba kobiet na 100 mężczyzn w tej grupie wiekowej jest najwyższa w powiatach

łosickim i pułtuskim oraz w Ostrołęce, a najniższa w powiatach: białobrzeskim,

otwockim i nowodworskim.

Ludność w wieku 7-18 lat.

Grupę ludności w wieku 7-18 lat przeanalizowano z uwagi na to, iż obejmuje ona

dzieci i młodzież szkolną z minimalnym zasadniczym wykształceniem, na poziomie

ponadpodstawowym.

Udział tej grupy wiekowej kształtuje się następująco: najwyższy na poziomie

21-24% w miastach Ostrołęce, Radomiu i Siedlcach oraz w powiatach garwolińskim

i szydłowieckim, najniższy na poziomie 14-18% w powiatach: warszawskim,

pruszkowskim, grodziskim, piaseczyńskim i żyrardowski.

Wskaźnik liczebności kobiet na 100 mężczyzn, waha się od 102,6 w powiecie

przysuskim do 87,7 w powiecie łosickim.

• Ludność w wieku produkcyjnym.

Najwyższy udział tej grupy wiekowej występuje w Płocku (64,8%) oraz w powiatach:

legionowskim (64,0%) i pruszkowskim (62,9%); natomiast najniższy w powiatach:

siedleckim (53,3%), przysuskim (53,4%) i ostrołęckim (53,6%).

14

Generalnie najwyższym udziałem ludności w tej grupie wiekowej charakteryzują się

Warszawa i powiaty podstołeczne oraz miasta Płock, Ostrołęka, Radom i Siedlce.

• Ludność w wieku poprodukcyjnym.

Najwyższy udział występuje w powiatach: lipskim (20,4%), warszawskim (19,3%)

i sokołowskim (18,9%), natomiast najniższy w miastach: Ostrołęka (8,2%), Siedlce

(10,4%) i Płock (10,9%).

15

2. Społeczno - ekonomiczne warunki życia ludności

2.1.Poziom życia mieszkańców

• Gospodarstwa domowe

Według danych szacunkowych liczba gospodarstw domowych w dniu 31.XII.1999

roku wynosiła w województwie około 1.814,7 tys.

W 1998 roku przeprowadzono badania gospodarstw domowych metodą

reprezentacyjną, która objęła także grupę reprezentacyjną z obszaru województwa

mazowieckiego. W województwie, przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym

wynosiła 2,9, w tym pracujących – 1,2 osoby, pobierających świadczenia społeczne

i inne świadczenia socjalne – 0,8 osoby oraz pozostający na utrzymaniu – 1,0 osoby.

• Poziom dochodów ludności

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto wynosiło w województwie w 1998

roku 1.600,88 zł. Pomimo tak wysokiego wynagrodzenia w skali kraju, w wielu

powiatach, zwłaszcza południowej i częściowo północnej i wschodniej części

województwa, nie przekraczało 1.000 zł. Najniższe wynagrodzenie notowano

w powiecie szydłowieckim, przysuskim i żuromińskim, najwyższe w Warszawie,

Płocku oraz w powiecie warszawskim zachodnim i grodziskim.

Ludność województwa pobierająca emerytury, renty pracownicze, pochodne

i kombatanckie stanowiła 11,7% ludności, pobierającej powyższe świadczenia w kraju.

Przeciętna emerytura i renta w 1998 roku wynosiła w województwie 707,96 zł

i stanowiła 96,7% średniej krajowej.

Jeszcze gorzej na tle kraju przedstawiała się przeciętna emerytura i renta rolników

indywidualnych. Wynosiła ona 481,21 zł i stanowiła 94,5% średniej krajowej.

• Mieszkalnictwo

W stosunku do potrzeb wielkość zasobów mieszkaniowych w województwie jest

niewystarczająca. W województwie mazowieckim przeciętna powierzchnia użytkowa

mieszkania wynosiła w 1998 roku 57,3 m2 i była niższa od średniej krajowej (61,1 m2).

Ilość mieszkań oddanych do użytku na 1000 mieszkańców województwa wynosiła

3,5 mieszkania (kraj – 2,1). Najwyższym wskaźnikiem charakteryzowały się powiaty:

piaseczyński (16,8), wołomiński (5,6) oraz Siedlce (8,1), Ostrołęka (5,2) i Płock (5,0);

natomiast najniższym powiaty: łosicki, żuromiński i zwoleński po 0,3.

16

2.2. Gospodarka

W województwie mazowieckim w czerwcu 2000 roku zarejestrowanych było 517,5

tys. podmiotów gospodarczych, tj. 20,3% ich liczby w kraju. W województwie jest około

15,0% przedsiębiorstw państwowych w kraju, około 28,0% spółek prawa handlowego i ponad

34,0% spółek z udziałem kapitału zagranicznego. Zdecydowana większość potencjału

gospodarczego województwa jest zlokalizowana w Warszawie, tj. ponad 60,0%

przedsiębiorstw, spółek prawa handlowego i spółdzielni funkcjonuje w stolicy regionu oraz

około 44,0% podmiotów gospodarczych.

Strukturę gospodarki województwa określa także wielkość zatrudnienia. W przemyśle

i budownictwie zatrudnionych było 487,2 tys. osób, z tego około 45,0% w Warszawie,

a w usługach rynkowych zatrudnienie wynosiło 581,4 tys. osób, z tego 52,7% w Warszawie.

Rozwój sektora usług jest jednym z kierunków restrukturyzacji gospodarki. Niestety poza

Warszawą i byłymi miastami województwa sektor usług rozwija się bardzo wolno.

W większości powiatów udział zatrudnionych w usługach rynkowych nie przekracza 10,0%.

Wiodącym działem gospodarki województwa nadal pozostaje przemysł. Produkcja

sprzedana przemysłu i budownictwa była największa w kraju i stanowiła 21,0% produkcji

krajowej. Jednocześnie charakteryzowała się największą dynamiką wzrostu znacznie wyższą

niż średnia w kraju. Należy zaznaczyć, iż wzrost wielkości produkcji sprzedanej przemysłu

następował przy spadku zatrudnienia.

2.3. Rolnictwo i obszary wiejskie

Użytki rolne stanowią 67,2% ogólnej powierzchni województwa. W strukturze upraw

dominują zboża (ok. 55,0% zasiewów), w następnej kolejności rośliny pastewne (15,0%)

i ziemniaki (14,0%).

Struktura agrarna rolnictwa nie jest korzystna. Średnia wielkość gospodarstwa rolnego

wynosi 7,2 ha. Gospodarstwa małe, do 5 ha, stanowią 44,2% ogółu gospodarstw,

a gospodarstwa powyżej 10 ha, stanowią 22,3%. Największą średnią wielkością gospodarstw

rolnych charakteryzują się powiaty północnej części województwa, najniższa średnia

wielkość gospodarstwa, występuje w powiatach podstołecznych.

W strukturze towarowej produkcji rolniczej dominuje produkcja zwierzęca (54,3%),

w tym żywiec wieprzowy – 18,0%, żywiec wołowy – 4,7% i mleko – 19,1%.

Struktura produkcji roślinnej przedstawia się następująco: owoce – 16,8%, warzywa –

14,8%, zboża – 5,7%, ziemniaki – 4,9% i rośliny przemysłowe – 2,6%.

Większość gospodarstw prowadzi tradycyjną gospodarkę rolną produkując

wszystkiego po trochu w niektórych obszarach występuje specjalizacja produkcji. Rejonami

17

produkcji warzyw są przede wszystkim obszary podwarszawskie oraz okolice Radomia,

Ciechanowa i Płońska. Rejonem produkcji owoców jest przede wszystkim powiat grójecki.

Należy zaznaczyć, iż znaczna część gospodarstw rolnych charakteryzuje się niską

efektywnością produkcji. Szacuje się, iż około 50,0% gospodarstw nie ma zdolności

inwestowania, a zbyt słabo rozwinięte przetwórstwo rolno- spożywcze, zwłaszcza w sektorze

małych i średnich przedsiębiorstw nie napawa optymizmem.

Obszary wiejskie o zachwianej strukturze demograficznej, oparte na dużym

zatrudnieniu w rolnictwie oraz ubogie cywilizacyjnie w infrastrukturę społeczną

i techniczną wymagają daleko idącej restrukturyzacji. Na obszarach tych zdecydowanie

za mało jest miejsc pracy poza rolnictwem. Dzisiaj w powiatach typowo rolniczych

zatrudnienie w usługach rynkowych wynosi zaledwie 4-6% ogółu zatrudnionych.

2.4. Komunikacja

Województwo mazowieckie jest położone centralnie w Polsce, dzięki czemu zajmuje

tranzytowe położenie w systemie transportowym Polski. Przez obszar województwa

przebiegają europejskie korytarze transportowe, a Warszawa jest węzłem komunikacyjnym

o znaczeniu europejskim.

Podstawowy układ komunikacyjny województwa tworzy 15 dróg krajowych i sieć

dróg wojewódzkich. W chwili obecnej największe natężenia ruchu występują na drogach

krajowych Nr 7 Gdańsk – Warszawa – Radom – Chyżne, Nr 8 Wrocław – Warszawa –

Białystok i Nr 2 Świecko – Warszawa – Terespol. Rozmieszczenie i znaczenie dróg

wojewódzkich jest nierównomierne. Ważne dla połączeń wojewódzkich są ciągi dróg

wojewódzkich obsługujących południowe i południowo- zachodnie obszary województwa,

drogi wojewódzkie obsługujące obszary o funkcjach turystyczno- rekreacyjnych oraz droga

Nr 719 Warszawa – Żyrardów.

Przez obszar województwa przebiega wiele ważnych linii kolejowych o znaczeniu

międzynarodowym i krajowym. Najważniejsze są magistralne linie kolejowe: E20 Kunowice

– Poznań – Warszawa – Terespol, E26 Warszawa – Terespol, E65 Gdańsk – Warszawa –

Katowice i linia kolejowa Warszawa – Lublin – Dorhursk. Układ linii magistralnych

uzupełniają linie kolejowe o znaczeniu podstawowym oraz linie ważne dla obsługi ruchu

regionalnego. Wskaźnik gęstości linii kolejowych waha się od 4,1 do 5,5 km/100 km2,

w rejonie Warszawy dochodzi do 12,7 km/100 km2, przy średniej krajowej 7,5 km/100 km2.

W systemie transportowym województwa ważną rolę odgrywa międzynarodowy port

lotniczy Warszawa – Okęcie, obsługujący około 90,0% lotniczego ruchu pasażerskiego

w kraju. Poza Warszawą funkcjonują lotniska w Radomiu i Płocku.

18

3. Wyposażenie w infrastrukturę społeczną i techniczną

3.1. Wyposażenie w infrastrukturę społeczną

W poziomie wyposażenia w placówki infrastruktury społecznej województwo

mazowieckie w większości wskaźników zajmuje czołową pozycję w kraju. Jednakże i w tym

zakresie występują duże zróżnicowania pomiędzy Warszawą a pozostałymi powiatami

województwa, zwłaszcza północno- wschodniej i południowej części regionu.

• w roku akademickim 1998/1999 funkcjonowało 71 szkół wyższych (łącznie z filiami

i wydziałami zamiejscowymi), co stanowiło 20,5% szkół w Polsce. Tylko w samej

Warszawie działały 53 szkoły wyższe. Pozostałe placówki szkolnictwa wyższego są

zlokalizowane w Radomiu, Płocku, Siedlcach, Ciechanowie, Ostrołęce oraz

w powiatach: grodziskim, płońskim, pułtuskim, sochaczewskim, warszawskim

zachodnim i żyrardowskim,

• w roku szkolnym 1998/1999 działało 2.252 szkół podstawowych, do których

uczęszczało 575,9 tys. uczniów, 347 liceów ogólnokształcących, gdzie uczyło się

119,3 tys. uczniów oraz 834 szkół technicznych i zawodowych, do których uczęszczało

174,4 tys. uczniów. Poziom dostępności do szkół jest mierzony m.in. ilością uczniów na

10 tys. mieszkańców. W tym zakresie najbardziej, dostępne są szkoły w Warszawie

i pozostałych byłych miastach wojewódzkich tj. Radomiu, Płocku, Siedlcach, Ostrołęce

i Ciechanowie,

• w szkolnictwie specjalnym funkcjonowało 119 szkół podstawowych, 5 liceów

ogólnokształcących i 40 szkół technicznych i zawodowych, w których kształciło się

łącznie 13.037 uczniów,

• w zakresie dostępności do placówek służby zdrowia w warunkach funkcjonujących

reform społecznych trudno jest określić stan ilościowy i jakościowy placówek

zajmujących się opieką zdrowotną. W 1998 roku w województwie funkcjonowało 809

przychodni i 375 ośrodków zdrowia, z ogólnej liczby przychodni 50,2% było

zlokalizowanych w Warszawie. Najlepszy dostęp do placówek służby zdrowia mieli

mieszkańcy Radomia, Płocka, Siedlec, Ostrołęki, Warszawy oraz powiatów

podstołecznych,

• na 98 szpitale ogólne, 44,6% było zlokalizowanych w Warszawie. W województwie na

10 tys. mieszkańców przypadały 53 łóżka w szpitalach ogólnych, przy czym najwyższy

wskaźnik występował w powiatach: otwockim, żyrardowskim, kozienickim,

ciechanowskim oraz w Warszawie, Płocku, Ostrołęce, Siedlcach i Ciechanowie,

19

• na 10 tys. mieszkańców województwa przypadało 23,9 lekarza. Wysoką wartością

wskaźnika charakteryzowała się Warszawa (41,3), Siedlce, Ostrołęka, Płock i Radom

oraz powiaty otwocki i pruszkowski,

• w województwie działało 125 domów i zakładów pomocy społecznej, największą

ilością miejsc na 1.000 mieszkańców charakteryzowały się powiaty: piaseczyński,

pułtuski, przasnyski, płocki, wyszkowski, warszawski zachodni i żyrardowski,

• w zakresie kultury w województwie działało 1.104 placówek bibliotecznych, przy czym

najwięcej było ich w Warszawie oraz byłych miastach wojewódzkich. Działało także

90 muzeów, co stanowiło 14,7% ogólnej liczby muzeów w kraju, a najwięcej tych

placówek funkcjonowało na terenie Warszawy (50 placówek),

• miernikiem poziomu jakości życia mieszkańców jest także dostępność do placówek

handlowych. Wskaźnik określający liczbę ludności przypadającą na 1 sklep wynosił

w województwie 82, najwyższy był w powiatach: siedleckim, ostrołęckim,

szydłowieckim i radomskim. W Warszawie jest zlokalizowanych 36,0% ogółu sklepów

województwa.

3.2. Wyposażenie w infrastrukturę techniczną

W województwie mazowieckim funkcjonują dwie tradycyjne elektrownie:

w Kozienicach i Ostrołęce oraz elektrownia wodna w Dębe na rzece Narwi.

W województwie działa kilka elektrociepłowni. Województwo zaopatrywane jest

w energię elektryczną z krajowych linii energetycznych 220 kV i 400 kV, nie występuje

problem dostępności dla użytkowników energii elektrycznej.

W województwie funkcjonują sieci łączności przewodowej i bezprzewodowej.

Poziom telefonizacji województwa jest najwyższy w kraju. Najwyższy wskaźnik ilości

abonentów telefonii przewodowej Telekomunikacji Polskiej S.A. na 1.000 mieszkańców jest

w Warszawie oraz w powiatach: pruszkowskim, warszawskim zachodnim, piaseczyńskim

i w Siedlcach. Najsłabiej telefonizowane są powiaty: ostrołęcki, płocki i przysuski.

W regionie działają już także inni operatorzy sieci telefonicznych.

20

4. Rynek pracy

4.1. Zatrudnienie

W gospodarce narodowej województwa zatrudnionych było 1.985,6 tys. osób, w tym:

• w rolnictwie, łowiectwie, leśnictwie i rybołówstwie - 593,4 tys. osób, tj.30%,

• w przemyśle i budownictwie - 487,2 tys. osób, tj.25%,

• w usługach rynkowych - 581,4 tys. osób, tj.29%,

• w usługach nierynkowych - 323,6 tys. osób. tj.16%.

Pracujący w województwie mazowieckim

wg sekcji EKD (w %)

30%

29%

16%

25%

Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo

Przemysł i budownictwo

Usługi rynkowe

Usługi nierynkowe

Największe zasoby pracy posiadały powiaty: warszawski (944,9 tys. pracujących),

radomski łącznie z Radomiem (140,4 tys. osób) i płocki łącznie z Płockiem (100,6 tys. osób),

a najniższe, powiaty: szydłowiecki (16,8 tys. osób), łosicki (17,4 tys. osób) i żuromiński (18,4

tys. osób).

Struktura zatrudnienia w układzie powiatowym województwa przedstawia się następująco:

• największy udział pracujących w przemyśle i budownictwie (powyżej 30,0%)

występuje w powiatach otaczających Warszawę oraz w byłych miastach wojewódzkich.

W Warszawie 19,3% ogółu pracujących pracuje w przemyśle i budownictwie.

Najniższym udziałem charakteryzują się powiaty otaczające byłe miasta wojewódzkie

(w związku z tym obraz jest nieco zafałszowany) oraz powiat lipski i białobrzeski.

21

W znacznej części powiatów północno- wschodniej i południowej części województwa

zatrudnienie w w/w działach gospodarki nie przekracza 10,0%. Nie jest to jednak

zjawisko pozytywne, ponieważ w tych powiatach ponad 70,0% ludności jest

zatrudniona w rolnictwie i leśnictwie,

• w rolnictwie, łowiectwie, leśnictwie i rybołówstwie w województwie pracuje 29,9%

ogółu zatrudnionych. Ale, jak już wspomniano w części powiatów typowo rolniczych

wskaźnik ten wynosi powyżej 70,0%, a najwyższy jest w powiatach: ostrołęckim

(85,4%), siedleckim (84,3%), białobrzeskim (81,2%) i lipskim (80,9%). Najniższe

wartości poza Warszawą i byłymi miastami wojewódzkimi osiąga część powiatów

podstołecznych, pełny obraz zatrudnienia w rolnictwie daje wskaźnik określający

zatrudnienie w rolnictwie indywidualnym, który w większości powiatów północnej

i południowej części województwa przekracza 50,0%,

• miernikiem stopnia transformacji gospodarki jest poziom zatrudnienie w usługach,

do których powinno następować przemieszczenie pracujących z przemysłu,

budownictwa i rolnictwa. W województwie zatrudnienie w usługach rynkowych

stanowi 29,3% ogółu zatrudnionych. Wskaźnik ten jest bardzo wysoki w Warszawie

(52,7%), w byłych miastach wojewódzkich osiąga wartości od 30,9% w Radomiu, do

26,4 % w Płocku. Również w części powiatów podstołecznych osiąga wartość 22-31%.

Natomiast w powiatach o zdecydowanej przewadze ludności wiejskiej osiąga bardzo

niskie wartości. Najniższy udział zatrudnionych w usługach rynkowych występuje

w powiatach: ostrołęckim (3,6%), przysuskim (3,6%) i lipskim (3,9%),

• w usługach nierynkowych obejmujących m.in. pracujących w administracji publicznej,

edukacji i ochronie zdrowia pracowało 16,3% ogółu zatrudnionych. Najwyższe wartości

zatrudnienie osiągało w Radomiu (26,5%), Ostrołęce (26,4%), w powiatach otwockim

(23,3%) i legionowskim (21,0%). Najniższy udział występował w powiatach

otaczających byłe miasta wojewódzkie (np. powiat siedlecki - 5,8%). Są to jednak dane

zafałszowane, z uwagi na to, iż większość placówek usług ponadlokalnych

obsługujących te powiaty była zlokalizowana w sąsiadujących z nimi powiatach

grodzkich.

22

II. Problemy społeczne w województwie mazowieckim objęte diagnozą

2.1. Podstawowe założenia badania opinii dotyczących problemów społecznych

Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej podjęło prace nad rozpoznaniem sytuacji

społecznej województwa mazowieckiego – poczynając od problemów społecznych,

sposobów zaspokajania potrzeb, po opis instytucji publicznych i organizacji pozarządowych

wspomagających osoby i rodziny.

Celem badania było:

� poznanie opinii o problemach społecznych i wynikających z nich potrzeb na terenie

powiatów województwa mazowieckiego,

� sporządzenie diagnozy aktualnej sytuacji społecznej w województwie mazowieckim.

W badaniu zastosowano ankietę (załącznik 1), składającą się z części zawierającej

podstawowe informacje o Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie oraz z trzech części

zawierających pytania merytoryczne.

� część I zawiera ogólną charakterystykę stopnia występowania i dotkliwości

poszczególnych problemów społecznych,

� część II obejmuje szczegółową charakterystykę problemów społecznych występujących

w powiatach,

� część III poświęcona jest współpracy z organizacjami pozarządowymi

w rozwiązywaniu problemów społecznych.

Sporządzona diagnoza jest punktem wyjścia do opracowania strategii rozwoju sfery

społecznej województwa, uwzględniającej specyficzną sytuację i potrzeby poszczególnych

powiatów i gmin.

Adresatami ankiety byli dyrektorzy Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie

w województwie mazowieckim – traktowani jako eksperci środowiskowi problematyki

społecznej.

Pierwsza część ankiety miała posłużyć zdobyciu ogólnej orientacji w zakresie

występowania i stopnia dotkliwości problemów społecznych. Odpowiadając na pytania z tej

części ankiety, respondenci określali, które z problemów społecznych występują na terenie

powiatu oraz w jakim stopniu postrzegają oni wymienione problemy jako dotkliwe.

Dla uzyskania pełnego obrazu sytuacji, wprowadzono zmienną różnicującą miasto-wieś

kierując się prawdopodobieństwem dysproporcji w zakresie stopnia występowania

23

poszczególnych problemów, w zależności od miejsca zamieszkiwania. W ten sposób

respondenci otrzymali możliwość określenia rodzaju i stopnia dotkliwości problemów

społecznych oddzielnie dla terenów wiejskich oraz miejskich. Podobny podział występował

w większości kolejnych pytań ankiety.

Na drugą, najobszerniejszą część ankiety składała się bardziej szczegółowa

charakterystyka 18 problemów społecznych. Respondenci byli proszeni o udzielanie

odpowiedzi na każde pytanie, niezależnie od tego, czy występujące problemy uważali za

istotne dla powiatu, który reprezentują. Pytania problemowe zostały skonstruowane według

następującego klucza: 1 – w jakim stopniu, według respondentów dany problem występował

na terenie powiatu, 2 – jakie kroki podejmowano w celu poradzenia sobie z problemem oraz

kto je podejmował, 3 – inne propozycje rozwiązań.

W zależności od problemu, pytania przybierały różną formę, układały się jednak

zasadniczo według podobnego, wyżej przedstawionego wzoru. Dodatkowo, opis każdego

z problemów wzbogacony został pytaniem o wykaz instytucji i organizacji pozarządowych,

które brały udział w rozwiązywaniu problemów na terenie powiatu.

Z powyższymi pytaniami związana była ostatnia, trzecia część ankiety, dotycząca

zasad współpracy samorządów powiatowych z organizacjami pozarządowymi. Respondenci

uzupełniali pytania dotyczące szczegółów współpracy, jeśli taka istniała w ich powiecie.

Określali m.in. wysokość środków finansowych przeznaczonych na ten rodzaj działalności,

cele ich rozdysponowania, zakres problemów, w jakich współpraca z organizacjami

pozarządowymi była utrzymywana oraz wynikające z tej współpracy potrzeby.

Poza danymi uzyskanymi z badania, w raporcie wykorzystano również opracowania

Głównego Urzędu Statystycznego, Wojewódzkiego Urzędu Pracy, Wojewódzkiego Urzędu

Statystycznego w Warszawie, Rejonowego Inspektoratu Służby Więziennej oraz urzędów

powiatowych i gminnych. Szczegółowe dane pochodzą ponadto z Ministerstwa Pracy

i Polityki Społecznej, Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Edukacji Narodowej, a także

z danych gromadzonych i opracowanych przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej.

24

2.2. Ogólna charakterystyka występowania i dotkliwości problemów społecznych

W części pierwszej proszono respondentów o wskazanie czy dany problem społeczny

występuje na terenie ich powiatu w stopniu dużym, małym lub nie występuje wcale.

Respondenci mieli za zadanie wskazanie problemów oddzielenie dla miejskiej i wiejskiej

części powiatu.

MIASTA Tabela 1. Problemy społeczne - miasta

Problemy społeczne

Duży Problem (w %)

Mały Problem (w %)

Trudno powiedzieć

(w %) Bezrobocie 88,1 9,5 Problemy osób niepełnosprawnych 78,6 19,0 Problemy zdrowotne 45,3 40,5 9,5 Ubóstwo 80,9 16,7 Bezdomność 2,4 95,2 Trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych 90,5 7,1 Sieroctwo biologiczne i społeczne 23,8 69,1 4,8 Problemy ludzi starszych 57,2 35,8 4,8 Trudna sytuacja mieszkaniowa 78,6 35,8 4,8 Problem alkoholizmu 81,0 16,7 Problem narkomanii 26,2 52,3 19,0 Problem przemocy w rodzinie 45,2 35,7 14,3 Problemy imigrantów, repatriantów, uchodźców 0 96,0 2,4 Problemy osób opuszczających zakłady karne 21,4 66,7 7,1 Problemy edukacyjne 11,9 80,9 4,8 Problem zagrożenia bezpieczeństwa publicznego mieszkańców 0 40,5 7,1 Problemy transportowe 19,1 71,3 4,8 Problemy braku dostępu do informacji, poradnictwa i doradztwa

31,0 59,5 7,1

Jak widać, w opinii respondentów do najważniejszych problemów społecznych należą

w miastach: trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych, bezrobocie, alkoholizm oraz

ubóstwo. Każdy z tych problemów został uznany za znaczący przez co najmniej 80%

respondentów województwa mazowieckiego.

Po przeciwnej stronie znajdują się problemy uznawane za mało znaczące przez

większość respondentów. Należą do nich bezdomność, problemy imigrantów, repatriantów

i uchodźców oraz problemy edukacyjne. Każdy z tych problemów przez minimum 80%

respondentów uznany został za mało istotny.

Więcej niż 60% ale mniej niż 80% respondentów wskazywało na duże znaczenie

takich problemów społecznych jak: trudna sytuacja osób niepełnosprawnych i trudna

sytuacja mieszkaniowa. Niewielkie znaczenie dla 60-80% respondentów ma problem

25

sieroctwa, osób opuszczających zakłady karne a także transportu, tj. przemieszczanie się

ludności oraz brak dostępności w tej sferze dla osób niepełnosprawnych.

Od 40% do 60% respondentów wskazywało na duże znaczenie problemów

zdrowotnych, trudności osób starszych, przemocy w rodzinie oraz na zagrożenie

bezpieczeństwa publicznego. Równocześnie taka sama liczba respondentów wskazywała na

małe znaczenie takich problemów społecznych jak: zdrowie, narkomania, zagrożenie

bezpieczeństwa oraz utrudniony dostęp do poradnictwa, informacji i doradztwa.

TERENY WIEJSKIE Tabela 2. Problemy społeczne - wsi

Problemy społeczne

Duży Problem (w %)

Mały Problem (w %)

Trudno powiedzieć

(w %)

Bezrobocie 73,8 11,9 14,3 Problemy osób niepełnosprawnych 76,2 11,9 11,9 Problemy zdrowotne 54,7 23,8 7,1 Ubóstwo 84,0 9,5 Bezdomność 0 85,7 Trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych 90,5 2,4 Sieroctwo biologiczne i społeczne 11,9 71,4 4,8 Problemy ludzi starszych 52,3 31,0 11,9 Trudna sytuacja mieszkaniowa 23,8 52,4 9,5 Problem alkoholizmu 83,3 4,8 Problem narkomanii 4,8 54,2 Problem przemocy w rodzinie 35,8 40,5 9,5 Problemy imigrantów, repatriantów, uchodźców 0 83,4 4,8 Problemy osób opuszczających zakłady karne 14,3 66,6 4,8 Problemy edukacyjne 42,9 45,2 Problem zagrożenia bezpieczeństwa publicznego mieszkańców 19,0 64,3 2,4 Problemy transportowe 40,5 42,8 2,4 Problemy braku dostępu do informacji, poradnictwa i doradztwa 61,9 23,8

Co najmniej 80% respondentów uznało, że tereny wiejskie w dużym stopniu dotykają

takie problemy społeczne jak: trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych, ubóstwo

oraz alkoholizm.

U podobnej liczby respondentów nie budzą zaniepokojenia problemy: bezdomności

oraz trudności imigrantów, repatriantów, uchodźców.

Od 60% do 80% respondentów wskazuje na problemy z bezrobociem i niedostatkami

systemu informowania obywateli, złą sytuację osób niepełnosprawnych. Małe problemy

społeczne to dla respondentów sieroctwo, bezpieczeństwo publiczne oraz problemy osób

opuszczających zakłady karne.

26

Według 40-60% respondentów duże problemy to sytuacja zdrowotna oraz problemy

osób starszych. Z kolei nie stanowią problemu sytuacja mieszkaniowa, narkomania, przemoc

w rodzinie, transport i edukacja.

MIASTO A WIEŚ

Tabela 3. Problemy społeczne porównanie miasto – wieś

Problemy społeczne

Miasto Duży Problem

(w %)

Wieś Duży Problem

(w %) Trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych 90,5 90,5 Bezrobocie 88,1 73,8 Problem alkoholizmu 81,0 83,3 Ubóstwo 80,9 84,0 Problemy osób niepełnosprawnych 78,6 76,2 Trudna sytuacja mieszkaniowa 78,6 23,8 Problemy ludzi starszych 57,2 52,3 Problem zagrożenia bezpieczeństwa publicznego mieszkańców 47,6 19,0 Problemy zdrowotne 45,3 54,7 Problem przemocy w rodzinie 45,2 35,8 Problemy braku dostępu do informacji, poradnictwa i doradztwa 31,0 61,9 Problem narkomanii 26,2 4,8 Sieroctwo biologiczne i społeczne 23,8 11,9 Problemy osób opuszczających zakłady karne 21,4 14,3 Problemy transportowe 19,1 40,5 Problemy edukacyjne 11,9 42,9 Bezdomność 2,4 0 Problemy imigrantów, repatriantów, uchodźców 0 0

Reasumując problemy społeczne takie jak: trudna sytuacja rodzin wielodzietnych

i niepełnych, bezrobocie, ubóstwo, problem alkoholizmu oraz problemy osób

niepełnosprawnych są tak samo istotne dla miast, jak i wsi. Różnice dotyczą sytuacji

mieszkaniowej, która jest na terenach wiejskich wyraźnie lepsza.

Na terenach wiejskich mniejszym problemem jest również przemoc w rodzinie

(chociaż jest to bardzo istotny problem utajniony i nie ujawniony w społeczeństwie), gorszy

jest też dostęp do informacji i poradnictwa. Wyraźnie nie odczuwane są problemy związane

z narkomanią a także skutki sieroctwa i problemy osób opuszczających zakłady karne.

Terenów wiejskich w znacznie mniejszym stopniu dotykają problemy bezpieczeństwa,

wyraźnie zaznaczają się tam jednak trudności edukacyjne i transportowe.

27

28

2.3. Problematyka poszczególnych obszarów społecznych

2.3.1. Bezrobocie

Liczba bezrobotnych w województwie mazowieckim w czerwcu 2000 roku wynosiła

263.185 osób. W porównaniu do końca 1999 roku liczba bezrobotnych wzrosła o 13.969

osób, tj. o 5,6%, natomiast w porównaniu do czerwca 1999 roku wzrosła o 41.035 osób,

tj. o 18,5%.

Stopa bezrobocia dla województwa mazowieckiego w czerwcu 2000 roku wynosiła

10,1% (przy średniej dla kraju 13,5%) i w porównaniu do czerwca 1999 roku wzrosła

o 1,5% (w Polsce o 1,9%).

Najniższa stopa bezrobocia występowała w powiecie warszawskim (3,0%) oraz

w powiatach otaczających Warszawę w kierunku zachodnimi południowym tj. w powiatach:

piaseczyńskim (5,2%), warszawskim zachodnim (6,5%) i pruszkowskim (6,9%).

Najwyższą stopą bezrobocia charakteryzowały się powiaty położone w południowej

części województwa, a zwłaszcza szydłowiecki (26,2%), radomski (21,9%) i miasto Radom

(21,0%).

• Struktura bezrobocia

Bezrobocie kobiet

W czerwcu 2000 roku liczba bezrobotnych kobiet w województwie mazowieckim

wynosiła 142.877, a ich udział w ogólnej liczbie bezrobotnych wynosił powyżej 54,3%.

W stosunku do czerwcu 1999 roku nastąpił wzrost liczby kobiet pozostających bez pracy

o 19.888 osób, tj. o 16,2%. Największym odsetkiem bezrobotnych kobiet charakteryzują

się powiaty położone w północno- zachodniej części województwa, tj.: sochaczewski

(60,1%), płocki łącznie z miastem Płock (59,8%) i powiatem grodziskim (58,3%).

Natomiast najniższym odsetkiem bezrobotnych kobiet charakteryzują się powiaty

województwa: przysuski (48,3%) i białobrzeski (50,0%).

Bezrobocie na wsi

W czerwcu 2000 roku liczba bezrobotnych zamieszkałych na wsi wynosiła 120.185 osób,

tj. 45,8% ogółu bezrobotnych w województwie mazowieckim.. W stosunku do czerwca

1999 roku, liczba bezrobotnych zamieszkałych na wsi wzrosła o 15.019 osób, tj. o 14,3%.

Udział bezrobotnych zamieszkałych na wsi jest zróżnicowany terytorialnie i kształtuje się

jako najwyższy w powiatach: przysuskim (86,2%), lipskim (82,5%), zwoleńskim

(78,1%), żuromińskim (72,5%), łosickim (71,4 %) oraz najniższy w powiatach:

pruszkowskim (27,0%), radomskim, łącznie z miastem Radom (31,7%), żyrardowskim

(34,3%) i otwockim (36,0%).

29

Bezrobocie absolwentów

Bezrobotni absolwenci w czerwcu 2000 roku liczyli 6.830 osób, w tym 4.364 kobiety.

Stanowili oni 2,6% ogółu bezrobotnych. W stosunku do czerwca 1999 roku liczba

bezrobotnych absolwentów wzrosła o 1.439 osób, tj. o 26,7%.

Największy udział bezrobotnych absolwentów zanotowano w powiatach: sochaczewskim

(6,5%), żuromińskim (5,7%), węgrowskim (4,3%), a najniższy w powiatach: kozienickim

(1,4%), płońskim (1,4%), warszawskim (1,4%).

Bezrobotni niepełnosprawni

Bezrobotni niepełnosprawni w czerwcu 2000 roku liczyli 3.267 osób, a ich udział

w ogólnej liczbie bezrobotnych wynosił 1,2%. W stosunku do czerwca 1999 roku

nastąpił wzrost liczby bezrobotnych niepełnosprawnych o 201 osób, tj. o 6,6%.

Bezrobotni bez prawa do zasiłku

Bezrobotni bez prawa do zasiłku stanowili aż 78,8% ogółu bezrobotnych. Najwyższy

udział bezrobotnych bez prawa do zasiłku zanotowano w dwóch powiatach: radomskim

łącznie z miastem Radom (28,1%) i płockim łącznie z miastem Płock (15,1%).

Najniższym udziałem charakteryzują się powiaty centralnej części województwa

tj. grodziski (2,0%), warszawski zachodni (2,1%) i piaseczyński (2,2%).

Długotrwałe bezrobocie dotyczy osób pozostających bez pracy dłużej niż 12 miesięcy.

Na koniec czerwca 2000 roku, długotrwale bezrobotni to 118.967 osób, tj. 45,2% ogółu

bezrobotnych. Długotrwałym bezrobociem dotknięte są przede wszystkim kobiety, tj.

74.363 osób, co stanowi 62,5% ogółu bezrobotnych pozostających bez pracy powyżej

dwunastu miesięcy.

Struktura wykształcenia bezrobotnych

Ze względu na wykształcenie, najliczniejszą grupę wśród bezrobotnych w końcu czerwca

2000 roku stanowiły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (97.177 osób,

tj. 36,9% ogółu bezrobotnych) oraz podstawowym i niepełnym podstawowym (88.044

osoby, tj. 33,5% ogółu bezrobotnych). Łącznie, w czerwcu 2000 roku, osób

z wykształceniem poniżej średniego było 185.221 osób, tj. 70,4% ogółu bezrobotnych.

• Główne przyczyny bezrobocia

Wyniki badania ankietowego przeprowadzonego przez Mazowieckie Centrum Polityki

Społecznej wśród dyrektorów Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie obrazują główne

przyczyny bezrobocia na terenie województwa mazowieckiego.

Najważniejszą przyczyną bezrobocia jest likwidacja istniejących zakładów pracy.

Kolejną przyczyną są zwolnienia pracowników oraz brak miejsc pracy na wsi i w sektorze

30

rolniczym. Te uzasadnienia zaliczyć można do zjawisk spowodowanych niekorzystnymi

procesami ekonomicznymi zachodzącymi w przemyśle i podczas prowadzonej

restrukturyzacji, która w większości przypadków oparta jest na restrukturyzacji zatrudnienia,

czyli na zwolnieniach. Jest to wynikiem złego przygotowania do działalności na wolnym

rynku m.in. zbyt wolną reakcją na potrzeby konsumentów, w tym zmianami profilu produkcji

lub asortymentu, brakiem środków finansowych.

Struktura gospodarcza danego obszaru w znacznym dużym stopniu determinuje

poziom bezrobocia, w szczególności dotyczy to obszarów rolniczych województwa.

Potwierdza obiegowe opinie, że rolnictwo w Polsce (w tym w województwie mazowieckim)

jest zaniedbanym sektorem gospodarki, wymagającym restrukturyzacji. Gospodarstwa

indywidualne są z reguły małe, mało efektywne, zaspokające jedynie własne potrzeby.

Ponadto rolnictwo zatrudnionych jest około 30,0% ogółu czynnych zawodowo, co powoduje

zjawisko ukrytego bezrobocia na wsi.

Jako kolejne przyczyny podawana jest mała ilość pracodawców, brak dostępności do

rynku pracy – zwłaszcza poza Warszawą, zbyt niskie kwalifikacje i umiejętności

potencjalnych pracowników, złą sytuację finansową zakładów pracy i niedostateczną ilość

miejsc pracy. Niekorzystna infrastruktura gospodarcza powoduje likwidację wielu zakładów

pracy.

• Źródła utrzymania bezrobotnych

Jako główne źródła utrzymania się osób bezrobotnych na terenie powiatów

województwa mazowieckiego wskazywane są prace dorywcze i sezonowe – sądzi tak 83,3%

ogółu respondentów. Kolejnym źródłem są zasiłki socjalne (64,3%), nielegalne zatrudnienie

(50,0%), pomoc rodziny, znajomych (47,6%), świadczenia emerytalno- rentowe członków

rodziny (21,4%), sprzedaż runa leśnego oraz owoców i warzyw z własnego ogrodu (11,9%).

Prace dorywcze i sezonowe szczególnie w rolnictwie i budownictwie – na te wskazywali

respondenci – nie gwarantują w perspektywie stabilności i ciągłości zatrudnienia. Jednakże

podejmowanie prac sezonowych pozwala osobom bezrobotnym na „nawiązanie kontaktu”

z rynkiem (walor motywacyjny) oraz czasowe uzyskiwanie środków na osobiste utrzymanie.

Najbardziej niepokojącym jest bardzo wysoki odsetek osób wskazujących zasiłki socjalne

jako formę egzystencji. Wśród osób korzystających z pomocy społecznej niepokojący staje

się rozwój postaw roszczeniowych, a także utrata nawyku stałej pracy.

• Programy prowadzone na rzecz osób bezrobotnych

Programy realizowane na rzecz osób bezrobotnych, organizowane są przez

administrację rządową, samorządową i organizacje pozarządowe. Najczęściej adresowane są

31

do tzw. grup ryzyka – osób szczególnie zagrożonych skutkami bezrobocia. Zasadnicze

i podstawowe realizowane programy to prace interwencyjne (38,1%) i program Absolwent

skierowany do wszystkich absolwentów (35,7%), roboty publiczne (31,0%). Programy

realizowane przez powiatowe urzędy pracy należą do najczęściej wymienianych. Świadczy to

o stosunkowo dużej i istotnej roli tych instytucji w łagodzeniu skutków bezrobocia

w społecznościach lokalnych. Nie bez znaczenia jest także znaczny udział – w wymienionych

działaniach – programów mających na celu pomoc niematerialną, czyli szkolenia i doradztwo

zawodowe (16,7%) oraz pożyczki finansowe udzielane na podjęcie działalności gospodarczej

(23,8% ).

• Formy przeciwdziałania bezrobociu

Do najbardziej skutecznych form aktywnego przeciwdziałania bezrobociu zaliczyć

można: umowy absolwenckie, prace interwencyjne, szkolenia, staże zawodowe.

Oprócz wymienionych aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu można wymienić

również kluby pracy, roboty publiczne oraz absolwenckie prace społecznie użyteczne.

Roboty publiczne, choć nie odznaczają się dużą efektywnością zatrudnienia, po

zakończeniu trwania programu, są bieżącym, doraźnym sposobem na zmniejszenie

bezrobocia i umożliwiają osobom bez pracy krótkotrwałe źródło utrzymania. Ten fakt odnosi

się do osób z tzw. grupy ryzyka, to znaczy osób o niskich kwalifikacjach i mało atrakcyjnej

pozycji ich zawodu na rynku pracy.

W I półroczu br. na różne formy aktywizacji bezrobotnych (finansowane z Funduszu

Pracy) skierowano 16.664 bezrobotnych, tj. tylko 45,8% skierowanych w ubiegłym roku.

Na obniżenie liczby osób bezrobotnych skierowanych na poszczególne programy

w I półroczu 2000 roku (poniżej 50,0% ogółu skierowanych w ubiegłym roku) wpłynęły

niższe limity wydatków Funduszu Pracy określone dla powiatowych urzędów pracy na 2000

rok przez Prezesa Krajowego Urzędu Pracy.

Na koniec czerwca br. limit wydatków na aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu

określony po zbilansowaniu limitów przyznanych powiatowym urzędom pracy województwa

mazowieckiego wyniósł 94.395.313 zł, tj. 93,3% ubiegłorocznego limitu.

• Działania zmierzające do poprawy sytuacji osób bezrobotnych

Wysoka stopa bezrobocia z jednej strony wpływa niekorzystnie na sytuację społeczno-

rozwojową powiatu, z drugiej zaś, jest wynikiem przemian społeczno- gospodarczych

zachodzących na jego obszarze. Największy odsetek respondentów (54,6%) wskazywał, jako

sposób na poprawę sytuacji osób bezrobotnych, utworzenie nowych miejsc pracy – jest to

jednak stwierdzenie i opinia na poziomie dużej ogólności, będące raczej wynikiem

32

podejmowanych działań cząstkowych, aniżeli konkretnym sposobem na poprawę lub

rozwiązaniem problemu.

Kolejnym sposobem, który został wskazany przez 52,4% respondentów jest

wspieranie małej przedsiębiorczości oraz następnie pozyskiwanie inwestorów zagranicznych

(26,2%). Zwiększenie środków na czasową aktywizację bezrobotnych to opinia 21,4%

respondentów.

Zastanawiające jest to, iż tylko 4,8% respondentów wskazało na stworzenie nowych

uregulowań prawnych, obniżenie bezpośrednich kosztów pracy, tworzenie systemu

pośrednictwa pracy w makroregionie, rozwijanie współpracy między instytucjami

państwowymi a zakładami pracy w celu łagodzenia skutków bezrobocia.

Wydawałoby się, że stabilne i korzystne podstawy prawne, a także właściwa

współpraca pomiędzy poszczególnymi sektorami, mogą w wydatny sposób wpłynąć na

ożywienie gospodarcze regionu, tworząc tym samym efektywne i realne warunki rozwoju, co

w konsekwencji umożliwi rozwój małej przedsiębiorczości i „przyciągnie” kapitał

zagraniczny. Niestety tak oczywiste elementy jak: prawo, komunikacja, wymiana informacji,

czyli obiektywne warunki zmniejszające bezrobocie – są niedostrzegane przez respondentów.

• Instytucje publiczne i organizacje pozarządowe wspomagające osoby bezrobotne

Najczęściej wymienianą instytucją publiczną wspierającą osoby bezrobotne są ośrodki

pomocy społecznej (71,4%) oraz powiatowe urzędy pracy (66,7%). Następnie wskazywano

na rolę powiatowych centrów pomocy rodzinie (21,4%). Odsetek wskazań na organizacje

pozarządowe uległ dużemu rozproszeniu i żadna z nich nie uzyskała więcej niż 7,1%.

Bardzo niepokojące jest to, że rolę instytucji wspomagającej bezrobotnych najczęściej

przypisuje się ośrodkom pomocy społecznej. Ze społecznego punktu widzenia korzystanie

z systemu pomocy społecznej powinno być ostatecznością w przypadku osób potencjalnie

zdolnych do samodzielnego zarobkowania. Duża rola powiatowych urzędów pracy jako

instytucji wspomagających jest zjawiskiem pozytywnym. Instytucje te, wyposażone

są w szereg aktywnych i pasywnych instrumentów przeciwdziałania bezrobociu, zostały

przecież powołane w celu pomocy bezrobotnym.

Pomoc osobom bezrobotnym świadczą również organizacje pozarządowe – jednak

dominującą rolę pełnią tutaj instytucje publiczne. Organizacje pozarządowe działają

w dużym rozproszeniu, świadcząc raczej swoje usługi na rzecz wąskiej społeczności lokalnej,

nie tworząc tym samym silnej i rozbudowanej organizacyjnej struktury. Nawet, jeśli taka

struktura istnieje, patrz Caritas, PCK, PKPS, nie jest ona identyfikowana jako realnie niosąca

33

pomoc osobom bezrobotnym. Dzieje się tak dlatego, iż oferta tych instytucji koncentruje się

na osobach ubogich i żyjących w niedostatku.

Wnioski

NNaalleeżżyy ppooddjjąąćć ddzziiaałłaanniiaa wwpprroowwaaddzzaajjąącc zzmmiiaannyy ssyysstteemmoowwee ww rraammaacchh ppoolliittyykkii ssppoołłeecczznneejj

ww zzaakkrreessiiee ::

•• kksszzttaałłttoowwaanniiee rryynnkkuu pprraaccyy ppoopprrzzeezz ppoopprraawwęę ssyysstteemmuu ii kkiieerruunnkkóóww kksszzttaałłcceenniiaa oorraazz

zzwwiięękksszzeenniiee ddoossttęęppnnoośśccii ddoo eedduukkaaccjjii ((sszzcczzeeggóóllnniiee nnaa tteerreennaacchh wwiieejjsskkiicchh)),,

•• wwssppiieerraanniiaa rroozzwwoojjuu mmaałłeejj pprrzzeeddssiięębbiioorrcczzoośśccii jjaakkoo aalltteerrnnaattyywwnneeggoo ssppoossoobbuu

ppoozzyysskkiiwwaanniiaa nnoowwyycchh mmiieejjsscc pprraaccyy,,

•• zzwwiięękksszzeenniiaa iilloośśccii nnoowwyycchh mmiieejjsscc pprraaccyy nnaa tteerreennaacchh wwiieejjsskkiicchh ((ww zzaawwooddaacchh ookkoołłoo

rroollnniicczzyycchh,, aaggrroottuurryyssttyykkaa,, pprrzzeettwwóórrssttwwoo rroollnnoo-- ssppoożżyywwcczzee)),,

•• zzwwiięękksszzaanniiaa zzddoollnnoośśccii pprrzzyyssttoossoowwaanniiaa pprraaccoowwnniikkóóww ddoo wwyymmooggóóww rryynnkkuu pprraaccyy

((mmoobbiillnnoośśćć zzaawwooddoowwaa)),,

•• zzwwiięękksszzeenniiaa zzddoollnnoośśccii pprrzzyyssttoossoowwaanniiaa pprrzzeeddssiięębbiioorrssttww ddoo zzmmiieenniiaajjąąccyycchh ssiięę

wwaarruunnkkóóww ggoossppooddaarrcczzyycchh ((zzmmiiaannaa pprrooffiilluu ddzziiaałłaallnnoośśccii,, zzwwiięękksszzeenniiee ddoossttęęppnnoośśccii

ddoo kkrreeddyyttóóww iittpp..)),,

•• wwyyrróówwnnyywwaanniiaa sszzaannss nnaa rryynnkkuu pprraaccyy,, sszzcczzeeggóóllnniiee ddllaa kkoobbiieett ii oossóóbb

nniieeppeełłnnoosspprraawwnnyycchh,,

•• rroozzwwóójj ssffeerryy uussłłuugg ssppoołłeecczznnyycchh,, sszzcczzeeggóóllnniiee oocchhrroonnyy zzddrroowwiiaa,, eedduukkaaccjjii,,

•• zzwwiięękksszzeenniiee kkoommppeetteennccjjii ssaammoorrzząądduu wwoojjeewwóóddzzttwwaa ww zzaakkrreessiiee oorrggaanniizzoowwaanniiaa

ii ffiinnaannssoowwaanniiaa pprrooggrraammóóww ssppeeccjjaallnnyycchh,, uuwwzzggllęęddnniiaajjąąccyycchh ssppeeccyyffiikkęę llookkaallnneeggoo rryynnkkuu

pprraaccyy aa kkiieerroowwaannyycchh ddoo ggrruupp zzaaggrroożżoonnyycchh ddłłuuggoottrrwwaałłyymm bbeezzrroobboocciieemm..

ZZmmnniieejjsszzaanniiee ppoozziioommuu bbeezzrroobboocciiaa wwyymmaaggaa uussttaannoowwiieenniiaa ooddppoowwiieeddnniicchh uurreegguulloowwaańń

pprraawwnnyycchh,, uułłaattwwiiaajjąąccyycchh ttwwoorrzzeenniiee nnoowwyycchh mmiieejjsscc pprraaccyy oorraazz zzwwiięękksszzoonneejj aakkttyywwnnoośśccii

ssaammoorrzząąddóóww ww zzaakkrreessiiee ttwwoorrzzeenniiaa sspprrzzyyjjaajjąąccyycchh wwaarruunnkkóóww eekkoonnoommiicczznnyycchh,, ttaakkiicchh jjaakk iizzbbyy

ggoossppooddaarrcczzee,, iinnwweessttyyccjjee,, iinnssttyyttuuccjjee ssaammoorrzząąddoowwee..

2.3.2. Problemy osób niepełnosprawnych

Osoba niepełnosprawna to taka, której stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale

lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie ról społecznych,

a w szczególności wykonywanie pracy zawodowej. Osoba niepełnosprawna musi

legitymować się także prawomocnym orzeczeniem o zakwalifikowaniu do jednego z trzech

stopni niepełnosprawności lub orzeczeniu o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy.

34

Reforma administracji publicznej nałożyła na nowo powstałe jednostki samorządu

terytorialnego szereg zadań związanych z pomocą dla osób niepełnosprawnych. Wiele działań

w tym zakresie podejmują od lat samorządy gminne.

Zadania dla nowo powstałych jednostek samorządu terytorialnego (powiatowego,

wojewódzkiego) określa artykuł 35 wymienionej ustawy. Mówi on, że do zadań samorządu

województwa należy opracowywanie wojewódzkich programów dotyczących poprawy

warunków życia społecznego i zawodowego osób niepełnosprawnych.

Aktualnie na obszarze województwa mazowieckiego prowadzone są przez Główny

Urząd Statystyczny badania niepełnosprawności w ramach Badania Aktywności

Ekonomicznej Ludności (BAEL).

Według badania BAEL-a na terenie województwa mazowieckiego istnieje 378,0 tys.

gospodarstw domowych z osobą niepełnosprawną. Obejmują one 462,0 tys. osób

niepełnosprawnych w wieku powyżej 15 lat, co stanowi 11,4% ogółu mieszkańców

województwa w tym wieku.

Około 300,0 tys. osób niepełnosprawnych mieszka w mieście (11,1%), a 162,0 tys. na

wsi (12,1%). Skala zjawiska niepełnosprawności obliguje do tego, aby działania

podejmowane w kierunku polepszenia warunków życia i tym samym jakości życia osób

niepełnosprawnych były jak najbardziej przemyślane i odpowiadały wprost na potrzeby tej

grupy osób.

• Problemy osób niepełnosprawnych w województwie mazowieckim

Z udzielonych przez respondentów odpowiedzi wynika, że najpoważniejszym

problemem dla osób niepełnosprawnych w województwie jest przede wszystkim trudna

sytuacja materialna. Obejmuje ona zarówno niepełnosprawnych zamieszkujących miasto

(97,6% wskazań), jak i wieś (88,1% wskazań).

Według danych ZUS, w III kwartale 1999 roku 65,5% osób niepełnosprawnych

w Polsce pobierało renty w wysokości do 600 zł brutto. Szczególnie niskie renty pobierają

osoby o częściowej niezdolności do pracy, aż 22,2% z nich pobiera świadczenia do 350 zł

brutto – dla tej grupy osób niepełnosprawnych bardzo istotna jest możliwość uzupełnienia

dochodów z rent dochodami z pracy.

Kolejny wskazany przez respondentów problem dotyczący osób niepełnosprawnych,

to zbyt wysokie koszty leków. W sytuacji, kiedy ogromna większość niepełnosprawnych

utrzymuje się wyłącznie z rent lub zasiłków z pomocy społecznej, możliwości leczenia

i rehabilitacji są bardzo ograniczone. Jak dotkliwy to problem – świadczy bardzo wysoki

odsetek wskazań. Aż 95,6% respondentów wymienia zbyt wysokie koszty leków jako

35

trudność występującą w stopniu dużym lub bardzo dużym w miastach, a 88,1% respondentów

na wsi.

Następnym z problemów osób niepełnosprawnych, na który wskazują respondenci,

są bariery komunikacyjne, tj. niedostosowanie środków transportu do potrzeb osób

niepełnosprawnych.

W miastach jest wciąż zbyt mało pojazdów komunikacji miejskiej dostosowanych do

potrzeb niepełnosprawnych. Przykładowo, na ulicach Warszawy tylko około 220 autobusów

przystosowanych jest do transportu osób niepełnosprawnych.

W opinii 92,6% respondentów, problem niedostosowania środków transportu

występuje w miastach, a według 88,1% ankietowanych dotyczy on terenów wiejskich. Z kolei

trudności dotyczące barier architektonicznych i niedostosowanie ciągów komunikacyjnych

wymienia 90,5% respondentów na terenach miejskich i 83,3% respondentów na terenach

wiejskich.

Z badań ankietowych z grudnia 1999 roku, przeprowadzonych przez Mazowieckie

Centrum Polityki Społecznej wynika, iż na terenie województwa mazowieckiego najbardziej

niedostępne dla osób niepełnosprawnych są placówki kultury, aż 91,6% budynków

zajmowanych przez te instytucje nie jest dostosowana do potrzeb tych osób. W podobnej

sytuacji znajdują się placówki oświatowe i wychowawcze. Z budynków, w których mieszczą

się te instytucje, 90,3% nie jest dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych, 5,8% jest

dostosowanych częściowo, a w trakcie adaptacji jest 1,2%.

Środowisko społeczne województwa nie jest przyjazne osobom niepełnosprawnym.

Osoby niepełnosprawne stają często przed dylematem: albo wyłączyć się całkowicie z życia

społecznego, albo uczestniczyć w nim, lecz z podjęciem ogromnego wysiłku fizycznego

i psychicznego.

Duże trudności mają osoby niepełnosprawne również w podjęciu pracy. Według

90,4% respondentów, jest to trudność występująca w dużym i bardzo dużym stopniu na

terenach miejskich, według 88,1% respondentów – dotyczy wsi.

Według danych Wojewódzkiego Urzędu Pracy, w województwie mazowieckim

w sierpniu b.r. zarejestrowanych było 3.340 bezrobotnych osób niepełnosprawnych, stanowili

oni 1,2% ogółu bezrobotnych w województwie.

Trudności z zatrudnieniem to problem występujący w dużym stopniu również

w skali całego kraju. Na otwartym rynku pracy w Polsce zatrudnionych było (dane

szacunkowe na III kwartał 1999 roku) około 140,0 tys. pracowników niepełnosprawnych,

w Zakładach Pracy Chronionej, na koniec 1999 roku zatrudnionych było 220,0 tys. osób

niepełnosprawnych.

36

Niedostateczne zaopatrzenie w sprzęt rehabilitacyjny to kolejny problem. W opinii

69,1% respondentów jako występujący w mieście, a 73,8% ankietowanych wymieniało

go jako charakterystyczny dla terenów wiejskich.

W następnej kolejności wymieniane były: niedostateczny dostęp do usług rehabilitacji

leczniczej, do specjalistycznych usług medycznych oraz do usług opiekuńczych. Respondenci

wskazujący na te problemy dotykające w dużym i bardzo dużym stopniu miasto (56,1%),

natomiast na wsi natomiast aż około 68,2% ogółu respondentów.

• Przyczyny utrudniające znalezienie pracy osobom niepełnosprawnych

Z odpowiedzi respondentów wynika, że przyczyną, która w dużym stopniu utrudnia

w województwie podjęcie pracy, jest brak ofert pracy dla osób niepełnosprawnych. Trudność

tę uważa za kluczową dla miasta 88,1% respondentów, a dla terenów wiejskich 85,7%

respondentów. Na kolejnych miejscach wymieniane są: brak odpowiednich kwalifikacji

zawodowych (miasto – 78,6% respondentów, tereny wiejskie – 81,0% ogółu respondentów),

brak stanowisk pracy przystosowanych dla osób niepełnosprawnych (76,2% w miastach

i 80,9% na terenach wiejskich), a także trudności osób niepełnosprawnych z poruszaniem się

i dojazdem do pracy.

Trudności z zatrudnieniem stanowią niezmiennie od lat problem dla osób

niepełnosprawnych na terenie całego kraju. Według danych Krajowego Urzędu Pracy

w I półroczu 1998 roku, w Rejonowych Urzędach Pracy zarejestrowanych było 68.731 osób

niepełnosprawnych, w tym 26.596 (38,7%) osób bezrobotnych i 42.135 (61,3%) osób

poszukujących pracy.

• Instytucje i organizacje działające na rzecz osób niepełnosprawnych

Z odpowiedzi respondentów wynika, że w powiatach szczególnie brakuje zakładów

pracy chronionej – tak twierdzi 76,2% ankietowanych, wskazując brak tych placówek

w mieście oraz 64,3% respondentów wymieniających ich brak na wsi. Poza tym brak jest

organizacji skupiających osoby niepełnosprawne. Według opinii 64,3% ankietowanych

brakuje takich organizacji w miastach, według 50,0% na terenach wiejskich.

Innym rodzajem brakujących instytucji są zakłady aktywizacji zawodowej (ich brak na

terenach miejskich wymienia 61,9% respondentów, na wsi natomiast 42,9%). Prezentowane

wyniki pokazują, iż na brak instytucji zrzeszających osoby niepełnosprawne, wskazuje się

zwłaszcza w miastach. Są to zarówno instytucje zmierzające do poprawienia

niepełnosprawnym warunków życia (w tym, m.in. znalezienie pracy), jak również organizacje

dające szanse na integrację oraz wspólne spędzanie wolnego czasu osobom

niepełnosprawnym.

37

Ważną rolę w wypełnianiu tej luki mogłyby spełniać organizacje pozarządowe

działające na rzecz osób niepełnosprawnych, ich liczba jest jednak ciągle niewystarczająca.

• Dotychczasowe działania podejmowane na rzecz osób niepełnosprawnych

Zdaniem ankietowanych, do najczęściej podejmowanych działań na rzecz osób

niepełnosprawnych na terenie powiatów należy pomoc finansowa, twierdzi tak 45,2% ogółu

respondentów.

W następnej kolejności likwidowane są bariery architektoniczne i urbanistyczne. Tę

formę działań wymienia 40,5% ankietowanych. Refundację kosztów tworzenia nowych

stanowisk pracy i wynagrodzenia dla osób niepełnosprawnych wymienia natomiast 33,3%

ogółu respondentów. Z innych form pomocy wymieniane są także organizowanie usług

opiekuńczych i pracy socjalnej (21,4%), poradnictwo (21,4%) oraz organizowanie turnusów

rehabilitacyjnych (19,0%).

Działania na rzecz osób niepełnosprawnych są podejmowane w nie wystarczającym

zakresie z uwagi na ograniczone środki finansowe. Problem ten dotyczy zarówno

województwa mazowieckiego, jak i całego kraju. Przykładowo, w latach 1998-2000 nakłady

państwa na organizowanie turnusów rehabilitacyjnych systematycznie malały. O ile w 1998

roku wyniosły one 65.698.000 zł, o tyle w 2000 roku już tylko 57.782.000 zł.

• Działania jakie powinny być podejmowane w celu poprawy sytuacji osób

niepełnosprawnych

Z odpowiedzi respondentów wynika, że do działań jakie powinny być podejmowane

na terenie powiatu należą przede wszystkim likwidacja barier architektonicznych

i urbanistycznych (45,2%). Ten rodzaj działań był również najczęściej wymieniany jako

podejmowany do tej pory. Pojawia się więc wątpliwość dotycząca skuteczności likwidacji

barier. W opinii respondentów, na likwidację barier istnieje wciąż zapotrzebowanie.

Kolejnym proponowanym przez respondentów (69,0%) rodzajem działań jest

tworzenie i realizowanie programów aktywizacji zawodowej oraz tworzenie Zakładów Pracy

Chronionej. Jest to związane z trudnościami w uzyskaniu pracy przez osoby niepełnosprawne.

Realizacja wymienionych działań mogłaby istotnie przyczynić się do zmiany sytuacji w tym

zakresie zarówno w skali województwa, jak i kraju.

Od 1 stycznia 2000 roku zostały bowiem zlikwidowane ulgi w podatku dochodowym

od działalności gospodarczej dla zakładów pracy chronionej. W znacznym stopniu zmniejsza

to Zakładowe Fundusze Osób Niepełnosprawnych oraz Państwowego Funduszu Rehabilitacji

Osób Niepełnosprawnych.

38

Ważną rolę w działaniach pomocowych i rehabilitacyjnych mogłaby spełniać

organizacja warsztatów terapii zajęciowej, wymienia je 47,6% respondentów. Należy

zaznaczyć, że na rok 2000 Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych nie

przewidział powstania ani jednego warsztatu terapii zajęciowej.

• Instytucje i organizacje pozarządowe wspomagające osoby niepełnosprawne

Jako organizacje działające w najwyższym stopniu na rzecz osób niepełnosprawnych,

największa liczba respondentów (69,0%) wymienia organizacje pozarządowe, w tym Polski

Związek Głuchych (57,1% wskazań). W następnej kolejności wymieniane są powiatowe

Urzędy Pracy (54,8% wskazań), z uwagi na realizację zadań na rzecz zatrudniania osób

niepełnosprawnych.

W opinii respondentów, niewystarczająca liczba instytucji działających na rzecz osób

niepełnosprawnych to jeden z podstawowych problemów. Poza wymienionymi, brakuje m.in.

ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi (taki ośrodek działa w co

czwartym powiecie). Dyrektorzy PCPR opowiadają się za zwiększeniem liczby istniejących

placówek, problemem jednak jest niewystarczająca ilość środków finansowych.

Wnioski

•• ddzziiaałłaanniiaa zzmmiieerrzzaajjąąccee ddoo ppoopprraawwyy ssyyttuuaaccjjii oossóóbb nniieeppeełłnnoosspprraawwnnyycchh ppoowwiinnnnyy

kkoonncceennttrroowwaaćć ssiięę pprrzzeeddee wwsszzyyssttkkiimm nnaa zzmmiiaanniiee ppoolliittyykkii zzaattrruuddnniieenniiaa.. NNaalleeżżyy

kkoonnttyynnuuoowwaaćć mmooddeell rreehhaabbiilliittaaccjjii zzaawwooddoowweejj,, ppoolleeggaajjąąccyy nnaa uullggaacchh ppooddaattkkoowwyycchh oorraazz

ppoożżyycczzkkaacchh ddllaa pprraaccoowwnniikkóóww zzaattrruuddnniiaajjąąccyycchh oossoobbyy nniieeppeełłnnoosspprraawwnnee nnaa oottwwaarrttyymm

rryynnkkuu pprraaccyy ii ww zzaakkłłaaddaacchh pprraaccyy cchhrroonniioonneejj.. WWsskkaazzaannee jjeesstt rróówwnniieeżż uummoożżlliiwwiiaanniiee

ppookkrryywwaanniiaa zz bbuuddżżeettuu wwyyddaattkkóóww zzwwiiąązzaannyycchh zz ttwwoorrzzeenniieemm ii uuttrrzzyymmaanniieemm mmiieejjsscc

pprraaccyy,, aallee ttaakkżżee zz rreehhaabbiilliittaaccjjąą lleecczznniicczząą ii ssppoołłeecczznnąą,,

•• ww cceelluu sskkuutteecczznneejj rreeaalliizzaaccjjii ddzziiaałłaańń nnaa rrzzeecczz oossóóbb nniieeppeełłnnoosspprraawwnnyycchh pprrzzeezz

ssaammoorrzząąddyy,, wwsskkaazzaannee jjeesstt zzwwiięękksszzeenniiee śśrrooddkkóóww ffiinnaannssoowwyycchh ddllaa ppoowwiiaattoowwyycchh cceennttrróóww

ppoommooccyy rrooddzziinniiee pprrzzeezznnaacczzoonnyycchh nnaa rreehhaabbiilliittaaccjjęę,,

•• kkoonniieecczznnee jjeesstt ttaakkżżee zzaabbeezzppiieecczzeenniiee śśrrooddkkóóww ffiinnaannssoowwyycchh ddllaa ppoowwiiaattoowwyycchh uurrzzęęddóóww

pprraaccyy.. OObbeeccnniiee nniiee ddyyssppoonnuujjąą oonnee mmoożżlliiwwoośścciiaammii ttwwoorrzzeenniiaa nnoowwyycchh mmiieejjsscc ddllaa oossóóbb

nniieeppeełłnnoosspprraawwnnyycchh,,

•• ww wwiięękksszzoośśccii ssaammoorrzząąddóóww bbrraakk jjeesstt rrzzeetteellnneejj iinnffoorrmmaaccjjii oo zzaakkrreessiiee ddzziiaałłaallnnoośśccii

ppoosszzcczzeeggóóllnnyycchh ssłłuużżbb,, wwyymmooggaacchh ddoottyycczząąccyycchh uuzzyysskkaanniiaa śśwwiiaaddcczzeeńń oorraazz

uupprraawwnniieenniiaacchh oossóóbb nniieeppeełłnnoosspprraawwnnyycchh.. SSttąądd,, nniieezzbbęęddnnee jjeesstt pprroowwaaddzzeenniiee pprrzzeezz

39

ssaammoorrzząąddyy ddzziiaałłaallnnoośśccii iinnffoorrmmaaccyyjjnnoo-- ddoorraaddcczzeejj,, wwssppiieerraajjąącceejj oossoobbyy nniieeppeełłnnoosspprraawwnnee

oorraazz iicchh rrooddzziinnyy,,

•• ppooddssttaawwoowwyymm zzaaddaanniieemm ppoowwiinnnnaa bbyyćć kkoonnsseekkwweennttnniiee ppoossttęęppuujjąąccaa lliikkwwiiddaaccjjaa bbaarriieerr

aarrcchhiitteekkttoonniicczznnyycchh ii kkoommuunniikkaaccyyjjnnyycchh oorraazz ttrraannssppoorrttoowwyycchh.. DDoottyycczzyy ttoo tteerreennuu ccaałłeeggoo

wwoojjeewwóóddzzttwwaa,, cchhooćć pprroobblleemm tteenn oobbeejjmmuujjee ww wwiięękksszzyymm ssttooppnniiuu mmiieesszzkkaańńccóóww mmiiaasstt..

NNaa wwssii nnaalleeżżyy zzwwrróócciićć sszzcczzeeggóóllnnąą uuwwaaggęę nnaa zzłłąą ssyyttuuaaccjjęę eekkoonnoommiicczznnąą rrooddzziinn

zz oossoobbaammii nniieeppeełłnnoosspprraawwnnyymmii..

WWyybbóórr pprrzzeeddssiięęwwzziięęćć pprrzzeewwiiddzziiaannyycchh ddoo rreeaalliizzaaccjjii oorraazz ssppoossóóbb iicchh rreeaalliizzaaccjjii ppoowwiinniieenn

uuwwzzggllęęddnniiaaćć llookkaallnnąą ssppeeccyyffiikkęę,, zzaarróówwnnoo ww zzaakkrreessiiee nniieeppeełłnnoosspprraawwnnoośśccii mmiieesszzkkaańńccóóww nnaa

ddaannyymm tteerreenniiee,, jjaakk tteeżż mmoożżlliiwwoośśccii rroozzwwiiąązzyywwaanniiaa ppoosszzcczzeeggóóllnnyycchh pprroobblleemmóóww..

2. 3.3. Problemy zdrowotne lokalnej społeczności

• Problemy demograficzne i zdrowotne ludności

Nieco ponad połowa (51,0%) ludności województwa mazowieckiego mieszka na

terenie oddziału warszawskiego Mazowieckiej Regionalnej Kasy Chorych (MRKCh), drugim

pod względem liczby ludności jest oddział radomski (15,0%), następnie siedlecki (12,0%)

a na ostrołęcki, ciechanowski i płocki przypada odpowiednio po 7-8% mieszkańców

województwa. Szacuje się, że ludność należąca do MRKCh liczy 4,8 miliona z tego na

poszczególne oddziały przypada: ciechanowski – 359,0 tys., ostrołęcki – 403,0 tys., płocki –

338,0 tys., radomski – 717,0 tys., siedlecki – 583,0 tys. i warszawski – 2.360,0 tys.

Mieszkańcy województwa mazowieckiego są przeciętnie starsi niż mieszkańcy innych

województw z wyjątkiem łódzkiego. Ludność w wieku poprodukcyjnym (mężczyźni 65 lat

i więcej, kobiety 60 lat i więcej) stanowi na Mazowszu 16,3%, podczas gdy w całej Polsce –

14,4%. Najstarszą populację ma oddział warszawski MRKCh, którego mieszkańcy w wieku

poprodukcyjnym stanowią 17,7% ogółu ludności, natomiast dzieci i młodzież w wieku

poniżej 18 lat stanowią 20,8%. Stosunkowo najmłodszą strukturę wieku mają mieszkańcy

oddziału ostrołęckiego, wśród których dzieci i młodzież stanowią 29,1%, zaś osoby w wieku

poprodukcyjnym 14,3%.

Obiektywne mierniki stanu zdrowia ludności pokazują, że sytuacja zdrowotna

w województwie mazowieckim jest zbliżona do ogólnopolskiej. Przeciętna długość życia

mieszkańców województwa w 1999 roku wynosiła 68,7 lat dla mężczyzn i 77,8 lat dla kobiet

i była zbliżona do przeciętnej dla ogółu mieszkańców Polski, dla których analogiczne

wartości wynoszą 68,8 oraz 77,5 lat. Należy zwrócić uwagę na fakt, że w ostatnim roku uległa

zahamowaniu wzrostowa tendencja długości życia mężczyzn, tak w całym kraju,

40

jak i na Mazowszu, gdzie wystąpił nawet spadek o 0,4 roku. Trzeba równocześnie mieć

na uwadze fakt, że w krajach skandynawskich mężczyźni żyją o ponad 6 lat dłużej,

niż mieszkańcy Mazowsza a kobiety o 4 lata dłużej.

W województwie mazowieckim występuje wyraźna różnica w stanie zdrowia

mężczyzn mieszkających w mieście i na wsi oraz w różnych regionach województwa.

Mężczyźni rodzący się na wsi żyją przeciętnie o blisko 2 lata (1,8 roku) krócej niż ich

rówieśnicy z miast. W przypadku kobiet różnic takich nie obserwuje się. Mężczyźni

w regionie warszawskim żyją przeciętnie o ponad 2 lata dłużej niż w regionie ciechanowskim,

płockim i ostrołęckim, natomiast wśród mieszkanek Mazowsza zróżnicowanie regionalne

w długości trwania życia jest stosunkowo niewielkie. Najgorsza sytuacja w zakresie

umieralności w latach 1991-1998 występowała w oddziale ciechanowskim, natomiast

najbardziej korzystną od roku 1994 obserwuje się w oddziale warszawskim.

Należy zwrócić uwagę, że umieralność noworodków w pierwszych czterech

tygodniach życia w województwie mazowieckim jest nieco większa od przeciętnej dla całej

Polski. Wskazuje to na potrzebę zintensyfikowania opieki nad kobietami w ciąży oraz

noworodkami w pierwszych dniach życia.

Obserwuje się znaczne różnice w poziomie umieralności niemowląt pomiędzy

poszczególnymi oddziałami MRKCh. Najlepsza sytuacja jest w oddziale ciechanowskim,

gdzie przeciętny poziom zgonów niemowląt wynosił 7,1 na 1.000 urodzeń żywych, natomiast

najgorsza jest w oddziale radomskim, gdzie poziom ten wynosił 10,4 i w warszawskim, gdzie

na każde 1.000 urodzeń żywych umarło 10 niemowląt. Nawet trzykrotne różnice w natężeniu

zgonów niemowląt występują pomiędzy poszczególnymi powiatami województwa

mazowieckiego. W powiecie zwoleńskim i radomskim średni roczny współczynnik dla okresu

1996-1998 przekraczał 15 zgonów na 1.000 urodzeń, podczas gdy w powiecie łosickim

i w Ostrołęce był poniżej 7 zgonów.

Struktura przyczyn zgonów w województwie mazowieckim jest zbliżona do

ogólnopolskiej. Głównym zagrożeniem życia mieszkańców województwa są choroby układu

krążenia odpowiadające za 43,0% zgonów mężczyzn i 55,0% zgonów kobiet. Na drugim

miejscu są nowotwory złośliwe, a na trzecim zewnętrzne przyczyny urazów i zatruć

w przypadku mężczyzn, a w przypadku kobiet przyczyny niedokładnie określone lub

nieznane. Te trzy główne grupy przyczyn są odpowiedzialne za 79,0% zgonów mężczyzn

i 83,0% zgonów kobiet mieszkających w województwie. Zmiany w natężeniu umieralności

z powodu głównych przyczyn zgonów, jakie zachodzą w ostatnich latach pozwalają przyjąć,

że mimo zmniejszającego się powoli poziomu umieralności, choroby układu krążenia jeszcze

przez wiele lat będą głównym zagrożeniem życia mieszkańców Polski, w tym województwa

41

mazowieckiego. Wzrosnąć może znaczenie chorób nowotworowych, a także zewnętrznych

przyczyn urazów i zatruć.

Wnioski

�� zzrróóżżnniiccoowwaanniiee ppoozziioommuu uummiieerraallnnoośśccii ppoommiięęddzzyy ooddddzziiaałłaammii MMRRKKCChh uuttrrzzyymmuujjąąccee ssiięę oodd

wwiieelluu llaatt,, wwsskkaazzuujjee nnaa ppoottrrzzeebbęę zziinntteennssyyffiikkoowwaanniiaa ddzziiaałłaańń ww zzaakkrreessiiee wwcczzeessnneeggoo

wwyykkrryywwaanniiaa cchhoorróóbb ii ddoosskkoonnaalleenniiaa ooppiieekkii zzddrroowwoottnneejj.. SSzzcczzeeggóóllnniiee ppoowwiinnnnoo ttoo ddoottyycczzyyćć

ooddddzziiaałłuu cciieecchhaannoowwsskkiieeggoo,, aa ttaakkżżee rraaddoommsskkiieeggoo ggddzziiee pprrzzyy wwyyssookkiieejj ooggóóllnneejj

uummiieerraallnnoośśccii cczzęęssttoośśćć hhoossppiittaalliizzaaccjjii ddllaa wwiieelluu cchhoorróóbb jjeesstt nnaajjnniiżżsszzaa ww wwoojjeewwóóddzzttwwiiee,,

�� nniieekkoorrzzyyssttnnaa jjeesstt ssyyttuuaaccjjaa zzddrroowwoottnnaa mmęężżcczzyyzznn mmiieesszzkkaajjąąccyycchh nnaa wwssii.. PPoottrrzzeebbnnee jjeesstt

zzwwrróócceenniiaa wwiięękksszzeejj uuwwaaggii nnaa ttęę ggrruuppęę lluuddnnoośśccii,, zzwwłłaasszzcczzaa ppoopprrzzeezz pprrooggrraammyy pprroommooccjjii

zzddrroowwiiaa,,

�� wwyyżżsszzaa oodd pprrzzeecciięęttnneejj kkrraajjoowweejj uummiieerraallnnoośśćć nniieemmoowwlląątt ww ppiieerrwwsszzyycchh cczztteerreecchh

ttyyggooddnniiaacchh żżyycciiaa wwsskkaazzuujjee nnaa ppoottrrzzeebbęę zziinntteennssyyffiikkoowwaanniiaa ooppiieekkii nnaadd kkoobbiieettąą cciięężżaarrnnąą

ii nnoowwoorrooddkkiieemm.. NNaa pprroobblleemm zzddrroowwiiaa nniieemmoowwlląątt nnaalleeżżyy zzwwrróócciićć sszzcczzeeggóóllnnąą uuwwaaggęę nnaa

tteerreenniiee ooddddzziiaałłuu rraaddoommsskkiieeggoo ii wwaarrsszzaawwsskkiieeggoo,,

� wwsskkaazzaannee jjeesstt wwzzmmooccnniieenniiee lleecczznniiccttwwaa kkaarrddiioollooggiicczznneeggoo ww ooddddzziiaallee rraaddoommsskkiimm

ii ssiieeddlleecckkiimm..

• Personel fachowy zakładów opieki zdrowotnej

Liczba lekarzy POZ na 10,0 tys. ludności (dane na 31. 12. 1999 roku):

MIASTO lekarze 1.861 lekarze stomatolodzy 586 WIEŚ lekarze 407 lekarze stomatolodzy 130 MIASTO + WIEŚ - ogółem lekarze 2.268 lekarze stomatolodzy 716

W województwie mazowieckim liczba lekarzy rodzinnych, pracujących

na kontraktach w publicznych i niepublicznych zakładach opieki zdrowotnej nie przekracza

394. Stanowi to zaledwie 18,0% istniejących w tym zakresie potrzeb, które określają potrzebę

zatrudnienia 2.200 lekarzy rodzinnych.

Analizując zatrudnienie lekarzy specjalistów w zakładach opieki zdrowotnej

województwa mazowieckiego, należy zwrócić uwagę na znikomą liczbę lekarzy geriatrów

(10) oraz niewielką w stosunku do potrzeb liczbę lekarzy specjalistów: kardiochirurgii (18),

42

chirurgii klatki piersiowej (22), chirurgii plastycznej (21), chemioterapii (32) i chirurgii

onkologicznej (35).

• Stacjonarne zakłady opieki zdrowotnej

Na terenie województwa mazowieckiego znajdują się 98 jednostki publicznej opieki

stacjonarnej. Liczba łóżek rzeczywistych w województwie (bez danych MSWiA i MON)

wynosi 29.180 (łącznie z łóżkami w szpitalach psychiatrycznych), w szpitalach ogólnych

25.484 łóżek. Według danych Centrum Organizacji i Ekonomiki Ochrony Zdrowia –

COiEOZ (dane z 31. 12. 1999 roku) na 10.000 mieszkańców województwa mazowieckiego

przypada 50,3 łóżek w szpitalach ogólnych, (średnia w Polsce dla szpitali ogólnych – 52,0).

Wskaźnik łóżek rzeczywistych może ulec drastycznej zmianie w przypadku potrzeby

dostosowania norm powierzchni lokalowej przypadającej na jedno łóżko, ponieważ

w większości szpitali mamy do czynienia z dużym zagęszczeniem łóżek.

Według danych COiEOZ w 1999 roku w szpitalach ogólnych województwa

mazowieckiego leczonych było 740.875 pacjentów.

Wskaźnik leczonych na 10.000 ludności w województwie wynosił w 1999 roku –

1461,3 i był niższy, od średniej wartości dla Polski, która wynosi 1526,0.

Zwraca uwagę fakt, że wszystkie wskaźniki określające optymalne i ekonomiczne

wykorzystanie bazy łóżkowej regionu wskazują na jej mało wydajne wykorzystanie.

Szczególnie niepokojący jest niski wskaźnik wykorzystania łóżka wynoszący średnio dla

województwa 70,1%. Dla porównania zalecana wartość wykorzystania łóżek dla łóżek

krótkoterminowych w Polsce wynosi 85,0%, a średni wskaźnik wykorzystania łóżek w Polsce

w 1999 roku wynosił 72,4%. Średni czas pobytu pacjenta w szpitalu różni się znacznie

od zalecanej dla Polski – 7 dni i wynosi blisko 9 dni. Także liczba leczonych przypadających

na jedno łóżko sytuuje Mazowsze na 14 miejscu w kraju. Zmusza to do podjęcia działań

mających na celu doprowadzenie do optymalnego wykorzystania posiadanych zasobów

szpitalnictwa.

W większości (25 powiatów) powiaty mają po jednym szpitalu na swoim terenie

i są to szpitale pierwszego poziomu referencyjnego. Dziesięć powiatów ma na swoim terenie

2 szpitale, a jeden – powiat otwocki – 7 szpitali. Sześć powiatów nie ma na swoim terenie

żadnego szpitala, są to powiaty ostrołęcki, siedlecki, płocki, które mają opodal szpitale

w powiatach grodzkich miast - Ostrołęka, Siedlce, Płock oraz 3 małe terytorialnie powiaty,

które sąsiadują z powiatami o dużym zagęszczeniu szpitali (warszawskim i siedleckim).

W Warszawie i okolicach znajdują się też szpitale prywatne (niepubliczne zakłady opieki

zdrowotnej), których liczba stale rośnie. Szpitale prywatne świadczą usługi na wysokim

43

poziomie. Ich dostępność dla ludności ograniczona jest głównie wysoką ceną, jaką trzeba

zapłacić za świadczenie zdrowotne.

Szpitale ogólne w 1999 roku

Kasa/Oddział

Liczba łóżek rzeczywistych

Liczba łóżek na 10 tys.

mieszkańców

Liczba leczonych na 10 tys.

mieszkańców

Wykorzystanie łóżek w %

Średnia liczba dni pobytu

Mazowiecka 25.484 50,3 1.461,3 70,1 8,8

Ciechanów 1.408 39,7 1.407,5 72,7 7,4

Ostrołęka 1.285 32,8 1.151,0 72,3 7,6

Płock 1.698 49,5 1.427,5 72,1 9,1

Radom 2.973 39,3 1.048,1 70,8 9,4

Siedlce 1.942 33,3 1.015,6 69,6 8,4

Warszawa 16.178 61,5 1.737,3 69,5 9,1

Analizując podstawowe wskaźniki i dane określające stan zasobów i ich

wykorzystania, należy stwierdzić, że województwo mazowieckie posiada bardzo duże zasoby

opieki stacjonarnej. Na Mazowszu funkcjonuje:

• 8,0% szpitali w kraju, • 14,4% bazy łóżkowej Polski, • 12,0% leczonych rocznie w Polsce.

Wnioski

PPooddssttaawwoowwaa ooppiieekkaa zzddrroowwoottnnaa

WW wwoojjeewwóóddzzttwwiiee mmaazzoowwiieecckkiimm ppooddssttaawwoowwaa ooppiieekkaa zzddrroowwoottnnaa ppoowwiinnnnaa bbyyćć

śśwwiiaaddcczzoonnaa pprrzzeezz pprraakkttyykkii mmeeddyyccyynnyy rrooddzziinnnneejj,, ggaabbiinneettyy ssttoommaattoollooggiicczznnee oorraazz cceennttrraa

pprrooffiillaakkttyykkii ii pprroommooccjjii zzddrroowwiiaa.. GGaabbiinneettyy ssttoommaattoollooggiicczznnee ppoowwiinnnnyy ttaakkżżee uuwwzzggllęęddnniiaaćć

zzaaddaanniiaa ssttoommaattoollooggiiii zzaacchhoowwaawwcczzeejj rreeaalliizzoowwaanneejj ww rraammaacchh pprrooggrraammóóww pprrooffiillaakkttyykkii

zzddrroowwoottnneejj ddllaa ssppoołłeecczznnoośśccii llookkaallnneejj..

PPrraakkttyykkii mmeeddyyccyynnyy rrooddzziinnnneejj ddoocceelloowwoo ppoowwiinnnnyy bbyyćć pprroowwaaddzzoonnee pprrzzeezz lleekkaarrzzyy

zzee ssppeeccjjaalliizzaaccjjąą ww zzaakkrreessiiee mmeeddyyccyynnyy rrooddzziinnnneejj.. WW ookkrreessiiee pprrzzeejjśścciioowwyymm,, zzee wwzzggllęędduu nnaa

nniieewwyyssttaarrcczzaajjąąccąą lliicczzbbęę lleekkaarrzzyy rrooddzziinnnnyycchh ((1188,,00%% ppoottrrzzeebb)),, pprraakkttyykkii ttee mmooggąą rróówwnniieeżż

ffuunnkkccjjoonnoowwaaćć jjaakkoo pprraakkttyykkii ggrruuppoowwee zz uuddzziiaałłeemm ppeeddiiaattrróóww ii iinntteerrnniissttóóww.. ZZee wwzzggllęędduu nnaa

zzaappiissyy uussttaawwyy oo ppoowwsszzeecchhnnyymm uubbeezzppiieecczzeenniiuu zzddrroowwoottnnyymm –– zzaa lleekkaarrzzyy ppooddssttaawwoowweejj ooppiieekkii

zzddrroowwoottnneejj nnaalleeżżyy uuzznnaaćć ttaakkżżee pprraakkttyykkuujjąąccyycchh ww lleecczznniiccttwwiiee oottwwaarrttyymm ggiinneekkoollooggóóww ––

ppoołłoożżnniikkóóww..

WW nnaajjbblliiżżsszzyycchh llaattaacchh nnaalleeżżyy ww ssppoossóóbb zznnaacczznnyy rroozzbbuuddoowwaaćć ppootteennccjjaałł iinnddyywwiidduuaallnnyycchh

ii ggrruuppoowwyycchh pprraakkttyykk mmeeddyyccyynnyy rrooddzziinnnneejj..

44

AAmmbbuullaattoorryyjjnnaa ooppiieekkaa ssppeeccjjaalliissttyycczznnaa

WW wwoojjeewwóóddzzttwwiiee mmaazzoowwiieecckkiimm nnaalleeżżyy ddoożżyyćć ddoo zzaappeewwnniieenniiaa rróówwnneeggoo ddoossttęęppuu ddoo

aammbbuullaattoorryyjjnnyycchh śśwwiiaaddcczzeeńń ssppeeccjjaalliissttyycczznnyycchh wwsszzyyssttkkiimm mmiieesszzkkaańńccoomm wwoojjeewwóóddzzttwwaa,,

nniieezzaalleeżżnniiee oodd ssttaattuussuu ssooccjjaallnneeggoo ii eekkoonnoommiicczznneeggoo.. OO mmoożżlliiwwoośśccii sskkoorrzzyyssttaanniiaa zz uussłłuugg mmuussii

ddeeccyyddoowwaaćć mmeeddyycczznniiee uuzzaassaaddnniioonnaa ppoottrrzzeebbaa,, aa nniiee mmiieejjssccee zzaammiieesszzkkaanniiaa ppaaccjjeennttaa..

WW mmooddeelluu ddoocceelloowwyymm lleecczznniiccttwwoo ssppeeccjjaalliissttyycczznnee ppoowwiinnnnoo ppeełłnniićć ggłłóówwnnee ffuunnkkccjjee

kkoonnssuullttaaccyyjjnnee nnaa ppoottrrzzeebbyy lleecczznniiccttwwaa ppooddssttaawwoowweeggoo oorraazz uummoożżlliiwwiiaaćć kkoonnttyynnuuaaccjjęę

((zzaakkoońńcczzeenniiee)) lleecczzeenniiaa sszzppiittaallnneeggoo.. DDllaa eeffeekkttyywwnneeggoo wwyyppeełłnniiaanniiaa tteejj ffuunnkkccjjii aammbbuullaattoorryyjjnnaa

ooppiieekkaa ssppeeccjjaalliissttyycczznnaa mmuussii ppoossiiaaddaaćć ooddppoowwiieeddnniiąą bbaazzęę ddiiaaggnnoossttyycczznnoo-- tteerraappeeuuttyycczznnąą ii kkaaddrręę

oo wwyyssookkiicchh kkwwaalliiffiikkaaccjjaacchh.. WWiięękksszzoośśćć ppoorraaddnnii ssppeeccjjaalliissttyycczznnyycchh,, ppoowwiinnnnaa bbyyćć ssttrruukkttuurraallnniiee,,

aa ddoocceelloowwoo ffuunnkkccjjoonnaallnniiee zzwwiiąązzaannaa zz lleecczznniiccttwweemm sszzppiittaallnnyymm..

BBeezz śścciissłłyycchh zzwwiiąązzkkóóww zz lleecczznniiccttwweemm sszzppiittaallnnyymm mmooggłłyybbyy nnaaddaall ffuunnkkccjjoonnoowwaaćć

ttee ssppeeccjjaallnnoośśccii,, nnaa kkttóórree iissttnniieejjee dduużżee,, ((nniieemmoożżlliiwwee ddoo zzaassppookkoojjeenniiaa pprrzzeezz ppooddssttaawwoowwąą ooppiieekkęę

zzddrroowwoottnnąą)),, zzaappoottrrzzeebboowwaanniiee zzee ssttrroonnyy ppaaccjjeennttóóww.. PPrrzzyykkłłaaddeemm mmooggąą bbyyćć ttuu śśwwiiaaddcczzeenniiaa

zz zzaakkrreessuu ddeerrmmaattoollooggiiii,, oottoollaarryynnggoollooggiiii,, ookkuulliissttyykkii,, nneeuurroollooggiiii,, rreehhaabbiilliittaaccjjii oorraazz ppssyycchhiiaattrriiii

ii lleecczzeenniiaa uuzzaalleeżżnniieeńń.. TTaa ggrruuppaa śśwwiiaaddcczzeeńń ssppeeccjjaalliissttyycczznnyycchh ppoowwiinnnnaa bbyyćć zz kkoolleeii ddoobbrrzzee

ffuunnkkccjjoonnaallnniiee ((lluubb ssttrruukkttuurraallnniiee)) zzwwiiąązzaannaa zzee ssttrruukkttuurraammii lleecczznniiccttwwaa ppooddssttaawwoowweeggoo.. MMooggłłoobbyy

ttoo,, ww ssppoossóóbb zznnaacczząąccyy,, uułłaattwwiićć ppaaccjjeennttoomm kkoorrzzyyssttaanniiee zz wwyyżżeejj wwyymmiieenniioonnyycchh uussłłuugg..

WW nnaajjbblliiżżsszzyycchh llaattaacchh nnaalleeżżyy ddoopprroowwaaddzziićć ddoo wwyyrróówwnnaanniiaa ddoossttęęppnnoośśccii ddoo

aammbbuullaattoorryyjjnneejj ooppiieekkii ssppeeccjjaalliissttyycczznneejj oobbsszzaarróóww wwoojjeewwóóddzzttwwaa mmaazzoowwiieecckkiieeggoo..

SSttaaccjjoonnaarrnnaa ooppiieekkaa zzddrroowwoottnnaa

GGeenneerraallnnąą ssttrraatteeggiiąą ddllaa wwoojjeewwóóddzzttwwaa mmaazzoowwiieecckkiieeggoo jjeesstt ooppttyymmaallnnee wwyykkoorrzzyyssttaanniiee

ppoossiiaaddaannyycchh łłóóżżeekk ww ppoosszzcczzeeggóóllnnyycchh ssppeeccjjaallnnoośścciiaacchh oorraazz rroozzwwóójj ooppiieekkii ddłłuuggootteerrmmiinnoowweejj

ii ppssyycchhiiaattrryycczznneejj pprrzzyy sszzppiittaallaacchh ooggóóllnnyycchh,, zzee sszzcczzeeggóóllnnyymm uuwwzzggllęęddnniieenniieemm ookkrręęgguu

oossttrroołłęęcckkiieeggoo..

NNaa tteerreenniiee WWaarrsszzaawwyy ww cceelluu pprrzzyyssppiieesszzeenniiaa pprroocceessuu ddiiaaggnnoozzoowwaanniiaa ii lleecczzeenniiaa oorraazz

oobbnniiżżeenniiaa kkoosszzttóóww ffuunnkkccjjoonnoowwaanniiaa zzaakkłłaaddóóww,, nniieezzbbęęddnnee jjeesstt ttwwoorrzzeenniiee ddzziieennnnyycchh ooddddzziiaałłóóww,,

zzaarróówwnnoo zzaacchhoowwaawwcczzyycchh,, jjaakk ii zzaabbiieeggoowwyycchh zzllookkaalliizzoowwaannyycchh pprrzzyy ssppeeccjjaalliissttyycczznnyycchh

sszzppiittaallaacchh,, ppoossiiaaddaajjąąccyycchh nnoowwoocczzeessnnąą ddiiaaggnnoossttyykkęę.. NNiieekkttóórree sszzppiittaallee ((nnpp.. sszzppiittaall ddzziieecciięęccyy

pprrzzyy uull.. KKooppeerrnniikkaa)) ppoowwiinnnnyy ww ccaałłoośśccii pprrzzeekksszzttaałłcciićć ssiięę ww sszzppiittaallee ddzziieennnnee..

WW nniieekkttóórryycchh,, wwyybbrraannyycchh sszzppiittaallaacchh iissttnniieejjee rróówwnniieeżż kkoonniieecczznnoośśćć ttwwoorrzzeenniiaa ooddddzziiaałłóóww

rraattuunnkkoowwyycchh.. LLookkaalliizzaaccjjaa ooddddzziiaałłóóww wwiinnnnaa uuwwzzggllęęddnniiaaćć zzaassaaddyy pprrzzyyjjęęttee pprrzzyy oopprraaccoowwaanniiuu

ssiieeccii rraattoowwnniiccttwwaa mmeeddyycczznneeggoo,, zzggooddnniiee zz pprrzzyyggoottoowwaannyymm pprroojjeekktteemm uussttaawwyy

oo PPaańńssttwwoowwyymm RRaattoowwnniiccttwwiiee MMeeddyycczznnyymm..

45

2.3.4. Bezdomność

• Charakterystyka problemu

Według ustawy z dnia 29 listopada 1990 roku o pomocy społecznej, osoba bezdomna

to osoba nie zamieszkująca w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o najmie lokali

mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych i nigdzie nie zameldowana na pobyt stały

w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodów osobistych.

Ludzie bezdomni, to najczęściej osoby uzależnione od alkoholu, byli więźniowie,

bezrobotni (którzy utracili miejsce w hotelu robotniczym), osoby rozwiedzione, które zostały

wyeksmitowane lub dobrowolnie opuściły dom rodzinny, starcy i inwalidzi, osoby

upośledzone i chore psychicznie, wychowankowie domów dziecka oraz kobiety, które uciekły

od mężów alkoholików. Dramatycznie zwiększa się liczba bezdomnych rodzin oraz

samotnych matek z dziećmi i bezdomnych z wyższym wykształceniem, a także ludzi młodych

– nawet poniżej 18 roku życia.

Większość bezdomnych nie utrzymuje kontaktu ze swoimi rodzinami. Na ogół są

odtrąceni przez rodziny, sami nie chcą utrzymywać z nimi kontaktów, obarczając je winą za

swoją sytuację. Bezdomnych klasyfikuje się w literaturze fachowej na: bezdomnych

z przymusu, bezdomnych z wyboru oraz tymczasowo bezdomnych.

W oparciu o kryterium stanu psychofizycznego i postawy wobec własnej bezdomności

można określić, że istnieją cztery kategorie osób bezdomnych:

1) zdolne do samodzielności życiowej, bezdomne z przymusu,

2) niezdolne do samodzielności życiowej, bezdomne z przymusu,

3) zdolne do samodzielności życiowej, bezdomne z wyboru,

4) niezdolne do samodzielności życiowej, bezdomne z wyboru.

Dokładne rozmiary bezdomności w Polsce nie są znane. Szacunkowo podaje się liczby

wahające od kilkudziesięciu do kilkuset tysięcy. Zjawisko bezdomności występuje głównie

w miastach, na pozostałych terenach jest to problem o bardzo małym zasięgu. Osoby

bezdomne przyjeżdżają do dużych miast, gdzie najłatwiej znaleźć pomoc. Jednym z regionów

w których jest ich najwięcej to Mazowsze, a zwłaszcza Warszawa.

• Pomoc osobom bezdomnym

Osoba bezdomna ma prawo do wszystkich świadczeń pozwalających zaspokoić

niezbędne potrzeby. Do zadań własnych o charakterze obowiązkowym, realizowanym przez

gminę – należy udzielenie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania.

Głównym organizatorem pomocy bezdomnym jest sektor pozarządowy. Są to

fundacje, stowarzyszenia o charakterze świeckim i kościelnym oraz zgromadzenia zakonne,

46

które prowadzą: jadłodajnie, schroniska, punkty informacyjne, łaźnie, pralnie, punkty

wydawania odzieży i leków, punkty sanitarno-lekarskie. Ośrodki pomocy społecznej

współpracują z tymi organizacjami, a jako organy administracji publicznej mogą zlecać im

określone zadania. Organizacje pozarządowe mogą korzystać z dofinansowania ze środków

budżetowych.

• Problem bezdomności w województwie mazowieckim

W województwie mazowieckim problem bezdomności występuje przede wszystkim

w Warszawie i jej okolicach. Szacunkowa liczba bezdomnych waha się od 2,5 tys. do 5 tys.

osób (w zależności od pory roku). Wyniki badania przeprowadzonego przez Mazowieckie

Centrum Polityki Społecznej wśród dyrektorów PCPR wskazują, iż w większości powiatów

województwa problem ten nie pojawia się lub występuje w niewielkim stopniu.

W 10 powiatach zanotowano od 1 do 10 osób bezdomnych, natomiast w 8 powiatach

od 11 do 40 bezdomnych.

Tylko w dwóch powiatach: płockim grodzkim i w radomskim zanotowano ponad 100

osób bezdomnych. Jest to związane z usytuowaniem w tych powiatach schronisk, do których

przybywa wielu bezdomnych.

Większość ludzi bezdomnych to mężczyźni, stanowią oni przeszło 80,0% populacji

bezdomnych.

W związku z niewielką liczbą osób bezdomnych w województwie mazowieckim

(nie uwzględniając Warszawy) niewielu z nich korzysta z możliwości otrzymania wsparcia

udzielanego przez instytucje samorządowe. W dwudziestu powiatach nie udzielono pomocy

finansowej żadnej osobie bezdomnej, w siedmiu udzielono wsparcia od 1 do 10 osobom,

w kolejnych siedmiu od 11 do 25 osobom. Najwięcej osób bezdomnych, którzy skorzystali

z pomocy było w powiatach: otwockim – 40 osób i nowodworskim – 50 osób.

Prawdopodobnie jest to związane z umiejscowieniem noclegowni na terenach tych powiatów.

Bezdomni, którzy znajdują w nich „dach nad głową”, zgłaszają się do najbliższych instytucji

samorządowych z prośbą o udzielenie finansowego wsparcia. Instytucjami wspomagającymi

osoby bezdomne w województwie mazowieckim są głównie ośrodki pomocy społecznej oraz

organizacje pozarządowe takie jak: Polski Czerwony Krzyż, Polski Komitet Pomocy

Społecznej, Caritas, Towarzystwo Brata Alberta i MONAR.

Organizacje pozarządowe, wspomagające osoby bezdomne, działają w 24 powiatach.

W ramach swojej działalności organizacje te świadczą zarówno pomoc doraźną jak

i stacjonarną.

47

W 14 powiatach województwa mazowieckiego funkcjonują noclegownie i schroniska

dla osób bezdomnych. Największa liczba placówek zlokalizowana jest w Warszawie

i okolicach. Funkcjonuje tu 16 noclegowni (powyżej 2.000 miejsc), 9 domów dla matek

z dziećmi i kobiet w ciąży (około 550 miejsc) oraz schroniska dla osób chorych,

a w szczególności dla nosicieli wirusa HIV. Oprócz schronisk, na terenie Warszawy jest

zlokalizowanych: 10 jadłodajni, 10 tanich barów (talony na bezpłatne posiłki wydają ośrodki

pomocy społecznej), 4 punkty pomocy medycznej, 2 łaźnie ogólnodostępne (przy większości

schronisk i noclegowni istnieje możliwość umycia się, zmiany odzieży), pralnia, kilkanaście

magazynów odzieży.

Największą liczbę osób bezdomnych mogą przyjąć ośrodki prowadzone przez

MONAR (około 1.700 miejsc) i Fundację Tarkowskich Herbu Klamry (około 250 miejsc

ośrodek w Otwocku), Polski Komitet Pomocy Społecznej (około 200 miejsc). W okresie

zimowym schroniska zwiększają liczbę miejsc. Większość tych placówek prowadzona jest

przez organizacje pozarządowe dofinansowywane przez samorządy lokalne.

W województwie mazowieckim pomoc udzielana osobom bezdomnym polega

głównie na zapewnieniu miejsca w noclegowniach, schroniskach, domach dla matek

z dziećmi. Taką formę pomocy realizują 32 powiaty, pozostałe, nie posiadające schronisk

i noclegowni, kierują osoby bezdomne do innych najbliższych placówek. Często stosowaną

formą pomocy jest udzielanie pomocy rzeczowej, zapewnienie wyżywienia oraz udzielanie

pomocy finansowej.

Mimo niewielkiej liczby osób bezdomnych, większość dyrektorów PCPR

województwa mazowieckiego (27) ocenia liczbę placówek udzielających wsparcia osobom

bezdomnym za niewystarczającą.

Wnioski

WWaarruunnkkiieemm kkoonniieecczznnyymm rraaccjjoonnaallnnyycchh ii sskkuutteecczznnyycchh ddzziiaałłaańń nnaa rrzzeecczz rroozzwwiiąązzyywwaanniiaa

pprroobblleemmuu bbeezzddoommnnoośśccii jjeesstt oopprraaccoowwaanniiee pprrzzeezz kkaażżddąą ggmmiinnęę pprrooggrraammuu ddzziiaałłaańń nnaa rrzzeecczz oossóóbb

bbeezzddoommnnyycchh uuwwzzggllęęddnniiaajjąącceeggoo llookkaallnnąą ssppeeccyyffiikkęę pprroobblleemmuu.. ZZaaddaanniieemm ssaammoorrzząądduu jjeesstt

zzaappeewwnniieenniiee ww kkaażżddyymm ppoowwiieecciiee ssttaałłyycchh mmiieejjsscc ppoobbyyttuu ddllaa oossóóbb bbeezzddoommnnyycchh oorraazz wwssppiieerraanniiee

nnaa ppoozziioommiiee llookkaallnnyymm oorrggaanniizzaaccjjii ppoozzaarrzząąddoowwyycchh pprroowwaaddzząąccyycchh ppllaaccóówwkkii śśwwiiaaddcczząąccee uussłłuuggii

nnaa rrzzeecczz oossóóbb bbeezzddoommnnyycchh ((ppoowwiiaattyy,, ww kkttóórryycchh pprroobblleemm bbeezzddoommnnoośśccii jjeesstt nniieewwiieellkkii mmooggłłyybbyy

wwssppóóllnniiee zz ssąąssiieeddnniimmii ttwwoorrzzyyćć ttaakkiiee ppllaaccóówwkkii)).. FFuunnkkccjjoonnoowwaanniiee ttyycchh ppooddmmiioottóóww ii ppllaaccóówweekk

ppoowwiinnnnoo bbyyćć iinntteeggrraallnnąą cczzęęśścciiąą llookkaallnneejj ssttrraatteeggiiii rroozzwwiiąązzyywwaanniiaa pprroobblleemmóóww ssppoołłeecczznnyycchh,,

ww rraammaacchh ooggóóllnneejj ssttrraatteeggiiii rroozzwwoojjuu rreeggiioonnaallnneeggoo..

48

OOmmaawwiiaajjąącc kkwweessttiięę bbeezzddoommnnoośśccii nnaalleeżżyy ppaammiięęttaaćć,, żżee nniiee jjeesstt oonnaa rróówwnniiee dduużżyymm

pprroobblleemmeemm ssppoołłeecczznnyymm ddllaa ccaałłeeggoo wwoojjeewwóóddzzttwwaa mmaazzoowwiieecckkiieeggoo.. BBeezzddoommnnoośśćć ssttaałłaa ssiięę

nnaattoommiiaasstt bbaarrddzzoo ppoowwaażżnnyymm ddyylleemmaatteemm nnaajjwwiięękksszzeeggoo mmiiaassttaa ww wwoojjeewwóóddzzttwwiiee –– WWaarrsszzaawwyy,,

mmiiaassttaa,, ddoo kkttóórreeggoo pprrzzyyjjeeżżddżżaajjąą oossoobbyy bbeezzddoommnnee zz ccaałłeejj PPoollsskkii.. DDllaatteeggoo tteeżż,, ppoowwssttaajjee

ww ssttoolliiccyy wwiieellee ppllaaccóówweekk śśwwiiaaddcczząąccyycchh rróóżżnnoorrooddnnee uussłłuuggii oossoobboomm bbeezzddoommnnyymm.. JJeeddnnaakk

ppoommoocc ttaa wwoobbeecc rroozzmmiiaarróóww zzjjaawwiisskkaa jjeesstt nniieewwyyssttaarrcczzaajjąąccaa.. CCaałłoośśćć zzaaggaaddnniieenniiaa rroozzwwiiąązzaaćć

mmoożżnnaa ww jjeeddyynnyy ssppoossóóbb jjaakkiimm jjeesstt rroozzwwóójj bbuuddoowwnniiccttwwaa ssooccjjaallnneeggoo,, zz jjeeddnnoocczzeessnnyymm

ssttwwoorrzzeenniieemm mmiieejjsscc pprraaccyy ddllaa oossóóbb bbeezzddoommnnyycchh..

2.3.5. Trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych

• Rodziny wielodzietne

Demografia, za wielodzietną uważa rodzinę zapewniającą tak zwaną rozszerzoną

zastępowalność pokoleń - z czworgiem lub większą liczbą dzieci. Z ekonomicznego punktu

widzenia, za wielodzietną uważana jest rodzina z trojgiem dzieci, ponieważ pojawienie się

trzeciego dziecka może wpłynąć na obniżenie materialnego standardu rodziny, czyli poziom

mierzony wysokością przeciętnego miesięcznego dochodu na osobę. Liczba rodzin

wielodzietnych utrzymujących 4 i więcej dzieci w wieku do 24 lat wynosiła w 1995 roku

(według ostatniego Mikrospisu) 381,6 tys., co stanowi 6,1% wszystkich rodzin posiadających

dzieci w tym wieku na utrzymaniu.

Rodziny wielodzietne na wsi stanowiły wówczas 11,0% ogółu rodzin wiejskich

posiadających dzieci, podczas, gdy w mieście tylko 3,5%.

Według danych Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Warszawie, w 1998 roku,

z powodu problemów związanych z wielodzietnością, ośrodki pomocy społecznej

w województwie mazowieckim udzieliły 17.765 różnego typu świadczeń. Wśród

zgłaszających się po pomoc rodzin wielodzietnych można wyróżnić następujące kategorie:

Rodziny młode. Ogromna większość rodzin wielodzietnych posiada dzieci w wieku

przedszkolnym (od 0 do 6 lat). Wśród ogółu rodzin wielodzietnych stanowią one 70,0%.

Nieco więcej niż połowa tego typu rodzin mieszka na wsi.

Rodziny z jednym żywicielem: samotną matką lub samotnym ojcem. Rodzin tych więcej

jest w miastach niż na wsi, chociaż ogółem rodzin wielodzietnych więcej jest na wsi. Spośród

rodzin wielodzietnych z jednym żywicielem zdecydowanie więcej jest rodzin z samotną

matką, aniżeli z samotnym ojcem.

Rodziny inwalidzkie. Stanowią one 9,0% ogółu rodzin wielodzietnych.

W ogromnej większości są to rodziny pełne, ale zdarzają się wśród nich rodziny tylko z matką

(5,0%) i tylko z ojcem (1,0%). Częściej inwalidami są rodzice niż dzieci. Inwalidztwo

49

utrudnia funkcjonowanie rodziny, zwłaszcza pełnienie przez nią podstawowej funkcji, jaką

jest funkcja ekonomiczna i opiekuńcza.

Zarówno planowana, jak i rzeczywista liczba dzieci maleje wraz ze wzrostem

wykształcenia. Wśród rodziców w rodzinach wielodzietnych dominuje wykształcenie

zasadnicze zawodowe i podstawowe.

Poziom przeciętnych miesięcznych dochodów na jedną osobę w rodzinie maleje

w miarę zwiększania się liczby dzieci. Przykładowo, w 1994 roku na poziomie niższym

od minimum socjalnego, przyjętego jako próg niedostatku, żyło 41,8% małżeństw z jednym

dzieckiem, 73,0 % małżeństw z 3 dzieci, i 85,7% małżeństw z 4 i więcej dzieci. W sytuacji

niekwestionowanej biedy znajdowało się 5,1% małżeństw z jednym, 19,0% z trojgiem,

i 38,0% z czworgiem i więcej dzieci – utrzymywały się one na poziomie niższym, niż połowa

przeciętnych wydatków na osobę ogółu gospodarstw domowych.

Rodziny wielodzietne należą w Polsce do grupy ludności najuboższej; w przypadku

większości z nich dochód przeliczony na jedną osobę wystarcza jedynie na to, aby przeżyć.

Niemal cały wysiłek nastawiony jest na zaspokojenie potrzeb podstawowych – kosztem

potrzeb rozwojowych.

Przewiduje się, iż wielodzietność na wsi, będzie wykazywała tendencje constans.

Wielodzietność jest cechą środowiskową – występuje głównie na wsi oraz w środowiskach

niżej uposażonych i wykształconych.

• Rodziny niepełne

Rodziny niepełne to takie, które z powodu śmierci partnera, bądź z powodu rozwodu

mogą stać się niepełnymi w każdej z faz. Inny typ niepełnego układu rodzinnego wyznaczany

jest przez urodzenia pozamałżeńskie.

Kobiety mają czasami przekonanie, że za niepełność rodziny i dezorganizację

współżycia małżeńskiego odpowiedzialne są tzw. “warunki obiektywne”, a zasiłki z pomocy

społecznej są tego rekompensatą. Takie podejście do sytuacji, z jednej strony, demobilizuje

zarówno same kobiety jak i dzieci, pomniejsza dążenia własne i osobiste ambicje, z drugiej

zaś strony, kobiety są najczęściej zmęczone przymusem samodzielnego podejmowania

decyzji i nawału codziennych spraw, poddając się bezradnie temu, co los przyniesie.

Populacja rodzin niepełnych jest bardzo zróżnicowana, tak pod względem relacji

międzypokoleniowych, jak i kolejnych faz życia rodzinnego, wieku rodzica i liczby dzieci.

Znajdują się w niej matki stanu wolnego, które nie doprowadziły do legalizacji małżeńskiej

okresowej wspólnoty z partnerem z powodu krótkotrwałej więzi, czy sytuacji “losowej”.

Są również takie młode mężatki, które mąż porzucił po urodzeniu dziecka

50

niepełnosprawnego, albo takie, które uciekły od męża alkoholika do własnych rodzin, bez

uzyskania rozwodu. Wśród matek samotnie wychowujących dzieci są także kobiety

rozwiedzione, albo panny, pozostające w tak zwanych związkach nieformalnych.

Według Rocznika Demograficznego GUS, w roku 1995 samotnych matek z dziećmi

było 1.580.292 ( w tym, w miastach zamieszkiwało ich 1.088.614, na wsi zaś 491.678), co

stanowi około 25,2% wszystkich rodzin utrzymujących dzieci w wieku do 24 lat. Samotni

ojcowie wychowujący dzieci, stanowili w 1995 roku grupę o liczebności 192.286

(w miastach było ich 124.868, na wsi zaś 67.418). Stanowi to 3,1% wszystkich rodzin w kraju

utrzymujących dzieci w wieku do 24 lat.

Zgodnie z danymi przedstawionymi przez Wojewódzki Urząd Statystyczny

w Warszawie w 1998 roku, z powodu problemów związanych z niepełnością rodzin, ośrodki

pomocy społecznej w województwie mazowieckim, udzieliły 22.598 różnego typu świadczeń.

Jest to jeden z najczęściej powtarzających się powodów występowania o świadczenia do

pomocy społecznej.

• Główne problemy rodzin wielodzietnych i niepełnych w województwie mazowieckim

Określenia rodzina niepełna lub wielodzietna wskazują bardziej na pewną,

wyróżniającą się kategorię, niż na potencjalnie występujące problemy. Rodziny te mogą

bowiem świetnie funkcjonować, zaspokajać potrzeby ich członków, zwłaszcza dzieci, osiągać

najwyższy status społeczny. Jedynie szczegółowy opis rodziny i warunków jej

funkcjonowania może być wskazówką do prowadzenia działań diagnostycznych i oferowania

form pomocy. Funkcjonowanie tych rodzin obarczone jest wieloma stereotypami, a obraz ich

realnych i faktycznych problemów ujawnia się poprzez osobiste doświadczenia osób

zajmujących się udzielaniem pomocy.

Wyniki badania ankietowego, przeprowadzonego na przełomie lipca i sierpnia

2000 roku przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej informują o aktualnej sytuacji

rodzin wielodzietnych i niepełnych na terenie województwa mazowieckiego. Najczęściej

powtarzające się problemy, z którymi borykają się te rodziny, to:

Niskie dochody. W opinii 34 respondentów niskie dochody to główny problem rodzin

wielodzietnych i niepełnych zamieszkujących na wsi. W miastach sytuacja ta niewiele się

jednak różni – 30 respondentów wskazuje ten problem jako kluczowy. Oznacza to, że aż

76,2% badanych uważa problem niskich dochodów jako podstawową kwestię dla rodzin

niepełnych i wielodzietnych.

Trudności z podjęciem pracy spowodowane brakiem opieki nad dziećmi. Trudność ta

wymieniana jest jako występującą w bardzo dużym stopniu w rodzinach niepełnych

51

i wielodzietnych na terenach miejskich przez 6 respondentów, a na terenach wiejskich przez

5 respondentów.

Problemy wychowawcze. W opinii 4 respondentów niewydolność wychowawcza to jeden

z najważniejszych problemów w przypadku rodzin zamieszkujących w miastach,

a w przypadku 2 respondentów problemy wychowawcze z dziećmi to główna trudność rodzin

wielodzietnych i niepełnych zamieszkujących na wsi.

• Formy pomocy kierowane do rodzin najuboższych

Dożywianie dzieci jako jedną z najczęściej stosowanych form pomocy dla

najuboższych rodzin, wskazało tak 83,0% ogółu respondentów. Akcje dożywiania prowadzą

przede wszystkim szkoły, niejednokrotnie przy wsparciu organizacji pozarządowych. Dla

wielu dzieci, spożywane w szkołach obiady stanowią jedyny posiłek w ciągu dnia.

Organizacja posiłków dla dzieci uważana jest za konkretną i najbardziej efektywną pomoc,

podobnie jak organizowanie dla dzieci kolonii letnich i zimowisk. W ten właśnie sposób

samorządy starają się poprawiać sytuację rodzin wielodzietnych, tak twierdzi 78,6% ogółu

respondentów. Bezpośrednia pomoc dzieciom ma tak duże znaczenie, ponieważ niezależnie

od przyczyn ubóstwa w rodzinie i trudności rodziców, to właśnie dzieci są niezawinionymi

ofiarami tej skomplikowanej sytuacji.

Kolejną, najczęściej stosowaną formą pomocy rodzinom jest udzielanie wsparcia

finansowego. Świadczenia pieniężne przeznaczane są na zaspokajanie najpilniejszych,

bieżących potrzeb: zakup żywności, wyposażenia dzieci do szkoły, zakup biletów

miesięcznych, a także na opłaty za mieszkanie, prąd, wodę, itp. Ten rodzaj pomocy uważa za

podstawowy 57,1% ogółu respondentów. Natomiast 52,4% badanych wymienia udzielanie

pomocy rzeczowej w formie odzieży, obuwia, przyborów szkolnych, sprzętów dla rodzin

najbardziej potrzebujących.

Znaczna część respondentów (43,0%) wymienia realizowane z powodzeniem

zorganizowane poradnictwo i doradztwo dla rodzin wielodzietnych i niepełnych,

znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej. Ważną rolę pełni również praca socjalna –

np. pomoc w znalezieniu pracy, organizowanie grup samopomocy i wsparcia.

Z najczęściej organizowanych form pomocy rodzinom warto wymienić jeszcze

“klubowe” sposoby organizowania czasu dzieciom. Zalicza się do nich organizowanie świetlic

środowiskowych, ognisk TPD, klubów osiedlowych. Tę formę pomocy rodzinom

znajdującym się w trudnej sytuacji wymienia 13 ankietowanych, co stanowi ok. 31,0% ogółu.

52

• Działania, jakie powinny być podjęte w celu poprawy sytuacji rodzin wielodzietnych

i niepełnych

Na pytanie: jakie działania należałoby podjąć, aby sytuacja rodzin wielodzietnych

i niepełnych uległa poprawie, większość respondentów (71,4%) wymieniła zmniejszenie

bezrobocia. Tak sformułowana odpowiedź świadczy o istniejącej tendencji do upatrywania

przyczyn problemu w kontekście szerszym niż środowisko rodziny. Oprócz działań na rzecz

poprawy struktury zatrudnienia, respondenci proponują zmianę polityki finansowej –

zwiększenie nakładów na rzecz rodzin żyjących w ubóstwie oraz większej osłony socjalnej,

sądzi tak 64,3% ogółu respondentów.

Na trzecim miejscu wymienione zostało tworzenie instytucji poradnictwa rodzinnego,

psychologicznego, prawnego. Jest to zadanie, którym powinny zająć się same powiaty, należy

tylko zapewnić wystarczające na ten cel środki finansowe. Aż 40,5% respondentów uważa

zorganizowanie poradnictwa za ważną i konieczna pomoc rodzinie.

Na zbyt małą liczbę świetlic i klubów przeznaczonych dla dzieci z rodzin

wielodzietnych, wskazuje 31,0% ogółu respondentów. Oznacza to, że choć jest to jedna

z form pomocy najczęściej stosowanych, wciąż istnieje za mało takich placówek, i zbyt małe

nakłady finansowe przeznaczane są na ten cel. Zwiększenie liczby świetlic może skutecznie

przeciwdziałać rozszerzaniu się niekorzystnych zjawisk społecznych (np. przestępczości,

narkomanii, alkoholizmu) wśród dzieci i młodzieży.

Udzielaniem pomocy rodzinom wielodzietnym zajmują się, obok świadczących

pomoc materialną i finansową ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów pomocy

rodzinie, głównie organizacje katolickie - wymienia je 47,6% ogółu respondentów.

Wnioski

WWiieellooddzziieettnnoośśćć nniiee ssttaannoowwii ssaammaa ww ssoobbiiee pprroobblleemmuu nnaa ppoozziioommiiee ooggóóllnnoossppoołłeecczznnyymm,,

ssttaannoowwii oonnaa jjeeddnnaakk ddllaa nniieekkttóórryycchh rrooddzziinn ppooddłłoożżee wwyyssttęęppoowwaanniiaa ccaałłeeggoo sszzeerreegguu iinnnnyycchh

nniieekkoorrzzyyssttnnyycchh,, ww ttyymm ppaattoollooggiicczznnyycchh zzjjaawwiisskk.. ZZwwiiąązzaannee jjeesstt ttoo pprrzzeeddee wwsszzyyssttkkiimm

zz kkoonnsseekkwweennttnnyymm oobbnniiżżaanniieemm ssiięę ssttaattuussuu mmaatteerriiaallnneeggoo rrooddzziinnyy..

WW pprrzzyyppaaddkkuu rrooddzziinn nniieeppeełłnnyycchh,, pprrzzyycczzyynnąą nniieekkoorrzzyyssttnnyycchh zzjjaawwiisskk jjeesstt cczzęęssttoo

nniieewwyyssttaarrcczzaajjąąccyy ssttaattuuss mmaatteerriiaallnnyy,, jjaakk ii bbeezzrraaddnnoośśćć wwyycchhoowwaawwcczzaa..

ZZaarróówwnnoo ww pprrzzyyppaaddkkuu rrooddzziinn wwiieellooddzziieettnnyycchh,, jjaakk ii nniieeppeełłnnyycchh,, mmoożżlliiwwee ffoorrmmyy ppoommooccyy

ppoowwiinnnnyy kkoonncceennttrroowwaaćć ssiięę nnaa wwssppiieerraanniiuu ddzziieeccii,, ooffeerruujjąącc kkoonnkkrreettnnąą ppoommoocc uummoożżlliiwwiiaajjąąccąą iimm

ppeełłnnyy rroozzwwóójj ii ffuunnkkccjjoonnoowwaanniiee.. PPoommoocc ddllaa rrooddzziiccóóww,, ttoo pprrzzeeddee wwsszzyyssttkkiimm wwssppaarrcciiee

ww aakkttyywwnnyymm ppoosszzuukkiiwwaanniiuu wwyyjjśścciiaa zz ttrruuddnneejj ssyyttuuaaccjjii,, ww ttyymm mm..iinn.. ppoopprrzzeezz uurruucchhoommiieenniiee

nnaajjbblliiżżeejj mmiieejjssccaa zzaammiieesszzkkaanniiaa rrooddzziinn sspprraawwnneejj ssiieeccii ppoorraaddnniiccttwwaa ii ddoorraaddzzttwwaa.. TTyymmcczzaasseemm

53

jjeeddnnąą zz nnaajjcczzęęśścciieejj ssttoossoowwaannyycchh oobbeeccnniiee ffoorrmm ppoommooccyy ssąą śśwwiiaaddcczzeenniiaa ppiieenniięężżnnee,, wwyyppłłaaccaannee

pprrzzeezz oośśrrooddkkii ppoommooccyy ssppoołłeecczznneejj..

CCzzyy ttaakkiiee ffoorrmmyy wwssppaarrcciiaa ooggrraanniicczzaajjąąccee ssiięę ddoo bbiieerrnneeggoo wwssppaarrcciiaa nnaajjuubboożżsszzyycchh rrooddzziinn

mmooggąą bbyyćć wwyyssttaarrcczzaajjąąccąą mmoottyywwaaccjjąą ddoo zzmmiiaannyy nniieekkoorrzzyyssttnneeggoo ssttaattuussuu rrooddzziinn wwiieellooddzziieettnnyycchh

ii nniieeppeełłnnyycchh ww ssppoołłeecczzeeńńssttwwiiee,, ttoo wwąąttpplliiwwoośśccii ii oobbaawwyy nnuurrttuujjąąccee śśrrooddoowwiisskkaa zzaaaannggaażżoowwaannee

ww ppoommoocc ssppoołłeecczznnąą..

WW śśrrooddoowwiisskkaacchh rrooddzziinn wwiieellooddzziieettnnyycchh wwyyssttęęppuujjee cczzęęssttoo nnaaggrroommaaddzzeenniiee ccaałłeeggoo

sszzeerreegguu pprroobblleemmóóww ssppoołłeecczznnyycchh,, ppoocczząąwwsszzyy oodd uubbóóssttwwaa,, ssppoowwooddoowwaanneeggoo zz kkoolleeii mm..iinn..

bbeezzrroobboocciieemm rrooddzziiccóóww,, ppoopprrzzeezz aallkkoohhoolliizzmm,, aażż ddoo zzaacchhoowwaańń pprrzzeessttęęppcczzyycchh wwśśrróódd rrooddzziiccóóww,,

aallee ttaakkżżee wwśśrróódd ddzziieeccii.. PPoosszzcczzeeggóóllnnee pprroobblleemmyy wwssppóółłwwyyssttęęppuujjąą zzee ssoobbąą,, cczzęęssttoo nnaa zzaassaaddzziiee

cciiąągguu pprrzzyycczzyynnoowwoo-- sskkuuttkkoowweeggoo..

PPrriioorryytteetteemm ddllaa wwłłaaddzz ssaammoorrzząąddoowwyycchh ppoowwiinnnnyy bbyyćć ddzziiaałłaanniiaa zzaappoobbiieeggaajjąąccee

ggrroommaaddzzeenniiuu ssiięę zzjjaawwiisskk ppaattoollooggiicczznnyycchh ww śśrrooddoowwiisskkuu rrooddzziinn wwiieellooddzziieettnnyycchh ii nniieeppeełłnnyycchh..

WWsskkaazzaannee ssąą ttaakkiiee ffoorrmmyy ppoommooccyy,, kkttóórree nniiee ttyyllkkoo ddaawwaałłyybbyy ttyymm rrooddzziinnoomm ddoorraaźźnnee wwssppaarrcciiee,,

aallee ttaakkżżee uuaakkttyywwnniiaałłyybbyy jjee ddoo ssaammooddzziieellnneeggoo ppoosszzuukkiiwwaanniiaa wwyyjjśścciiaa zz ttrruuddnneejj ssyyttuuaaccjjii..

PPoommoocc rrooddzziinnoomm wwiieellooddzziieettnnyymm ii nniieeppeełłnnyymm ww pprrzzeezzwwyycciięężżeenniiuu iicchh ttrruuddnneejj ssyyttuuaaccjjii

jjeesstt bbaarrddzzoo zzłłoożżoonnaa ii wwyymmaaggaa ooddddzziiaałłyywwaanniiaa nnaa wwsszzyyssttkkiiee pprroobblleemmyy ssppoołłeecczznnee,, ww kkttóórree

uuwwiikkłłaannee ssąą ttee śśrrooddoowwiisskkaa..

2.3.6. Sieroctwo

• Sieroctwo społeczne

Sieroty społeczne to dzieci pozbawione trwale lub przejściowo szans wychowania

w rodzinie własnej, ze względu na brak odpowiednich warunków opiekuńczo-

wychowawczych w tej rodzinie. Rodzice tych dzieci żyją, lecz nie mogą, nie potrafią lub nie

chcą wypełniać swoich obowiązków rodzicielskich. Sieroty społeczne nadal przebywają

w rodzinach biologicznych lub korzystają z zastępczych form opieki.

Z pojęciem sieroctwa społecznego wiąże się także pojęcie sieroctwa duchowego.

Odnosi się ono do sytuacji, gdy dziecko przebywające w rodzinie odczuwa osamotnienie,

brak opieki i wsparcia ze strony rodziców. Związane jest to zazwyczaj z patologią

i dezorganizacją rodziny.

Brak jest obecnie jednoznacznych danych dotyczących liczby sierot społecznych.

W 1994 roku stanowiły one około 1,4% wszystkich dzieci w wieku 0-17 lat. Jak podaje

Rocznik Statystyczny GUS, w 1998 roku przebywało w domach dziecka w Polsce 18.508

dzieci, z czego 863 dzieci objęte były opieką rodzinnych domów dziecka.

54

Zgodnie z danymi udostępnionymi przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, na

terenie województwa mazowieckiego istnieje 37 domów dziecka, w których przebywa ponad

2.000 dzieci. Dziecko znajdujące się w placówce opieki całkowitej ma statystycznie bardzo

małe szanse na przejście do rodziny zastępczej. Dzieci, które trafiły w pierwszej kolejności

do placówek i dopiero po pewnym czasie przeszły do rodzin zastępczych stanowią niewiele

ponad 1,0% dzieci wychowujących się w takich rodzinach.

Wychowanie w domach dziecka jest z wielu względów mniej korzystne dla dziecka

niż wychowanie w rodzinie zastępczej. Teoretycznie jest możliwe powierzenie każdego

dziecka przebywającego w domu dziecka rodzinie zastępczej, ale w praktyce taką szansę ma

mniej niż co czwarte dziecko na tysiąc. Niewiele więcej wychowanków domów dziecka ma

szansę na adopcję.

• Adopcja

Na ogólną liczbę adopcji składają się adoptowane sieroty społeczne oraz

tzw. adopcje wewnątrzrodzinne (gdy np. mężczyzna żeniąc się z kobietą, która jest matką,

adoptuje jej dziecko). Tych ostatnich jest 30,0%. Obecnie brak jest jednoznacznych danych

dotyczących liczby adopcji, jak również rodzin zastępczych. Informacje te trzymane są

niejednokrotnie w ścisłej tajemnicy, ze względu na szeroko pojmowane dobro samych dzieci.

Stąd trudno jest ustalić bieżącą statystykę dotyczącą tej problematyki.

Dzieci są adoptowane najczęściej bezpośrednio ze szpitali położniczych oraz

z rodzin. Duża liczba dzieci jest adoptowana na podstawie tzw. zgody blankietowej

(jest to wcześniejsza zgoda rodziców na przysposobienie dziecka w przyszłości przez

nieznaną im osobę). Są to najczęściej dzieci samotnych matek, które bezpośrednio po

porodzie lub nawet wcześniej podjęły decyzję o oddaniu dziecka.

Tylko około 1/3 dzieci przed przysposobieniem przebywała w placówkach.

Praktycznie więc szansa dzieci przebywających w placówkach opieki całkowitej na

przysposobienie jest niewielka.

• Sytuacja i problemy sierot społecznych

Dzieci i młodzież trafiająca do placówek opieki całkowitej i rodzin zastępczych ma

duże braki w edukacji szkolnej. Naukę szkolną dzieci te kończą najczęściej na poziomie

zasadniczej szkoły zawodowej lub kursu przygotowującego do zawodu. Pełne wykształcenie

średnie uzyskuje zaledwie 5,0% wychowanków domu dziecka. Tylko nieliczni

wychowankowie, najczęściej pod wpływem sugestii wychowawców, decydują się na

kształcenie w szkołach ogólnokształcących, a w konsekwencji – wyższych.

55

Dużo lepsza sytuacja występuje w rodzinnych domach dziecka oraz w rodzinach

zastępczych, tam, gdzie rodzice pracują indywidualnie z dziećmi, dzięki czemu są one

w stanie szybko nadrobić zaległości.

Usamodzielnianie wychowanków placówek opieki całkowitej jest wydarzeniem

wyjątkowo trudnym. Badania wykazują, że tylko 30,0% usamodzielnionych wychowanków

podejmuje pracę we właściwym czasie. Ci zaś, którym udaje się tę pracę znaleźć, szybko się

rozczarowują. Młodzi ludzie nie są bowiem w stanie zapewnić sobie z uzyskiwanych

zarobków oczekiwanego standardu życia. Aktualna sytuacja na rynku pracy jest jeszcze

trudniejsza w związku z postępującym bezrobociem.

• Przyczyny sieroctwa społecznego w województwie mazowieckim

Z badań przeprowadzonych przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej

na przełomie lipca i sierpnia 2000 roku wynika, że najczęstszą przyczyną sieroctwa

społecznego w województwie mazowieckim jest patologia w rodzinach biologicznych dzieci

– w tym w tym głównie alkoholizm i narkomania. Na taką przyczynę wskazuje aż 95,2%

respondentów. Na drugim miejscu wymieniana jest opisywana wcześniej niezaradność

wychowawczo- opiekuńcza rodziców. Stanowi ona przyczynę sieroctwa w opinii 70,0%

ogółu respondentów (ankietowani mogli wskazywać więcej niż jedną przyczynę

najistotniejszą). Na kolejnym miejscu uplasowały się: choroby rodziców (29,0%) oraz

ubóstwo w rodzinie (24,0%). W niewielu przypadkach wskazywane były takie zjawiska, jak:

niedojrzałość psychiczna rodziców (17,0%), rozpad rodziny (12,0%), przemoc

w rodzinie i przestępczość rodziców (9,5%).

• Problemy towarzyszące zjawisku sieroctwa

Sieroctwo społeczne jest tylko jednym z ogniw w łańcuchu problemów społecznych.

Jako zjawisko wypływa z określonych przyczyn, samoistnie powodując poważne następstwa.

Na pytanie, jakie problemy związane z sieroctwem występują w największym stopniu

na terenie powiatu, najczęściej wskazywane były “trudności z usamodzielnieniem nieletnich”.

Jest to problem w opinii 37,0% ogółu ankietowanych.

W podobnym stopniu (33,3%) występuje na terenie województwa problem

niedostatecznych środków finansowych przeznaczonych na edukację sierot. Deficyt ten

występuje w jednakowym stopniu na wsi co w mieście.

Na kolejnym miejscu wśród najważniejszych problemów związanych ze zjawiskiem

sieroctwa znajduje się brak wystarczającej liczby placówek opiekuńczo- wychowawczych.

Odczuwane jest to zwłaszcza w miastach, 13 respondentów wskazuje brak wystarczającej

56

liczby domów dziecka na terenach miejskich, zaś 8 respondentów wskazuje na deficyt tych

placówek na terenach wiejskich.

• Formy pomocy

Wśród instytucji zajmujących się pomocą w rozwiązywaniu problemu sieroctwa,

główna rola przypada ośrodkom pomocy społecznej oraz powiatowym centrom pomocy

rodzinie.

Pomoc w rozwiązywaniu problemu sieroctwa świadczą organizacje katolickie,

wskazuje tak 48,0% ogółu respondentów. Pomocy udzielają także pozostałe organizacje

pozarządowe, m.in. Polski Czerwony Krzyż, Caritas, a także szkoły, sądy i kuratoria.

Na pytanie dotyczące proponowanych form pomocy – 48,0% respondentów

proponowała działania mające ułatwić pomoc w uzyskaniu mieszkań przez dzieci wywodzące

się z placówek opiekuńczo- wychowawczych. Stworzyłoby to perspektywy rozwojowe dla

młodzieży opuszczającej domy dziecka.

Bardzo ważną formą pomocy w opinii 36,0% respondentów jest zorganizowanie

poradnictwa rodzinnego oraz prowadzenie pracy socjalnej w rodzinach biologicznych.

Wnioski

PPrrzzyy bbaaddaanniiuu pprroobblleemmóóww wwyyssttęęppuujjąąccyycchh ww rrooddzziinniiee iissttnniieejjee kkoonniieecczznnoośśćć ooddrręębbnneeggoo

ddiiaaggnnoozzoowwaanniiaa ssyyttuuaaccjjii ssaammeeggoo ddzziieecckkaa,, pprroobblleemmóóww rrooddzziiccóóww oorraazz iicchh wwzzaajjeemmnnyycchh rreellaaccjjii ––

ii pprroobblleemmóóww rrooddzziinnyy jjaakkoo ccaałłoośśccii.. DDiiaaggnnoozzaa pprrzzyycczzyynn ppoowwiinnnnaa ddoottyycczzyyćć rroozzssttrrzzyyggnniięęcciiaa,, jjaakkii

jjeesstt rrooddzzaajj ssyyttuuaaccjjii ddeessttaabbiilliizzuujjąącceejj lluubb ddeezzoorrggaanniizzuujjąącceejj rrooddzziinnęę..

WWyynniikkii bbaaddaanniiaa ppookkaazzuujjąą,, iiżż nnaajjppoowwaażżnniieejjsszzyymm pprroobblleemmeemm jjeesstt nniiee ttyyllee lliicczzbbaa

oossiieerrooccoonnyycchh ssppoołłeecczznniiee ddzziieeccii,, aannii ppoowwooddoowwaannee zzłłąą ooppiieekkąą rrooddzziicciieellsskkąą ppaattoollooggiiee,, iillee

bbeezzrraaddnnoośśćć wwłłaaddzz ppoowwiiaattoowwyycchh zzwwiiąązzaannaa zz bbrraakkiieemm śśrrooddkkóóww ffiinnaannssoowwyycchh nnaa ppoommoocc

ww uussaammooddzziieellnniieenniiuu oorraazz eedduukkaaccjjii wwyycchhoowwaannkkóóww ooppiieekkii ccaałłkkoowwiitteejj.. BBrraakk śśrrooddkkóóww

uunniieemmoożżlliiwwiiaa ddzziiaałłaańń,, jjaakkiimm jjeesstt wwyyrróówwnnyywwaanniiee sszzaannss żżyycciioowwyycchh ddzziieeccii..

MMoożżlliiwwoośśccii wwssppoommaaggaanniiaa rrooddzziinnyy ii rroozzwwiiąązzyywwaanniiaa jjeejj pprroobblleemmóóww zzwwiiąązzaannee ssąą

ww wwoojjeewwóóddzzttwwiiee zz kkoonniieecczznnoośścciiąą uurruucchhoommiieenniiaa ssppeeccjjaalliissttyycczznnyycchh ppllaaccóówweekk ddiiaaggnnoossttyycczznnyycchh,,

iinntteerrwweennccyyjjnnyycchh,, kkoonnssuullttaaccyyjjnnyycchh ii ooppiieekkuuńńcczzoo-- wwyycchhoowwaawwcczzyycchh.. PPrriioorryytteetteemm ddllaa wwłłaaddzz

ssaammoorrzząąddoowwyycchh jjeesstt –– ww uujjęęcciiuu ddłłuuggooffaalloowwyymm –– ppooddjjęęcciiee ddzziiaałłaańń zzmmiieerrzzaajjąąccyycchh pprrzzeeddee

wwsszzyyssttkkiimm ddoo wwssppiieerraanniiaa ssaammooddzziieellnnoośśccii ddzziieeccii.. PPiieerrwwsszzyymm kkrrookkiieemm,, kkttóórryy nnaalleeżżaałłoobbyy ppooddjjąąćć

ttoo zzaabbeezzppiieecczzeenniiee śśrrooddkkóóww ffiinnaannssoowwyycchh nnaa mmiieesszzkkaanniiaa ddllaa wwkkrraacczzaajjąąccyycchh ww ddoorroossłłee żżyycciiee,,

wwyycchhoowwaannkkóóww ppllaaccóówweekk ooppiieekkii ccaałłkkoowwiitteejj oorraazz nnaa iicchh kksszzttaałłcceenniiee..

57

2.3.7. Sytuacja ludzi starszych

• Wybrane elementy demografii osób starszych

Zmiany w ogólnej liczbie ludności są wynikiem kształtowania się takich procesów

demograficznych jak: płodność, umieralność oraz imigracje. Natomiast zmiany w strukturze

wieku ludności są rezultatem zarówno procesów demograficznych jak i przesuwania się

wyżów i niżów demograficznych charakterystycznych dla naszego kraju. Zmianom tym

towarzyszy proces starzenia się ludności, polegający na wzroście liczby i odsetka ludności

starszej (w wieku 60 lat i więcej) w ogólnej liczbie ludności, a także wzroście odsetka osób

„sędziwych” (umowną granicę stanowi ukończenie 75 lat).

Jakkolwiek jesteśmy stosunkowo młodym społeczeństwem, to podobnie jak w wielu

krajach świata, wyraźnie zaznaczył się w naszym kraju proces starzenia się ludności. Zgodnie

z długoletnim prognozowaniem jego intensywność będzie wzrastać. W latach 1950-1998

liczba ludności kraju wzrosła o ponad połowę, osób starszych trzykrotnie, z tego w miastach

pięciokrotnie, a na wsi – blisko dwukrotnie. Odsetek osób starszych w ogólnej populacji

zwiększył się z 8,3% w 1950 roku do 16,4% w 1998 roku.

W miastach wynosi on 15,7%, a na wsi 17,6% ludności. Starsze kobiety stanowią

19,1% ludności kraju, a mężczyźni 13,5%. Osoby w wieku sędziwym (75 lat i więcej)

stanowiły w 1950 roku – 1,6% ogółu ludności, a w 1998 roku – 4,2% (3,7% w miastach

i 4,9% na wsi).

Zmiany zachodzące w strukturze ludności według płci i wieku znajdują

odzwierciedlenie we wskaźniku feminizacji (liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn).

Przybierał on wartość od 110 w 1950 roku do 106 w 1998 roku. W przypadku osób starszych

wskaźnik ten jest wyższy o prawie połowę i w 1998 roku wynosił 150.

Wśród osób w wieku 60 lat i więcej uwagę zwraca różna struktura starszych mężczyzn

i kobiet w pięcioletnich grupach wieku. Około 59,0% starszych mężczyzn nie przekroczyło

70 roku życia, wśród kobiet wskaźnik ten wynosi 50,0%.

Natomiast w kolejnych grupach wieku starszego przeważa odsetek kobiet, największa

różnica dotyczy osób sędziwych – w wieku 80 lat i więcej. Późniejszego wieku starszego –

z powodu nadumieralności – mężczyźni dożywają znacznie rzadziej niż kobiety.

Należy zwrócić uwagę na istotne zróżnicowanie odsetka osób starszych

w poszczególnych województwach.

Najwyższy udział osób w wieku poprodukcyjnym (kobiet w wieku 60 lat i więcej oraz

mężczyzn w wieku 65 lat i więcej) w 1998 roku zanotowano w województwach: łódzkim

(16,7%) i mazowieckim (16,3%), a najniższy w warmińsko- mazurskim (12,2%) i pomorskim

(12,6%).

58

Jeszcze większe zróżnicowanie obserwujemy w układzie powiatowym województwa

mazowieckiego. Najwyższy udział ludności w wieku poprodukcyjnym występuje

w powiatach: lipskim (20,4%), warszawskim (19,3%) i sokołowskim (18,6%), natomiast

najniższy w miastach: Ostrołęka (8,2%), Siedlce (10,4%) i Płock (10,9%).

Należy także zwrócić uwagę na znaczne zróżnicowanie struktury osób starszych

według stanu cywilnego w zależności od płci, związane z nadumieralnością mężczyzn.

Najwyższą, grupę mężczyzn stanowią żonaci - prawie 81,0%, a kobiet- wdowy - 50,5%.

Nawet sędziwi mężczyźni najczęściej pozostają w związku małżeńskim - 65,8%, podczas gdy

wśród kobiet wskaźnik wdów znacznie się zwiększa i wynosi 77,4%. Owdowiali mężczyźni

stanowią 13,2% osób starszych i 30,4% sędziwych.

Starość dla mężczyzn oznacza zatem pozostawanie w związku małżeńskim, dla kobiet –

najczęściej samotność.

• Prognoza trwania życia osób starszych

Według tablic trwania życia z 1998 roku spośród 100 noworodków płci męskiej

do 60 lat dożywa 76 osób, do 75 lat - 41 osób, a do 90 lat - 6 osób, a spośród 100 nowo

narodzonych dziewcząt do 60 lat dożywa 90 osób, do 75 lat - 68 osób, do 90 lat - 15 osób.

W 1998 roku mężczyźni, którzy osiągnęli 60 lat mają jeszcze średnio do przeżycia

ponad 16 lat, a kobiety ponad 21 lat.

Dla naszego kraju charakterystyczna jest duża różnica między przeciętnym trwaniem

życia mężczyzn i kobiet, znacznie wyższa w porównaniu z najbardziej rozwiniętymi krajami

Europy Zachodniej.

Z tego powodu w populacji osób starszych przeważają kobiety. Długość życia

mieszkańców miast i wsi w naszym kraju oraz w przekroju wojewódzkim różni się

nieznacznie.

• Prognoza liczby ludności w wieku 60 lat i więcej

W 1998 roku było 6.334 tys. osób starszych a w 2030 roku przewiduje się wzrost tej

subpopulacji do 10.159 tys. tj. o 60%. Wśród osób starszych będzie więcej kobiet niż

mężczyzn. Proces starzenia się ludności będzie szybciej przebiegał w miastach.

Odsetek ludności miejskiej w zbiorowości osób w wieku 60 lat i więcej wzrośnie

w prognozowanym okresie z 59,1% do 65,2%.

• Gospodarstwa domowe z osobami starszymi

Na podstawie Mikrospisu 1995 z ogółu gospodarstw domowych (12,5 mln) można

wyłonić takie, w skład których wchodziła przynajmniej jedna osoba w wieku 60 lat i więcej.

59

Było ich 4.862 tys. (w miastach 2.846 tys., a na wsi 1.980 tys.) i stanowiły 39,6% ogółu

gospodarstw domowych w Polsce (33,9% w miastach i 48,1% na wsi).

Według Mikrospisu stwierdzono istnienie 2.468,3 tys. gospodarstw domowych

jednoosobowych, w tym 1.347,6 tys. (tj. 54,6%) tworzonych przez osoby starsze.

Wśród ogółu gospodarstw jednoosobowych osób starszych, 80,0% stanowią

gospodarstwa tworzone przez kobiety. W miastach jest znacznie więcej gospodarstw

domowych jednoosobowych (blisko 75,0%) niż na wsi.

• Aktywność ekonomiczna osób starszych

Większość osób po osiągnięciu wieku emerytalnego pozostaje bierna, ale część

pracuje lub aktywnie (ze względów materialnych) poszukuje pracy.

Według wyników badań z 1998 roku pracująca ludność starsza stanowiła 12,8% ogółu

ludności w wieku 60 lat i więcej. Najwyższym poziomem zatrudnienia charakteryzują się

osoby z wyższym wykształceniem.

Większość pracujących osób starszych zatrudniona była w sektorze prywatnym.

Wśród ogółu pracujących w wieku 60 lat i więcej 46,0% stanowili pracujący na rachunek

własny, prawie co trzecia osoba była pracownikiem najemnym, a co czwarta pomagała

pracującemu na rachunek własny.

• Osoby starsze w stacjonarnych domach pomocy społecznej

Osoby starsze potrzebujące całodobowej opieki kierowane są do stacjonarnych

placówek pomocy społecznej. Są to głównie: domy dla przewlekle chorych somatycznie,

domy dla osób starych, zakłady dla osób z przewlekłymi zaburzeniami psychicznymi oraz

zakłady dla osób umysłowo upośledzonych.

Wśród ogółu pensjonariuszy w kraju (80,5 tys.) placówek stacjonarnej pomocy

społecznej 52,7% stanowiły osoby w wieku powyżej 60 lat; ponad połowa z nich

przekroczyła 75 lat. Największa liczba osób w wieku powyżej 60 lat przebywała w domach

dla osób przewlekle chorych somatycznie.

• Stan zdrowia i sprawność osób starszych

Ocena stanu zdrowia uzależniona jest od występowania chorób przewlekłych i ich

liczby, występowania niepełnosprawności oraz ograniczenia mobilności. Wraz z wiekiem

wzrasta liczba osób chorujących przewlekle, a także liczba chorób dotykających jedną osobę.

Osobom starszym dolega najczęściej kilka chorób – przeciętnie prawie cztery.

Liczba chorób przewlekłych przypadających na jedną starszą osobę chorującą jest

wyższa w miastach niż na wsi.

60

Może to wynikać z negatywnych warunków ekologicznych, pośpiechu

i stresów towarzyszących mieszkańcom miast albo z lepszej wykrywalności chorób wśród

ludności miejskiej (dzięki łatwiejszemu dostępowi do usług medycznych).

Wśród osób starszych zanotowano 34,0% osób niepełnosprawnych. Główną

przyczyną powstania niepełnosprawności stanowi najczęściej choroba nie związana

z wykonywaną pracą zawodową (66,0%), choroba zawodowa (16,0%) lub wypadek (15,0%).

W populacji osób starszych u ponad połowy występuje co najmniej jeden objaw

niesprawności fizycznej (ruchu, wzroku lub słuchu).

W badaniach stanu zdrowia ograniczenie mobilności stwierdzono

u 25,0% osób starszych, dla większości z nich przestrzeń życiowa była ograniczona

do najbliższego otoczenia domu. Ograniczenie mobilności częściej występuje wśród ludności

wsi oraz częściej wśród kobiet i jest wyraźną cechą starości.

Polityka zdrowotna nie uwzględnia w wyraźny sposób potrzeb ludzi starszych.

Nasiliło się zubożenie placówek służby zdrowia i wzrosło obciążenie finansowe pacjentów.

Cofnięto emerytom przywilej bezpłatnych leków a przecież ludzie starzy są głównymi

konsumentami leków, ponieważ częściej są obarczeni chorobami przewlekłymi

wymagającymi stałego przyjmowania co najmniej kilku preparatów farmaceutycznych.

Koszty związane z zakupieniem leków stanowią w wielu przypadkach poważne obciążenie

finansowe dla osób starszych i bardzo często stawiają ich przed koniecznością wyboru

między lekiem a innymi potrzebnymi wydatkami.

Według danych GUS z 1997 roku – „co czwarta rodzina nie realizowała recept lub nie

wykupywała zalecanych leków, co trzecia nie leczyła zębów, co piąta zrezygnowała z badań

specjalistycznych”.

Dane te odnoszą się do osób w różnym wieku, można więc założyć,

że w odniesieniu do osób w wieku emerytalnym proporcje te są jeszcze bardziej niekorzystne.

• Polityka społeczna wobec osób starszych

W Polsce nadal brakuje całościowej, perspektywicznej, szeroko rozumianej polityki

społecznej, uwzględniającej w wystarczającym stopniu potrzeby stosunkowo szybko

wzrastającej liczby osób starszych.

Zilustrujemy tę tezę na jednej dziedzinie polityki społecznej – pomocy społecznej.

Jeszcze przed II wojną światową - w tradycyjnym modelu rodziny – człowiek stary miał

swoje określone miejsce. Gdy jednak rodzina zawiodła mógł liczyć na pomoc państwa.

Ustawa o opiece społecznej z 1923 roku mówiła jednoznacznie, iż w jej zakresie mieści się

m.in. „opieka nad starcami”. System rodzinny i państwowy uzupełniały się zatem nawzajem.

61

W przeciwieństwie do powyższej ustawy, w ustawie z 29 listopada 1990 roku

o pomocy społecznej – ludzie starzy przestali funkcjonować jako wyodrębniony podmiot

objęty jej zakresem. Było to efektem nowego spojrzenia na zakres pomocy społecznej. Takie

podejście w praktyce pociągnęło za sobą ujemne skutki. Co prawda osobom starszym – tak

jak i innym - formalnie nadal udziela się wsparcia z tytułu ubóstwa czy długotrwałej choroby.

Jednakże nie wyodrębnienie tej grupy pociągnęło za sobą jej marginalizację i odbiło się na

dostępności do usług z sektora pomocy społecznej.

Inne negatywne skutki przynoszą nowe zjawiska kulturowe wynikające

z transformacji ustrojowej, tj. przyspieszone zmiany obyczajowe oraz wzrost różnego rodzaju

zagrożeń.

Eksplozja różnorodności form i treści przekazów informacyjnych, różnicowanie się

systemów wartości, komercjalizacja życia, pojawienie się alternatywnych ruchów religijnych,

osłabienie więzi społecznej itp. – wywołują u osób starszych wzrost uczucia obcości wobec

otaczającego ich świata.

Z kolei nasilenie przestępczości i eskalacja brutalizmu są szczególnie trudne

do zrozumienia dla starszego pokolenia, nie tylko obniżają poczucie bezpieczeństwa

osobistego ale czynią rzeczywistość mało czytelną.

• Sytuacja ludzi starszych na terenie powiatów województwa mazowieckiego

Wyniki badania ankietowego, przeprowadzonego na przełomie lipca i sierpnia

2000 roku przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej obrazują aktualną sytuację osób

starszych na terenie województwa mazowieckiego.

Największą trudnością, z jaką borykają się osoby starsze na terenie województwa

mazowieckiego (podobnie jak w całym kraju) jest zła sytuacja ekonomiczna. Aż 92,7%

respondentów uważa, że w miastach naszego regionu sytuacja ekonomiczna utrudnia im życie

w dużym stopniu. Na wsi, odsetek ten jest mniejszy i wynosi 78,6%. Różnica wynika z faktu,

iż mieszkańcy wsi w dużej mierze utrzymują się z wytwarzanych przez siebie płodów

rolnych, co ma wpływ na koszty ich utrzymania.

Kolejna trudność to warunki mieszkaniowe. Są one bardziej uciążliwe dla

mieszkańców wsi, tak twierdzi 73,8% ankietowanych, w mieście odpowiednio 47,6%. Wiele

spośród osób starszych w miastach, mieszka w samodzielnych mieszkaniach, natomiast na

wsi jest to najczęściej pokój lub kąt u dzieci.

Warunki mieszkaniowe mają istotny wpływ na poczucie samotności tej grupy ludzi.

I tak, samotność starszych mieszkańców wsi jest mniej dokuczliwa - na tę trudność wskazuje

42,8% respondentów. Starsi ludzie na wsi żyją z reguły w otoczeniu najbliższej rodziny.

62

Bardziej uciążliwa jest samotność starszych osób w miastach - wskazuje na nią 70,0%

respondentów. Małe mieszkania - tradycyjne M nie stwarza praktycznie możliwości

zamieszkania z rodziną. To z kolei powoduje, że starsze osoby znajdują się w sytuacji braku

wsparcia ze strony rodziny (57,2% odpowiedzi respondentów). Większa niż na wsi

anonimowość życia miejskiego powoduje również brak wsparcia ze strony sąsiadów. Na wsi

trudności te nie występują w tak dużym stopniu - wskazuje na nie tylko 16,7% respondentów.

W schyłkowym okresie życia zwiększa się poziom niepełnosprawności

i niezaradności. Związane z tym utrudnienia kształtują się w opinii respondentów podobnie

dla starszych mieszkańców miast i wsi i wynoszą odpowiednio 57,1% oraz 52,4%. Oznacza

to, że zły stan zdrowia i związane z tym występowanie niepełnosprawności powoduje większe

zapotrzebowanie na sprzęt i usługi rehabilitacyjne. Trudności w ich dostępności są większe

dla mieszkańców wsi niż miast. Podyktowane jest to bardzo ograniczonym i niższym

poziomem świadczonych usług przez placówki służby zdrowia na wsi.

Koszty leczenia są dla ludzi starszych bardzo wysokie. Jest to związane z polityką

zdrowotną prowadzoną przez państwo, która nie uwzględnia w wystarczającym stopniu

potrzeb ludzi starszych. Zubożenie placówek służby zdrowia i wzrost obciążenia finansowego

pacjentów spowodował, że ludziom starszym mieszkającym w miastach naszego

województwa, wydatki na lekarstwa bardzo obciążają domowy budżet, uważa tak 95,1%

ogółu respondentów. W przypadku mieszkańców wsi tę trudność wymienia mniej, bo 83,3%

ankietowanych. Różnica może wynikać z ogólnych warunków życia mieszkańców miast.

Zalicza się do nich złe warunki ekologiczne, pośpiech i stres, lecz również lepszą

wykrywalność chorób ludności miejskiej, dzięki łatwiejszemu dostępowi do usług

medycznych.

Zdecydowanie trudniejszy dostęp na wsi, niż w mieście jest do usług pomocy

społecznej. Uważa tak 45,2% respondentów, wskazując tę trudność jako dotkliwą dla

starszych mieszkańców wsi. W mieście wskaźnik ten wynosi odpowiednio 23,8%. Ponadto,

wyniki ankiety sugerują, że rozeznanie ankietowanych dotyczące sytuacji ludzi starszych na

wsi jest niepełne, co sugeruje stosunkowo duży odsetek (około 20,0%) odpowiedzi takich,

jak: brak danych, czy trudno powiedzieć.

W kwestii zinstytucjonalizowanych form opieki społecznej, takich, jak domy pomocy

społecznej i domy dziennego pobytu, zdecydowanie zła sytuacja występuje w przypadku tych

drugich. Odsetek respondentów wskazujących na niewystarczającą dostępność domów

dziennego pobytu w miastach wynosi 66,7%, na wsi zaś Zdecydowanie trudniej dostępna na

wsi, niż w mieście jest pomoc społeczna. Uważa tak 45,2% respondentów, wskazując tę

trudność jako dotkliwą dla starszych mieszkańców wsi. Dla miasta, wskaźnik ten wynosi

63

odpowiednio 23,8%. Ponadto, wyniki ankiety sugerują, że rozeznanie ankietowanych

dotyczące sytuacji ludzi starszych na wsi jest niepełne, co sugeruje stosunkowo duży odsetek

(około 20,0%) odpowiedzi takich, jak: brak danych, czy trudno powiedzieć. odpowiednio

71,5% (brak wystarczającej liczby miejsc w tych placówkach to problem dotykający według

61,9% respondentów mieszkańców miast, według 71,4% mieszkańców wsi). Świadczy

to o tym, że brak kontaktów z osobami w swoim wieku może być dla ludzi starszych

niezmiernie dokuczliwy. Brak płaszczyzny porozumienia się ze swoim pokoleniem rzutuje

automatycznie na silniejsze odczuwanie samotności oraz bezradności.

Zapotrzebowanie na domy pomocy społecznej jest większe w miastach, uważa tak

38,1% respondentów (w przypadku niewystarczającej liczby miejsc w tych instytucjach,

odsetek ten wynosi odpowiednio 47,6%). Na wsi zapotrzebowanie na domy pomocy

społecznej jest mniejsze, wskazuje na nie 33,3% respondentów (na niewystarczającą liczbę

miejsc wskazuje 35,7% ankietowanych). Wyniki pokazują, że na terenie województwa

mazowieckiego brak jest domów pomocy społecznej, oraz – konsekwentnie – odpowiedniej

liczby miejsc. Sytuacja na wsi kształtuje się korzystniej, ponieważ więzi między ludźmi

starszymi a ich rodziną są silniejsze. Drugą istotną przyczyną jest to, że środowisko wiejskie

jest bardzo konserwatywne w kultywowaniu wartości rodziny i przywiązania do tradycji.

W zakresie działań podejmowanych na terenie województwa na rzecz poprawy

sytuacji osób starszych, na pierwszym miejscu znajdują się usługi opiekuńcze, pielęgnacyjne

i rehabilitacyjne, świadczone przez instytucje publiczne i organizacje pozarządowe, wymienia

je 69,0% respondentów. W następnej kolejności plasuje się pomoc materialna i socjalna,

wskazuje na nią 45,2% respondentów.

W następnej kolejności respondenci wymieniali działania umożliwiające ludziom

starszym kontakty międzyludzkie i kulturowe. Jest to m.in. organizowanie spotkań

towarzyskich w klubach seniora (38,1%) oraz innych imprez okolicznościowych

i kulturalnych (40,5%), natomiast działania na rzecz tworzenia domów dziennego pobytu

wymienia 19,0% respondentów.

W kwestii działań, które powinny być podjęte, aby sytuacja ludzi starszych uległa

poprawie, w pierwszej kolejności wymieniane były działania mające na celu rozwijanie

kontaktów osobowych osób starszych. Zalicza się do nich organizację domów dziennego

pobytu (69,0%) oraz klubów seniora (42,9%).

W dalszej kolejności respondenci wymieniali działania dotyczące zwiększenia

dostępności do usług opiekuńczych (19,0%), rehabilitacji oraz rozwój wolontariatu (9,5%).

Za organizowaniem większej ilości domów pomocy społecznej opowiedziało się 21,4%

respondentów.

64

Wnioski

WWaarruunnkkii żżyycciiaa lluuddnnoośśccii ww wwiieekkuu ppoopprroodduukkccyyjjnnyymm ssttaannoowwiiąą kklluucczzoowwyy pprroobblleemm

wwssppóółłcczzeessnneejj ppoolliittyykkii ssppoołłeecczznneejj.. SSyyttuuaaccjjaa tteejj ggrruuppyy lluuddnnoośśccii jjeesstt sszzcczzeeggóóllnniiee ttrruuddnnaa

zzee wwzzggllęędduu nnaa ffaakktt,, żżee wwyycchhoowwyywwaallii ssiięę ii żżyyllii ww ooddmmiieennnnyycchh wwaarruunnkkaacchh ggoossppooddaarrcczzoo

uussttrroojjoowwyycchh.. TTaamm kksszzttaałłttoowwaallii sswwoojjee ppoossttaawwyy,, zzddoobbyywwaallii wwiieeddzzęę,, ppoozznnaawwaallii wwzzoorryy kkuullttuurroowwee..

PPaańńssttwwoo ooppiieekkuuńńcczzee ddaawwaałłoo zzuuppeełłnniiee iinnnnee wwaarruunnkkii żżyycciiaa ii ssttwwaarrzzaałłoo iinnnnee pprroobblleemmyy

nniiżż ggoossppooddaarrkkaa rryynnkkoowwaa..

SSyyttuuaaccjjaa tteejj ggrruuppyy jjeesstt sszzcczzeeggóóllnnaa,, zzee wwzzggllęędduu nnaa uuzzaalleeżżnniieenniiee oodd cczzyynnnneejj zzaawwooddoowwoo

cczzęęśśccii ssppoołłeecczzeeńńssttwwaa,, eekkoonnoommiicczznniiee –– ppoopprrzzeezz ssyysstteemm eemmeerryyttaallnnyy,, jjaakk ii ww ppłłaasszzcczzyyźźnniiee

aarrttyykkuullaaccjjii ii rreepprreezzeennttaaccjjii ppoottrrzzeebb ii iinntteerreessóóww..

KKoonniieecczznnee jjeesstt zzaatteemm wwyypprraaccoowwaanniiee ssttrraatteeggiiii sskkiieerroowwaannyycchh nnaa oocchhrroonnęę ggooddnnoośśccii oossóóbb

ssttaarryycchh.. SSaammoo pprrzzeeddłłuużżaanniiee żżyycciiaa nniiee mmoożżee bbyyćć uuwwaażżaannee zzaa ppoossttęępp,, jjeeśśllii rróówwnnoolleeggllee nniiee

nnaassttęęppuujjee ppoopprraawwaa jjeeggoo jjaakkoośśccii..

KKoonniieecczznnee ddzziiaałłaanniiaa nnaa rrzzeecczz oossóóbb ssttaarrsszzyycchh::

•• ppoopprraawwaa ssyyttuuaaccjjii oossóóbb ssttaarrsszzyycchh,, sszzcczzeeggóóllnniiee ww pprrzzyyppaaddkkuu bbrraakkuu ooddppoowwiieeddnniieeggoo

wwssppaarrcciiaa zzee ssttrroonnyy rrooddzziinnyy,,

•• zzaappeewwnniieenniiee ssttaarrsszzyymm lluuddzziioomm ffiinnaannssoowwyycchh wwaarruunnkkóóww ddoo ggooddnneeggoo żżyycciiaa,,

•• wwzzmmooccnniieenniiee ssyysstteemmuu ooppiieekkii rrooddzziinnnneejj,,

•• zzwwiięękksszzeenniiee ddoossttęęppnnoośśccii ddoo lleekkaarrzzyy ggeerriiaattrróóww,, aa ttyymm ssaammyymm kksszzttaałłcceenniiee ttaakkiicchh

ssppeeccjjaalliissttóóww,,

•• oorrggaanniizzoowwaanniiee ww sszzppiittaallaacchh ooddddzziiaałłóóww ggeerriiaattrryycczznnyycchh,,

•• sszzkkoolleenniiee pprraaccoowwnniikkóóww ssooccjjaallnnyycchh ww kkiieerruunnkkuu wwiieeddzzyy ggeerroonnttoollooggiicczznneejj,,

•• uuwwzzggllęęddnniieenniiee ww ssyysstteemmiiee sszzkkoollnnyymm pprrooggrraammóóww pprrzzyyggoottoowwuujjąąccyycchh mmłłooddyycchh lluuddzzii ddoo

ssttaarroośśccii wwłłaassnneejj ii ssttaarroośśccii rrooddzziiccóóww oorraazz ddzziiaaddkkóóww,,

•• oorrggaanniizzoowwaanniiee ffoorrmm ssppęęddzzaanniiaa cczzaassuu wwoollnneeggoo,, kkttóórree uummoożżlliiwwiiąą ppookkoonnaanniiee ffrruussttrraaccjjii

zzwwiiąązzaanneejj zz ssaammoottnnoośścciiąą ((pprrooggrraammyy ggmmiinnnnee,, ppoowwiiaattoowwee)),,

•• wwssppiieerraanniiee iinniiccjjaattyyww ssppoołłeecczznnyycchh ww rrooddzzaajjuu UUnniiwweerrssyytteettuu TTrrzzeecciieeggoo WWiieekkuu,,

ww kkttóórryycchh ssttaarrssii lluuddzziiee mmooggąą kksszzttaałłcciićć ssiięę ww wwyybbrraannyycchh ddzziieeddzziinnaacchh wwiieeddzzyy,,

•• rroozzbbuuddoowwaa ssiieeccii ppllaaccóówweekk uuddzziieellaajjąąccyycchh wwssppaarrcciiaa ppssyycchhoollooggiicczznneeggoo,, pprroowwaaddzząąccyycchh

ddzziiaałłaanniiaa kkoonnssuullttaaccyyjjnnoo-- ddoorraaddcczzee,, tteelleeffoonnyy zzaauuffaanniiaa,, ppoorraaddnniiccttwwoo.. DDzziiaałłaanniiaa ttee

ppoozzwwoolląą nnaa iinnssppiirroowwaanniiee ii ssttyymmuulloowwaanniiee rreefflleekkssjjii nnaadd sseennssoowwnnąą ssttaarroośścciiąą oorraazz

uummoożżlliiwwiiąą „„ppooggooddzzeenniiee ssiięę zz ttyymm,, ccoo nniieeuucchhrroonnnnee””,, ccoo ppoozzwwoollii nnaa „„ggooddnnąą ssttaarroośśćć””..

65

2.3.8. Trudna sytuacja mieszkaniowa

Zmiany polityczne i gospodarcze w latach dziewięćdziesiątych w Polsce doprowadziły

do urynkowienia cen mieszkań i terenów pod zabudowę. Zaczęły powstawać mieszkania

o bardzo wysokim standardzie, dużym metrażu, na ich zakup mogły pozwolić sobie tylko

osoby o wysokich zarobkach. Osoby o średnich i niskich dochodach praktycznie straciły

szansę na posiadanie własnego domu. Wysokie oprocentowanie kredytów znacznie

ograniczyło możliwości kupna mieszkania na wolnym rynku, jak i budowę domów przez

indywidualnych inwestorów.

Według danych szacunkowych około 1,5 miliona rodzin w kraju nie posiada

samodzielnego mieszkania, a w województwie mazowieckim około 200,0 tysięcy rodzin.

Od kilkunastu lat następuje stały spadek oddawanych do zamieszkania domów.

W najgorszym dla budownictwa 1996 roku wybudowano tylko 62,1 tys. mieszkań. Od tego

czasu buduje się trochę więcej, w 1999 roku oddano około 82,0 tys. mieszkań. Jednak liczba

osób oczekujących na własne mieszkanie stale się zwiększa, gdyż na rynku pojawi się wyż

demograficzny lat osiemdziesiątych.

Według danych Urzędu Statystycznego w Warszawie (stan na 31 grudnia 1998 roku)

w Polsce było 11.687,7 tys. mieszkań. W województwie mazowieckim było 1.632,7 tys.

mieszkań, tj. 14,0% mieszkań w kraju. W miastach było 1.139,9 tys. mieszkań (co stanowi

69,9% w województwie i 14,6% w kraju), na wsi 492,7 tys. mieszkań (co stanowi 30,1%

w województwie, 12,7% w kraju).

Powierzchnia użytkowa mieszkań w kraju wynosiła 713.997,9 tys. m2.

W województwie mazowieckim 93.546,9 tys. m2 – 13,1% w kraju. W miastach było

60.314,1 tys. m2 (64,5% w województwie, 13,8% w kraju), na wsi 33.232,8 tys. m2

(35,5% w województwie, 12,0% w kraju).

Przeciętna liczba osób na jedno mieszkanie wynosi 3,05 osoby (3,24 w kraju). Dla

porównania w województwie łódzkim jest to 2,90 osoby, a w województwie podkarpackim

jest to 3,74 osoby na mieszkanie.

Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania wynosiła 57,3 m2 (przeciętna dla kraju

61,1 m2). Dla porównania w województwie opolskim jest to 71,5% m2, a w województwie

łódzkim 55,9 m2.

W 1999 roku na terenie województwa mazowieckiego oddano do użytku 17,5 tys.

mieszkań (w całym kraju oddano około 82,0 tys. mieszkań). Większość nowopowstających

mieszkań to lokale własnościowe. W Warszawie koszt metra kwadratowego to wydatek

minimum 3,0 tys. zł., w centrum miasta niejednokrotnie przekracza 8,0 tys. zł. Na rynku

wtórnym ceny niewiele się różnią od rynku pierwotnego, duży popyt sprawia, że sprzedający

66

uzyskują ceny na poziomie przekraczającym 4,0 tys. zł. za metr. Poza aglomeracją

warszawską cena metra kwadratowego kształtuje się na poziomie do 1,5 tys. zł.

Budownictwo mieszkaniowe przeszło w ręce prywatnych inwestorów, którzy

korzystają w przeważającej części z kredytów bankowych, lub budują mieszkania

za pieniądze przyszłych właścicieli. Udział państwa i samorządów w budownictwie

ma obecnie charakter bardzo ograniczony. Stan finansów publicznych nie pozwala na budowę

nowych mieszkań dla ludzi, nie pozwala też na utrzymanie dotychczasowej substancji

mieszkaniowej. Brak jest pieniędzy na przeprowadzanie najpilniejszych remontów,

budownictwo komunalne praktycznie nie istnieje, budowa mieszkań czynszowych na większą

skalę to dopiero przyszłość.

Stan techniczny wielu starych domów kwalifikuje je do wyburzenia lub generalnego

remontu. Gminy przeznaczają na remonty bardzo małe środki finansowe, pomimo tego,

że podstawowym ich zadaniem jest zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych mieszkańców.

Brak jest mieszkań zastępczych do których można by przekwaterować rodziny mieszkające

w zagrożonych budynkach. Środki finansowe przeznaczane na remonty powinny być jak

największe, bagatelizowanie tego problemu spowoduje w przyszłości pogorszenie i tak złej

sytuacji mieszkaniowej, spowoduje jeszcze większą degradację substancji mieszkaniowej.

Poprawę sytuacji należy wiązać z początkami taniego budownictwa czynszowego

i powstawaniem Towarzystw Budownictwa Społecznego. Są to działania, które dopiero

zaczynają funkcjonować, a ich zasięg jest jeszcze ograniczony, jednak wysiłki idą w dobrym

kierunku i są dobrą prognozą na przyszłość. Gminy powinny popierać takie rozwiązania

i pomagać w ich realizacji, dotyczy to w szczególności uporządkowania kwestii własności

terenów pod zabudowę, ich uzbrojenia itp.

Drugim niezmiernie ważnym elementem jest stan budownictwa indywidualnego. Pod

koniec 1999 roku w budowie na terenie kraju było prawie 700,0 tys. budynków mieszkalnych.

Na terenie województwa mazowieckiego w 1999 roku oddano do użytku 5,6 tys. mieszkań,

wydano 22,1 tys. pozwolenia na budowę. Z powodu bardzo wysokich cen mieszkań i kosztów

utrzymania w miastach, coraz więcej ludzi decyduje się na przeprowadzkę na tereny

podmiejskie. Zjawisko to, może wpłynąć na poprawę stanu budownictwa indywidualnego.

• Sytuacja mieszkaniowa ludności w województwie mazowieckim

Podstawowym celem badania postawionym przed respondentami w tej części ankiety,

było określenie szansy na uzyskanie mieszkania przez określone grupy ludności.

� Mieszkańcy osiągający niskie dochody (do 1200 zł. brutto) mają duże szanse

na zdobycie mieszkania według jednego z ankietowanych (2,4%), trzech przypadkach

67

(7,1%) uznano, że posiadają oni średnie szanse. Siedemnastu respondentów (40,5%)

udzieliło odpowiedzi – małe szanse, dziewiętnastu z nich (45,2%) stwierdziło,

że mieszkańcy zarabiający do 1200 zł. brutto, nie maja żadnych szans na zdobycie

własnego mieszkania.

� Mieszańcy osiągający średnie dochody (od 1200 do 1800 zł. brutto) posiadają duże

szanse, według jednego z ankietowanych, aby uzyskać mieszkanie. Pięciu

ankietowanych (11,9%) uznało je za średnie szanse.

W 25 przypadkach (59,5%) uznano, że posiadają oni małe szanse, w 9 odpowiedziach

(21,4%) stwierdzono brak jakichkolwiek szans na własne mieszkanie.

� Inne grupy ludności według ankietowanych w trzech przypadkach (7,1%) posiadają

duże szanse, sześciu ankietowanych (14,3%) uznało, że istnieją średnie szanse

zdobycia mieszkania. Trzech respondentów (7,1%) określiło, że szanse są małe.

Przedstawione informacje pokazują wyraźnie, że szanse zdobycia mieszkania

są bardzo niewielkie. Osoby osiągające niskie dochody mają duże i średnie szanse

na mieszkanie według czterech ankietowanych (9,5%). Zdecydowana większość 85,7%

respondentów uznała, że nie posiadają oni żadnych szans lub, że są one małe. Wśród ludzi

średnio zarabiających, że są to duże i średnie szanse uznało sześciu respondentów (14,3%).

W porównaniu z osobami osiągającymi niskie dochody odnotowujemy wzrost o 4,8%.

Średnio zarabiający według 80,9% ankietowanych mają małe lub żadne szanse na własne

mieszkanie, w porównaniu z osobami o niskich dochodach – spadek o 4,8%. Szanse innych

grup ludności jako duże lub średnie stwierdzono w dziewięciu przypadkach (21,4%), jako

małe bądź żadne w dziesięciu przypadkach (23,8%). Odpowiedzi trudno powiedzieć i brak

danych udzieliło 54,8% ogółu respondentów.

Biorąc pod uwagę dane podane przez ankietowanych – w 30 powiatach (71,4% ogółu

respondentów) – średni okres oczekiwania na mieszkanie komunalne wynosi około dziesięciu

lat. Najkrótszy okres oczekiwania – podany przez respondentów – wynosi dwa lata,

najdłuższy – ponad dwadzieścia lat.

Na mieszkanie komunalne oczekuje, według ankietowanych, na terenie województwa

mazowieckiego, około 27,0 tys. osób o najniższych dochodach. Dane te mają charakter

szacunkowy. Informacji udzieliło 95,2% ogółu respondentów.

• Eksmisje

Według informacji udzielonych przez ankietowanych w dziewięciu powiatach

(21,4%) przeprowadza się eksmisje lokatorów bez wskazania miejsca pobytu, w 31 powiatach

(73,8%) eksmisje w 1999 roku nie zostały podjęte.

68

W 1999 roku przeprowadzono 33 eksmisje bez wskazania miejsca pobytu, dane

podane przez sześciu z dziewięciu respondentów. Pozostali nie potrafili podać liczby

eksmisji, pomimo tego, że udzielili pozytywnej odpowiedzi na pytanie, czy przeprowadzają

eksmisje „na bruk”.

Aby zapobiec eksmisjom w zdecydowanej większości postawiono budować

mieszkania socjalne lub przydzielać mieszkania zastępcze – 17 odpowiedzi (40,5%).

W dwunastu przypadkach (28,6%) zamieniano mieszkania na mniejsze lub obniżono

standard. Dodatki mieszkaniowe i dopłaty do czynszu jedenastu respondentów (26,2%)

uznało za najlepszy sposób zapobieganiu eksmisjom.

W pięciu powiatach – zagrożonym eksmisją mieszkańcom – udzielono pomocy

finansowej na pokrycie zadłużenia , w czterech powiatach zaległości za czynsze rozkładane

są na raty lub umarzane. Natomiast w dwóch powiatach zagwarantowano miejsca

w noclegowniach

Ponad 1/5 ankietowanych (21,4%) stwierdziła, ze ten problem na ich terenie nie

występuje i nie ma potrzeby prowadzenia działań chroniących mieszkańców przed eksmisją.

W większości przypadków zdecydowano się na budowę bądź przydzielanie mieszkań

komunalnych lub socjalnych. Zamiana dotychczas zamieszkiwanego mieszkania na mniejsze,

o niższym standardzie, a co za tym idzie obniżenie kosztów eksploatacyjnych, może być

próbą rozwiązania problemu.

• Działania na rzecz poprawy sytuacji mieszkaniowej

Najważniejszym zadaniem w opinii respondentów jest rozwój taniego budownictwa

społecznego, budowa lokali zastępczych, mieszkań pod wynajem. Takich odpowiedzi

udzieliło 57,1% respondentów. W opinii 40,5% respondentów w powiatach powinny zostać

budowane tanie mieszkania komunalne przy pomocy finansowej państwa. Prawie jedna

trzecia respondentów (40,5%) uważa, że należy wspierać budownictwo indywidualne

i komunalne poprzez korzystne kredyty.

Pięciu ankietowanych (11,9%) udzielono odpowiedzi bardzo ogólnych: uaktywnić

budownictwo, wybudować wystarczającą ilość mieszkań, zwiększyć środki na budownictwo,

zmiana polityki państwa w zakresie gospodarki mieszkaniowej bez podania działań mających

do tego stanu doprowadzić.

Również w pięciu przypadkach (11,9%) zauważono potrzebę zwiększenia liczby

tanich mieszkań poprzez adaptację pustostanów, strychów, wykorzystanie na cele

mieszkaniowe budynków po byłych szkołach wiejskich, przedszkolach itp.

69

W czterech powiatach, według respondentów (9,5%) powinno się zwiększyć dotacje

na przeprowadzenie remontów i modernizację budynków komunalnych. W trzech

przypadkach (7,1%) sytuacja powinna ulec poprawie po wybudowaniu tanich mieszkań

spółdzielczych. Zmniejszenie bezrobocia powinno poprawić sytuację mieszkaniową

mieszkańców według 4,8% respondentów. Dotacja celowa dla gminy, z Centralnego Urzędu

Mieszkalnictwa, poprawiłaby sytuację w opinii jednego respondenta.

Wnioski

PPoopprraawwaa ssyyttuuaaccjjii mmiieesszzkkaanniioowweejj ttoo nnaajjppiillnniieejjsszzyy pprroobblleemm ddoo rroozzwwiiąązzaanniiaa nnaa tteerreenniiee

wwoojjeewwóóddzzttwwaa mmaazzoowwiieecckkiieeggoo ii ww kkrraajjuu.. PPoottrrzzeebbnnee ssąą sszzyybbkkiiee rroozzwwiiąązzaanniiaa ssyysstteemmoowwee::

•• ssaammoorrzząąddyy ppoowwiinnnnyy wwssppiieerraaćć rroozzwwóójj bbuuddoowwnniiccttwwaa zzaarróówwnnoo kkoommuunnaallnneeggoo

jjaakk ii iinnddyywwiidduuaallnneeggoo,,

•• nnaalleeżżyy kkrreeoowwaaćć ooddppoowwiieeddnniiąą ppoolliittyykkęę ssaammoorrzząąddóóww wwssppiieerraajjąąccąą oossoobbyy,, ddllaa kkttóórryycchh

kkuuppnnoo lluubb bbuuddoowwaa mmiieesszzkkaanniiaa jjeesstt uuttrruuddnniioonnee aallbboo pprraawwiiee nniieemmoożżlliiwwee,,

•• wwssppiieerraaćć bbuuddoowwnniiccttwwoo mmiieesszzkkaanniioowwee ppoopprrzzeezz ssyysstteemm uullgg ppooddaattkkoowwyycchh ddllaa

iinnwweessttoorróóww,, pprreeffeerreennccyyjjnnee kkrreeddyyttyy nnaa bbuuddoowwęę ii kkuuppnnoo mmiieesszzkkaanniiaa,, bbeezzppoośśrreeddnnii uuddzziiaałł

ww bbuuddoowwnniiccttwwiiee mmiieesszzkkaańń ssooccjjaallnnyycchh,,

• nnaalleeżżyy ppoozzoossttaawwiićć ppoowwiiaattoomm ii ggmmiinnoomm wwiięękksszzee śśrrooddkkii ffiinnaannssoowwee,, aabbyy mmooggłłyy

ww ssppoossóóbb bbaarrddzziieejj eeffeekkttyywwnnyy,, kkrreeoowwaaćć rroozzwwóójj bbuuddoowwnniiccttwwaa llookkaallnneeggoo..

ZZwwiięękksszzeenniiee ppoozziioommuu bbuuddoowwnniiccttwwaa pprrzzyycczzyynnii ssiięę ddoo rroozzwwoojjuu iinnnnyycchh ggaałłęęzzii pprrzzeemmyyssłłuu

śścciiśśllee zzwwiiąązzaannyycchh zz wwyyppoossaażżeenniieemm mmiieesszzkkaańń ((nnpp.. mmeebbllaarrssttwwoo,, pprroodduukkccjjaa sspprrzzęęttuu AAGGDD,, iittdd..)),,

aa ttaakkżżee wwiieelluu iinnnnyycchh.. SSppoowwoodduujjee ttoo zzmmnniieejjsszzeenniiee bbeezzrroobboocciiaa ii aakkttyywwiizzaaccjjęę nnaa rryynnkkuu pprraaccyy..

WWiięęcceejj nnoowwyycchh mmiieesszzkkaańń ssppoowwoodduujjee oobbnniiżżeenniiee cceenn mmiieesszzkkaańń nnaa rryynnkkuu wwttóórrnnyymm.. RRoozzwwiiąązzuujjąącc

pprroobblleemm mmiieesszzkkaanniioowwyy ssppoowwoodduujjeemmyy jjeeddnnoocczzeeśśnniiee zzmmnniieejjsszzeenniiee sskkaallii iinnnnyycchh pprroobblleemmóóww

ssppoołłeecczznnyycchh,, aa pprrzzeeddee wwsszzyyssttkkiimm zzwwiięękksszzyymmyy tteemmppoo rroozzwwoojjuu ggoossppooddaarrcczzeeggoo kkrraajjuu..

2.3.9. Alkoholizm

Na podstawie ogólnopolskich badań socjologicznych przeprowadzonych w 1998 roku,

rzeczywistą konsumpcję alkoholu szacować można na poziomie między 7-8 litrów 100%

alkoholu na statystycznego mieszkańca kraju (w latach 1992-1993 w podobnych badaniach

spożycie szacowano na poziomie 10-11 litrów 100% alkoholu). Za trafnością oszacowań

wskazujących na stabilizację spożycia przemawia również fakt, że wpływy do skarbu państwa

z tytułu podatku akcyzowego od sprzedaży napojów alkoholowych w 1999 roku były tylko

o 1,5% większe niż w 1998 roku, mimo wzrostu cen tych produktów o 6,0%.

70

Porównanie tych wyników z danymi dotyczącymi innych krajów pozwala sądzić, że

Polska znajduje się nadal w trzeciej dziesiątce krajów na liście spożycia napojów

alkoholowych.

Zgodnie z tendencjami występującymi na świecie, pojęcie „alkoholizm” jako centralną

kategorię ujmującą wszystkie szkody związane z nadużywaniem alkoholu zastąpiło obecnie

określenie „problemy alkoholowe”. Pomaga to w lepszym, bardziej precyzyjnym

definiowaniu szkód, wynikających z nadmiernego spożywania alkoholu, oraz opracowywaniu

strategii zmniejszania i usuwania skutków problemu.

• Najważniejsze problemy alkoholowe

Samozniszczenie osób uzależnionych od alkoholu

Jest to problem około 800 tys. osób, czyli 2,0% całej populacji. Aktualnie w lecznictwie

odwykowym zarejestrowanych jest około 150 tys. osób uzależnionych. Znacznie wzrosła

skuteczność terapii uzależnienia od alkoholu, ale faktyczne możliwości skorzystania

z nowoczesnej i skutecznej terapii ma tylko 30,0% zarejestrowanych pacjentów – z powodu

deficytów kadrowych i lokalowych w lecznictwie odwykowym.

Uszkodzenia zdrowia u dorosłych osób nadmiernie pijących

Znaczna część pacjentów leczących się w placówkach podstawowej i specjalistycznej opieki

zdrowotnej (z powodu zaburzeń układu trawiennego, krążenia, neurologicznego, chorób płuc,

nowotworów, urazów itd.) nadużywa także alkoholu – szacuje się, że dotyczy to około 1,5-2 mln

osób. Stanowi to bardzo poważne obciążenie ekonomiczne dla polskiego systemu ochrony

zdrowia. W latach 1996-99 rozpoczęto wdrażanie metod wczesnej diagnozy i krótkiej interwencji

dla tego rodzaju pacjentów, ale postępy w tej dziedzinie nie są zadowalające.

Uszkodzenia rozwoju psychofizycznego młodzieży używającej alkohol

Poważne szkody związane z nadużywaniem alkoholu przez dzieci i młodzież występują

u 10,0-15,0% populacji w wieku między 15 a 18 rokiem życia. Rozmiary realnych zagrożeń

wynikających z używania przez młodzież alkoholu są znacznie większe. W ciągu ostatnich lat

zwiększyła się liczba pijącej i upijającej się młodzieży, w szczególności dziewcząt oraz

zmniejszyła się liczba abstynentów. Zwiększa się wprawdzie zakres szkolnych programów

profilaktycznych (w 1999 roku uczestniczyło w nich ponad 950 tys. uczniów

i 150 tys. rodziców), ale nie stanowią one jeszcze wystarczająco skutecznej przeciwwagi

dla ekspansji biznesu alkoholowego. Zbyt wolno rozwija się profilaktyka rodzinna inicjowana

programami szkolnymi.

71

Szkody występujące u członków rodzin z problemem alkoholowym

Występują one u około 3-4 mln osób (dorosłych i dzieci) i obejmują przede wszystkim

schorzenia psychosomatyczne i zaburzenia emocjonalne powodowane chronicznym stresem

i przemocą, a także demoralizację, ubóstwo i obniżenie szans życiowych. Programy pomocy

rodzinom prowadzone w placówkach odwykowych obejmują tylko około 17 tys. osób

dorosłych, a zaledwie około 60 tys. dzieci alkoholików otrzymuje pomoc w placówkach

socjoterapeutycznych.

Alkoholowa dezorganizacja środowiska pracy i bezrobotnych

Szkody związane z piciem alkoholu w miejscu pracy to przede wszystkim absencja, wypadki

i obniżanie wydajności pracy. W latach 1996-99 spożycie alkoholu w miejscu pracy

zmniejszyło się w sposób istotny, w dalszym ciągu stanowi jednak problem. Obserwuje się

natomiast coraz większą alkoholową patologizację populacji bezrobotnych. Ma ona bardzo

istotny wpływ na ograniczenie szans na skuteczną pomoc w przezwyciężaniu bezrobocia

i wynikającego z niego ubóstwa.

Naruszenie prawa i porządku przez osoby nietrzeźwe

Według krajowych danych Komendy Głównej Policji, w 1999 roku 12,8% sprawców

podejrzanych o dokonanie przestępstw było pod wpływem alkoholu, natomiast 81,0%

sprawców przemocy w rodzinach, w których doszło do interwencji policji, to osoby będące

pod wpływem alkoholu. W 1999 roku odnotowano wzrost o 8,0% wniosków skierowanych

przez policję do kolegiów ds. wykroczeń za kierowanie pojazdem w stanie nietrzeźwym.

Tabela 1. Udział nietrzeźwych sprawców w wybranych kategoriach przestępstw na terenie województwa mazowieckiego

Podejrzani dorośli

Ogółem Podejrzani nietrzeźwi Odsetek nietrzeźwych wśród podejrzanych

Zabójstwo 71 36 50,70% Uszkodzenie ciała 613 162 26,42% Bójka lub pobicie 1608 410 25,49% Kradzież rzeczy cudzej 3022 437 14,46% Kradzież z włamaniem 2844 765 26,89% Rozbój i wymuszenie rozbójnicze

1402 444 31,66%

Podejrzani nieletni

Kategorie przestępstw Ogółem Podejrzani nietrzeźwi

Odsetek nietrzeźwych wśród podejrzanych

Zabójstwo 4 1 25,00% Uszkodzenie ciała 155 11 7,09% Bójka lub pobicie 274 19 6,93% Kradzież rzeczy cudzej 610 23 3,77% Kradzież z włamaniem 1256 84 6,68% Rozbój i wymuszenie rozbójnicze

498 54 10,84%

dane z Komendy Wojewódzkiej Policji w Radomiu - stan na koniec grudnia 1999 roku

72

Naruszenia prawa związane z handlem napojami alkoholowymi

Należą do nich: nielegalny import, produkcja i sprzedaż napojów alkoholowych (wielkość

tego zjawiska szacuje się na około 20,0% legalnego obrotu wyrobami spirytusowymi), a także

sprzedaż alkoholu osobom nieletnim i nietrzeźwym oraz nielegalna reklama i propagowanie

spożycia napojów alkoholowych.

• Spożycie alkoholu przez nieletnich

W ciągu ostatnich kilku lat w Polsce nastąpiły gwałtowne zmiany w zakresie

konsumpcji alkoholu przez młodzież. Badania mokotowskie, realizowane cyklicznie co 4 lata

– począwszy od 1984 roku – wśród 15-latków z warszawskiej dzielnicy Mokotów przez

Pracownię Profilaktyki Młodzieżowej “Pro-M” Instytutu Psychiatrii i Neurologii

w Warszawie pokazują, że w tym czasie nastąpił systematyczny, ponad dwukrotny spadek

odsetka uczniów, którzy nigdy nie pili alkoholu. W 1984 roku chłopcy, którzy nigdy nie pili,

stanowili ponad 22,0% badanych, zaś w 1996 roku jedynie 10,0%. Jeszcze większe różnice

w tym zakresie odnotowano wśród dziewcząt. W 1988 roku abstynentkami było niemal

30,0% respondentek, zaś w ostatnich badaniach z 1996 roku okazało się, że obecnie jest ich

już tylko nieco ponad 11,0%.

Napoje alkoholowe są najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną

używaną przez młodzież (podobna sytuacja dotyczy również populacji dorosłych). Do picia

napojów alkoholowych przyznaje się ponad 90,0% uczniów I klas szkół ponadpodstawowych

i 96,0% uczniów III klas szkół ponadpodstawowych. Jako wskaźnik częstej konsumpcji

traktowane jest picie alkoholu w ciągu ostatniego miesiąca poprzedzającego badanie. Ponad

68,4% chłopców oraz 54,1% dziewcząt uczących się w I klasach szkół ponadpodstawowych

(15-16-latków) piła w tym czasie alkohol. Szczególnie dramatyczna jest dynamika zjawiska -

w badaniach Europejskiego Programu Badań Szkolnych (ESPAD) z 1995 roku do częstego

picia alkoholu przyznawało się 55,0% chłopców oraz niecałe 50,0% dziewcząt. Oznacza to,

iż w ciągu 4 ostatnich lat odsetek młodzieży często sięgającej po alkohol wzrósł o ponad

20,0%.

Jeszcze wyższy wzrost tego wskaźnika odnotowano w populacji uczniów III klas

szkół ponadpodstawowych (17-18-latków). W ciągu ostatniego miesiąca alkohol spożywało

82,5% chłopców i 74,3% dziewcząt. Jak wynika z badań najbardziej wzrosła liczba często

pijących dziewcząt. W ciągu ostatnich 4 lat odsetek dziewcząt, które piły w ostatnim miesiącu

zwiększył się o prawie 30,0%.

73

• Profilaktyka i działania naprawcze

W związku z rozmiarami szkód społecznych powodowanych nadmiernym

spożywaniem alkoholu profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych stała się

przedmiotem zorganizowanej działalności wielu instytucji, specjalistów i jest wyodrębnionym

zadaniem administracji rządowej i samorządowej. Podstawy prawne do realizacji tych zadań

tworzy ustawa z dnia 26 października 1982 roku (nowelizowana w latach 1996 i 1997)

o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.

• Problemy alkoholizmu w województwie mazowieckim

Badanie opinii społecznej przeprowadzone przez Mazowieckie Centrum Polityki

Społecznej wskazało na rolę, jaką pełni samorząd lokalny w przeciwdziałaniu alkoholizmowi

i skutecznym rozwiązywaniu problemów wynikających z nadużywania alkoholu. Jako

najskuteczniejszą metodę walki z alkoholizmem, 21,4% respondentów uznaje zakaz

sprzedaży alkoholu osobom nieletnim, a 14,3% respondentów proponuje opracowanie

i wdrożenie gminnych i powiatowych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów

alkoholowych. Tylko 7,1% respondentów za najważniejsze uznało powołanie koordynatorów

(gminnych i powiatowych) ds. rozwiązywania problemów alkoholowych.

• Programy profilaktyczne

Informacje o rodzaju prowadzonych na terenie ich powiatu programach

profilaktycznych dla młodzieży posiada 97,6% respondentów wypowiadających

się w ankiecie Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej, a 92,9% respondentów

wie o programach profilaktycznych dla rodziców i wychowawców. Działania te postrzegane

są przez dyrektorów PCPR jako bardzo ważne.

W województwie mazowieckim programy profilaktyczne realizowane były

w 871 placówkach oświatowych na ogólną liczbę 2.525 placówek, co stanowi zaledwie

34,5%. W zajęciach prowadzonych w tych placówkach uczestniczyło 585.377 uczniów.

Bezpośrednio zaangażowanych w realizację programów profilaktycznych na terenie

województwa było 5.349 nauczycieli, co stanowi 11,7 % ogółu nauczycieli. Jest to poniżej

średniej krajowej. Z danych Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

wynika, że w całej Polsce prawie co drugi uczeń uczestniczył w programie profilaktycznym, a

zaangażowany w bezpośrednią realizację profilaktyki alkoholowej był w skali kraju co ósmy

nauczyciel.

74

• Profilaktyka wśród dzieci i młodzieży – placówki opiekuńcze i resocjalizacyjne

Na terenie województwa działają 184 świetlice socjoterapeutyczne, w tym

45 uruchomiono w 1999 roku oraz 200 świetlic opiekuńczo- wychowawczych,

w tym 26 uruchomiono w 1999 roku. Ogółem, w świetlicach socjoterapeutycznych

i opiekuńczo- wychowawczych przebywa 24.498 dzieci i młodzieży, z tego 5.592 osoby

uczestniczą w programach edukacyjno- terapeutycznych. Programy terapeutyczne były

prowadzone w 99 świetlicach socjoterapeutycznych. Opiekę nad młodzieżą i dziećmi

w świetlicach sprawowało 956 nauczycieli i wychowawców. Na terenie województwa

działania profilaktyczne dotyczące problemów alkoholowych prowadzone były także na

terenie innych instytucji opiekuńczych i wychowawczych, w których przebywają dzieci

i młodzież.

Tabela 2. Placówki opiekuńczo - wychowawcze i resocjalizacyjne na Mazowszu

Typ placówki Liczba placówek Ilość dzieci i młodzieży

Liczba placówek, w których prowadzone są programy profilaktyczne

Ilość uczestników programów

Ognisko wychowawcze

53 2.350 31 1.310

Środowiskowe ognisko wychowawcze TPD

104 4.000 80 3.500

Pogotowie opiekuńcze

5 231 1 101

Domy dziecka 17 838 6 277 Ośrodki resocjalizacyjne

2 135 1 75

Policyjne izby dziecka

2 575 1 246

Razem 183 8.129 120 5.505

W opinii 16,7% respondentów, najskuteczniejszą metodą działań profilaktycznych

jest tworzenie świetlic socjoterapeutycznych, środowiskowych i szkolnych z programem

terapeutycznym, natomiast 7,1% respondentów wskazało na promocję zdrowego stylu życia,

zwiększenie ilości miejsc bezalkoholowych spotkań młodzieży, klubów, świetlic, organizację

imprez sportowych jako najskuteczniejsze działania zapobiegające spożywaniu alkoholu

przez młodzież.

• Lecznictwo odwykowe w województwie mazowieckim

W województwie mazowieckim znajduje się 55 poradni odwykowych i oddziałów

stacjonarnych lecznictwa odwykowego. W lecznictwie odwykowym zatrudnionych jest

58 lekarzy, 32 terapeutów, 18 instruktorów terapii, 50 pielęgniarek oraz 39 osób

z personelu pomocniczego. Programy terapeutyczne realizowane były w placówkach

75

odwykowych dla osób uzależnionych i współuzależnionych, a także w niektórych placówkach

dla dzieci i młodzieży.

Powolny wzrost ilości kadry skutkuje wolnym przyrostem oferowanych usług

medycznych. Gwałtownie zmalała liczba zatrudnionych w lecznictwie odwykowym

pedagogów, co nie pozostaje bez wpływu na znaczne ograniczenia dostępności dzieci

i młodzieży do niezbędnej terapii. Jest to tym bardziej niepokojące, że wciąż obniża się wiek

inicjacji alkoholowej, a wzrasta liczba młodzieży, która przyznaje się do spożywania

alkoholu.

Tabela 3. Kadra lecznictwa odwykowego w województwie mazowieckim

Zawody Ilość osób zatrudnionych

w roku 1998 Ilość osób zatrudnionych

w roku 1999

Lekarz 54 58 Specjalista terapii 16 33 Psycholog 51 36 Pedagog 15 4 Pielęgniarka 41 102 Instruktor terapii 21 42 Pracownik socjalny 1 3 Personel pomocniczy 0 7 Inne 101* 28 RAZEM 300 313

*dane Dział Lecznictwa Odwykowego PARPA - różnice pomiędzy rokiem 1998 a 1999 wynikają ze zmian kategorii zawodowych

• Zapotrzebowanie na usługi z zakresu terapii uzależnień

Deficyt w dostępie do nowoczesnych usług terapeutycznych w województwie

mazowieckim jest szczególnie widoczny przy porównaniu z danymi pochodzącymi z innych

województw. W porównywalnym pod względem liczby mieszkańców województwie śląskim,

jest podobna jak w województwie mazowieckim liczba osób poszukujących terapii. Zbliżona

jest również liczba pacjentów zarejestrowanych w placówkach odwykowych, ale dwukrotnie

więcej pacjentów korzysta z nowoczesnych form terapii. W województwie opolskim,

mającym blisko pięć razy mniej mieszkańców i pięć razy mniejszą szacunkową liczbę osób

uzależnionych i zarejestrowanych w lecznictwie alkoholowym, dostępność do nowoczesnych

usług terapeutycznych wynosi 79,0 % oferty dostępnej w województwie mazowieckim.

W województwie mazowieckim działają 3 izby wytrzeźwień w Warszawie, Płocku

i Radomiu. Biorąc pod uwagę fakt, że każda z nich może służyć najwyżej kilku okolicznym

gminom - stwierdzić można niedobór występujący w województwie w tej dziedzinie.

Jest to spowodowane przede wszystkim niezrozumieniem roli takich placówek, jako ogniwa

systemu leczenia i profilaktyki alkoholowej.

76

Tabela 4. Liczba pacjentów lecznictwa odwykowego w 1999 roku w województwie PACJENCI UZALEŻNIENI

Typ placówki Zarejestrowani ogółem

Pierwszorazowi Weszli do programu

Ukończyli program

Placówki ambulatoryjne Przychodnie i poradnie 13.973 4.447 2.554 1.920 Placówki stacjonarne Całodobowy oddział terapii uzależnienia od alkoholu

6.477 507 396 133

Oddział leczenia alkoholowych zespołów absencyjnych

6.641 779 0 0

Dzienny oddział terapii uzależnienia od alkoholu

484 105 136 136

Ogółem 27.575 5.838 3.047 2.575

PACJENCI WSPÓŁUZALEŻNIENI Typ placówki Zarejestrowani

ogółem Pierwszorazowi Weszli do

programu Ukończyli program

Placówki ambulatoryjne Przychodnie i poradnie 2.199 1,741 614 247 Placówki stacjonarne Dzienny oddział terapii uzależnienia od alkoholu

12 11 7 4

Ogółem 2.211 1.752 621 251

• Zapotrzebowanie na usługi w zakresie terapii uzależnienia od alkoholu

Na pytanie o zapotrzebowanie na placówki terapeutyczne, tylko 16,7% respondentów

uznało, że w miastach ilość placówek jest wystarczająca, podczas, gdy 57,1% dyrektorów

PCPR uznało ilość placówek dostępnych dla mieszkańców miast za niewystarczającą,

natomiast 54,8% respondentów stwierdziło, że niewystarczająca jest liczba placówek

terapeutycznych dostępnych dla mieszkańców wsi.

Za najważniejsze działania jakie powinny być podjęte w celu poradzenia sobie

z problemami alkoholowymi w powiecie 40,5% respondentów uznało uruchomienie poradni

odwykowych, dofinansowanie istniejących placówek i zwiększenie możliwości korzystania

ze specjalistycznego poradnictwa prawnego i psychologicznego.

Na drugim miejscu, jako sposób skuteczny dla radzenia sobie z problemami

alkoholowymi respondenci wymienili poszerzenie bazy i zwiększenie możliwości

przymusowego leczenia odwykowego oraz zorganizowanie zamkniętego ośrodka leczenia

uzależnień (14,3% wskazań).

Skutecznym sposobem według respondentów jest także edukacja pracowników służby

zdrowia. Na programy edukacyjne i profilaktyczne dla personelu medycznego wskazuje

66,7% ankietowanych.

Ankieta Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej potwierdziła konieczność

poszerzenia oferty usług wspierających terapię osób uzależnionych i pomocy dla rodzin.

77

Odpowiedzi dyrektorów PCPR wskazują na istniejący, zwłaszcza na wsiach, deficyt

w zakresie różnego rodzaju profesjonalnych usług wspierających działania terapeutyczne.

Respondenci uznali, że liczba punktów konsultacyjnych jest niewystarczająca

zarówno w mieście – 52,4% wskazań, jak i na wsi – 45,2% wskazań. Brakuje punktów

interwencyjnych – 31,0% respondentów uznało ich liczbę za niewystarczającą dla

mieszkańców miast, natomiast 16,7% dla mieszkańców wsi.

Za mało jest także ośrodków wsparcia, połowa respondentów uważa ich liczbę

za niewystarczającą zarówno dla mieszkańców miast, jak i dla wsi.

Ponad 40,0 % respondentów wskazuje na niewystarczającą liczbę klubów abstynenta

(42,9% w miastach, 45,2% na wsi). W ocenie respondentów niedostateczna jest także ilość

klubów wsparcia dla rodzin - 45,2% wskazań w odniesieniu do potrzeb w miastach i 47,6%

wskazań w stosunku do potrzeb mieszkańców wsi.

• Nadużywanie napojów alkoholowych jako przyczyna ubóstwa rodzin

Związek ubóstwa rodzin z nadużywaniem alkoholu i rola pomocy społecznej

w rozwiązywaniu problemów alkoholowych potwierdzają wskazania ankiety Mazowieckiego

Centrum Polityki Społecznej.

W opinii 11,9% respondentów należy przede wszystkim zająć się likwidacją przyczyn

alkoholizmu, takich jak bezrobocie i ubóstwo. Respondenci wskazują także na tworzenie

miejsc pracy dla osób trzeźwiejących jako jedynej skutecznej metody prowadzącej do

usamodzielnienia i readaptacji społecznej. Wzmożenie pracy pracowników socjalnych

z rodzinami zagrożonymi alkoholizmem uznało za konieczne 7,1% ogółu respondentów.

Wnioski

WW wwoojjeewwóóddzzttwwiiee mmaazzoowwiieecckkiimm ppooddoobbnniiee jjaakk ww ccaałłeejj PPoollssccee mmaammyy ddoo cczzyynniieenniiaa

zz nnaarraassttaanniieemm pprroobblleemmóóww zzwwiiąązzaannyycchh zz nnaadduużżyywwaanniieemm aallkkoohhoolluu ii rroossnnąąccąą lliicczzbbąą oossóóbb

uuzzaalleeżżnniioonnyycchh.. WW zzwwiiąązzkkuu zz ttyymm nniieezzbbęęddnnee jjeesstt pprroowwaaddzzeenniiee zziinntteeggrroowwaannyycchh ddzziiaałłaańń,, pprrzzeeddee

wwsszzyyssttkkiimm ww ssffeerrzzee pprrooffiillaakkttyykkii,, zzwwłłaasszzcczzaa wwśśrróódd ggrruupp ssppoołłeecczznnyycchh sszzcczzeeggóóllnniiee zzaaggrroożżoonnyycchh,,

ddoo kkttóórryycchh nnaalleeżżąą:: ddzziieeccii ii mmłłooddzziieeżż,, rrooddzziinnyy nnaajjuubboożżsszzee ii nniieewwyyddoollnnee wwyycchhoowwaawwcczzoo,,

bbeezzrroobboottnnii,, aa ttaakkżżee oossoobbyy,, kkttóórryycchh ttrryybb żżyycciiaa -- zzwwłłaasszzcczzaa wwyykkoonnyywwaannyy zzaawwóódd,, zzee wwzzggllęędduu nnaa

dduużżyy ppoozziioomm ssttrreessuu sskkłłaanniiaaćć mmoożżee ddoo ppooddeejjmmoowwaanniiaa pprróóbb rroozzwwiiąązzyywwaanniiaa sswwooiicchh pprroobblleemmóóww

pprrzzyy ppoommooccyy aallkkoohhoolluu..

WW lleecczznniiccttwwiiee ooddwwyykkoowwyymm ffuunnkkccjjoonnuujjąą ddoobbrrzzee nnaa ooggóółł pprrzzyyggoottoowwaannee ppllaaccóówwkkii,,

pprroowwaaddzzii ssiięę wwiieellee sszzkkoolleeńń ddllaa oossóóbb zzaattrruuddnniioonnyycchh.. NNiieeddoossttaatteecczznnaa jjeesstt lliicczzbbaa ppllaaccóówweekk

ooddwwyykkoowwyycchh ooffeerruujjąąccyycchh nnoowwoocczzeessnnee uussłłuuggii ww zzaakkrreessiiee tteerraappiiii cchhoorroobbyy aallkkoohhoolloowweejj..

78

PPooddoobbnniiee jjaakk ii ww iinnnnyycchh ddzziieeddzziinnaacchh ooppiieekkii zzddrroowwoottnneejj nnaassttąąppiiłłoo ppooggoorrsszzeenniiee ddoossttęęppnnoośśccii

ddoo lleecczzeenniiaa,, zzwwiiąązzaannee zz bbłłęęddaammii ppooppeełłnniioonnyymmii ww cczzaassiiee wwddrraażżaanniiaa rreeffoorrmmyy zzddrroowwiiaa..

SSzzcczzeeggóóllnniiee ddeessttrruukkccyyjjnniiee ooddbbiiłłoo ssiięę ttoo nnaa uussłłuuggaacchh ddllaa oossóóbb wwssppóółłuuzzaalleeżżnniioonnyycchh ii uussłłuuggaacchh

ddooddaattkkoowwyycchh ((tteerraappiiaa ooffiiaarr pprrzzeemmooccyy,, tteerraappiiaa rrooddzziinn)) ii uussłłuuggaacchh tteerraappeeuuttyycczznnyycchh

ddllaa mmłłooddzziieeżżyy..

WW zzaakkrreessiiee pprrzzyyggoottoowwaanniiaa ssłłuużżbb ii iinnssttyyttuuccjjii ooddppoowwiieeddzziiaallnnyycchh zzaa ssttaann pprrzzeessttrrzzeeggaanniiaa

pprraawwaa ii ppoorrzząąddkkuu ppuubblliicczznneeggoo zzaauuwwaażżaallnnyy jjeesstt nniieeddoossttaatteekk wwiieeddzzyy oo pprroobblleemmaacchh zzwwiiąązzaannyycchh

zz nnaadduużżyywwaanniieemm aallkkoohhoolluu,, zzwwłłaasszzcczzaa jjeeśśllii cchhooddzzii oo zzjjaawwiisskkoo pprrzzeemmooccyy ww rrooddzziinnaacchh

aallkkoohhoolloowwyycchh..

DDeeffiiccyyttyy ww lleecczznniiccttwwiiee ttoo zzbbyytt sskkąąppaa ww ssttoossuunnkkuu ddoo ppoottrrzzeebb bbaazzaa,, zzwwłłaasszzcczzaa

ww lleecczznniiccttwwiiee zzaammkknniięęttyymm,, nniieerróówwnnoommiieerrnnee rroozzmmiieesszzcczzeenniiee ppllaaccóówweekk nnaa tteerreenniiee

wwoojjeewwóóddzzttwwaa,, nniieeddoossttaatteecczznnaa iilloośśćć mmiieejjsscc ww iizzbbaacchh wwyyttrrzzeeźźwwiieeńń,, oorraazz ttrraakkttoowwaanniiee iicchh jjaakkoo

mmiieejjsscc iizzoollaaccjjii,, aa nniiee jjaakkoo ooggnniiwwaa ww lleecczzeenniiuu oossóóbb uuzzaalleeżżnniioonnyycchh..

WW cceelluu ppoopprraawwyy ssyyttuuaaccjjii zzwwiiąązzaanneejj zz pprroobblleemmaammii aallkkoohhoolloowwyymmii nnaa tteerreenniiee

wwoojjeewwóóddzzttwwaa mmaazzoowwiieecckkiieeggoo,, wwsskkaazzaannee jjeesstt ppooddjjęęcciiee pprrzzeezz wwłłaaddzzee ssaammoorrzząąddoowwee

nnaassttęęppuujjąąccyycchh ddzziiaałłaańń oo cchhaarraakktteerrzzee ddłłuuggooffaalloowwyymm::

•• ddaallsszzee wwddrraażżaanniiee pprrooggrraammóóww pprrooffiillaakkttyycczznnyycchh,, kkttóórree ppoowwiinnnnyy bbyyćć pprrooffeessjjoonnaallnniiee

pprrzzyyggoottoowwaannee ii pprreeccyyzzyyjjnniiee aaddrreessoowwaannee ddoo ttyycchh ggrruupp ssppoołłeecczznnyycchh,, ddllaa kkttóórryycchh

ssąą pprrzzeezznnaacczzoonnee,,

•• ppoosszzeerrzzaanniiee bbaazzyy lleecczznniiccttwwaa aallkkoohhoolloowweeggoo,, zzwwłłaasszzcczzaa nnaa ttyycchh oobbsszzaarraacchh

wwoojjeewwóóddzzttwwaa,, ggddzziiee wwyyssttęęppuujjee nnaajjggłłęębbsszzyy ddeeffiiccyytt,,

•• oottwwaarrcciiee nnoowwyycchh iizzbb wwyyttrrzzeeźźwwiieeńń ii ppoowwiięękksszzeenniiee lliicczzbbyy łłóóżżeekk ww jjuużż ddzziiaałłaajjąąccyycchh,,

zzwwłłaasszzcczzaa ww WWaarrsszzaawwiiee..

2.3.10. Narkomania

W badaniach Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

na temat postrzegania problemów społecznych w Polsce, przeprowadzonych w 1999 roku,

narkomania znalazła się na 6 miejscu (za najgroźniejszy problem społeczny uważa ją 6,7%

respondentów) umiejscawiając za przemocą i agresją na ulicach, bezrobociem, spadkiem

stopy życiowej, alkoholizmem i przestępczością pospolitą, a przed przestępczością

gospodarczą, sytuacją mieszkaniową, piciem alkoholu przez młodzież, przemocą w rodzinie,

złym stanem zdrowotnym społeczeństwa, kryzysem moralnym, zanieczyszczeniem

środowiska, AIDS. Natomiast ci sami respondenci pytani o najistotniejsze zagrożenia w ich

lokalnym środowisku, umieścili problem narkomanii na miejscu 10 (3,0% wskazań).

79

Wskazywać to może, że poziom lęku związanego z narkotykami jest bardzo wysoki.

Natomiast rozpoznanie zjawiska we własnym otoczeniu niewielkie; prawdopodobnie

respondenci nigdy nie zetknęli się z tym problemem „ z bliska”.

Sytuacja taka nakłada na osoby odpowiedzialne za rozwiązywanie problemów

społecznych, a szczególnie na decydentów, polityków, samorządy lokalne dodatkowe

zobowiązania. Poprzez podejmowanie w porę działań profilaktycznych oraz zwiększanie

dostępności do leczenia a także poprawę jakości usług zdrowotnych dla osób uzależnionych,

możliwe będzie powstrzymanie rozprzestrzeniania się narkomanii, ograniczenie jej szkód

i zagrożeń.

• Rozmiary zjawiska

Szacunkowe badania dla Polski w roku 1999 mówią o około 36,0 tys. narkomanów,

jeśli bierze się pod uwagę dane pochodzące z lecznictwa – ogółem w placówkach przebywało

6.290 osób. Jeśli w szacunkach brana jest pod uwagę liczba narkomanów, którzy znaleźli się

w danych policyjnych – szacunkowa liczba narkomanów wynosi około 60,0 tys. osób.

Informacje o rozmiarach narkomanii rozumianej jako uzależnienie, bądź regularne

używanie narkotyków w sposób rodzący poważne problemy, pochodzą z danych

statystycznych lecznictwa psychiatrycznego. Specjaliści używają w tym celu dwu

wskaźników, są to:

- liczba pacjentów przyjętych do leczenia stacjonarnego w danym roku, wskaźnik obejmuje

wszystkich pacjentów, którzy podjęli leczenie w danym roku w jakiejkolwiek placówce, bez

względu na to czy leczenie ukończyli, czy kontynuowali je w roku następnym,

- liczba pacjentów przyjętych do leczenia w placówce stacjonarnej pierwszy raz w życiu –

pacjenci pierwszorazowi.

Tabela 1. Pacjenci przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w latach 1990 - 1998 z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych - wskaźniki na 100 tys. mieszkańców

Rok Wskaźnik 1990 7,3 1991 9,4 1992 9,7 1993 9,8 1994 10,7 1995 10,9 1996 12,4 1997 13,8 1998 15,8

dane: Janusz Sierosławski w materiałach Konferencji „Uzależnienie od narkotyków - dostępność i jakość usług”

80

Z analizy danych zawartych w tabeli wynika, że wskaźnik przyjętych do lecznictwa

stacjonarnego osób liczony na 100,0 tys. mieszkańców wzrastał każdego roku i jeśli by dane

z roku 1998 odnieść do wskaźnika z 1990 roku oznacza to wzrost ponad dwukrotny.

W odniesieniu do pacjentów pierwszorazowych wygląda to nieco inaczej. W 1990

roku pacjenci pierwszorazowi stanowili 45,0%, w 1993 odsetek zmalał do 38,0%, w latach

94-96 utrzymywał się na stałym mniej więcej poziomie 41 - 41%. Oznacza to, że tempo

wzrostu liczby nowych uzależnionych zgłaszających się do leczenia było równe wzrostowi

ogółu pacjentów przyjmowanych w placówkach. W 1997 roku odsetek przyjęć

pierwszorazowych wzrósł do 46,0%, a w 1998 do 51,1%. Oznacza to, że ponad połowa

pacjentów, którzy zgłosili się do leczenia w tym roku zrobiła to po raz pierwszy w życiu.

Dane wskazują na coraz szybszy wzrost liczby pacjentów pierwszorazowych – o ile wzrost

ogółu pacjentów w latach 1990 do 1998 wyniósł około 2,2 raza, dla pierwszorazowych

wynosi to 2,5 raza. Struktura płci według osób przyjętych do leczenia stacjonarnego jest

niezmienna. Kobiety stanowią około 26,0% pacjentów leczonych stacjonarnie. Pewne zmiany

widoczne są w strukturze wieku - rośnie odsetek osób w wieku 16 - 24 lata, spada w wieku

25-39 lat Proporcje najmłodszych i najstarszych (do 15 roku życia i powyżej 40 lat)

są względnie stałe. Można więc uznać, że zjawisko rozwija się przede wszystkim w grupie

osób młodych, natomiast nie potwierdza się teza o epidemii narkomanii wśród dzieci.

Problem narkomanii jest także bardzo zróżnicowany terytorialnie.

Tabela 2. Przyjęci do leczenia stacjonarnego z powodu narkotyków w 1998 roku

Województwo

Przyjęci do leczenia

stacjonarnego liczby osób

Przyjęci do leczenia

stacjonarnego wskaźniki na 100 tys. mieszkańców

Przyjęci do leczenia

stacjonarnego odsetek kobiet

Przyjęci do leczenia

stacjonarnego odsetek nieletnich do 18 roku życia

ZACHODNIOPOMORSKIE 511 29,5 28% 20% WIELKOPOLSKIE 330 9,9 30% 16% WARMIŃSKO - MAZURSKIE 448 30,6 19% 30% ŚWIĘTOKRZYSKIE 64 4,8 38% 13% ŚLĄSKIE 703 14,4 24% 12% POMORSKIE 271 12,4 31% 13% PODLASKIE 126 10,3 20% 29% PODKARPACKIE 131 6,2 24% 12% OPOLSKIE 134 12,3 22% 21% MAZOWIECKIE 1.045 20,6 21% 18% MAŁOPOLSKIE 226 7,0 27% 13% ŁÓDZKIE 242 9,1 31% 21% LUBUSKIE 331 32,4 19% 18% LUBELSKIE 245 10,9 22% 18% KUJAWSKO - POMORSKIE 210 10,0 23% 15% DOLNOŚLĄSKIE 924 31,0 35% 11% Dane: Janusz Sierosławski, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

81

Tabela 3. Zapotrzebowanie na leczenie w Warszawie w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych

Rok Zgłoszenia do leczenia - osoby

Pacjenci pierwszorazowi Odsetek pacjentów pierwszorazowych

1995 834 276 65,5% 1996 1.020 270 26,5% 1997 1.068 446 41,9% 1998 1.503 879 58,5% 1999 1.703 1.007 59,3%

Zarówno wzrost bezwzględnej ilości pacjentów zgłaszających się do leczenia, jak

i wzrost odsetka pacjentów pierwszorazowych, dynamiczny zwłaszcza w ostatnich latach

mogą świadczyć o narastaniu zjawiska uzależnienia od narkotyków. Innym wytłumaczeniem

zdaniem specjalistów jest wejście w życie w 1997 roku ustawy dotyczącej narkotyków, która

była bardziej restrykcyjna, pozostawiała jednak możliwość niekaralnego posiadania

„do własnej dyspozycji” narkotyku przez osoby uzależnione. Stąd być może więcej osób

zgłaszających się do leczenia – w celu nabycia statusu narkomana.

• Zjawisko narkomanii w województwie mazowieckim

Badanie ankietowe przeprowadzone przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej

wśród dyrektorów Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie wykazało, iż narkomania jest

problemem ważnym, choć stosunkowo mało rozprzestrzenionym, a także w niedostateczny

sposób rozpoznawanym.

Określając grupy społeczne bezpośrednio stykające się z narkotykami większość

respondentów wskazała na młodzież (w różnym wieku pochodzącą z różnych środowisk):

21,4% odpowiedzi dotyczyło młodzieży szkolnej, w tym uczniów szkół podstawowych

i ponadpodstawowych; 11,9% odpowiedzi – młodzieży w wieku od 12 do 25 lat.

Według 21,4 % respondentów problem narkomanii występuje w ich powiecie tylko

w niewielkim zakresie, dotyczy pojedynczych osób. Część powiatów (11,9% odpowiedzi) nie

posiada niestety danych dotyczących narkomanii.

Pozostali respondenci są przekonani, że problem dotyczy przede wszystkim

młodzieży. Za niepokojące uznają w jednakowym stopniu szeroką sieć dealerów, powszechną

wiedzę o sposobach zdobywania narkotyków, a także problemy w funkcjonowaniu

społecznym osób zażywających narkotyki.

Do pytań związanych z problemem narkomanii nie odniosło się w ogóle 21,4 %

respondentów biorących udział w ankiecie.

Według opinii 64,0% ankietowanych, w ich powiatach, realizowane są programy

profilaktyczne, informacyjne i edukacyjne dla dzieci oraz młodzieży w szkołach wszystkich

82

szczebli. O występowaniu programów profilaktyczno- informacyjnych i edukacyjnych dla

rodziców informuje 21,0% respondentów.

Pomoc polegającą na terapii, wsparciu psychologicznym dla osób uzależnionych

(grupy terapeutyczne, poradnictwo specjalistyczne, konsultacje indywidualne) jest udzielana

według 19,0% respondentów. Część powiatów prowadzi szkolenia z zakresu profilaktyki

uzależnień dla kadry oświatowej (16,7% odpowiedzi) oraz dla pracowników instytucji

związanych z problematyką uzależnień tj. pielęgniarek środowiskowych, policji,

pracowników pomocy społecznej (11,9% odpowiedzi).

Działania, jakie zdaniem respondentów należałoby uruchomić w ich powiecie, aby

poradzić sobie z problemem narkomanii jest w większości zbieżna z działaniami, jakie są

realizowane obecnie: są to programy profilaktyczne i informacyjne dla dzieci i młodzieży

(40,5% odpowiedzi), dla rodziców (23,0% odpowiedzi), dla pracowników instytucji

związanych z problematyką uzależnień (14,3% odpowiedzi), dla kadry oświatowej (11,9%

odpowiedzi). Zdaniem 19,0% respondentów należałoby rozbudować lecznictwo osób

uzależnionych poprzez utworzenie lub zwiększenie liczby łóżek w ośrodkach leczenia

uzależnień, a według 14,3% respondentów zintegrować działania różnych instytucji

i organizacji, które zajmują się problemem narkomanii.

Działania represyjne - „zmiany w prawie, wzmocnienie patroli policji i straży

miejskiej, walkę z dealerami narkotyków”, jako sposób istotny dla rozwiązywania problemów

narkotykowych proponuje tylko 7,1% respondentów.

Na pytanie związane z instytucjami i organizacjami, których celem jest rozwiązywanie

problemów narkomanii 35,7% respondentów przyznało, że w ich powiatach brak jest takich

instytucji. Według 21,0% ankietowanych rozwiązywaniem problemów związanych

z narkomanią zajmuje się Komenda Powiatowa Policji oraz Miejska Komenda Policji.

Respondenci postrzegają działania w sferze prawnej, represje i penalizację zjawiska jako

mało skuteczne dla rozwiązywania problemów związanych z narkotykami, jednak w ich

środowisku policja jest najbardziej znana instytucją, która odpowiada za rozwiązywanie

problemów narkotykowych. Na trzecim miejscu znalazła się odpowiedź ”poradnia

psychologiczno- pedagogiczna” – 11,9% wskazań. Na dalekich miejscach od szóstego do

ósmego respondenci wskazywali specjalistyczne placówki lecznicze przeznaczone dla osób

uzależnionych takie jak: oddział detoksykacyjny, poradnie leczenia uzależnień, SPZOZ,

przychodnie lekarskie. Może to świadczyć o dość chwiejnym przekonaniu respondentów,

że uzależnienie od narkotyków jest chorobą, a narkoman osobą chorą, wymagająca leczenia.

Można sądzić, że11,9% odpowiedzi dotyczących „Ośrodka Resocjalizacji MONAR, punku

konsultacyjnego MONAR, Zakładu Opieki Zdrowotnej MONAR” wynika raczej z istniejącego

83

w świadomości społecznej powiązania nazwy stowarzyszenia z problemem narkomanii

i osobistego zaangażowania znanego powszechnie lidera organizacji, a nie ze świadomości

tego, czym naprawdę MONAR się zajmuje.

Generalnie ankieta wykazała słabą znajomość problemu narkomanii wśród

powiatowych centrów pomocy rodzinie, brak nowych pomysłów na rozwiązywanie

problemów narkomanii w lokalnych środowiskach i dużą bierność organizacji i instytucji

w tym zakresie. Jest to szczególnie niepokojące wobec stałego wzrostu i przewidywanych

zmian zjawiska narkomanii w Polsce.

Wnioski

NNaarrkkoommaanniiaa jjeesstt ssttoossuunnkkoowwoo nnoowwyymm,, pprroobblleemmeemm ssppoołłeecczznnyymm.. JJeejj ddyynnaammiicczznnyy rroozzwwóójj

ii zzaaggrroożżeenniiaa jjaakkiiee zzaa ssoobbąą ppoocciiąąggaa ppoowwoodduujjąą,, żżee ppoozziioomm llęękkuu zzwwiiąązzaanneeggoo

zz nnaarrkkoottyykkaammii ssttaallee rroośśnniiee.. WWiiddoocczznnee pprrzzeeddee wwsszzyyssttkkiimm jjeesstt::

•• nniieeddoossttaatteecczznnee pprrzzyyggoottoowwaanniiee pprrooggrraammóóww pprrooffiillaakkttyycczznnyycchh,, bbrraakk pprrooggrraammóóww

ddoossttoossoowwaannyycchh ddoo zzmmiieenniiaajjąąccyycchh ssiięę ppoottrrzzeebb ii wwaarruunnkkóóww,,

•• nniieewwyyssttaarrcczzaajjąąccaa bbaazzaa lleecczznniiccttwwaa,,

•• bbrraakk kkoooorrddyynnaaccjjii ddzziiaałłaańń iinnssttyyttuuccjjii,, oorrggaanniizzaaccjjii ii ssłłuużżbb ppoowwoołłaannyycchh ddoo rroozzwwiiąązzyywwaanniiaa

pprroobblleemmóóww uuzzaalleeżżnniieenniiaa oodd nnaarrkkoottyykkóóww,,

•• nniieewwyyssttaarrcczzaajjąąccyy ppoozziioomm eedduukkaaccjjii oorraazz bbrraakk ssyysstteemmuu zzbbiieerraanniiaa ddaannyycchh nnaa tteemmaatt

pprroobblleemmóóww nnaarrkkoommaanniiii..

WW zzwwiiąązzkkuu zz ttyymm wwyyddaajjee ssiięę nniieezzbbęęddnnee::

•• oopprraaccoowwaanniiee ii wwddrroożżeenniiee ssppóójjnneeggoo ppllaannuu ddzziiaałłaańń ddoottyycczząącceeggoo pprroobblleemmóóww nnaarrkkoommaanniiii,,

•• ppoowwoołłaanniiee nnaa ppoozziioommiiee ZZaarrzząądduu WWoojjeewwóóddzzttwwaa ooddppoowwiieeddnniicchh ssłłuużżbb iinnffoorrmmaaccyyjjnnoo--

kkoooorrddyynnaaccyyjjnnyycchh,, wwyyppoossaażżoonnyycchh ww śśrrooddkkii ooddppoowwiieeddnniiee ddoo sskkaallii pprroobblleemmóóww,,

•• ppiillnnee wwzzmmooccnniieenniiee bbaazzyy lleecczznniiccttwwaa,,

•• pprrzzyyggoottoowwaanniiee ii wwddrroożżeenniiee ssyysstteemmuu zzbbiieerraanniiaa,, oopprraaccoowwyywwaanniiaa ii ppuubblliikkoowwaanniiaa ddaannyycchh

nnaa tteemmaatt zzjjaawwiisskkaa,,

•• wwiięękksszzee zzaaaannggaażżoowwaanniiee ssłłuużżbb ssppoołłeecczznnyycchh ww rroozzppoozznnaanniiee zzjjaawwiisskkaa nnaarrkkoommaanniiii

nnaa sswwooiimm tteerreenniiee..

2.3.11. Przemoc w rodzinie

Przemoc jest jednym z poważniejszych problemów dotykających rodziny w Polsce,

w tym również korzystające ze wsparcia ośrodków pomocy społecznej. Do ośrodków

zgłaszają się przede wszystkim kobiety, ofiary przemocy oraz dzieci, doznające przemocy

fizycznej, psychicznej i seksualnej ze strony rodziców lub najbliższych.

84

Przestępstwa przeciwko rodzinie są w Polsce jednymi z popełnianych najczęściej.

W ogólnej skali przestępczości zajmują one wysokie, trzecie miejsce, zaraz po przestępstwach

przeciwko mieniu i przestępstwach przeciwko życiu.

Według badań CBOS z 1993 i 1996 roku, przeprowadzonych na reprezentatywnej

próbie 1.087 dorosłych zamężnych kobiet, 18,0% przyznało, że były ofiarami przemocy

domowej, z czego 9,0% było maltretowanych przez swoich mężów często i wielokrotnie,

a kolejne 9,0% było sporadycznie bitych w ciągu trwania ich związku. Zjawisko stosowania

przemocy w małżeństwie dotyczy głównie rodzin wiejskich, o niskich dochodach, natomiast

stopień wykształcenia nie odgrywa znaczącej roli. Warto zaznaczyć, iż przytaczane dane

dotyczyły wyłącznie fizycznego znęcania się nad kobietami w związku małżeńskim, a nie

obejmowały przemocy psychicznej i seksualnej oraz kobiet pozostających w związkach

pozamałżeńskich.

Bardzo trudno ustalić dokładną liczbę przypadków przemocy w rodzinach. Dla

zilustrowania rozmiarów zjawiska można przywołać szacunkowe dane Ogólnopolskiego

Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”. Dostępne informacje na temat

skali zjawiska przemocy w rodzinie pochodzą z zestawienia rozmów telefonicznych

„Niebieskiej Linii” za rok 1999. Ogólna liczba rozmów o przemocy przeprowadzonych

z klientami dorosłymi oraz dziećmi dzwoniącymi pierwszy raz to 4.775. Największa liczba

rozmów pochodzi z województwa mazowieckiego (1.163) – 24,3% wszystkich rozmów.

Dla porównania z województwa śląskiego pochodzi 563 rozmów (11,8%), z województwa

dolnośląskiego – 383 rozmów (8,0%). Ponadto z przywołanego zestawienia wynika,

iż najczęstszymi ofiarami przemocy są kobiety – 93,0% wszystkich ofiar.

Na terenie województwa mazowieckiego ofiary przemocy domowej według statystyk

Komendy Wojewódzkiej Policji (stan na koniec grudnia 1999 roku) to 8.933 osób. W tym

największy udział mają kobiety – 64,5% ogółu. Pozostałe ofiary to dzieci do lat 13 – 18,7%;

następnie dzieci w wieku 13-18 lat –12,8%. Dane ze statystyk policyjnych wskazują, że na

terenie województwa mazowieckiego wśród sprawców przemocy przeważają mężczyźni.

W obrębie liczby wszystkich sprawców – 6.154 osób – mężczyźni stanowią 92,2%.

• Formy pomocy i programy prowadzone na rzecz osób i rodzin dotkniętych przemocą

Wyniki badania ankietowego, przeprowadzonego przez Mazowieckie Centrum

Polityki Społecznej wśród dyrektorów PCPR, pokazują zakres form pomocy osobom

i rodzinom dotkniętym przemocą w rodzinie. Respondenci wskazują na następujące metody:

• zorganizowane poradnictwo, terapię, wsparcie i konsultacje psychologiczne dla ofiar

przemocy. W ten sposób pomaga się ofiarom przemocy aż w 50,0% powiatów,

85

• 40,0% respondentów wymienia jako formę pomocy programy opierające się na

współpracy poszczególnych instytucji przeciwdziałających przemocy w rodzinie

i udzielających pomocy ich ofiarom. Te instytucje, to – m.in.: sąd, policja, ośrodki

wsparcia,

• z kolei 38,1% respondentów wymienia, jako stosowane dotychczas, wszelkie działania

związane z pomocą prawną ofiarom przemocy. Obejmuje ona zarówno poradnictwo

prawne, wsparcie przy załatwianiu spraw urzędowych, porady udzielane

w powiatowych poradniach obywatelskich,

• dla 28,6% respondentów istotna wśród realizowanych zadań przeciwdziałania przemocy

jest działalność informacyjna i konsultacyjna ośrodków pomocy społecznej,

• dla kolejnych 23,8% (ankietowani mogli wymienić więcej niż jedną formę pomocy)

ważny był realizowany przez policję na terenie powiatu program “Niebieska Karta”.

Tyle samo ankietowanych wymienia jako realizowaną szeroko pojętą pracę z rodziną

(m.in. poradnictwo rodzinne, terapię rodzinną, mediacje środowiskowe),

• w 21,4% powiatów realizowany jest program “Niebieskiej Linii”, jako jedna z form

pomocy ofiarom przemocy w rodzinie. “Niebieska Linia” to ogólnopolski telefon

informacyjny dla osób dzwoniących z problemem przemocy, zainicjowany w 1994 roku

przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.

Pomoc dostępna dla ofiar przemocy, jaką oferuje się obecnie na terenie powiatów

województwa mazowieckiego, to głównie pomoc prawna i psychologiczna, telefony zaufania

oraz wsparcie udzielane przez ośrodki pomocy społecznej. Jest to z pewnością pomoc

konieczna, lecz niewystarczająca. Ma związek raczej z “leczeniem” objawów, niż

z przeciwdziałaniem zjawisku. Ofiarom przemocy domowej z pewnością potrzebne jest

konkretne wsparcie, w odpowiedziach respondentów brakuje jednak takich, które

wskazywałyby na przeprowadzanie programów i działań prewencyjnych oraz szkoleniowych,

mogących przeciwdziałać rozszerzaniu się tego problemu na coraz szerszą skalę.

• Działania, które należałoby podjąć, aby skuteczniej radzić sobie z problemem

przemocy w rodzinie

Ponad połowa ankietowanych (54,8% ogółu) proponuje podjęcie działań związanych

z interwencją kryzysową. Jednocześnie, jak wspominają respondenci w innym miejscu

ankiety, Ośrodki Interwencji Kryzysowej są tymi placówkami, których brak na terenie

powiatów badani odczuwają najsilniej. Poradnictwo, terapia, wsparcie oraz inne rodzaje

interwencji psychologicznych to działania, które należałoby podjąć zdaniem 45,2%

86

respondentów, aby skuteczniej radzić sobie z problemem rodzinnej przemocy.

Za stworzeniem miejsc w ośrodkach dla ofiar przemocy, hotelach, noclegowniach

i schroniskach opowiada się 28,6% ankietowanych.

Blisko 23,8% badanych twierdzi, że w celu skutecznego poradzenia sobie

z problemem przemocy, należy uruchomić współpracę pomiędzy poszczególnymi

instytucjami zajmującymi się pomocą. Wymienia się, m.in.: sądy i policję.

Taki sam odsetek respondentów uważa za wskazane zwiększenie nadzoru nad rodziną,

mediacje środowiskowe i poradnictwo rodzinne, jak również prowadzenie przez ośrodki

pomocy społecznej punktów informacyjnych i konsultacyjnych.

Kolejne 21,4% respondentów sądzi, że pilną potrzebą jest pomoc mieszkaniowa

ofiarom przemocy w rodzinie. Zdaniem 16,7% należy zająć się rozwiązywaniem problemów

alkoholowych w rodzinach, gdyż to one leżą w większości przypadków u podłoża zachowań

związanych z przemocą.

Pytani o instytucje i organizacje udzielające wsparcia osobom poszkodowanym

na skutek przemocy w rodzinie, ankietowani wymieniają przede wszystkim: jednostki Policji

(54,8%), ośrodki pomocy społecznej (50,0%), powiatowe centra pomocy rodzinie (31,0%),

Sądy Rejonowe, Prokuraturę (około16,0%), a także punkty konsultacyjne dla ofiar przemocy

(14,3%). W nieco mniejszym stopniu wymieniane były również: kluby abstynentów, ośrodki

interwencji kryzysowej, poradnie leczenia uzależnień (około 7,0%).

Wnioski

NNaajjppiillnniieejjsszzyymm ddoo rroozzwwiiąązzaanniiaa pprroobblleemmeemm zzwwiiąązzaannyymm zz pprrzzeemmooccąą jjeesstt

nniieewwyyssttaarrcczzaajjąąccaa lliicczzbbaa ppllaaccóówweekk śśwwiiaaddcczząąccyycchh nniieeooddppłłaattnnąą ppoommoocc pprraawwnnąą ii ppssyycchhoollooggiicczznnąą

ddllaa ooffiiaarr pprrzzeemmooccyy.. BBrraakkuujjee zzwwłłaasszzcczzaa oośśrrooddkkóóww iinntteerrwweennccjjii kkrryyzzyyssoowweejj,, śśwwiiaaddcczząąccyycchh

kkoommpplleekkssoowwąą ppoommoocc ww ttrruuddnneejj ddllaa ooffiiaarr ssyyttuuaaccjjii żżyycciioowweejj.. KKoonniieecczznnee wwyyddaajjee ssiięę rróówwnniieeżż

zzwwiięękksszzeenniiee lliicczzbbyy sscchhrroonniisskk,, kkttóórree ooffiiaarruujjąą ssppeeccjjaalliissttyycczznnąą ppoommoocc ooffiiaarroomm pprrzzeemmooccyy,,

zzwwłłaasszzcczzaa ddzziieecciioomm ii kkoobbiieettoomm..

WWaażżnnee jjeesstt ppooddeejjmmoowwaanniiee pprróóbb pprrzzyycczzyynnoowweeggoo uujjęęcciiaa pprroobblleemmuu ii -- zzggooddnniiee zz ttyymm --

ppooddjjęęcciiee ooddppoowwiieeddnniicchh ddzziiaałłaańń pprrooffiillaakkttyycczznnyycchh.. JJaakk wwsskkaazzuujjąą rreessppoonnddeennccii,, ww oossiiąąggnniięęcciiuu

tteeggoo cceelluu sskkuutteecczznnee bbyyłłoobbyy uusspprraawwnniieenniiee wwssppóółłpprraaccyy ppoommiięęddzzyy iinnssttyyttuuccjjaammii ppuubblliicczznnyymmii nnaa

sszzcczzeebblluu ssaammoorrzząąddoowwyymm,, ppaańńssttwwoowwyymm,, jjaakk rróówwnniieeżż oorrggaanniizzaaccjjii ppoozzaarrzząąddoowwyycchh ww cceelluu

pprrzzeecciiwwddzziiaałłaanniiaa ddoommoowweejj pprrzzeemmooccyy..

87

DDłłuuggooffaalloowwee ddzziiaałłaanniiaa wwłłaaddzz ssaammoorrzząąddoowwyycchh ppoowwiinnnnyy zzmmiieerrzzaaćć,, wwiięęcc ww ddwwóócchh

zzaassaaddnniicczzyycchh kkiieerruunnkkaacchh::

ppoo ppiieerrwwsszzee –– rroozzsszzeerrzzeenniiee ssiieeccii iinnssttyyttuuccjjii ii oorrggaanniizzaaccjjii śśwwiiaaddcczząąccyycchh ddoorraaźźnnąą żżyycciioowwąą

ppoommoocc ooffiiaarroomm pprrzzeemmooccyy.. WW ttyymm cceelluu kkoonniieecczznnee jjeesstt ppoowwoołłaanniiee nnoowwyycchh oośśrrooddkkóóww iinntteerrwweennccjjii

kkrryyzzyyssoowweejj oorraazz zzaabbeezzppiieecczzeenniiee śśrrooddkkóóww ffiinnaannssoowwyycchh pprrzzeezznnaacczzoonnyycchh nnaa iicchh sspprraawwnnee

ffuunnkkccjjoonnoowwaanniiee,,

ppoo ddrruuggiiee –– oo kkoonniieecczznnoośśćć wwsszzeecchhssttrroonnnneeggoo ppooddeejjśścciiaa ddoo zzłłoożżoonneejj pprroobblleemmaattyykkii

pprrzzyycczzyynn zzjjaawwiisskkaa.. WW ttyymm cceelluu nnaalleeżżyy wwzzmmooccnniićć ddzziiaałłaanniiaa pprrooffiillaakkttyycczznnee zzwwiiąązzaannee

zz iinnffoorrmmoowwaanniieemm,, ddoorraaddzzttwweemm,, ppoorraaddnniiccttwweemm oorraazz sszzkkoolleenniieemm oossóóbb pprraaccuujjąąccyycchh

ww śśrrooddoowwiisskkaacchh rrooddzziinn ttzzww.. wwyyssookkiieeggoo rryyzzyykkaa..

2.3.12. Uchodźcy, repatrianci, nielegalni imigranci

Problem uchodźców i imigrantów (legalnych i nielegalnych) daleko wykracza poza

granice województwa mazowieckiego. Jest to, bowiem zagadnienie o charakterze

ogólnokrajowym, które z chwilą wejścia Polski do Unii Europejskiej będzie się niewątpliwie

nasilało. Polska z kraju w dużej mierze “przejściowego”, jakim jest dzisiaj dla licznych

migrantów, stanie się państwem docelowym, a obowiązywać ją będzie układ z Schengen.

Granica Unii Europejskiej przesunie się na nasze granice na północy i wschodzie. Każdemu

z państw, które chce się stać członkiem Wspólnoty, Unia Europejska przedstawiła wymagania

w sprawie granic. Polsce postawiono 13 wytycznych, których celem jest zapewnienie

bezpieczeństwa na zewnętrznych granicach UE i ułatwienie legalnego obrotu towarowego

i przepływu osób. Aby było to możliwe, konieczna jest zmiana niektórych ustaw,

usprawnienie procedury odpraw i zwiększenie skuteczności kontroli granicznej i celnej.

Cała polska polityka migracyjna, azylowa i wizowa musi być dostosowana do unijnej,

a do 2002 roku musimy dostosować swoje granice zgodnie z przyjętym przez rząd

dokumentem “strategia zintegrowanego zarządzania granicą”.

Polska stała się krajem przerzutowym dla migrantów z Azji, Afryki i z południa

Europy. Naturalną koleją rzeczy największe problemy związane z ruchami migracyjnymi

mają tereny (województwa) graniczne, województwo mazowieckie do nich nie należy.

Z drugiej jednak strony jest ono, przede wszystkim zaś miasto stołeczne Warszawa i jej

okolice “zagłębiem pracy” dla osób nielegalnie poszukujących zarobku.

Z odpowiedzi na pytania ankiety rozesłanej do PCPR województwa mazowieckiego

można się było zorientować, że istnieje w nich nikłe rozeznanie istoty i wagi problemu.

Duża większość respondentów uznała, że problemy związane z przebywaniem na terenie

88

działania ich PCPR uchodźców, imigrantów i repatriantów są bardzo małe albo że nie ma ich

wcale.

Tabela 1. Problem imigrantów, uchodźców, repatriantów w opinii przedstawicieli PCPR

Miasto Wieś Problemy imigrantów,

repatriantów, uchodźców Liczba Odsetek Liczba Odsetek

bardzo dużym 0 0 0 0 raczej dużym 0 0 0 0 raczej małym 2 4.8 0 0 bardzo małym 13 31.7 7 16.7 wcale 25 59.5 28 66.7 trudno powiedzieć 1 2.4 2 4.8 brak danych 1 2.4 5 11.9 42 100 42 100.0

Problemy z nielegalnymi imigrantami sygnalizowano tylko w dwóch powiatach

(ciechanowskim i nowodworskim) polegają one np. na zakłócaniu porządku w ośrodku,

ale także na skargach samych imigrantów na pobicia czy nieuczciwych pracodawców.

Aż w 28 przypadkach stwierdzono, że “brak zgłoszeń o uchodźcach i imigrantach” lub

że ich po prostu brak na danym terenie, byli też respondenci, którym “trudno było powiedzieć

coś na ten temat”. Wśród trudności jaką rodzi obecność cudzoziemców na terenie

poszczególnych powiatów (gmin) wymieniano najczęściej:

• brak pieniędzy na pomoc, • brak mieszkań, • brak pracy.

Ze strony samych zainteresowanych biorą się kłopoty związane z nieznajomością

przez nich języka polskiego, z niezrozumienia przez nich naszego systemu prawnego

i, rzadziej, ze zbyt wygórowanymi ich wymaganiami dotyczącymi mieszkania i pracy.

Tabela 2. Trudności związane z obecnością cudzoziemców

Rodzaj trudności związanej z obecnością uchodźców, repatriantów lub nielegalnych imigrantów w powiecie

Liczba Odsetek

problemy mieszkaniowe 4 9,5 brak miejsc pracy, praca nielegalna z oczekiwaniami 4 9,5 nielegalny handel, praca na czarno, nierząd 3 7,1 zakłócanie porządku, interwencje policji 3 7,1 problemy adaptacyjne /trudności w porozumiewaniu się, nieznajomość prawa, obojętność mieszkańców/

3

7,1

niewystarczające środki finansowe, brak zasad finansowania konkretnych zadań

2

4,8

brak statusu prawnego nielegalnych imigrantów 2 4,8 brak mechanizmów współdziałania instytucji do w/w spraw, brak przygotowanych kadr

1

2,4

inne odpowiedzi 1 2,4 brak w/w osób, brak problemów 30 71.4 Ogółem 42 100.0

89

Kolejna tabela pokazuje liczbę powiatów województwa mazowieckiego, w których

funkcjonują ośrodki dla uchodźców i imigrantów.

Tabela 3. Liczba ośrodków dla cudzoziemców na terenie Mazowsza

Występowanie ośrodków dla uchodźców, repatriantów i imigrantów

Liczba powiatów

Odsetek

Tak 5 11,9 Nie 33 78,6 Brak danych 4 9,5 Ogółem 42 100.0

Jak widać specjalne ośrodki funkcjonują tylko w 5 powiatach województwa

mazowieckiego: nowodworskim, otwockim, pruszkowskim, warszawski i siedleckim.

Konsekwencją jest odpowiedź na kolejne pytanie ankiety dotyczące programów

prowadzonych na terenie powiatów dla uchodźców, imigrantów i repatriantów.

W 81,0% powiatów tego typu programów w ogóle nie ma a działania wymienione

przez przedstawicieli PCPR trudno uznać za przemyślane programy: były to zasiłki na

zagospodarowanie, zasiłki transportowe, pomoc w nauce języka itp.- wszystko to były

zindywidualizowane przypadki, działania doraźne, “akcje”, nie mające charakteru ani

systemowego ani działania zorganizowanego. Nie ma jasnego podziału kompetencji

w odniesieniu do spraw cudzoziemców i wypływającego zeń podziału środków finansowych

między poszczególne samorządy, a przede wszystkim brak jest rozeznania skali zjawiska

w poszczególnych powiatach i na terenie całego województwa.

Wśród instytucji współpracujących z PCPR-ami i urzędami gmin w sprawach

cudzoziemców wymieniano najczęściej: Mazowiecki Urząd Wojewódzki, Biuro Porad

Obywatelskich, Departament Migracji i Uchodźstwa MSWiA, Helsińską Fundację Praw

Człowieka, Pogotowie Interwencji Społecznych i Polską Akcję Humanitarną. Nie

wymieniono funkcjonujących od 1994 roku w strukturach Caritas, Biur Informacji dla

Migrantów i Uchodźców, wyspecjalizowanych we wspieraniu cudzoziemców potrzebujących

pomocy w Polsce i współpracujących m.in. z Biurem Wysokiego Komisarza do Spraw

Uchodźców ONZ.

Osobną kwestią pozostaje sprawa repatriantów. W gruncie rzeczy nie jest to zjawisko

o charakterze masowym – respondenci z 8 powiatów wskazali w sumie na przebywanie na ich

terenie rodzin (i jednej, samotnej osoby) repatriowanych głównie z Kazachstanu (1 rodzina

z b. Jugosławii).

Z badań Wspólnoty Polskiej wynika jednak, że około 50,0% rodzin polskich

zamieszkujących Kazachstan jest zainteresowanych osiedleniem się w Polsce. Na przyjęcie

90

tak dużej liczby osób ani teraz ani w najbliższej przyszłości nie jesteśmy przygotowani - tak

w skali kraju, jak i województwa mazowieckiego. Zgodnie ze znowelizowanym ostatnio

(12 września 2000 roku) rozporządzeniem Rady Ministrów, repatriantom może być przyznana

pomoc w formie jednorazowego zasiłku pieniężnego na częściowe pokrycie kosztów

poniesionych w związku z remontem lub adaptacją lokalu mieszkalnego lub socjalnego na

terytorium RP. Bezpośrednią pomoc repatriantom świadczą same gminy. Najczęściej polega

ona na znalezieniu i ewentualnym wyremontowaniu mieszkania, podarowaniu niezbędnych

sprzętów i wyposażenia, a także pomocy pieniężnej na „zagospodarowanie się”, pomocy

w nauce języka polskiego, w znalezieniu pracy w wyuczonym zawodzie, pomocy w integracji

ze środowiskiem. Zdaniem respondentów sami repatrianci mają największy problem

z adaptacją do zupełnie innych warunków życia niż te, do których przywykli. Instytucjami

wspomagającymi gminy i powiaty w pomocy świadczonej repatriantom pomaga najczęściej

Wspólnota Polska i policja. Generalnie można powiedzieć, że liczba repatriantów

osiedlających się na terenie województwa mazowieckiego jest na tyle nikła, że nie stanowi

dla poszczególnych powiatów, przynajmniej w opinii respondentów, szczególnego problemu.

Wnioski

TTrruuddnnoośśccii zzwwiiąązzaannee pprrzzeebbyywwaanniieemm nnaa tteerreenniiee PPoollsskkii ccuuddzzoozziieemmccóóww:: rreeppaattrriiaannttóóww,,

iimmiiggrraannttóóww ii uucchhooddźźccóóww nniiee ssąą zzjjaawwiisskkiieemm mmaassoowwyymm ww wwoojjeewwóóddzzttwwiiee mmaazzoowwiieecckkiimm..

JJeeddnnaakkżżee ppaattrrzząącc ppeerrssppeekkttyywwiicczznniiee ttrrzzeebbaa mmiieećć nnaa uuwwaaddzzee ssttaałłyy ii zzaappeewwnnee nnaassiillaajjąąccyy ssiięę

ddooppłłyyww uucchhooddźźccóóww ii iimmiiggrraannttóóww ttaakkżżee nnaa nnaasszzee tteerreennyy ii ssyysstteemmoowwoo pprrzzyyggoottoowwaaćć ssiięę ddoo

rroozzwwiiąązzyywwaanniiaa tteeggoo pprroobblleemmuu.. WW sskkaallii kkrraajjuu nnaajjcczzęęśścciieejj ssttoossoowwaannyymmii ffoorrmmaammii ppoommooccyy ddllaa

ccuuddzzoozziieemmccóóww bbyyłłyy:: pprrzzyyddzziiaałł mmiieesszzkkaanniiaa ((6622,,99%%)),, rreemmoonntt mmiieesszzkkaanniiaa ((4466,,22%%)),, wwyyppoossaażżeenniiee

mmiieesszzkkaanniiaa ((7700,,55%%)),, ppoonnoosszzeenniiee ooppłłaatt zz ttyyttuułłuu uużżyyttkkoowwaanniiaa mmiieesszzkkaanniiaa ((4466,,33%%)),, zzaassiiłłkkii

nnaa zzaaggoossppooddaarroowwaanniiee ((4411,,99%%)),, zzaassiiłłkkii cceelloowwee ((5588,,11%%)) iittpp.. JJaakk wwyynniikkaa zz bbaaddaańń

ooggóóllnnookkrraajjoowwyycchh,, ppoo ddłłuużżsszzyymm ppoobbyycciiee ww PPoollssccee ooddsseetteekk oossóóbb kkoorrzzyyssttaajjąąccyycchh zz ppoommooccyy

rraaddyykkaallnniiee ssiięę zzmmnniieejjsszzaa.. NNaa ppyyttaanniiee oo ttoo,, jjaakkiieejj ppoommooccyy nnaajjbbaarrddzziieejj oocczzeekkuujjąą ccuuddzzoozziieemmccyy,,

wwsskkaazzyywwaallii oonnii ((sszzcczzeeggóóllnniiee rreeppaattrriiaannccii)) nnaa ppoommoocc ffiinnaannssoowwąą ii mmiieesszzkkaanniioowwąą.. NNiieemmnniieejj

jjeeddnnaakk ww pprrzzyyggoottoowwaanniiaacchh nnaa pprrzzyyjjęęcciiee wwiięękksszzeejj lliicczzbbyy oobbccookkrraajjoowwccóóww ttrrzzeebbaa oopprraaccoowwaaćć

ppeerrssppeekkttyywwiicczznnąą ssttrraatteeggiięę ddzziiaałłaanniiaa,, zzrróóżżnniiccoowwaannąą ww ssttoossuunnkkuu ddoo rreeppaattrriiaannttóóww,, uucchhooddźźccóóww

ii nniieelleeggaallnnyycchh iimmiiggrraannttóóww..

KKoonniieecczznnee jjeesstt::

•• rroozzppoozznnaanniiee sskkaallii pprroobblleemmuu ww wwoojjeewwóóddzzttwwiiee nnaa ddzziissiiaajj ii nnaa jjuuttrroo,, ww ttyymm

kkoonniieecczznnoośśćć pprroowwaaddzzeenniiaa ooddddzziieellnneejj ssttaattyyssttyykkii ww ooddnniieessiieenniiuu ddoo ccuuddzzoozziieemmccóóww

91

pprrzzeebbyywwaajjąąccyycchh nnaa tteerreenniiee wwoojjeewwóóddzzttwwaa mmaazzoowwiieecckkiieeggoo,, ww rroozzbbiicciiuu nnaa

ppoosszzcczzeeggóóllnnee kkaatteeggoorriiee oobbccookkrraajjoowwccóóww,,

•• pprrzzyyggoottoowwaanniiee pprrooggrraammuu eedduukkaaccyyjjnnoo-- iinnffoorrmmaaccyyjjnneeggoo ((zzaarróówwnnoo ddllaa ssaammyycchh

zzaaiinntteerreessoowwaannyycchh jjaakk ii ddllaa llookkaallnneejj ssppoołłeecczznnoośśccii)),, oobbeejjmmuujjąącceeggoo pprrzzyynnaajjmmnniieejj

ppooddssttaawwoowwąą zznnaajjoommoośśćć ppoollsskkiieeggoo pprraawwaa,, ffuunnkkccjjoonnoowwaanniiaa ppoommooccyy ssppoołłeecczznneejj,,

pprroocceedduurr aaddmmiinniissttrraaccyyjjnnyycchh,, ooppiieekkii zzddrroowwoottnneejj,, eedduukkaaccjjii,, rryynnkkuu pprraaccyy oorraazz

pprrooggrraammuu iinntteeggrraaccyyjjnneeggoo,,

•• pprrzzyyggoottoowwaanniiee kkaaddrr ddoo pprraaccyy ww ttyymm oobbsszzaarrzzee,, zzaarróówwnnoo ww sskkaallii kkrraajjuu,, jjaakk

ii ppoosszzcczzeeggóóllnnyycchh ppoowwiiaattóóww ii ggmmiinn,,

•• wwyypprraaccoowwaanniiee kkllaarroowwnnyycchh zzaassaadd ffiinnaannssoowwaanniiaa ppoosszzcczzeeggóóllnnyycchh zzaaddaańń ii ppooddzziiaałłuu

śśrrooddkkóóww nnaa ppoowwiiaattyy ii ggmmiinnyy,, kkttóórree ww dduużżeejj mmiieerrzzee ppoonnoosszząą wwyyddaattkkii zzwwiiąązane

zz pprrzzeebbyywwaanniieemm nnaa iicchh tteerreenniiee oobbccookkrraajjoowwccóóww,, nniiee mmaajjąącc nnaa ttoo wwyyddzziieelloonnyycchh

śśrrooddkkóóww,,

•• pprrzzyyggoottoowwaanniiee llookkaallii ddllaa nnaappłłyywwaajjąąccyycchh ccuuddzzoozziieemmccóóww ((kkoommuunnaallnnyycchh,, ssooccjjaallnnyycchh

ii rroottaaccyyjjnnyycchh)),,

•• uurruucchhoommiieenniiee mmeecchhaanniizzmmóóww wwssppóółłddzziiaałłaanniiaa ssaammoorrzząąddóóww zz oorrggaanniizzaaccjjaammii

ppoozzaarrzząąddoowwyymmii ddzziiaałłaajjąąccyymmii nnaa iicchh tteerreenniiee,,

•• ww sskkaallii kkrraajjuu nniieezzbbęęddnnee jjeesstt wwyyddaanniiee pprrzzeezz MMiinniisstteerrssttwwoo PPrraaccyy ii PPoolliittyykkii SSppoołłeecczznneejj

ssttoossoowwnneeggoo rroozzppoorrzząąddzzeenniiaa ppoozzwwaallaajjąącceeggoo oossoobboomm,, kkttóórree uuzzyysskkaałłyy ssttaattuuss

uucchhooddźźccóóww pprrzzeebbyywwaanniiee nnaa tteerreenniiee oośśrrooddkkóóww ddllaa uucchhooddźźccóóww.. OObbeeccnniiee bboowwiieemm

ssyyttuuaaccjjaa pprrzzeeddssttaawwiiaa ssiięę ttaakk,, żżee zz cchhwwiilląą oottrrzzyymmaanniiaa ssttaattuussuu uucchhooddźźccyy,,

zzaaiinntteerreessoowwaannyy mmuussii ssiięę wwyypprroowwaaddzziićć zz oośśrrooddkkaa ww cciiąągguu ddwwóócchh ttyyggooddnnii,,

ccoo ww zzwwiiąązzkkuu zzee zznnaannąą ssyyttuuaaccjjąą mmiieesszzkkaanniioowwąą ww kkrraajjuu,, rrzzaaddkkoo jjeesstt mmoożżlliiwwee,,

• wwssppóółłpprraaccaa zz ppoowwssttaałłyymm nniieeddaawwnnoo SSttoowwaarrzzyysszzeenniieemm RReeppaattrriiaannttóóww,,

rreepprreezzeennttuujjąąccyymm iinntteerreessyy tteejj ggrruuppyy oossóóbb,, wwyyrraażżaajjąąccyycchh iicchh ttrroosskkii,, oobbaawwyy

ii nnaaddzziieejjee..

Jakk bbyyłłaa mmoowwaa wwyyżżeejj,, zzwwrróóccoonnoo uuwwaaggęę nnaa ffaakktt zzggłłaasszzaanniiaa ssiięę iimmiiggrraannttóóww,, nnaajjcczzęęśścciieejj

ttyycchh nniieelleeggaallnnyycchh,, ddoo PPCCPPRR,, MMOOPPSS ii iinnnnyycchh iinnssttyyttuuccjjii zzee sskkaarrggaammii nnaa ppoobbiicciiee,, zzłłee

ttrraakkttoowwaanniiee,, oobbrraażżaanniiee aallbboo nniiee wwyyppłłaaccaanniiee nnaalleeżżnneeggoo wwyynnaaggrrooddzzeenniiaa zzaa pprraaccęę ((śśwwiiaaddcczzoonnąą

cczzęęssttoo ““nnaa cczzaarrnnoo””))..

PPoollsskkaa,, jjaakkoo ssyyggnnaattaarriiuusszz MMiięęddzzyynnaarrooddoowweejj KKoonnwweennccjjii ww sspprraawwiiee lliikkwwiiddaaccjjii

wwsszzeellkkiicchh ffoorrmm ddyysskkrryymmiinnaaccjjii rraassoowweejj ii KKoonnwweennccjjii ddoottyycczząącceejj ssttaattuussuu UUcchhooddźźccóóww ii PPrroottookkoołłuu

nnaa tteenn tteemmaatt mmuussii pprrzzeessttrrzzeeggaaćć mmiięęddzzyynnaarrooddoowwyycchh nnoorrmm ddoottyycczząąccyycchh ttrraakkttoowwaanniiaa uucchhooddźźccóóww

ii iimmiiggrraannttóóww.. BBrraakk rreeaakkccjjii nnaa wwrrooggiiee ccuuddzzoozziieemmccoomm zzaacchhoowwaanniiaa ppoossttaawwiiłłoobbyy nnaasszz kkrraajj ppoozzaa

nnaawwiiaasseemm ssppoołłeecczznnoośśccii eeuurrooppeejjsskkiieejj..

92

2.3.13. Problemy osób opuszczających zakłady karne

Jak wynika ze statystyki, w I półroczu br. z jednostek penitencjarnych na terenie

województwa mazowieckiego. zwolniono 1.110 osób. Osoby zwalniane z zakładów karnych

i aresztów śledczych przeżywają specyficzne trudności i problemy związane z próbą

odnalezienia się w nowej sytuacji.

Tymczasem, jak wynika z badań Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej,

w połowie powiatów województwa mazowieckiego brak jest programów pomocy dla osób

opuszczających zakłady karne (albo respondenci nic na ten temat nie wiedzieli). Tam, gdzie

pomoc była udzielana najczęściej (28,6%) były to zasiłki okresowe lub celowe, rzadziej

pomoc w znalezieniu zatrudnienia (19,0%), pomoc socjalna, informacyjna, terapeutyczna itd.

(14,3%). Sporadycznie kontaktowano się z kuratorami sądowymi, pomagano w znalezieniu

dachu nad głową, udzielano pomocy prawnej, psychologicznej czy pomocy w naturze.

Tabela 1. Problemy osób opuszczających zakłady karne

Miasto

Wieś

Natężenie występowania problemów osób opuszczających zakłady karne Liczba Odsetek Liczba Odsetek bardzo dużym 0 0 1 2.4 raczej dużym 9 21.4 5 11.9 raczej małym 13 31.0 4 9.5 bardzo małym 15 35.7 24 57.1 wcale 0 0 0 0 trudno powiedzieć 3 7.1 2 4.8 brak danych 2 4.8 6 14.3 Ogółem 42 100 42 100.0

Wśród najistotniejszych trudności na jakie napotykają osoby zwolnione z zakładów karnych

wymieniane są:

• trudności ze znalezieniem pracy (90,4% wskazań; częściej w mieście niż na wsi), • popadanie byłych więźniów w alkoholizm (88,0% wskazań, częściej w mieście

niż na wsi), • trudna sytuacja mieszkaniowa i bezdomność (prawie dwukrotnie częściej w mieście

niż na wsi), • powrót do środowisk kryminogennych (53,5% wskazań), • stosowanie przemocy w rodzinie (częściej w mieście niż na wsi).

Wnioski

OOssoobbyy ooppuusszzcczzaajjąąccee zzaakkłłaaddyy kkaarrnnee nniiee mmaajjąą dduużżyycchh sszzaannss nnaa uucczzeessttnniiccttwwoo

ww pprrooggrraammaacchh mmooggąąccyycchh aaddaappttoowwaaćć iicchh ddoo pprrzzeebbyywwaanniiaa ww ssppoołłeecczznnoośścciiaacchh llookkaallnnyycchh,,

ggddyyżż,, jjaakk wwssppoommnniiaannoo,, pprrooggrraammyy ttee wwyyssttęęppuujjąą jjeeddyynniiee ookkaazzjjoonnaallnniiee aa nnaawweett ttaamm,,

ggddzziiee zzaaddeekkllaarroowwaannoo iicchh iissttnniieenniiee,, nniiee mmiiaałłyy oonnee cchhaarraakktteerruu ssttaałłeeggoo,, aa rraacczzeejj aakkccyyjjnnyy..

93

ZZddaanniieemm rreessppoonnddeennttóóww nnaajjwwaażżnniieejjsszzyymmii ddzziiaałłaanniiaammii,, jjaakkiiee nnaalleeżżaałłoobbyy ppooddjjąąćć

nnaa tteerreenniiee ppoowwiiaattóóww,, bbyy ppoommóócc bbyyłłyymm wwiięęźźnniioomm ppoowwiinnnnoo bbyyćć::

•• zzwwiięękksszzeenniiee iilloośśccii mmiieejjsscc pprraaccyy,, ssttwwaarrzzaanniiee pprreeffeerreennccjjii ddllaa pprraaccooddaawwccóóww

ddeeccyydduujjąąccyycchh ssiięę zzaattrruuddnniiaaćć zzwwoollnniioonnyycchh zz wwiięęzziieeńń,, wwiięękksszzaa ii ssyysstteemmaattyycczznnaa ppoommoocc

ppoowwiiaattoowwyycchh uurrzzęęddóóww pprraaccyy ww zznnaajjddyywwaanniiuu mmiieejjsscc pprraaccyy,, uuppoowwsszzeecchhnniiaanniiee rroobbóótt

ppuubblliicczznnyycchh,, pprraacc iinntteerrwweennccyyjjnnyycchh nnaa tteerreenniiee ii ppoowwiiaattóóww,,

•• oorrggaanniizzoowwaanniiee oośśrrooddkkóóww tteerraappeeuuttyycczznnoo-- aaddaappttaaccyyjjnnyycchh,, oośśrrooddkkóóww wwssppaarrcciiaa,,

śśrrooddoowwiisskkoowwyycchh,, śśwwiieettlliicc iittdd..,,

•• ppoommoocc ww zznnaalleezziieenniiuu mmiieesszzkkaanniiaa ((mmiieesszzkkaanniiaa aaddaappttaaccyyjjnnee,, rroottaaccyyjjnnee,, kkoommuunnaallnnee,,

ssooccjjaallnnee)),,

•• zzaappoobbiieeggaanniiee ppoowwrroottoowwii ddoo pprrzzeessttęęppssttwwaa ppoopprrzzeezz wwssppóółłpprraaccęę zz kkuurraattoorraammii

ii wwzzmmooccnniioonnyy iicchh nnaaddzzóórr,,

•• oorrggaanniizzoowwaanniiee kkuurrssóóww kkwwaalliiffiikkaaccyyjjnnyycchh,, kksszzttaałłcceenniiaa,, ddoosskkoonnaalleenniiaa zzaawwooddoowweeggoo,,

pprrzzeekkwwaalliiffiikkoowwaanniiaa..

ZZee wwzzggllęędduu nnaa nnaassiillaajjąąccąą ssiięę pprrzzeessttęęppcczzoośśćć nniiee mmoożżnnaa lliicczzyyćć,, żżee pprroobblleemm bbyyłłyycchh

wwiięęźźnniióóww rroozzwwiiąążżee ssiięę ssaamm.. ZZaassaaddnniicczząą sspprraawwąą jjeesstt zzaappoobbiieeggaanniiee ppoowwrroottoomm oossóóbb

ooppuusszzcczzaajjąąccyycchh zzaakkłłaaddyy kkaarrnnee nnaa ddrrooggęę pprrzzeessttęęppssttww.. NNiieezzbbęęddnnaa jjeesstt ww ttyymm oobbsszzaarrzzee

wwssppóółłpprraaccaa ssaammoorrzząąddóóww,, oorrggaanniizzaaccjjii ppoozzaarrzząąddoowwyycchh,, kkuurraattoorróóww ssąąddoowwyycchh,, ppoolliiccjjii

ii wwoolluunnttaarriiuusszzyy.. WWssppóółłpprraaccęę ttaakkąą uułłaattwwiićć mmooggąą ssppeeccjjaallnnee pprrooggrraammyy ppoommooccyy

ppoossttppeenniitteennccjjaarrnneejj,, kkttóórryycchh oopprraaccoowwaanniiee ((bbyyćć mmoożżee nnaa sspprraawwddzzoonnyycchh wwzzoorraacchh

zzaacchhooddnniiooeeuurrooppeejjsskkiicchh)) ssttaajjee ssiięę jjeeddnnyymm zz pprriioorryytteettoowwyycchh zzaaddaańń ttaakkżżee nnaa tteerreenniiee

wwoojjeewwóóddzzttwwaa mmaazzoowwiieecckkiieeggoo..

2.3.14. Problemy edukacyjne

Zadaniem polityki społecznej jest m.in. tworzenie warunków równego dostępu dzieci

i młodzieży do instytucji oświatowych i kulturalnych bez względu na ich miejsce

zamieszkania, pochodzenie społeczne, stan zdrowia czy status społeczny rodziny, z której się

wywodzą. Określenie obszarów występujących nierówności w tym zakresie jest podstawą do

tworzenia programów, mających na celu wyrównywanie szans startu życiowego młodych

ludzi.

Wprowadzona od roku szkolnego 1999/2000 reforma edukacji, określająca nowy

kształt ustroju szkolnego, który uwzględnia trójstopniowy podział terytorialny kraju oraz

przekształcenie dotychczasowych szkół podstawowych w szkoły 6-letnie i wprowadzenie

3-letnich gimnazjów, miała w założeniach służyć temu celowi. Kluczowym zatem problemem

badawczym w drugim roku reformy edukacyjnej jest diagnozowanie dostępu dzieci do

94

instytucji oświatowych, a przede wszystkim do szkół podstawowych, gimnazjów i szkół

średnich oraz dokonanie oceny, w jakim stopniu cel ten został osiągnięty.

W województwie mazowieckim w roku szkolnym 1998/99 działało1 2.371 szkół

podstawowych, w których pobierało naukę prawie 576 tys. uczniów tj. powyżej 12,0%

ogólnej liczby dzieci uczących się w kraju w placówkach oświatowych stopnia

podstawowego.

W pierwszym roku reformy liczba szkół podstawowych uległa zmniejszeniu o 196

(8,3%) tj. do poziomu 2.175 placówek, licząc łącznie szkoły publiczne, niepubliczne i szkoły

podstawowe specjalne. Równocześnie powołano do życia 874 gimnazjów, co stanowi

około 40% liczby szkół podstawowych, do których uczęszcza w roku szkolnym 2000/2001

ponad 14,3 tys. uczniów. Z powyższych danych wynika, że do każdego gimnazjum uczęszcza

młodzież średnio z 2-3 szkół podstawowych a także, że dostęp dzieci i młodzieży do szkół,

uległ znacznemu pogorszeniu.

Szkolnictwem ponadpodstawowym w województwie mazowieckim (licea

ogólnokształcące, szkoły techniczne i zawodowe) w bieżącym roku szkolnym objęto 156.764

uczniów. W porównywalnym okresie liczba szkół ponadpodstawowych (licea

ogólnokształcące, szkoły) wzrosła z 1.272 (1998/99) do 1.518 (99/00) tj. o 246 placówek

(19%)2. Najwyższy wskaźnik wzrostu (o 29,0%) wystąpił w ilości szkół ogólnokształcących,

których liczba wzrosła o 101 placówek tj. z 347 do 448.

Konieczność wzrostu liczby szkół ponadpodstawowych wynikała z ukończenia

w ostatnich latach szkół podstawowych przez najliczniejsze roczniki wyżu demograficznego

z przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Była także wynikiem dostosowywania

kierunków kształcenia do rynku pracy, na którym z uwagi na wzrost bezrobocia, znacznie

spadło zapotrzebowanie na absolwentów szkół zawodowych i technicznych.

W roku szkolnym 1999/2000 w szkołach województwa mazowieckiego, wszystkich

szczebli, zatrudnionych było 70.295 osób, z czego 58.673 kobiety (83,5%). W szkołach

wiejskich pracowało 30,0% ogółu nauczycieli.

Wykształceniem wyższym, zawodowym lub magisterskim, legitymowało się 78,7%

zatrudnionych z czego prawie wszyscy mieli przygotowanie pedagogiczne (98,0%). Jest to

wskaźnik zbliżony do średniej krajowej. Równocześnie 7,0% kadry nauczycielskiej posiadało

jedynie wykształcenie średnie, co stanowi wyższy wskaźnik do krajowego (5,9%).

1 Dane za 1998/99 rocznik statystyczny województwa mazowieckiego 2000 r., dane za 1999/2000 Kuratorium Oświaty w Warszawie 2 jw.

95

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie nauczycieli (bez zatrudnionych w wychowaniu

przedszkolnym) w kraju w 1998 roku wynosiło brutto 1.139 zł, co stanowiło 96,9%

przeciętnego wynagrodzenia zatrudnionych w jednostkach sfery budżetowej. W wyniku

nowelizacji Karty Nauczyciela, poczynając od roku bieżącego, średnia płaca nauczycieli

w jednostkach samorządu terytorialnego nie może być niższa od średniej krajowej. Według

oceny Sejmowej Komisji Finansów Publicznych, obradującej 28 września 2000 roku dla

jednostek samorządu terytorialnego brakuje jeszcze około 500 milionów złotych z części

oświatowej subwencji ogólnej, przeznaczonej na płace dla nauczycieli. Z uwagi na

tymczasowe łagodzenie braku środków, w różnych formach, przez poszczególne jednostki

samorządu, do czasu ostatecznego uregulowania zobowiązań finansowych przez Ministerstwo

Edukacji Narodowej nie będzie możliwe dokonanie oceny płac nauczycieli w stosunku do

średniej krajowej, a także ich rozpiętości w poszczególnych powiatach województwa

mazowieckiego.

• Szkoły podstawowe i gimnazja

Według badania ankietowego przeprowadzonego przez Mazowieckie Centrum

Polityki Społecznej wśród przedstawicieli Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie,

trudności wynikające z niewystarczającej ilości szkół podstawowych występują, w różnym

stopniu nasilenia, w miastach - 19 powiatów (45,2%) i wsiach – 21 powiatów (50,0%).

Jako najtrudniejszą należy uznać sytuację w miastach powiatu szydłowieckiego

i wsi w 4 powiatach tj. piaseczyńskim, szydłowieckim, wyszkowskim oraz lipskim. Problem

w omawianym zakresie został oceniony jako duży i bardzo duży.

Nie stwierdza się znacznej różnicy w dostępie do szkół na terenach wiejskich

i w miastach. Lepsza sytuacja w miastach w stosunku do wsi występuje w 6 powiatach

(ciechanowskim, lipskim, ostrowskim, piaseczyńskim, przasnyskim i żuromińskim),

natomiast sytuację na wsiach 5 powiatów tj. makowskiego, płońskiego, przysuskiego,

sochaczewskiego i zwoleńskiego określono jako lepszą niż w miastach.

Problem dostępu dzieci do gimnazjum na terenie województwa mazowieckiego,

w stosunku do dostępu do szkół podstawowych, należy ocenić jako znacznie poważniejszy.

Trudności wynikające z niewystarczającej liczby szkół występują w różnym stopniu nasilenia

w miastach 28 powiatów (66,7%) i wsiach 30 powiatów (71,4%).

Niezadowalająca sytuacja występuje w powiecie lipskim, w którym trudności

występujące zarówno w miastach jak i na wsi określono jako bardzo duże. W tej samej skali

ocen mieszczą się wsie w powiatach: piaseczyńskim i wyszkowskim. Natomiast trudności

96

w stopniu raczej dużym występują w miastach powiatu: mławskiego i żyrardowskiego oraz

wsi w kozienickim, szydłowieckim, zachodnim warszawskim, węgrowskim i żyrardowskim.

Respondenci z 12 powiatów (28,6%) uznali, że dostęp dzieci wiejskich do gimnazjum

jest trudniejszy od dostępu jaki mają ich rówieśnicy z miasta.

Znacznie mniejsza liczba gimnazjów w stosunku do szkół podstawowych wpłynęła

przede wszystkim na wydłużeniu odległości do i ze szkoły, jaką muszą pokonywać dzieci

i młodzież. Skalę trudności powiększa niesprawna organizacja dojazdów do szkoły,

wynikająca z niewystarczającej liczby tzw. gimbusów, obiecanych przez Ministerstwo

Edukacji Narodowej, niedostosowanej do potrzeb uczniów komunikacji publicznej,

niewystarczającej i nie utrzymywanej w należytym stanie sieci dróg oraz braku środków

finansowych pozostających w gestii samorządu terytorialnego, które można by przeznaczyć

na łagodzenie negatywnych skutków reformy oświaty.

W celu poprawy organizacji dojazdów dzieci do szkół na terenie gmin 29 powiatów

(69,0%) podejmowane są różnorodne działania. W gminach 16 powiatów zakupiono

z własnych środków autobusy szkolne. Do innych najczęściej spotykanych form pomocy

udzielanej uczniom przez samorządy zaliczyć należy finansowe pokrywanie kosztów dowozu

uczniów poprzez zawieranie umów z zewnętrznymi przewoźnikami, w tym także prywatnymi

oraz zakup biletów jednorazowych i miesięcznych na środki komunikacji publicznej.

Podejmowano także działania w zakresie zwiększenia liczby autobusów Polskiej Komunikacji

Samochodowej, kursujących w godzinach rozpoczynania i kończenia zajęć szkolnych albo

dostosowano godziny zajęć do godzin kursowania tych autobusów. Podejmowano działania

mające na celu uruchomienie na czas trwania roku szkolnego dodatkowych lokalnych linii

autobusowych oraz uruchomienie dodatkowych kursów komunikacji miejskiej tylko dla

uczniów.

Mimo podejmowanych działań, problem dostępności do szkół na terenie gmin szeregu

powiatów stanowi nadal poważny problem, który rozwiązać docelowo można jedynie poprzez

zwiększenie sieci szkół, szczególnie w powiatach: lipskim, piaseczyńskim, szydłowieckim,

zachodnim warszawskim, wyszkowskim i żyrardowskim bądź zapewnienie sprawnego

organizacyjnie dowozu dzieci. Dotyczy to w pierwszej kolejności dzieci zamieszkałych na

terenach wiejskich, które niejednokrotnie mają do pokonania kilkunastokilometrowe

odległości. Trudności w dostępie do szkół, wynikające z niesprawnej organizacji transportu

w stopniu raczej dużym i bardzo dużym występują we wsiach 12 powiatów (28,6%).

Przyjęta strategia zmniejszania ilości szkół, często tylko z przyczyn ekonomicznych,

nie może być traktowana jako obowiązujący dogmat. W przeprowadzanym bilansie strat

97

i zysków, przed podjęciem decyzji o ewentualnym zamknięciu szkoły organ prowadzący

jednostkę powinien brać pod uwagę przede wszystkim dobro dzieci.

• Szkoły ponadpodstawowe

Reforma oświaty nie objęła dotychczas szkolnictwa ponadpodstawowego. Dlatego

występujące trudności w zakresie niewystarczającej liczby szkół tego poziomu mają charakter

bardziej trwały i tradycyjnie, w znacznie większym stopniu, dotyczą młodzieży ze środowisk

wiejskich. Respondenci z 18 powiatów (42,9%) uznali, że dostęp dzieci wiejskich do szkół

średnich jest trudniejszy od dostępu ich rówieśników z miasta.

Aczkolwiek według opinii respondentów trudności o różnym stopniu nasilenia

występują w 27 miastach (64,3%) i 37 wsiach (88,1%) powiatów, to procentowy udział

(9,5%) trudności ocenianych jako bardzo duże, odnosi się jedynie do wsi czterech powiatów,

tj. lipskiego, łosickiego, przysuskiego i zachodniego warszawskiego. Ponadto w dwóch

z wymienionych wyżej powiatów tj. lipskim i zachodnim warszawskim trudności w stopniu

raczej dużym odnoszą się do miast.

Natomiast niepokojącym zjawiskiem jest określenie trudności, w stopniu raczej

dużym, w zakresie dostępności do szkół młodzieży wiejskiej, co ma miejsce na terenie

11 powiatów (26,2%).

Na niewystarczającą liczbę szkół średnich wpływa w znacznym stopniu wyż

demograficzny oraz utrzymujące się na wysokim poziomie aspiracje edukacyjne

społeczeństwa. Od początku lat dziewięćdziesiątych stopniowo coraz mniej absolwentów

szkół podstawowych wybiera naukę w zasadniczych szkołach zawodowych, nie dających

pełnego średniego wykształcenia i możliwości podjęcia studiów wyższych, a coraz

więcej kieruje się do średnich szkół ogólnokształcących i zawodowych.

Odczuwa się brak działań ze strony Ministerstwa Edukacji Narodowej, dotyczących

drugiego etapu reformy systemu edukacji. Brak koncepcji w zakresie sieci i rodzaju szkół

ponadgimnazjalnych i ponadlicealnych oraz podziału kompetencji pomiędzy samorządami

powiatów i województw w kwestii ich prowadzenia, stanowi istotną trudność w łagodzeniu

trudności związanych z dostępnością do szkół ponadpodstawowych.

Brak tej koncepcji, oprócz znanych i szeroko publikowanych ogólnych zarysów, nie

pozwala na obecnym etapie wysuwać wniosków perspektywicznych, bowiem mogłyby one

pozostawać w sprzeczności z przyjętymi w przyszłości przez rząd strategicznymi kierunkami

zmian. W ramach łagodzenia istniejących trudności należy zatem, między innymi,

podejmować kompleksowe działania na rzecz poprawy organizacji transportu młodzieży do

szkół i obniżania ponoszonych przez nią kosztów dojazdów

98

• Zajęcia pozaszkolne - placówki kultury

Istotną rolę, oprócz placówek oświatowych, do spełnienia w procesie edukacji dzieci

i młodzieży mają instytucje wspierające proces kształcenia i prowadzące zajęcia pozaszkolne.

Zaliczyć do nich można m.in. biblioteki, czytelnie (miejskie, gminne, pedagogiczne), pałace

młodzieży, domy kultury (gminne, miejskie, młodzieżowe) ogniska pracy pozaszkolnej,

kluby, świetlice, ośrodki sportu i rekreacji, organizacje młodzieżowe. Do realizacji procesu

wychowawczego, mającego na celu wywieranie korzystnego wpływu na wielostronny rozwój

osobowości uczniów przyczyniają się także instytucje kultury jak np. muzea, kina

i teatry.

Okres przemian w sferze kultury, wynikający z transformacji ustrojowej nie zakończył

się. Nadal występują zjawiska nie pozwalające na wyciąganie jednoznacznych ocen. Obok

zjawisk pozytywnych jak np. wzrost oferty kulturalnej (liczba tytułów prasowych, wystaw

muzealnych, przedstawień teatralnych) utrzymują się a nawet pogłębiają zjawiska negatywne

(spadek liczby kin, bibliotek i punktów bibliotecznych). W kulturze instytucjonalnej

obserwuje się rozwój sektora prywatnego oraz decentralizację i rozwój samorządowej

działalności kulturalnej, powodujący wzrost udziału wydatków samorządów terytorialnych na

kulturę.

W roku ubiegłym na obszarze województwa działało ponad 1.100 bibliotek, przy

czym najwięcej było ich w Warszawie oraz pozostałych rejonach (Ciechanów, Ostrołęka,

Płock, Radom, Siedlce). Ponadto działało 90 muzeów, co stanowiło 14,7% ogólnej liczby

muzeów w kraju. Najwięcej tych placówek (50) działało w Warszawie. Prowadziło również

działalność 35 teatrów i instytucji muzycznych.

Mimo tego 28 respondentów (66,7%) wyraziło opinię, że w miastach województwa

mazowieckiego jest niewystarczająca liczba placówek kulturalnych i sportowych służących

zajęciom pozaszkolnym. Analogiczną opinię odnośnie placówek usytuowanych we wsiach

wyraziło 32 respondentów (76,2%).

Istotna bariera dostępu dzieci i młodzieży do instytucji kultury tkwi w sferze

ekonomicznej. Kultura stała się towarem, a życiem kulturalnym rządzą prawa rynku. Wysoki

koszt biletów na przedstawienia teatralne, seanse filmowe, wystawy i inne imprezy

artystyczne i sportowe ogranicza w sposób istotny udział uczniów, szczególnie pochodzących

z rodzin ubogich, niepełnych i wielodzietnych, w dostępie do kultury. Koszty te wzrastają

z uwagi na brak miejscowych placówek i potrzebę dojazdu do innych miejscowości. W tej

sytuacji najczęściej spotykaną formą organizacji czasu pozaszkolnego jest prowadzenie zajęć

świetlicowych przez gminy, parafie i organizacje pozarządowe.

99

Podejmuje się akcje propagowania oferty programowej miejskich, młodzieżowych

i osiedlowych domów kultury oraz bibliotek publicznych. Powiat finansowo i organizacyjnie

wspiera działalność instytucji upowszechniania kultury i wpływa na dostosowywanie oferty

placówek kulturalnych do potrzeb i zainteresowań młodzieży, także poprzez tworzenie

przedmiotowych kół zainteresowań – chórów, orkiestr, zespołów teatralnych i tanecznych.

Urządza przeglądy teatralne i filmowe, jest inicjatorem organizacji wystaw, koncertów,

konkursów literackich i okolicznościowych festynów.

Niestety tylko w 5 powiatach gminy organizują bezpłatne dojazdy młodzieży

na imprezy kulturalne.

Powiat wspiera także rozwój szkolnych związków sportowych, promuje powstawanie

uczniowskich klubów sportowych oraz inspiruje organizację zajęć sportowo- rekreacyjnych

i zawodów sportowych. W pięciu powiatach budowane są sale gimnastyczne, boiska

sportowe, lodowiska i baseny.

Strategia zwiększania ilości placówek kulturalnych jest godna poparcia, jednak

z uwagi na koszty, będące w dyspozycji samorządów, możliwa do przyjęcia tylko

w nielicznych, najbogatszych miastach, gminach i powiatach. Z tego względu organizowanie

imprez kulturalnych w ramach czasu wolnego dzieci i młodzieży powinno odbywać się

w stopniu znacznie większym niż dotychczas w oparciu o istniejącą infrastrukturę świetlic

i boisk wiejskich, remiz strażackich, szkolnych pracowni przedmiotowych, sal

gimnastycznych i boisk szkolnych.

Szkoła, w przypadku braku innej ogólnodostępnej infrastruktury społecznej powinna

być centrum oświaty i kultury społeczności lokalnej, powinna tętnić życiem przez całe dnie,

łącznie z dniami wolnymi od pracy.

• Zajęcia pozalekcyjne

Rozszerzaniu i pogłębianiu wiedzy, rozwijaniu zainteresowania nauką, sztuką,

techniką i życiem społecznym służą zajęcia pozalekcyjne czyli nieobowiązkowa,

wykonywana w czasie wolnym działalność uczniów w obrębie szkoły, obejmująca prace

w kołach zainteresowań, świetlicy, sali gimnastycznej lub na boisku czy w ogrodzie

szkolnym.

Podobnie jak w przypadku zajęć pozaszkolnych i ta forma organizacji czasu wolnego

nie obejmuje wystarczającej ilości dzieci i młodzieży, przede wszystkim z uwagi na wysokie

koszty ich prowadzenia. W ostatnich latach obserwuje się znaczny spadek liczby tych zajęć,

wynikający z braku środków finansowych na dodatkowe opłacanie nauczycieli, pomoce

100

naukowe i dydaktyczne, a także na opłaty związane z eksploatacją pomieszczeń lekcyjnych

(energia elektryczna, ogrzewanie).

Dodatkowe koszty wiążą się często z powtórnym tego samego dnia dowozem dzieci

do szkół. Istniejące bariery w tym zakresie w stopniu bardzo dużym i raczej dużym, według

opinii respondentów, występują w 8 miastach (19,0%) i 25 wsiach (59,5%) powiatów.

Wskaźniki te są znacznie mniej korzystne w stosunku do występujących przy określaniu

trudności dotyczących niesprawnej organizacji dojazdów na lekcje i obejmują m.in. te same

powiaty. Wynika to z faktu, że na samorządach nie spoczywa obowiązek zapewnienia

dojazdu uczniów na zajęcia pozalekcyjne oraz wysokich kosztów tego przedsięwzięcia.

Na zbyt wysokie koszty zajęć pozalekcyjnych zarówno w miastach, jak i na wsi

zwróciło uwagę 30 respondentów (71,4%). Jest to istotny problem dla właściwej edukacji

dzieci i młodzieży, oceniony jako bardzo i raczej duży.

Dzieci i młodzież napotykają w swoim życiu na wiele problemów. Wartości

prezentowane prze rodziny często są odrzucane przez dzieci poszukujące swoich własnych

stylów życia. Szkoła kojarzy się z obciążeniami, napięciami, stresem, konfliktami

z nauczycielami i kolegami. Niska odporność na stresy, skłonność do przeżywania stanów

lękowych, negatywny obraz własnej osoby, niski poziom samoakceptacji, brak oparcia

w rodzinie, brak akceptacji dorosłości to najczęstsze uwarunkowania zachowań agresywnych

czy uzależnień.3 Edukacja należy do najistotniejszych strategii profilaktyki patologii.

Rozpatrując problem zarówno z punktu widzenia kosztów społecznych jak i ekonomicznych;

„lepiej zapobiegać niż leczyć”.

Nie można zatem przecenić roli zajęć pozaszkolnych i pozalekcyjnych w procesie

wychowania. Jednostki samorządowe muszą mieć na uwadze konieczność znacznego

zwiększenia nakładów finansowych na dojazdy dzieci i młodzieży na zajęcia pozaszkolne

i pozalekcyjne, na wynagrodzenia nauczycieli prowadzących te zajęcia, utrzymanie szkół,

szczególnie prowadzonych przez gminy. Powinny także zwiększyć współpracę

z organizacjami społecznymi, które są naturalnym sprzymierzeńcem w edukacji młodego

pokolenia i profilaktyce zachowań patologicznych.

• Świetlice terapeutyczne

Świetlica terapeutyczna jest placówką opiekuńczo- wychowawczą dla dzieci

i młodzieży z zaburzeniami zachowania i zagrożonej uzależnieniem w związku z sytuacją

rodzinną lub negatywnym oddziaływaniem środowiska rówieśniczego, wymagającej

specjalnych form i metod postępowania wychowawczego.

3 Sytuacja dzieci i młodzieży w Polsce. „Raport Polskiej Fundacji Dzieci i Młodzieży”, Warszawa 1993

101

Liczba świetlic terapeutycznych dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych w województwie

mazowieckim jest niewystarczająca w stosunku do istniejących potrzeb. Braki w tym zakresie

odnotowano we wszystkich powiatach za wyjątkiem przasnyskiego i warszawskiego.

Trudności w dostępie dzieci do tych placówek w stopniu bardzo dużym i raczej dużym

występują, według opinii respondentów, w miastach 27 (64,3%) i wsiach 32 (76,2%)

powiatów.

Opieką nad dziećmi z rodzin dysfunkcyjnych w dużym stopniu zajmują się

organizacje społeczne. Wśród 178 placówek działających na terenie województwa

mazowieckiego najwięcej podlega pod terenowe jednostki Towarzystwa Przyjaciół Dzieci

i organizacje katolickie.

W ramach łagodzenia istniejących potrzeb w kilkunastu powiatach prowadzi się

dodatkowe zajęcia dla dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, często w oparciu o środki finansowe

będące w dyspozycji szkolnych Komitetów Rodzicielskich. Zajęcia te odbywają się w ramach

prac pozalekcyjnych, w oparciu o szkolną bazę lokalową. Możliwe jest to tylko w tych

przypadkach, gdy komitety rodzicielskie są w stanie zapewnić wyspecjalizowaną kadrę

do prowadzenia zajęć. Brak tej kadry stanowi trudność zarówno w prowadzeniu działalności

przez jednostki istniejące jak też ogranicza możliwość powołania do życia nowych placówek.

Dotyczy to 18 powiatów (42,9%), w których występują trudności w obu wymienionych

obszarach.

Nieprzychodzenie dzieci i młodzieży do istniejących świetlic terapeutycznych nie

stanowi obecnie znacznego problemu w skali całego województwa mazowieckiego, chociaż

jest postrzegany jako trudność dla właściwej edukacji dzieci i młodzieży w około 30,0%

powiatów. Wzrastająca liczba rodzin dysfunkcyjnych i postępujący wzrost zjawisk

patologicznych wśród dzieci i młodzieży (narkomania, alkoholizm, przemoc itp.) daje

podstawę do prognozowania, że wraz z upływem czasu, brak wystarczającej liczby placówek

terapeutycznych będzie bardziej odczuwalny niż obecnie.

Należy zatem już dziś podjąć działania zmierzające do poprawy dostępu dzieci

i młodzieży do ognisk, świetlic i ośrodków prowadzących zajęcia terapeutyczne. Dotyczy to

w pierwszej kolejności dzieci wiejskich oraz tych powiatów, w których placówki takie jeszcze

nie istnieją.

Wnioski

PPrrzzeeddssttaawwiioonnaa wwyyżżeejj ddiiaaggnnoozzaa wwsskkaazzuujjee,, żżee ssyyttuuaaccjjaa ww zzaakkrreessiiee eedduukkaaccjjii iissttnniieejjąąccaa

ww wwoojjeewwóóddzzttwwiiee mmaazzoowwiieecckkiimm nniiee ooddbbiieeggaa zzaassaaddnniicczzoo oodd wwyyssttęęppuujjąącceejj ww iinnnnyycchh rreejjoonnaacchh

kkrraajjuu.. NNaajjiissttoottnniieejjsszzee ttrruuddnnoośśccii zzwwiiąązzaannee zz wwłłaaśścciiwwąą eedduukkaaccjjąą ddzziieeccii ii mmłłooddzziieeżżyy wwyynniikkaajjąą

102

pprrzzeeddee wwsszzyyssttkkiimm zz zzaappaaśśccii ffiinnaannssoowweejj ppaańńssttwwaa ii jjeeddnnoosstteekk ssaammoorrzząądduu tteerryyttoorriiaallnneeggoo..

OObbsseerrwwuujjee ssiięę bbrraakkii śśrrooddkkóóww nnaa ppłłaaccee ddllaa ppeeddaaggooggóóww,, nnaa uuttrrzzyymmaanniiee sszzkkóółł ((mmooddeerrnniizzaaccjjaa,,

rreemmoonnttyy)),, nnaa eekkssppllooaattaaccjjęę ppllaaccóówweekk sszzkkoollnnyycchh,, nnaa oorrggaanniizzaaccjjęę ddoojjaazzddóóww ddoo sszzkkóółł,, ii nnaa zzaajjęęcciiaa

ppoozzaasszzkkoollnnee ii ppoozzaalleekkccyyjjnnee.. ZZaa mmaałłoo jjeesstt sszzkkóółł,, sszzcczzeeggóóllnniiee ggiimmnnaazzjjóóww.. NNiiee ssppeełłnniiłłaa ssiięę

oobbiieettnniiccaa wwłłaaddzz oośśwwiiaattoowwyycchh,, sskkłłaaddaannaa pprrzzeedd wwpprroowwaaddzzeenniieemm rreeffoorrmmyy eedduukkaaccyyjjnneejj,,

ddoottyycczząąccaa wwyyrróówwnnyywwaanniiaa sszzaannss eedduukkaaccyyjjnnyycchh ddzziieeccii zzee śśrrooddoowwiisskk wwiieejjsskkiicchh

ii rroobboottnniicczzyycchh.. WWbbrreeww zzaappoowwiieeddzziioomm nnaaddaall ppooggłłęębbiiaa ssiięę rróóżżnniiccaa ww ddoossttęęppnnoośśccii ddoo ppllaaccóówweekk

kkuullttuurryy ii oośśwwiiaattyy mmiięęddzzyy ddzziieeććmmii zzaammiieesszzkkaałłyymmii ww mmiiaassttaacchh ii nnaa wwssii.. RRoossnnąą kkoosszzttyy kksszzttaałłcceenniiaa

ddzziieeccii ii mmłłooddzziieeżżyy ((cceennyy ppooddrręęcczznniikkóóww ii iinnnnyycchh ppoommooccyy nnaauukkoowwyycchh,, kkoosszzttyy zzwwiiąązzaannee

zz ddoojjaazzddaammii ddoo sszzkkóółł,, ddooddaattkkoowwee ooppłłaattyy zzaa oobboowwiiąązzkkoowwąą nnaauukkęę jjęęzzyykkóóww oobbccyycchh))..

EEdduukkaaccjjaa ww ccoorraazz wwiięękksszzyymm ssttooppnniiuu ssttaajjee ssiięę ddoossttęęppnnaa ttyyllkkoo ddllaa ddzziieeccii zz rrooddzziinn lleeppiieejj

ssyyttuuoowwaannyycchh.. OObboowwiiąązzeekk sszzkkoollnnyy wwyykkoonnyywwaannyy jjeesstt pprrzzeezz wwiieellee ddzziieeccii zz rrooddzziinn uubbooggiicchh,,

nniieeppeełłnnyycchh ii wwiieellooddzziieettnnyycchh ttyyllkkoo ddzziięękkii wwssppaarrcciiuu uuzzyysskkiiwwaanneemmuu zz ppoommooccyy ssppoołłeecczznneejj..

WW tteejj ssyyttuuaaccjjii nniieezzbbęęddnnee jjeesstt ppooddjjęęcciiee kkoonnkkrreettnnyycchh ddzziiaałłaańń zzmmiieerrzzaajjąąccyycchh

ddoo zzwwiięękksszzeenniiaa sszzaannss eedduukkaaccyyjjnnyycchh ddzziieeccii ii mmłłooddzziieeżżyy.. NNaa ttaakkąą ppoottrrzzeebbęę wwsskkaazzyywwaallii wwsszzyyssccyy

rreessppoonnddeennccii.. NNaajjwwiięęcceejj wwnniioosskkóóww,, zzggłłoosszzoonnyycchh pprrzzeezz 8888,,00%% rreessppoonnddeennttóóww ddoottyycczzyyłłoo

zzwwiięękksszzeenniiaa nnaakkłłaaddóóww bbuuddżżeettoowwyycchh pprrzzeezznnaacczzaannyycchh nnaa oorrggaanniizzaaccjjęę zzaajjęęćć ppoozzaalleekkccyyjjnnyycchh

ii ppoozzaasszzkkoollnnyycchh;; wwyyrróówwnnaawwcczzyycchh ii ssppeeccjjaalliissttyycczznnyycchh ((kkóółłkkaa jjęęzzyykkoowwee,, kkóółłkkaa zzaaiinntteerreessoowwaańń,,

pprraaccoowwnniiaa kkoommppuutteerroowwaa ww kkaażżddeejj sszzkkoollee))..

ZZwwrróóccoonnoo uuwwaaggęę nnaa ppoottrrzzeebbęę pprrzzeezznnaacczzaanniiaa wwiięękksszzyycchh śśrrooddkkóóww ffiinnaannssoowwyycchh

nnaa zzaattrruuddnniiaanniiee ppeeddaaggooggóóww ww ppllaaccóówwkkaacchh ooppiieekkuuńńcczzoo-- wwyycchhoowwaawwcczzyycchh ((śśwwiieettlliiccee

tteerraappeeuuttyycczznnee)) oorraazz mmoottyywwoowwaanniiee nnaajjlleeppsszzyycchh nnaauucczzyycciieellii ii ppeeddaaggooggóóww..

NNaalleeżżyy ttaakkżżee ppooddeejjmmoowwaaćć kkrrookkii mmaajjąąccee nnaa cceelluu oossiiąąggnniięęcciiee lleeppsszzyycchh eeffeekkttóóww

ww rraammaacchh ppoossiiaaddaannyycchh śśrrooddkkóóww ffiinnaannssoowwyycchh.. ZZddaanniieemm nniieekkttóórryycchh rreessppoonnddeennttóóww mmoożżnnaa

zzwwiięękksszzaaćć sszzaannssee eedduukkaaccyyjjnnee ddzziieeccii ii mmłłooddzziieeżżyy ppoopprrzzeezz ooddppoowwiieeddnniiee ddzziiaałłaanniiaa,, mmaajjąąccee

nnaa cceelluu wwyypprraaccoowwaanniiee pprroocceedduurr wwssppóółłddzziiaałłaanniiaa wwłłaaddzz ssaammoorrzząąddoowwyycchh zz oorrggaanniizzaaccjjaammii

ppoozzaarrzząąddoowwyymmii ww zzaakkrreessiiee oorrggaanniizzaaccjjii ii pprroowwaaddzzeenniiaa ppllaaccóówweekk eedduukkaaccyyjjnnyycchh..

WWsskkaazzyywwaannoo ttaakkżżee nnaa kkoonniieecczznnoośśćć ddoossttoossoowwaanniiaa kkiieerruunnkkóóww kksszzttaałłcceenniiaa sszzkkoollnniiccttwwaa

zzaawwooddoowweeggoo ddoo ppoottrrzzeebb rryynnkkuu pprraaccyy,, rroozzsszzeerrzzeenniiaa pprrooggrraammóóww nnaauucczzaanniiaa ww sszzkkoołłaacchh

wwiieejjsskkiicchh oo nnaauukkęę jjęęzzyykkóóww oobbccyycchh.. ZZggłłoosszzoonnoo ppoottrrzzeebbęę ddoossttęęppuu kkaażżddeejj sszzkkoołłyy ddoo IInntteerrnneettuu

oorraazz wwyyppoossaażżeenniiaa iicchh ww nnoowwoocczzeessnnee ppoommooccee nnaauukkoowwee,, ww ttyymm eedduukkaaccyyjjnnee pprrooggrraammyy

kkoommppuutteerroowwee..

DDuużżoo uuwwaaggii ppoośśwwiięęcciillii rreessppoonnddeennccii pprroobblleemmoowwii wwyyrróówwnnyywwaanniiaa sszzaannss ddzziieeccii

ii mmłłooddzziieeżżyy zz rrooddzziinn ddyyssffuunnkkccyyjjnnyycchh,, wwiieejjsskkiicchh,, nniieeppeełłnnyycchh,, wwiieellooddzziieettnnyycchh ii ddoottkknniięęttyycchh

uubbóóssttwweemm.. JJeeddnnąą zz ffoorrmm ppoommooccyy ppoowwiinniieenn bbyyćć ooggóóllnniiee ddoossttęęppnnyy ssyysstteemm ssttyyppeennddiiaallnnyy ddllaa

103

ddzziieeccii nnaajjzzddoollnniieejjsszzyycchh.. PPoossttuulloowwaannoo ttaakkżżee iinnnnee ffoorrmmyy ddzziiaałłaanniiaa,, mmaajjąąccee nnaa cceelluu oobbnniiżżeenniiee

kkoosszzttóóww zzwwiiąązzaannyycchh zz ppoossyyłłaanniieemm ddzziieecckkaa ddoo sszzkkoołłyy jjaakk nnpp.. zzwwiięękksszzeenniiee ddooppłłaatt ddoo bbiilleettóóww ddllaa

uucczząąccyycchh ssiięę,, zzaakkuupp ppooddrręęcczznniikkóóww ddllaa nnaajjbbiieeddnniieejjsszzyycchh,, pprrzzeezznnaacczzaanniiee wwiięękksszzyycchh śśrrooddkkóóww

ffiinnaannssoowwyycchh nnaa uuttrrzzyymmaanniiee bbuurrss ii iinntteerrnnaattóóww..

WW ooppaarrcciiuu oo pprrzzeeddssttaawwiioonnąą ddiiaaggnnoozzęę oorraazz oocceennęę ssyyttuuaaccjjii pprrzzeeddssttaawwiioonnąą pprrzzeezz

PPoowwiiaattoowwee CCeennttrraa PPoommooccyy RRooddzziinniiee ii zzggłłoosszzoonnee pprrzzeezz nniiee wwnniioosskkii nnaalleeżżyy ppooddjjąąćć ddzziiaałłaanniiaa

zzmmiieerrzzaajjąąccee ddoo::

•• wwyyrróówwnnyywwaanniiaa sszzaannss eedduukkaaccyyjjnnyycchh ddzziieeccii ii mmłłooddzziieeżżyy zz rrooddzziinn wwiieejjsskkiicchh,, nniieeppeełłnnyycchh,,

wwiieellooddzziieettnnyycchh,, ddyyssffuunnkkccyyjjnnyycchh ii ddoottkknniięęttyycchh uubbóóssttwweemm ppoopprrzzeezz ssyysstteemm śśrrooddkkóóww

ppoommooccoowwyycchh,,

•• ppoopprraawwyy ddoossttęęppnnoośśccii ddzziieeccii ii mmłłooddzziieeżżyy ddoo sszzkkóółł,, zzaajjęęćć ppoozzaalleekkccyyjjnnyycchh

ii ppoozzaasszzkkoollnnyycchh mm..iinn.. ppoopprrzzeezz ppoopprraawwęę oorrggaanniizzaaccjjii ddoowwoozzóóww ddoo ppllaaccóówweekk oośśwwiiaattyy,,

kkuullttuurryy,, ssppoorrttuu ii rreekkrreeaaccjjii oorraazz oorrggaanniizzaaccjjii zzaajjęęćć ww ooppaarrcciiuu oo iissttnniieejjąąccąą iinnffrraassttrruukkttuurręę,,

•• zzaabbeezzppiieecczzeenniiaa wwyyssttaarrcczzaajjąącceejj iilloośśccii mmiieejjsscc ddllaa wwsszzyyssttkkiicchh ppoottrrzzeebbuujjąąccyycchh ppoommooccyy

ww ppllaaccóówwkkaacchh pprroowwaaddzząąccyycchh zzaajjęęcciiaa tteerraappeeuuttyycczznnee ddllaa ddzziieeccii ii mmłłooddzziieeżżyy zz rrooddzziinn

ddyyssffuunnkkccyyjjnnyycchh,,

•• ddoossttoossoowwaanniiaa pprrooffiilluu sszzkkoollnniiccttwwaa zzaawwooddoowweeggoo ddoo ppoottrrzzeebb llookkaallnneeggoo rryynnkkuu pprraaccyy,, jjaakkoo

aakkttyywwnneejj ffoorrmmyy wwaallkkii zz bbeezzrroobboocciieemm,,

•• pprrzzeezznnaacczzaanniiaa wwiięękksszzyycchh śśrrooddkkóóww ffiinnaannssoowwyycchh nnaa sszzkkoollnniiccttwwoo ww cceelluu łłaaggooddzzeenniiaa

nnaajjddoottkklliiwwsszzyycchh ttrruuddnnoośśccii wwyyssttęęppuujjąąccyycchh ww iicchh ddzziiaałłaanniiuu..

2.3.15. Zagrożenie bezpieczeństwa publicznego mieszkańców

W odczuciu obywateli poziom bezpieczeństwa publicznego w ostatnich latach uległ

znacznemu obniżeniu. Na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat przestępczość w kraju

zwiększyła się prawie dwukrotnie. Według danych Komendy Głównej Policji w 1999 roku

stwierdzono w Polsce 1.121.545 przestępstw. W porównaniu z rokiem 1998, zanotowano

wzrost o 4,5%. Z kolei na terenie województwa mazowieckiego, według danych Komendy

Wojewódzkiej Policji w Radomiu, popełniono 172.876 przestępstw.

Najwięcej przestępstw na terenie województwa mazowieckiego popełniono

w powiecie warszawskim 90.275, czyli ponad połowę (52,2%) wszystkich przestępstw.

Na drugim miejscu znajduje się powiat radomski (razem z miastem Radom) – 14.913

przestępstw (8,6%).

104

Najmniejszą liczbę przestępstw stwierdzono w powiatach zwoleńskim – 418

przestępstw (0,2%), żuromińskim – 440 przestępstw (0,3%) i lipskim – 480 przestępstw

(0,3%).

Według znacznej liczby obywateli za zmniejszanie się poziomu bezpieczeństwa

publicznego odpowiedzialna jest Policja, która działa mało efektywnie. Jest to w dużej części

prawda, gdyż średni wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw w kraju wyniósł w 1999

roku 45,0%. W województwie mazowieckim było to 48,0%, dla porównania w województwie

świętokrzyskim 62,2%, lubuskim 58,7%, podkarpackim 58,5%. Duże zróżnicowanie

wykrywalności sprawców przestępstw można zaobserwować na terenie samego

województwa.

Najwyższą wykrywalność odnotowano w powiecie lipskim 78,1% i powiecie

sokołowskim 71,2%, najniższą zaś w powiecie warszawskim 16,3% i piaseczyńskim 30,7%.

Na ogólnie niski poziom wykrywalności sprawców w znacznym stopniu może

wpływać fakt, że w ciągu ostatnich kilku lat ze służby w policji odeszła duża grupa

funkcjonariuszy o dużym doświadczeniu zawodowym. Młodzi policjanci nie mają skąd

czerpać wzorców i dlatego poziom pracy operacyjnej i wykrywczej spada. Drugim ważnym

problemem są braki kadrowe (w samej Warszawie brakuje kilkuset policjantów). Zarobki

w Policji nie są motywacją dla młodych ludzi, chociaż ostatnio zaobserwowano wzrost

zainteresowania tym rodzajem pracy.

Na ocenę stopnia bezpieczeństwa wśród obywateli w decydującym stopniu wpływa

poziom ochrony ich zdrowia, życia oraz mienia przez policję.

Na terenie kraju w 1999 roku popełniono 612.772 kradzieży i kradzieży z włamaniem

(54,6% wszystkich przestępstw). Dla porównania w województwie mazowieckim

odpowiednio 106.792 kradzieży i kradzieży z włamaniem (61,8% wszystkich przestępstw).

Wykrywalność tego rodzaju przestępstw jest bardzo niska, na poziomie trochę powyżej

20,0% i ciągle spada. Trudno więc się dziwić, że społeczeństwo krytycznie ocenia poziom

ochrony swojego mienia przez służby do tego powołane.

Ważnym elementem wpływającym na stan bezpieczeństwa publicznego jest

przestępczość wśród młodzieży i nieletnich. Brak stałej opieki rodziców, wychowawców

szkolnych, brak form aktywnego spędzania czasu wolnego, rozbudzone potrzeby

konsumpcyjne oraz niemożność ich zaspokojenia powodują niejednokrotnie wejście na drogę

przestępstwa. Chęć szybkiego zdobycia dużych pieniędzy – utrudnione przez duże bezrobocie

wśród młodzieży – skłania młodych ludzi do kradzieży, rozbojów, handlu narkotykami,

czy też nawiązania kontaktów ze zorganizowanymi grupami przestępczymi. Niejednokrotnie

pozostają oni bezkarni, gdyż nie mogą zostać skazani na karę pozbawienia wolności. Z tego

105

powodu wielu obywateli domaga się zmiany prawa i zaostrzenia kar dla nieletnich oraz

sądzenia nieletnich jak dorosłych za najcięższe przestępstwa i przeprowadzone

ze szczególnym okrucieństwem.

Zmiany polityczno – gospodarcze, które nastąpiły w Polsce w ostatnim dziesięcioleciu

spowodowały pojawienie się nowego rodzaju przestępstw lub większego nasilenia się innych

zjawisk o charakterze kryminalnym. Pojawiły się zorganizowane grupy przestępcze (tzw.

„mafia”). Zajęły się one przemytem papierosów, alkoholu, produkcją i rozprowadzaniem

narkotyków, kradzieżą samochodów, wymuszeniami haraczu od prowadzących prywatną

działalność gospodarczą. Porachunki pomiędzy gangami, podział terenów wpływów przy

użyciu materiałów wybuchowych, strzelaniny uliczne, zabójstwa „na zlecenie” stały się

zjawiskami na stałe obecnymi w życiu publicznym. Bezkarność przestępców, niskie wyroki

lub niemożność skazania spowodowały to, że społeczeństwo coraz gorzej ocenia poziom

bezpieczeństwa publicznego. Panuje wśród obywateli przekonanie, że bezkarność

przestępców jest spowodowana między innymi korupcją wśród policjantów, niewydolnością

systemu sądownictwa, złymi przepisami prawa oraz powiązaniami świata przestępczego

ze światem polityki i biznesu.

• Przyczyny zagrożenia bezpieczeństwa publicznego

Podstawowym celem badania postawionym przed respondentami w tej części ankiety,

było ustalenie poziomu bezpieczeństwa mieszkańców. Zdecydowana większość

respondentów (78,6%) stwierdziła, że mieszkańcy ich powiatów maja poczucie zagrożenia

publicznego. Ocena poziomu bezpieczeństwa jest subiektywna i może odbiegać od stanu

faktycznego bezpieczeństwa w powiatach.

Największym według respondentów zagrożeniem na terenie powiatów są drobne

kradzieże na ulicach, w autobusach i w sklepach. Takiego zdania było 18 ankietowanych

(54,5%). Niewiele mniej wskazań padło na włamania do sklepów i mieszkań oraz kradzieże

samochodów, w obu przypadkach po 51,5% wskazań. Według 45,5% respondentów główną

przyczyną mającą realny wpływ na poziom bezpieczeństwa jest duże bezrobocie wśród

mieszkańców. Na patologie społeczne (alkoholizm, narkomania) oraz zaburzenia

funkcjonowania rodziny jako główną przyczynę wskazało 42,4% respondentów.

W opinii 33,3% respondentów na brak poczucia bezpieczeństwa mają największy

wpływ rozboje dokonywane w miejscach publicznych.

Mało skuteczne działania policji (niewystarczająca ilość patroli, słabe wyposażenie

i chęć likwidacji posterunków w gminach) jest przyczyną dla 24,2% respondentów, napady

z bronią to przyczyna zagrożenia wskazana również przez 24,2% ogółu respondentów. Zbyt

106

liberalny kodeks karny (niskie kary, poczucie bezkarności) jest przyczyną w 21,2% wskazań,

18,2% ankietowanych uznało, że brak form aktywnego spędzania czasu wolnego wśród

młodzieży jest przyczyną zagrożenia bezpieczeństwa.

Działalność zorganizowanych grup przestępczych (wyłudzanie haraczy, porachunki

gangsterskie) to główna przyczyna według 12,1% respondentów. Rozbudzone potrzeby

konsumpcyjne młodzieży (chęć posiadania i imponowania) oraz niemożność rozwiązania złej

sytuacji materialnej to przyczyna według 9,1% ogółu respondentów.

Największą przyczyną wpływającą na poziom bezpieczeństwa publicznego

w powiatach, w opinii respondentów są przestępstwa przeciwko mieniu obywateli (drobne

kradzieże, włamania do mieszkań, sklepów, samochodów itp.). Znaczną ich część popełniają

nieletni, którzy nie widzą innego sposobu na rozwiązanie swoich problemów finansowych.

Brak innych rozrywek – dużo „wolnego czasu” – powoduje wybryki chuligańskie,

wandalizm, wzrost przestępczości wśród młodzieży. Problem bezrobocia według 45,5%

respondentów jest przyczyną zwiększenia się ilości zachowań przestępczych na terenie

powiatów. Prawie 1/4 ankietowanych wskazała małą skuteczność działań policji jako jedną

z głównych przyczyn zagrożenia bezpieczeństwa publicznego. Nieskuteczność organów

ścigania i zbyt liberalny kodeks karny (niskie kary, poczucie bezkarności przestępców)

w odczuciu społeczeństwa jest bardzo ważną przyczyną rozwoju przestępczości.

• Działania na rzecz poprawy bezpieczeństwa mieszkańców

Według opinii respondentów w 28,6% powiatów przeprowadza się różnego rodzaju

akcje informacyjne, które mają na celu zwiększenie świadomości społeczeństwa na temat

zagrożeń istniejących na terenie powiatów. Przeprowadza się programy „Bezpieczny powiat”

„Bezpieczne miasto” „Bezpieczna wieś” prowadzone są akcje „Małolat” „Bezpieczne

wakacje” „Bezpieczna droga do szkoły”. Uruchomione zostały bezpłatne infolinie:

„Niebieska linia” „Pomarańczowa linia” „Policyjna infolinia – sygnały o przestępstwach”

oraz telefony zaufania w: Płocku, Ciechanowie, Grójcu, Mławie, Ostrołęce, Otwocku,

Ożarowie Mazowieckim, Płońsku, Pruszkowie, Pułtusku, Siedlcach, Żurominie i Żyrardowie.

Zwiększenie patroli policyjnych i Straży Miejskiej dodatkowo opłacanych z funduszy

miejskich w celu poprawy bezpieczeństwa mieszkańców zadeklarowało 28,6% ogółu

respondentów.

Według 23,8% respondentów w powiatach prowadzi się działalność profilaktyczno–

propagandową skierowaną do miejscowej społeczności, w celu ściślejszej współpracy

społeczeństwa z policją. Są to między innymi programy: „Policjant Twoim przyjacielem”,

„Posłuchaj gliny”, itp. Spotkania informacyjne dzielnicowych z młodzieżą i pedagogami

107

przeprowadzono w 19,0% powiatów, pomocy finansowej na zakup dla policji środków

transportu i łączności dokonano w 7,1% powiatów.

Większość działań podjętych w powiatach mających poprawić bezpieczeństwo

mieszkańców to działania informacyjne. Rozdawane są broszurki informujące o zagrożeniach.

Przeprowadza się spotkania przedstawicieli miejscowej policji ze społecznością lokalną, aby

doprowadzić do większej i skuteczniejszej współpracy na rzecz poprawy bezpieczeństwa.

Znaczna liczba działań skierowana jest do młodzieży i ich rodziców. Powiaty postawiły

na prewencję niż na faktyczne ściganie przestępców.

Najpilniejszą sprawą jest według 66,7% respondentów zwiększenie liczby służb

prewencyjnych, zwłaszcza na ulicach. Na drugim miejscu pod względem ilości odpowiedzi –

(28,6%) – uznano potrzebę doposażenia policji w nowoczesny sprzęt (nowe środki transportu,

łączności, potrzeba komputeryzacji). Ściślejszej współpracy społeczeństwa z policją

spodziewałoby się 23,8% ogółu respondentów.

Nowelizacji kodeksu karnego (zaostrzenie kar, szybkie rozstrzyganie spraw przez

sądy) chciałoby 16,7% ankietowanych, taka sama ilość respondentów (16,7%) postulowała

zwiększenie liczby przeprowadzanych programów edukacyjnych dla różnych grup

społecznych. Według opinii 14,3% respondentów należałoby informować społeczeństwo

o istniejących zagrożeniach poprzez programy edukacyjno- profilaktyczne w mediach

lokalnych oraz propagować aktywne formy spędzania wolnego czasu, dotyczy

to w szczególności młodzieży.

Przeciwdziałanie alkoholizmowi, narkomanii i innym patologiom powinno poprawić

poziom bezpieczeństwa w powiecie według 7,1% respondentów. Koordynacja działań służb

odpowiedzialnych za bezpieczeństwo oraz monitoring obiektów i miejsc narażonych

na działania przestępcze wpłynęłoby na bezpieczeństwo według opinii 7,1% respondentów.

Likwidacja bezrobocia powinna zmniejszyć zagrożenie według 7,1% respondentów.

Uruchomienie systemów ostrzegawczych i zainicjowanie programów pomocy sąsiedzkiej

za niezbędne uznało 4,8% ogółu respondentów.

Z odpowiedzi udzielonych przez ankietowanych wynika, że największy wpływ

na poprawę bezpieczeństwa miałoby zdecydowane zwiększenie ilości służb prewencyjnych –

ponad 2/3 respondentów. Prawie 1/4 respondentów chciałaby lepszego wyposażenia policji

w sprzęt operacyjny. Przeprowadzanie wszelkiego rodzaju akcji informacyjnych

i propagandowych informujących o zagrożeniach i sposobach ich unikania oraz współpraca

z policją również w 1/4 powiatów powinno poprawić poziom bezpieczeństwa publicznego

mieszkańców.

108

Wnioski

WW cceelluu ppoopprraawwiieenniiaa bbeezzppiieecczzeeńńssttwwaa ppuubblliicczznneeggoo nnaalleeżżyy::

•• zzwwiięękksszzyyćć lliicczzbbęę ppoolliiccjjaannttóóww nnaa uulliiccaacchh ttaakk,, aabbyy mmooggllii oonnii ww wwiięękksszzyymm ssttooppnniiuu

zzaappoobbiieeggaaćć ppoossppoolliittyymm pprrzzeessttęęppssttwwoomm,,

•• ddooppoossaażżyyćć ppoolliiccjjęę ww nniieezzbbęęddnnyy sspprrzzęętt ((ssaammoocchhooddyy,, śśrrooddkkii łłąącczznnoośśccii,, kkoommppuutteerryy)) oorraazz

sspprrzzęętt ssppeeccjjaalliissttyycczznnyy ppoo ttoo,, aabbyy ww ssppoossóóbb bbaarrddzziieejj eeffeekkttyywwnnyy wwyykkoonnyywwaaćć ddzziiaałłaanniiaa

mmaajjąąccee ppoopprraawwiićć bbeezzppiieecczzeeńńssttwwoo ppuubblliicczznnee,,

•• zzwwiięękksszzyyćć wwppłłyyww ssaammoorrzząąddóóww nnaa ddzziiaałłaallnnoośśćć ppoolliiccjjii ww ppoowwiiaattaacchh ii ggmmiinnaacchh,, ppoopprrzzeezz

mmoożżlliiwwoośśćć wwssppóółłddeeccyyddoowwaanniiaa oo oobbssaaddzziiee ppeerrssoonnaallnneejj ssttaannoowwiisskk,, lliicczzbbiiee eettaattóóww

ii kkiieerruunnkkaacchh ddzziiaałłaańń,, ww zzaammiiaann zzaa wwssppóółłffiinnaannssoowwaanniiee kkoosszzttóóww ddzziiaałłaallnnoośśccii ppoolliiccjjii

nnaa wwłłaassnnyymm tteerreenniiee,,

•• ppoopprraawwiićć sspprraawwnnoośśćć ssąąddóóww ww oorrzzeekkaanniiuu ww sspprraawwaacchh kkaarrnnyycchh.. SSzzyybbkkiiee rroozzssttrrzzyyggaanniiee

sspprraaww,, zzaaoossttrrzzeenniiee wwyyrrookkóóww ii nniieeuucchhrroonnnnoośśćć kkaarryy ppoowwiinnnnoo ooddssttrraasszzaaćć ppootteennccjjaallnnyycchh

pprrzzeessttęęppccóóww,,

•• ddoopprroowwaaddzziićć ddoo śścciiśślleejjsszzeejj ii ddoobbrroowwoollnneejj wwssppóółłpprraaccyy ssppoołłeecczznnoośśccii llookkaallnnyycchh

zz ppoolliiccjjąą,, ww cceelluu ppooddjjęęcciiaa wwssppóóllnnyycchh ddzziiaałłaańń nnaa rrzzeecczz ppoopprraawwyy bbeezzppiieecczzeeńńssttwwaa

ooggóóllnneeggoo oobbyywwaatteellii..

2.3.16. Problemy transportowe

W 1999 roku utrzymanie sieci dróg i komunikacja w regionie przeszły w ręce

samorządów. Pod kontrolą Generalnej Dyrekcji Dróg Publicznych pozostało jedynie około

16,8 tysięcy kilometrów dróg krajowych (z ponad 360 tysięcy kilometrów dróg publicznych

istniejących w Polsce), około 1,3 tysiąca kilometrów dróg krajowych jest zarządzanych przez

prezydentów miast wydzielonych z powiatów. Polskie Koleje Państwowe nadal są własnością

państwową i jako jedyne obsługują kolejowe przewozy pasażerskie i towarowe.

Głównym środkiem komunikacji w województwie mazowieckim jest transport

samochodowy. Od początku lat dziewięćdziesiątych stale obserwowany jest bardzo duży

przyrost liczby samochodów, a sieć dróg pozostała na prawie niezmienionym poziomie.

Powoduje to ogromne utrudnienia w ruchu miejskim i drogowym, korki stały się stałym

elementem krajobrazu miast. Zjawisko to w największym stopniu jest widoczne

w Warszawie.

Na terenie województwa brakuje autostrad, dróg szybkiego ruchu, dróg

wielopasmowych, bezkolizyjnych skrzyżowań, mostów, większość miast nie posiada

obwodnic, transport odbywa się przez środek miast. Niejednokrotnie drogi krajowe

są głównymi ulicami miast, co powoduje, że są one nieprzejezdne, poziom hałasu jest

109

wielokrotnie przekraczany, drgania powodowane przez samochody niszczą okoliczne domy

i zakłóca życie okolicznych mieszkańców. Nawierzchnie dróg są w bardzo złym stanie, nie

są przystosowane do ruchu samochodów ciężarowych, ciężkie pojazdy tworzą koleiny (inną

kwestią jest przeładowanie samochodów), które są utrudnieniem dla kierowców samochodów

osobowych i niejednokrotnie przyczyną groźnych wypadków. Z przyczyn finansowych nie

jest planowana budowa nowych dróg, lecz tylko poprawa nawierzchni na najbardziej

zniszczonych. Na terenie województwa mazowieckiego Generalna Dyrekcja Dróg

Publicznych będzie kontynuować budowę drogi ekspresowej w kierunku Białegostoku,

na odcinku Radzymin – Wyszków; planowane jest wybudowanie mostu na Bugu, i dalsze

prowadzenie prac w kierunku na odcinku Wyszków – Ostrów Mazowiecka. Planowany

koniec inwestycji to 2006 rok. W przyszłym roku ma się zakończyć wzmacnianie nawierzchni

na odcinku Sochaczew – Żyrardów.

Najważniejszym problemem w komunikacji po infrastrukturze drogowej jest transport

komunalny. Przykładem jest Warszawa, jej wielkość i ilość ludzi, którzy codziennie

przemieszczają się środkami komunikacji miejskiej, jaskrawo pokazuje najpilniejsze

problemy, które należy rozwiązać aby usprawnić komunikację w mieście. Najszybszym

środkiem komunikacji w mieście są tramwaje. Wynika to z tego, że poruszają się one

po torowiskach oddzielonych od ulic. Stan techniczny taboru tramwajowego pozostawia wiele

do życzenia, jednak trzeba zauważyć dużą poprawę w porównaniu z latami poprzednimi.

Problemem jest przystosowanie środków transportu do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Pojawiły się tramwaje niskopodłogowe jednak liczba ich jest niewystarczająca. Kursy takich

tramwajów są zaznaczane w rozkładach jazdy i umożliwiają niepełnosprawnym zaplanowanie

poruszania się po mieście. Wagony są wyposażane w urządzenia głośno- mówiące,

ułatwiające podróż osobom niewidomym, pojawiły się także tablice elektroniczne

informujące o trasach przejazdu, o miejscu w którym się znajdujemy. Wadą transportu

tramwajowego jest to, że odbywa się tylko w obrębie miasta. Zaletą – bardzo ważną dla

mieszkańców miast – jest to, iż nie zatruwa środowiska oraz posiada długi okres eksploatacji

(do 30 lat). Jest to środek najbardziej ekologiczny.

Drugim, nie mniej ważnym jest komunikacja autobusowa. Obsługuje ona ruch

pasażerski na terenie miast oraz połączenia międzymiastowe i lokalne. Gęsta sieć dróg i ulic

sprawia, że autobusem można dojechać praktycznie w każde miejsce. Duże natężenie ruchu

samochodowego w miastach, brak oddzielnych pasów ruchu dla autobusów to największe

utrudnienia w funkcjonowaniu tego środka transportu. Ten rodzaj komunikacji jest

najbardziej uciążliwy dla środowiska, jest także bardzo drogi w utrzymaniu ze względu

na coraz droższe ceny paliw. Autobusy muszą też być częściej wymieniane na nowe, średni

110

okres eksploatacji nie powinien być dłuższy niż 15 lat. Wymiana taboru i jego przystosowanie

do potrzeb osób niepełnosprawnych jest widoczna ale szczupłość środków nie pozwala

na przyspieszenie tego procesu.

Warszawa jest największym węzłem komunikacyjnym w województwie. Oprócz

transportu autobusowego i tramwajowego, aby usprawnić komunikację w mieście potrzebne

jest wybudowanie metra. Inwestycja ta jest niezbędna dla poprawnego funkcjonowania

miasta. We wszystkich miastach europejskich w których metro istnieje jest to najszybszy

środek transportu. Budowa metra to najkosztowniejsza inwestycja komunikacyjna. Warszawy

– mimo, że jest najbogatszym miastem w Polsce – nie stać na samodzielne finansowanie

tak kosztownej inwestycji bez pomocy państwa lub innych źródeł finansowania.

Osobnym zagadnieniem są przewozy pasażerskie świadczone przez Polskie Koleje

Państwowe. O znaczeniu tego rodzaju transportu świadczy fakt, że PKP w aglomeracji

warszawskiej w 1999 roku przewiozły prawie 70 milionów osób. Problemy natury finansowej

powodują, że na terenie województwa mazowieckiego PKP zamyka nierentowne linie

lub ogranicza częstotliwość kursowania pociągów. Zdarzają się przypadki wprowadzania

zastępczej komunikacji autobusowej utrzymywanej ze środków kolei. Stan techniczny

wagonów pasażerskich, torowisk, dworców kolejowych, punktualność, bezpieczeństwo

pasażerów pozostawiają wiele do życzenia. Wysokie ceny biletów też zniechęcają

potencjalnych klientów do podróżowania koleją.

Polskie Koleje Państwowe z braku pieniędzy nie inwestują w poprawę infrastruktury,

która umożliwiła by szybsze i wygodniejsze podróżowanie na trasach podmiejskich. Wynika

to z tego, że przewozy pasażerskie przynoszą straty, rentowne są tylko przewozy towarowe

i komunikacja dalekobieżna. Sytuację może poprawić wspólne finansowanie przewozów

pasażerskich przez PKP i samorządy. Konieczne jest utrzymanie niektórych linii kolejowych

– pomimo braku ich rentowności – z powodów społecznych. Niejednokrotnie są one jedynym

i najszybszym środkiem transportu umożliwiającym mieszkańcom dojazd do pracy, urzędów,

szkół.

• Bariery utrudniające swobodną komunikację w województwie

Podstawowym celem badania postawionym przed respondentami w tej części ankiety,

było określenie zjawisk, które wpływają niekorzystnie na poprawne funkcjonowanie

transportu. Poniżej przedstawiamy problemy, które według respondentów utrudniają

swobodną komunikację na terenie województwa.

� Niedostatecznie rozbudowana sieć komunikacyjna jest dużym utrudnieniem

w swobodnym poruszaniu się w mieście według 8 respondentów (19,0%).

111

Odpowiedzi w raczej małym stopniu udzieliło 28,6% ankietowanych, w stopniu

bardzo małym – 26,2%.

Na terenach wiejskich stan obecnej sieci komunikacyjnej jako duże utrudnienie

w swobodnym poruszaniu się podało 59,5% respondentów. W dziewięciu

przypadkach udzielono odpowiedzi w raczej małym stopniu (21,4%).

Z udzielonych odpowiedzi wynika, że stan obecnie istniejącej sieci komunikacyjnej

jest zdecydowanie większym utrudnieniem na terenach wiejskich niż w mieście. Na wsi

odpowiedzi w bardzo dużym i raczej dużym stopniu udzieliło 59,5%, w raczej małym

i bardzo małym stopniu 26,2%. W mieście sytuacja jest odwrotna – 19% odpowiedzi bardzo

duży i raczej duży, 54,8% odpowiedzi raczej małym i bardzo małym.

� Zbyt duże odstępy czasowe pomiędzy kursami jako duże utrudnienie w swobodnym

poruszaniu się w mieście uznało 28,6% respondentów. Według 45,3% respondentów

to zagadnienie ma mały wpływ na poruszanie się po mieście.

Na terenach wiejskich znaczne odstępy w czasie pomiędzy kursami potraktowało jako

dotkliwe utrudnienie w swobodnym poruszaniu się 73,8% ankietowanych.

Uzyskane odpowiedzi świadczą jednoznacznie, iż częstotliwość komunikacji stanowi

poważny problem wsi, prawie 3/4 respondentów użala się na kłopoty wynikające

z niedomogów komunikacyjnych. Jedynie 11,9% respondentów uznało ten problem jako mały

i bardzo mały.

Słabo rozbudowana sieć komunikacyjna i zbyt duże odstępy pomiędzy kursami

to w zdecydowanej większości problem terenów wiejskich. Jest to zjawisko bardzo

niebezpieczne, gdyż powoduje odcięcie wsi od miast. Stanowi poważną barierę dla

mieszkańców i utrudnia dojazdy do pracy, szkół, urzędów. Ogranicza możliwość pełnego

uczestnictwa w życiu publicznym, dostępu do opieki zdrowotnej, korzystania z placówek

kulturalnych itp.

� Na terenach miejskich bardzo dużym problemem są wysokie koszty usług

transportowych – 59,5% wskazań. Według 23,8% respondentów mają one niewielki

wpływ na poruszanie się po mieście.

Na terenach wiejskich, 59,5% respondentów uznało, że koszty usług transportowych

w bardzo dużym lud raczej dużym stopniu wpływają na możliwość poruszania się.

W 16,7% przypadków uznano, że jest to nieznaczne utrudnienie.

Z udzielonych odpowiedzi wynika, że koszty usług transportowych stanowią poważny

problem w swobodnym poruszaniu się zarówno w mieście jak i na wsi. Odpowiedzi w bardzo

dużym i raczej dużym stopniu stanowiły 59,5%. Obniżenie kosztów przejazdów powinno

w bardzo znacznym stopniu zmniejszyć problemy transportowe mieszkańców.

112

� Zdecydowana większość ankietowanych (85,7%) uznała, że bardzo dużym

utrudnieniem w swobodnym poruszaniu się po mieście jest niedostosowanie środków

komunikacji do potrzeb osób niepełnosprawnych i starszych.

Na terenach wiejskich brak przystosowania środków komunikacji do potrzeb osób

niepełnosprawnych i starszych stanowi bardzo duże utrudnienie według 80,9%

respondentów.

Z udzielonych odpowiedzi wynika, że problemy swobodnego poruszania się osób

niepełnosprawnych i starszych zostały dostrzeżone przez ankietowanych i należy zrobić

wszystko aby je zminimalizować.

• Działania podjęte na rzecz poprawy usług transportowych

W większości powiatów podjęto działania mające na celu poprawę sytuacji

transportowej. Zakres podjętych działań jest szeroki i wynika z różnorodności oraz wielkości

występujących problemów.

W celu usprawnienia komunikacji 19,% respondentów zdecydowało się na rozwijanie

prywatnych usług transportowych. Na drugim miejscu wśród działań podjętych przez powiaty

znalazły się trzy zagadnienia:

- przeprowadzenie remontów dróg – w siedmiu powiatach (16,7%),

- zwiększenie ilości kursów autobusowych – (16,7%),

- opracowanie nowych tras komunikacyjnych – (16,7%).

Sześciu respondentów (14,3%) podjęło decyzję o dofinansowywaniu komunikacji

podmiejskiej, pięciu (11,9%) dokonało zakupu autobusów przystosowanych do potrzeb osób

niepełnosprawnych, czterech (9,5%) dostosowało godziny przyjazdu autobusów do potrzeb

pasażerów.

Trzech respondentów (7,1%) uruchomiła dodatkowe kursy autobusowe dla uczniów,

taka sama ilość – 3, przystosowała linie PKS do zmian wynikających z nowego podziału

administracyjnego kraju i wybudowała nowe odcinki dróg.

Wyżej wymienione odpowiedzi pokazują, że wspieranie rozwoju prywatnych usług

transportowych jest najczęściej podejmowanym działaniem mającym na celu poprawienie

usług transportowych w powiatach. Jest to przedsięwzięcie słuszne, gdyż prywatne

przedsiębiorstwa działają efektywniej i szybciej reagują na potrzeby podróżujących, należy

jedynie przestrzegać zasad bezpieczeństwa oraz kontrolować stan techniczny taboru. W wielu

przypadkach starano się poprawić funkcjonowanie istniejącej sieci komunikacyjnej poprzez

działania logistyczne, które nie wymagają wielkich nakładów finansowych (np. opracowanie

nowych tras, dostosowanie godzin przyjazdów do potrzeb pasażerów, zwiększenie liczby

113

przystanków itp.). Zastanawiające jest to, że prawie co trzeci respondent (31,0%) nie posada

wiedzy na ten temat lub nie posiada żadnych danych dotyczących skali zjawiska.

• Działania, które należy podjąć w celu usprawnienia usług transportowych

Ilość i skala problemów transportowych jest bardzo duża, wszystkich nie można

rozwiązać jednocześnie. Respondenci w ankiecie musieli określić najważniejsze działanie,

które należałoby podjąć w najbliższej przyszłości w powiatach, aby poprawić jakość usług

transportowych.

Potrzebę zakupu pojazdów dostosowanych do przewozu osób niepełnosprawnych

dostrzega 31,5% ankietowanych. Zwiększenia liczby kursów autobusowych chciałoby

21,4% respondentów. Zwiększenia ilości przewoźników prywatnych widziałoby 16,7%

respondentów, z kolei 11,9% respondentów uznało, że najpilniejszym zadaniem jest remont

istniejącej sieci dróg.

Dostosowania rozkładów jazdy do natężenia ruchu, obniżenia cen biletów oraz

rozszerzenia transportu lokalnego na okoliczne wsie chciałoby 9,5% respondentów.

Wybudowanie obwodnicy powinno poprawić komunikację według opinii 7,1%

respondentów, taka sama ilość ankietowanych, wskazała na potrzebę modernizacji dróg

gruntowych.

Wymienione wyżej odpowiedzi pokazują, że najpilniejszym problemem, który należy

rozwiązać jest ułatwienie osobom niepełnosprawnym swobody poruszania się – w opinii

31,0% ogółu respondentów. Przypomnieć w tym miejscu należy, że problem swobodnego

poruszania się osób niepełnosprawnych jako najważniejszy uznało ponad 80,0% ogółu

respondentów. Propozycje zwiększenia ilości przewoźników prywatnych – 16,7%

respondentów – wskazuje na potrzebę prywatyzacji usług transportowych na terenie

powiatów w celu pilnego usprawnienia transportu lokalnego.

Wnioski

WW cceelluu ppoopprraawwyy ttrraannssppoorrttuu nnaa tteerreenniiee wwoojjeewwóóddzzttwwaa mmaazzoowwiieecckkiieeggoo nnaalleeżżyy::

•• ppoopprraawwiićć ssiieećć ddrróógg ppoopprrzzeezz wwyybbuuddoowwaanniiee aauuttoossttrraadd,, ddrróógg sszzyybbkkiieeggoo rruucchhuu,, ddrróógg

wwiieellooppaassmmoowwyycchh,, mmoossttóóww,, oobbwwooddnniicc,,

•• ssaammoorrzząąddyy ii PPKKPP ppoowwiinnnnyy wwssppóóllnniiee ffiinnaannssoowwaaćć pprrzzeewwoozzyy ppaassaażżeerrsskkiiee nnaa lliinniiaacchh

llookkaallnnyycchh ii ppooddmmiieejjsskkiicchh,,

•• pprrzzyyssttoossoowwaaćć śśrrooddkkii ttrraannssppoorrttuu ssaammoocchhooddoowweeggoo,, ttrraammwwaajjoowweeggoo ii kkoolleejjoowweeggoo oorraazz

ccaałłeejj iinnffrraassttrruukkttuurryy kkoommuunniikkaaccyyjjnneejj ddoo ppoottrrzzeebb oossóóbb nniieeppeełłnnoosspprraawwnnyycchh,,

114

• ww sszzcczzeeggóóllnnyy ssppoossóóbb ppoottrraakkttoowwaaćć WWaarrsszzaawwęę,, zzee wwzzggllęędduu nnaa jjeejj zznnaacczzeenniiee

ddllaa kkoommuunniikkaaccjjii ww wwoojjeewwóóddzzttwwiiee ii kkrraajjuu..

BBrraakk iinnwweessttyyccjjii ww rroozzwwóójj kkoommuunniikkaaccjjii mmoożżee ww pprrzzyysszzłłoośśccii ssppoowwooddoowwaaćć wwoollnniieejjsszzyy

rroozzwwóójj WWaarrsszzaawwyy jjaakk ii ccaałłeeggoo wwoojjeewwóóddzzttwwaa mmaazzoowwiieecckkiieeggoo,, aa ww kkoonnsseekkwweennccjjii zzmmnniieejjsszzyyćć

aattrraakkccyyjjnnoośśćć ggoossppooddaarrcczząą rreeggiioonnuu,, wwppłłyynnąąćć nneeggaattyywwnniiee nnaa rroozzwwóójj kkrraajjuu..

2.3.17. Dostęp do informacji, poradnictwa i doradztwa

Wśród zgłaszających się do instytucji pomocy społecznej często spotyka się osoby,

które nie posiadają wiedzy o przysługujących im uprawnieniach. Z tych względów do

niezwykle ważnej usługowej formy pomocy zaliczyć należy poradnictwo. Pracownik socjalny

musi być osobistym doradcą swojego klienta. Radzić mu, co robić z własnym życiem i na

dodatek udzielać rad w taki sposób, by zostały one przyjęte z ufnością i by zapoczątkowały

u klienta proces samodzielnego myślenia o własnym losie4.

Od chwili powołania – w celu zwiększenia wiedzy społeczności lokalnej

o możliwościach uzyskania porad z zakresu polityki społecznej, dostępu do działających

instytucji i organizacji pozarządowych, pozyskiwania wiedzy o uprawnieniach osób

znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej – Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie prowadzą

działania doradcze i informacyjne.

W ramach prowadzonej działalności doradczej udzielają pomocy w zakresie

poradnictwa rodzinnego, w tym dla rodzin zastępczych, wychowanków tych rodzin oraz

wychowanków placówek opiekuńczych. Udzielają one także bezpłatnej pomocy prawnej

i psychologicznej oraz porad w sprawach dotyczących przemocy występującej w rodzinie

i innych obszarów patologii społecznej.

Informacje udzielane przez pracowników PCPR-ów obejmują przede wszystkim

tematykę związaną z możliwościami rozwiązywania przez zgłaszających się interesantów,

konkretnych, osobistych i rodzinnych problemów oraz egzekwowaniu przysługujących im

praw. Dotyczy to obywatelskich uprawnień do obligatoryjnych i fakultatywnych świadczeń

pomocy społecznej, zasiłków dla bezrobotnych, zasiłków rodzinnych, możliwości

uzyskiwania pomocy przez osoby niepełnosprawne, w tym także w zakresie rehabilitacji.

Działalność informacyjna polega także na udostępnianiu posiadanych broszur i ulotek,

opracowywanych przez inne instytucje, w tym także organizacje pozarządowe. Dostęp do

tych publikacji jest dla społeczności lokalnych ograniczony z uwagi na stosunkowo niewielką

ich ilość i niskie nakłady a także niski poziom wiedzy pracowników PCPR o instytucjach

i organizacjach, w których można otrzymać takie materiały. Przykładowo można podać, że

4 Jolanta Supińska – Polityka Społeczna (praca zbiorowa), Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1998

115

broszury i ulotki z popularnej i wysoko merytorycznie ocenianej serii „Poznaj swoje

prawa...”, dostępne są tylko w 10 Powiatowych Centrach Pomocy Rodzinie. Świadczyć to

może zarówno o braku wiedzy w zakresie dystrybucji ulotek jak i o braku styczności z tym

wydawnictwem. Nazwa edytora serii: Bank Informacji o Organizacjach Pozarządowych

KLON/JAWOR oraz Fundacja Centrum Praw Kobiet znane są tylko połowie respondentów -

przedstawicieli PCPR-ów.

Występujące braki z zakresie niezbędnej ilości poradników nie są w należytym

stopniu łagodzone przez własną działalność publicystyczną jednostek samorządu

terytorialnego, chociażby dotyczącą informacji o pomocy, którą można uzyskać

w instytucjach i organizacjach, mających swoją siedzibę na terenie powiatu. Większa ilość

broszur i ulotek informacyjnych pozwoliłaby na ich szersze rozprowadzanie m.in. poprzez

wykładanie ich w miejscach ogólnie dostępnych i wywieszanie na tablicach informacyjnych

urzędów i innych instytucji użyteczności publicznej.

W przypadku spraw nie należących do kompetencji własnych PCPR, zainteresowani

otrzymują informacje o zakresie działania innych instytucji, które są kompetentne

w konkretnej sprawie do udzielenia pomocy (np. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Kasa

Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Powiatowy Urząd Pracy, Państwowy Fundusz

Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych).

Coraz szerszy zakres świadczeń pomocy społecznej oraz coraz większa liczba osób

taką opieką objęta powoduje konieczność posiadania przez pracowników socjalnych szerokiej

wiedzy i umiejętności organizacyjnych.

System pomocy społecznej jest stosunkowo rozległy dzięki istniejącym i aktywnie

działającym fundacjom i organizacjom społecznym, natomiast stan poinformowania

społeczeństwa o miejscach i formach pomocy jest od szeregu lat uznawany za niedostateczny.

Jako jedną z przyczyn niewystarczającego poinformowania społeczności lokalnych

należy wymienić niepełną wiedzę pracowników Powiatowych Centrum Pomocy Rodzinie

o działaniach innych podmiotów. W ponad połowie powiatów (52,3%) brak jest wiedzy

o działaniach (programach) informacyjnych i doradczych prowadzonych przez różne

instytucje i organizacje. Wiadomości na ten temat obejmują przede wszystkim lokalne

programy, realizowane na terenie poszczególnych powiatów. Aż 15 przedstawicieli PCPR

(35,7%) wykazało w ankiecie znajomość tylko jednego programu.

Należy jednak podkreślić, że wśród respondentów istnieje świadomość, że stan

poinformowania społeczeństwa o miejscach i formach pomocy jest niezadowalający. Istnieje

bowiem rozeznanie w jakich dziedzinach informacji i poradnictwa mieszkańcy powiatu

najbardziej potrzebowaliby pomocy.

116

Wskazywali oni przede wszystkim na potrzebę zwiększenia poradnictwa

obejmującego szeroko pojęte zagadnienia prawne. W szczególności dotyczy to takich

dziedzin prawa jak: rodzinne i opiekuńcze, pracy i ubezpieczeń społecznych, lokalowe,

cywilne (w tym zagadnienia spadków), administracyjne i podatkowe.

Poszukujący pomocy oczekują szerszej informacji w sprawach, w których nie są

w stanie poradzić sobie samodzielnie. Zaliczyć do nich należy w pierwszej kolejności

poradnictwo psychologiczno-pedagogiczne, szczególnie dla osób niepełnosprawnych;

poradnictwo dla osób mających problemy rodzinne związane z występującymi w nich

przypadkami patologicznymi, takimi jak uzależnienia i przemoc; poradnictwo zawodowe

i pośrednictwo pracy dla osób bezrobotnych poszukujących zatrudnienia lub pragnących

podjąć działalność gospodarczą na własny rachunek. Dla tych ostatnich zauważa się brak

informacji dotyczących możliwości uzyskiwania kredytów z różnorodnych źródeł oraz

specjalistycznych poradników, dotyczących rozwijania indywidualnej przedsiębiorczości.

W celu poprawy dostępności mieszkańców powiatów do informacji o istniejącej

pomocy oraz do poradnictwa i doradztwa, prawie wszystkie Powiatowe Centrum Pomocy

Rodzinie proponują powzięcie konkretnych działań. Do najczęściej powtarzanych należą

propozycje powołania w każdej gminie Poradni Rodzinnej, zatrudniającej m.in. prawnika,

psychologa i pedagoga.

Postulaty dotyczą także prowadzenia zinstytucjonalizowanych form poradnictwa na

szczeblu powiatu. Rozszerzenie działania Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie

o prowadzenie specjalistycznego doradztwa nie jest możliwe bez dodatkowych nakładów

finansowych, a w szczególności zwiększenia osobowego funduszu płac, co umożliwiłoby

zatrudnienie specjalistów z zakresu prawa i psychologii.

Na uwagę zasługują także wnioski zgłoszone przez 12 respondentów, dotyczące

powołania Biura Porad Obywatelskich, Ośrodka Interwencji Kryzysowej lub innej

zorganizowanej formy udzielania porad.

Wychodząc naprzeciw tym wnioskom, Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej,

celem usprawnienia doradztwa i poradnictwa, uruchomiło bezpłatną Infolinię Społeczną

„Mazowsze”, dzięki której zainteresowani mieszkańcy województwa mogą uzyskać

informacje o instytucjach i organizacjach pozarządowych świadczących pomoc osobom

i rodzinom. Wydaje się, że rozszerzenie tej formy działalności we wszystkich powiatach

może w krótkim czasie i przy stosunkowo niskich nakładach finansowych, szczególnie przy

wykorzystaniu wolontariatu, spowodować odczuwalną poprawę stanu informowania

społeczności lokalnych o dostępnych miejscach i formach pomocy.

117

Wnioski

WW ooppaarrcciiuu oo ddaannee zzaawwaarrttee ww aannkkiieettaacchh wwyyppeełłnniioonnyycchh pprrzzeezz PPoowwiiaattoowwee CCeennttrruumm

PPoommooccyy RRooddzziinniiee nnaalleeżżyy ssttwwiieerrddzziićć,, żżee ppoozziioomm wwiieeddzzyy ssppoołłeecczznnoośśccii llookkaallnnyycchh oo iissttnniieejjąącceejj

ppoommooccyy oorraazz ppoorraaddnniiccttwwiiee ii ddoorraaddzzttwwiiee jjeesstt nniieewwyyssttaarrcczzaajjąąccyy.. WWyynniikkaa ttoo zzaarróówwnnoo zz bbrraakkuu

wwiieeddzzyy pprraaccoowwnniikkóóww ssłłuużżbb ssppoołłeecczznnyycchh zzaattrruuddnniioonnyycchh ww ppoowwiiaattaacchh,, jjaakk tteeżż zz bbrraakkuu

wwyyssttaarrcczzaajjąącceejj iilloośśccii bbrroosszzuurr ii iinnffoorrmmaattoorróóww ooggóóllnniiee ddoossttęęppnnyycchh..

PPrroobblleemm tteenn ppoowwiinniieenn bbyyćć rroozzwwiiąązzyywwaannyy pprrzzeeddee wwsszzyyssttkkiimm nnaa sszzcczzeebblluu llookkaallnnyymm

ppoopprrzzeezz ppooddjjęęcciiee nniieezzbbęęddnnyycchh ddzziiaałłaańń aaddeekkwwaattnnyycchh ddoo ssppeeccyyffiikkii ddaanneeggoo tteerreennuu..

WW zzwwiiąązzkkuu zz ttyymm::

•• ssaammoorrzząądd ppoowwiiaattoowwyy ppoowwiinniieenn pprrzzeeaannaalliizzoowwaaćć pprrooppoozzyyccjjee zzggłłaasszzaannee pprrzzeezz PPoowwiiaattoowwee

CCeennttrruumm PPoommooccyy RRooddzziinniiee ddoottyycczząąccee mmoożżlliiwwoośśccii ii ppoottrrzzeebbyy uuttwwoorrzzeenniiaa nnaa sszzcczzeebblluu

ppoowwiiaattuu iinnssttyyttuuccjjoonnaallnnyycchh oorrggaannóóww,, zzaajjmmuujjąąccyycchh ssiięę iinnffoorrmmaaccjjąą ii ddoorraaddzzttwweemm

oorraazz zzwwiięękksszzeenniiaa ssttaannuu oossoobboowweeggoo ii śśrrooddkkóóww ffiinnaannssoowwyycchh ddllaa PPCCPPRR,,

•• ssaammoorrzząąddyy ppoowwiinnnnyy rroozzwwaażżyyćć mmoożżlliiwwoośśćć wwyyddaawwaanniiaa wwee wwłłaassnnyymm zzaakkrreessiiee ppllaakkaattóóww,,

uullootteekk ii bbrroosszzuurr iinnffoorrmmuujjąąccyycchh mmiieesszzkkaańńccóóww ppoowwiiaattóóww oo ddoossttęęppnnyycchh ffoorrmmaacchh ppoommooccyy

ii iinnssttyyttuuccjjaacchh,, kkttóórree jjeejj uuddzziieellaajjąą;; pprrzzeeddee wwsszzyyssttkkiimm ppoowwiinnnnyy oonnee ddoottyycczzyyćć ppoommooccyy

uuddzziieellaanneejj pprrzzeezz oośśrrooddkkii ppoommooccyy ssppoołłeecczznneejj ii ppoowwiiaattoowwee cceennttrraa ppoommooccyy rrooddzziinniiee,,

•• ppoowwiiaattoowwee cceennttrraa ppoommooccyy rrooddzziinniiee ppoowwiinnnnyy nnaawwiiąązzaaćć śścciissłłąą wwssppóółłpprraaccęę

zz oorrggaanniizzaaccjjaammii ppoozzaarrzząąddoowwyymmii,, mm..iinn.. ww cceelluu zzwwiięękksszzeenniiaa zzaakkrreessuu uuddzziieellaanneejj ppoommooccyy

ii zzaabbeezzppiieecczzeenniiaa ddllaa ppoottrrzzeebb mmiieesszzkkaańńccóóww nniieezzbbęęddnneejj iilloośśccii bbrroosszzuurr ii iinnffoorrmmaattoorróóww,,

•• ppoowwiiaattoowwee cceennttrruumm ppoommooccyy rrooddzziinniiee ppoowwiinnnnoo ppooddjjąąćć ddzziiaałłaanniiaa zzmmiieerrzzaajjąąccee ddoo

zzwwiięękksszzaanniiaa iilloośśccii ppuubblliikkaaccjjii ppooddeejjmmuujjąąccyycchh tteemmaattyykkęę ppoommooccyy ssppoołłeecczznneejj

ii ppoorraaddnniiccttwwaa,, zzaammiieesszzcczzaannyycchh ww llookkaallnnyycchh mmaassmmeeddiiaacchh ((pprraassaa llookkaallnnaa,, llookkaallnnee

rroozzggłłoośśnniiee rraaddiioowwee ii tteelleewwiizzyyjjnnee)) oorraazz ddoo wwyykkoorrzzyyssttyywwaanniiaa ttaabblliicc iinnffoorrmmaaccyyjjnnyycchh

rróóżżnnyycchh iinnssttyyttuuccjjii ddllaa pprrooppaaggoowwaanniiaa iinnffoorrmmaaccjjii oo iissttnniieejjąąccyycchh ffoorrmmaacchh wwssppaarrcciiaa

ii ppooddmmiioottaacchh jjeeggoo uuddzziieellaajjąąccyycchh,,

•• SSppoołłeecczznnąą IInnffoolliinniiąą „„MMaazzoowwsszzee”” nnaalleeżżyy oobbjjąąćć iinnssttyyttuuccjjoonnaallnniiee ccaałłee wwoojjeewwóóddzzttwwoo

mmaazzoowwiieecckkiiee ppoopprrzzeezz oorrggaanniizzaaccjjęę jjeejj ffiilliiii wwee wwsszzyyssttkkiicchh ppoowwiiaattaacchh..

2.3.18. Ubóstwo

• Zdefiniowanie problemu

Ubóstwo jako zjawisko o charakterze ekonomicznym i społecznym jest definiowane

w różny sposób. Bank Światowy definiuje ubóstwo jako niemożność osiągnięcia

minimalnego standardu życiowego. Według definicji EWG ubóstwo odnosi się do osób,

118

rodzin lub grup osób, których środki materialne kulturalne i socjalne są ograniczone w takim

stopniu, że poziom ich życia obniża się poza akceptowane minimum w kraju zamieszkania5.

Ubóstwo absolutne oznacza stopień zaspokojenia potrzeb w konkretnych kategoriach

ilościowych i jakościowych bez odniesienia do zaspokojenia potrzeb innych osób

w społeczeństwie. Ubóstwo w ujęciu względnym (relatywnym) opiera się na odniesieniu

poziomu zaspokojenia potrzeb do poziomu ich zaspokojenia przez innych członków

społeczeństwa6. Użyteczna praktycznie definicja ubóstwa powinna być opisem sposobu

odróżnienia ubogich od nie ubogich, który pozwoli zidentyfikować grupę osób ubogich,

a w konsekwencji umożliwi jej badanie. Jedna z propozycji w tym względzie, to określanie

linii ubóstwa.

W badaniach statystycznych stosuje się następujące granice:

- minimum socjalne – obliczane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (IPiSS) jako

granica ostrzegająca przed ubóstwem, wyznaczająca granicę niedostatku. Minimum to

określa taki poziom dochodu „który pozwala na zapewnienie warunków bytowania na

każdym etapie biologicznego rozwoju człowieka – umożliwiające reprodukcję jego sił

życiowych, posiadanie i wychowanie potomstwa oraz utrzymanie więzi ze

społeczeństwem”7.

- relatywną granicę ubóstwa – połowa średnich wydatków ekwiwalentnych ogółu

gospodarstw domowych w kraju.

- linia ubóstwa bezwzględnego – szacowaną przez IPiSS jako poziom minimum

egzystencji, stanowiący około 50,0% minimum socjalnego. Konsumpcja niższa od

minimum egzystencji prowadzi do biologicznego wyniszczenia.

Stosuje się również „subiektywne linie ubóstwa” – „subiektywne linie ubóstwa dla

określonego typu gospodarstw domowych odpowiadają mniej więcej poziomowi dochodów

deklarowanych przez respondentów jako ledwie wystarczający”8.

Drugą kwestią definicyjną jest ocenianie ubóstwa, w sposób obiektywny

i subiektywny. Ostatnim poziomem definicyjnym jest sposób ustalania kryteriów ubóstwa9.

Problem właściwego ustawienia tych trzech poziomów ma fundamentalne znaczenie

przy prawidłowej ocenie zjawiska.

Nie ulega wątpliwości, że w prezentowanej analizie w zakresie ubóstwa trzeba się

oprzeć na kkrryytteerriiuumm ssttoossoowwaannyymm pprrzzeezz iinnssttyyttuuccjjee ppuubblliicczznnee ww rraammaacchh uussttaawwyy oo ppoommooccyy

5 J. Szymańska, Ubóstwo wśród ludności wiejskiej, Informacja nr 592 Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu RP 6 T. Panek, Ubóstwo: od definicji do pomiaru, „Polityka społeczna. Globalna i lokalna, Warszawa SGH 1999, s. 133 7 J. Banach, Uzasadnienie do poselskiego projektu ustawy o świadczeniach na rzecz rodziny (druk sejmowy) 8 Komunikat GUS, Sfera ubóstwa w Polsce w 1998 r. z 23 czerwca 1999 roku

119

ssppoołłeecczznneejj oorraazz uussttaaww ppookkrreewwnnyycchh. Kryteria pomocy społecznej są obecnie na poziomie

50-60% (w zależności od składu rodziny) minimum socjalnego, co sytuuje to kryterium na

poziomie nieco wyższym niż minimum egzystencji a kryteria te są jednocześnie określone na

poziomie bardzo zbliżonym do ubóstwa relatywnego10.

Nie oddaje on w pełni zjawiska, niemniej jednak jego coraz większe zbliżenie się do

poziomu minimum egzystencji daje pewność pełnej identyfikacji. Według tego kryterium

przyznawane są świadczenia i one dają wyobrażenie o poziomie potrzeb i określają populację

potrzebujących. Metoda ta jest niestety zawodna ze względu na poważne ograniczenie

w ostatnich trzech latach wydatków budżetu państwa na świadczenia z pomocy społecznej,

co powoduje zniekształcenia w ocenie sytuacji. Metoda ta, ze względu na swój dochodowy

charakter wskazuje jedynie na ubóstwo w zakresie dochodów a nie całokształtu sytuacji

materialnej osoby uznanej za ubogą11.

• Problem ubóstwa w województwie mazowieckim – przyczyny

Istotnym problemem badania poziomu ubóstwa w województwie mazowieckim jest

zdefiniowanie i określenie tego zjawiska w tym regionie.

Wybór czynników warunkujących zjawisko możemy określać za pomocą oceny

obiektywnej i subiektywnej. Ocena obiektywna oznacza zakres przyznawania pomocy

społecznej przez instytucje pomocy społecznej. Zgodnie z obowiązującą ustawą o pomocy

społecznej12, według której wsparcia udziela się osobom i rodzinom, w szczególności

z powodu:

- ubóstwa, - sieroctwa, - bezdomności, - potrzeby ochrony macierzyństwa, - bezrobocia, - niepełnosprawności, - długotrwałej choroby, - bezradności w sprawach opiekuńczo- wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa

domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, - alkoholizmu lub narkomanii, - trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego, 9 Polska bieda. Kryteria. Ocena. przeciwdziałanie (red. S. Golinowska) IPiSS Warszawa 1996 10 Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej – z upoważnienia prezesa Rady Ministrów na interpelację nr 3560 w sprawie wzrastającej skali ubóstwa w Polsce i rozwiązań w zakresie polityki społecznej w: htttp://ks.sejm.gov.pl 11 Przepisy ustawy o pomocy społecznej wskazują wyraźnie na kryterium dochodowe jako warunek udzielania pomocy. Jedynie art. 43 ustawy wskazuje na możliwość zastosowania oceny sytuacji majątkowej jednak wyłącznie w przypadku „rażącej dysproporcji pomiędzy wysokością dochodu udokumentowanego przez rodzinę ubiegającą się o pomoc a rzeczywistą sytuacją majątkową” (art. 43, ust. 4 ustawy o pomocy społecznej) 12 Ustawa z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 1998 r. Nr 64, poz. 414, Nr 106, poz. 668, Nr 117, poz. 756, Nr 162, poz. 1118 i nr 1126, z 1999 r. Nr 20, poz. 170, Nr 79, poz. 90, poz. 1001, z 2000 r. Nr 12, poz. 136 oraz Nr 19, poz. 238)

120

- klęski żywiołowej lub ekologicznej.

Aby dokonać ogólnej analizy problemu niewątpliwie najodpowiedniejsze są dane

statystyczne z roku 1998, kiedy to środki budżetowe przeznaczone na pomoc społeczną

zostały poważnie zredukowane, ograniczając w znaczący sposób dostęp do świadczeń

o charakterze fakultatywnym.

Tabela 1. Pomoc społeczna według przyczyn jej przyznawania w 1998 roku

Mazowieckie Polska Przyczyny przyznawania pomocy

Liczba rodzin

Liczba Rodzin

Procent ogólnej liczby rodzin korzystającej z pomocy społecznej z określonego powodu

w Polsce Bezrobocie 72.829 708.722 41,09% Ubóstwo 67.923 705.929 40,93% Bezradność w sprawach opiekuńczych 53.348 427.684 24,80% Długotrwała choroba 48.794 370.046 21,45% Niepełnosprawność 39.875 331.834 19,24% Alkoholizm 19.369 122.381 7,10% Bezdomność 3.878 16.563 0,96% Trudności po opuszczeniu zakładu karnego 3.482 20.452 1,19% Źródło: Ministerstwo Pracy i Polityki Społeczne: Informacja o realizacji zadań w zakresie zatrudnienia, płac

i spraw socjalnych w 1998 roku, Urząd Statystyczny w Warszawie: Warunki życia ludności w województwie

mazowieckim, Warszawa, marzec, 2000 oraz obliczenia własne

Uwaga: procenty nie sumują się, gdyż pomoc mogła być przyznana w różnych kategoriach

Tabela 2. Najważniejsze przyczyny przyznania pomocy w 1999 roku

Mazowieckie Polska Przyczyna trudnej sytuacji

życiowej Liczba rodzin Liczba osób

w rodzinach Liczba rodzin Liczba osób

w rodzinach Bezrobocie 64.337 218.555 683.062 2.450.367 Ubóstwo 61.004 201.686 713.093 2.482.792 Bezradność w sprawach opiekuńczych, w tym: - rodziny niepełne - rodziny wielodzietne

53.486

22.280 16.859

212.973

68.098 107.875

420.742

189.324 160.001

1.811.812

590.988 1.037.587

Niepełnosprawność 41.702 103.700 464.883 1.000.060 Długotrwała choroba 47.762 125.604 356.135 1.052.557 Alkoholizm 18.187 57.682 119.633 395.738 Źródło: MPiPS 03 – sprawozdanie roczne i półroczne z udzielonych świadczeń pomocy społecznej w naturze

i usługach za I-XII 1999 roku Warszawa, marzec 2000

121

Najważniejsze przyczyny przyznania pomocy w 1999 roku

0

100 000

200 000

300 000

400 000

500 000

600 000

700 000

800 000

Bezrobocie

Ubóstwo

Bezradność w

sprawach

opiekuńczych, w

tym:

rodziny niepełne

rodziny

wielodzietne

Niepełnosprawność

Długotrwała

choroba

Alkoholizm

Liczba rodzin

woj. mazowieckie

Polska

Porównując przyczyny udzielania pomocy na szczeblu ogólnokrajowym, jak i na

poziomie województwa mazowieckiego (tab. 1 i 2), widoczna jest korelacja

charakterystycznych tendencji, które warunkowały przyznawanie pomocy społecznej.

Główne przyczyny prowadzące do udzielania pomocy przez instytucje do tego

powołane, to przede wszystkim: bezrobocie, ubóstwo (rozumiane jako niskie dochody),

bezradność w sprawach opiekuńczych (rodziny niepełne i wielodzietne) oraz długotrwała

choroba.

Porównując lata 1998 i 1999 występuje różnica w zakresie tej pomocy w kategorii

przyczyn wynikających z bezrobocia i ubóstwa (niskich dochodów). Jest to wynikiem

zmniejszenia nakładów budżetowych na zadania zlecone (a w szczególności zasiłki

okresowe). Wydatki w 1999 roku na zasiłki z pomocy społecznej w budżecie państwa

zmniejszyły się w całym kraju realnie w stosunku do 1998 roku o 7,9%, zaś wydatki na ten

cel w 2000 roku w stosunku do 1999 roku dodatkowo zmniejszyły się realnie o blisko 6,0%.

Oznaczało to, że w tym okresie liczba osób korzystających ze świadczeń fakultatywnych

zmniejszyła się z 959,0 tys. osób do około 200,0 tys. osób. Powyższe dane dotyczą form

pomocy zarówno o charakterze obligatoryjnym, jak i fakultatywnym, zarówno o charakterze

pieniężnym jak i niepieniężnym.

Obraz będzie wyraźniejszy, gdy przeanalizujemy kwestię świadczeń o charakterze

fakultatywnym.

Na 128.515 rodzin korzystających ze świadczeń pomocy społecznej o charakterze

pieniężnym w ramach zadań zleconych w województwie mazowieckim w 1998 roku – 99.058

122

rodzin pobierało zasiłki okresowe. Brak jest szczegółowych danych za 1998 rok odnośnie

liczby rodzin otrzymujących zasiłki okresowe z poszczególnych powodów. Znana jest jednak

struktura wydatków budżetu wojewody w 1998 roku. Na zasiłki okresowe wydatkowano

łącznie – 112.265,1 tys. zł, w tym:

- z powodu braku zatrudnienia - 68.036,1 tys. zł (60,6%),

- z powodu długotrwałej choroby - 12.063,6 tys. zł (10,7%),

- z powodu niepełnosprawności - 4.082,6 tys. zł (3,6%).

Powód braku zatrudnienia jest jedną z podstawowych przyczyn udzielania

fakultatywnych świadczeń z pomocy społecznej. Potwierdzają to dane z poszczególnych

ośrodków pomocy społecznej w województwie mazowieckim.

W 1999 roku z zasiłków okresowych skorzystało 66.597 rodzin (łączna liczba osób

w tych rodzinach wyniosła 224.045). W tym z powodu:

- długotrwałej choroby - 8.877 rodzin (28.179 osób w rodzinach),

- niepełnosprawności - 3.098 rodzin (8.554 osoby w rodzinach),

- bezrobocia - 37.579 rodzin (128.787 osób w rodzinach),

w tym: zasiłek okresowy gwarantowany – 5.100 rodzin (15.177 osób w rodzinach).

Na zasiłki okresowe wydatkowano w tym okresie 65.333,4 tys. zł, w tym:

- z powodu braku zatrudnienia – 42.472,0 tys. zł (68,0%),

- z powodu długotrwałej choroby – 7.556,5 tys. zł (11,5%),

- z powodu niepełnosprawności – 2.814,3 tys. zł (4,3%),

- zasiłek okresowy specjalny – 5.001,9 tys. zł (7,6%).13

Pomimo blisko dwukrotnego zmniejszenia środków budżetowych na zasiłki okresowe

tendencje utrzymały się na podobnym poziomie.

Pomoc społeczna w obecnej formule skierowana jest na pomoc rodzinom. Jednym

z kryteriów pomocy społecznej warunkujących jej przyznanie jest „problem bezradności

w sprawach opiekuńczo- wychowawczych i prowadzenie gospodarstwa domowego,

dotyczący rodzin wielodzietnych i rodzin niepełnych”. Ustawodawca zwrócił uwagę, że te

dwie przyczyny mogą stanowić istotną przyczynę ubóstwa.

W województwie mazowieckim liczba osób w rodzinach objętych pomocą z tego

powodu jest zbliżona do liczby osób w rodzinach bezrobotnych (patrz. tab. 2). Warto zwrócić

13 Zasiłek specjalny okresowy przyznawany jest na podstawie art. 31a ustawy o pomocy społecznej „w szczególnie uzasadnionych przypadkach”, gdy dochód na rodzina nie spełnia kryterium dochodowego z ustawy

123

uwagę, że na 126.537 rodzin z dziećmi korzystających z pomocy społecznej w województwie

mazowieckim w 1999 roku blisko ¼ dotyczy rodzin posiadających czworo i więcej dzieci.

Z pomocy w 1999 roku korzystało ponad 31,0 tys. rodzin niepełnych, które obejmują

blisko 100 tys. osób. Problem ten wymaga dokładniejszych analiz i badań.

Tabela 3. Typy rodzin objęte pomocą w 1999 roku

Liczba osób w rodzinach Typy rodzin Liczba rodzin Ogółem w tym kobiet

Rodziny z 1 dzieckiem 31.607 87.739 47.144 Rodziny z 2 dzieci 37.707 139.597 70.812 Rodziny z 3 dzieci 28.581 134.576 67.017 Rodziny z 4 dzieci 14.945 84.302 42.637 Rodziny z 5 dzieci 7.305 48.705 25.180 Rodziny z 6 dzieci 3.803 29.005 14.528 Rodziny z 7 i więcej dzieci

2.589 24.145 11.983

Ogółem 126.537 548.069 279.301 Źródło: MPiPS 03 – sprawozdanie roczne i półroczne z udzielonych świadczeń pomocy społecznej w naturze

i usługach za I-XII 1999 roku Warszawa, marzec 2000

Typy rodzin objęte pomocą w 1999 roku

0

20 000

40 000

60 000

80 000

100 000

120 000

140 000

160 000

Rodziny z 1 dzieckiem Rodziny z 2 dzieci Rodziny z 3 dzieci Rodziny z 4 dzieci Rodziny z 5 dzieci Rodziny z 6 dzieci Rodziny z 7 i więcej

dziećmi

Liczba osób w rodzinach

Ogółem

w tym kobiet

Tabela 4. Typy rodzin niepełnych objętych pomocą społeczną w 1999 roku

Liczba osób w rodzinach Typ rodziny

Rodziny ogółem Ogółem w tym kobiety

Rodziny niepełne z 1 dzieckiem 12.861 27.217 16.867 Rodziny niepełne z 2 dzieci 10.653 32.864 18.445 Rodziny niepełne z 3 dzieci 5.409 21.980 11.795 Rodziny niepełne z 4 i więcej dzieci 2.971 16.764 8.918 Ogółem 31.894 98.825 56.025 Źródło: MPiPS 03 – sprawozdanie roczne i półroczne z udzielonych świadczeń pomocy społecznej w naturze

i usługach za I-XII 1999 roku Warszawa, marzec 2000

124

W przypadku oceny subiektywnej możemy skorzystać z dwóch badań – ankiety

przeprowadzonej przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej w 42 powiatach

województwa mazowieckiego oraz badań Centrum Badania Opinii Społecznej14 na terenie

całego kraju. Porównanie wyników wskazuje na istotne podobieństwa co do oceny przyczyn

ubóstwa zarówno w skali krajowej jak i na Mazowszu (tab.5).

W obu badaniach zdecydowanie na pierwszym miejscu występuje kwestia bezrobocia,

wysokie miejsce zajmuje problem alkoholizmu. Dane z badań Mazowieckiego Centrum

Polityki Społecznej wskazują dwie dodatkowe kwestie: wielodzietność i rodziny niepełne,

czyli to co w ustawie o pomocy społecznej nazwane jest bezradnością w sprawach

opiekuńczo- wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, oraz po raz pierwszy

występująca kwestia – zła sytuacja w rolnictwie. Świadczy to o odczuwaniu problemu

ubóstwa wśród mieszkańców wsi – co wydaje się istotnym zagadnieniem dla pomocy

społecznej oraz kierunków działań w planowaniu strategicznym polityki społecznej

w regionie.

Tabela 5. Przyczyny ubóstwa według badań ankietowych

Źródła badań Zasadnicze przyczyny ubóstwa ankieta MCPS CBOS

Bezrobocie 85,7% 79,0% Alkoholizm 45,2% 31,0% Wielodzietność, rodziny niepełne 40,4% X

Niskie dochody 28,6% X

Zła sytuacja w rolnictwie 45,2% X

Zły stan zdrowia 31,0% 27,0% Niezaradność życiowa, - niechęć do pracy

26,2% 27,0% 20,0%

Niskie kwalifikacje 19,0% 35,0%

14 Macieja Falkowska, Zasięg biedy i postrzeganie ludzi biednych w Polsce. Komunikat z badań przygotowany na XI Ogólnopolski Zjazd Socjologiczny Rzeszów-Tyczyn, Warszawa, wrzesień 2000

125

Przyczyny ubóstwa według badań ankietowych

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

Bezrobocie Alkoholizm Wielodzietność,

rodziny niepełne

Niskie dochody Zła sytuacja w

rolnictwie

Zły stan zdrowia Niezaradność

życiowa,

niechęć do pracy Niskie kwalifikacje

ankieta MCPS

CBOS

%

Analizując wszystkie wymienione przyczyny definiujące ubóstwo, zarówno

w wymiarze obiektywnym jak i subiektywnym, można zaobserwować powtarzające się

zjawiska.

Pierwszym jest bezrobocie. Czynnik ten to zdecydowanie podstawowa przyczyna

ubóstwa, zarówno w skali ogólnokrajowej, jak i mazowieckiej.

Drugim są niskie dochody. Po pierwsze jest to zjawisko współwystępujące

z bezrobociem, choć trzeba przyznać, iż w ankiecie Mazowieckiego Centrum Polityki

Społecznej kwestia ta znalazła się na dość dalekim miejscu. Przypuszczać można,

że ankietowani przede wszystkim wskazywali na konkretną przyczynę ubóstwa, niż „proste”

niskie dochody (np. niskie renty i emerytury) – utożsamiając niskie dochody z bezrobociem

oraz kategorią „zła sytuacja w rodzinie”.

Trzecim jest kwestia bezradności w sprawach opiekuńczych (rodziny niepełne

i wielodzietne).

Pozostałe czynniki pojawiają się w różnym układzie. O ile w wymiarze obiektywnym

kwestia alkoholizmu pojawia się na dalekim miejscu, o tyle w badaniach Mazowieckiego

Centrum Polityki Społecznej pojawia się na wysokim drugim miejscu. Kolejnym elementem

występującym wyłącznie w badaniach Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej jest „zła

sytuacja w rolnictwie” zajmująca wraz z kwestią alkoholizmu drugie miejsce.

Z dużą ostrożnością należy podchodzić do rozgraniczenia np. pomiędzy bezrobociem

a alkoholizmem, lub pomiędzy ubóstwem a bezrobociem.

Za podstawowy czynnik powstawania ubóstwa należy jednak uznać problem

bezrobocia, ze szczególnym uwzględnieniem bezrobocia na wsi oraz problem polityki

prorodzinnej dotyczącej rodzin wielodzietnych i rodzin niepełnych. Nałożenie na siebie tych

126

czynników (uzupełniając oczywiście o inne istotne kwestie), umożliwi zidentyfikowanie

obszarów problemowych województwa mazowieckiego, wobec których podjęte powinny

zostać działania strategiczne przeciwdziałające powstawaniu ubóstwa.

• Problem ubóstwa w województwie mazowieckim – zakres zjawiska

Zmiany społeczno- gospodarcze zachodzące w Polsce od początku lat

dziewięćdziesiątych spowodowały olbrzymie nierówności i powstanie poszerzających się

obszarów biedy, z których część ma już charakter trwały. Takie obszary istnieją również

w obrębie województwa mazowieckiego, które pomimo, że należy do najbogatszych, jest

jednocześnie województwem o największych kontrastach społecznych i gospodarczych

w Polsce.

Określenie zjawiska ubóstwa w województwie mazowieckim stanowi istotny problem

dla strategii rozwojowej regionu. Utworzenie województwa mazowieckiego zagregowało

obszary o bardzo wysokim poziomie rozwoju, jak i obszary słabo rozwinięte, dlatego też

województwo na tle kraju stanowi obszar, gdzie statystycznie ludność dysponuje

najwyższymi dochodami. Wynika to głównie z bardzo wysokich dochodów mieszkańców

aglomeracji warszawskiej, przy jednocześnie bardzo niskich dochodach ludności na

wschodnich i południowych terenach województwa (dawne województwo siedleckie,

ostrołęckie i radomskie). Z badań budżetów gospodarstw domowych w 1998 roku15 wynika,

że dochód rozporządzalny16 na 1 osobę w województwie mazowieckim był wyższy od

dochodu w kraju o 20,6%, zaś przeciętne miesięczne wydatki gospodarstw domowych

w przeliczeniu na 1 mieszkańca były wyższe niż w Polsce o 17,1%.

Również inne wskaźniki określające poziom warunków życia ludności (m.in. stopa

bezrobocia, ekonomiczne obciążenie ludności w wieku produkcyjnym, liczba mieszkań

oddanych na 1.000 zawartych małżeństw) sytuują województwo mazowieckie na jednym

z pierwszych miejsc w kraju pod względem poziomu życia mieszkańców.

Jednak obecne województwo mazowieckie w rozbiciu na jednostki administracyjne

sprzed 1999 roku wskazuje olbrzymie zróżnicowania. W 1996 roku opracowano wskaźnik

syntetycznego rozwoju społeczno- gospodarczego regionów17, województwo warszawskie

15 Warunki życia ludności w województwie mazowieckim w 1998 roku, Urząd Statystyczny w Warszawie, Warszawa, marzec 2000 roku s. 42 16 Dochód rozporządzalny gospodarstw domowych na 1 osobę obejmuje bieżące dochody pieniężne i niepieniężne, w tym wartość spożycia naturalnego (wartość towarów usług konsumpcyjnych pobranych na potrzeby gospodarstwa domowego), oraz wartość towarów i usług otrzymanych bezpłatnie, bez zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych. Warunki życia ludności, op. cit. s. 9 17 Zespół Zadaniowy ds. Rozwoju Regionalnego w Polsce, Rozwój regionalny Polski 1990 – 1995. Raport diagnostyczny, Warszawa, luty 1996

127

w rankingu województw uzyskało lokatę 1, województwo płockie zajęło miejsce 12, zaś

pozostałe województwa tworzące obecnie województwo mazowieckie znalazły się na końcu

listy (radomskie – 38, ostrołęckie – 41, ciechanowskie – 45, siedleckie – 47).

Podobnie wygląda sytuacja, gdy analizujemy wzrost liczby świadczeniobiorców

pomocy społecznej, której kryterium dochodowe przyjęliśmy jako granicę ubóstwa

o charakterze obiektywnym.

Tabela 6. Liczba osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej na 10 tys. ludności w byłych województwach regionu mazowieckiego

Dawne województwa

Rok 1989

Rok 1994

Rok 1997

Wzrost liczby osób w 1997 roku w stosunku do roku 1989

(w procentach) 1989=100

Warszawskie 171,7 386,0 369,2 216

Ciechanowskie 187,7 705,9 618,6 329

Ostrołęckie 148,1 697,0 737,1 497

Płockie 262,3 724,8 650,2 248

Radomskie 127,8 557,6 620,1 485

Siedleckie 127,3 502,2 458,5 360

POLSKA 210,6 592,5 530,6 215

Źródło: Rozwój regionalny Polski 1990-1995. Raport diagnostyczny, Warszawa luty 1996, Rocznik statystyczny

województw 1997 oraz obliczenia własne

Analizując dane dotyczące osób korzystających z pomocy społecznej wyraźnie widać

dwa obszary, w których występuje najwyższy poziom dynamiki osób korzystających ze

świadczeń pomocy społecznej, są to: radomskie i ostrołęckie. W okresie 1989 – 1997 roku

liczba osób korzystających z pomocy społecznej wzrosła na tych obszarach blisko

pięciokrotnie.

Istotnym elementem, który może wskazać na obszary problemowe jest kwestia

mieszkaniowa. Niewystarczająca wysokość dodatków mieszkaniowych, jak również dość

rygorystyczne kryteria ich przyznawania powodowały zadłużenia w opłatach

mieszkaniowych z powodu braku środków finansowych. Jak wskazują badania następstwem

długotrwałego uzyskiwania niskich dochodów jest często konieczność dokonywania zmian

w strukturze wydatków gospodarstw domowych. W pierwszej kolejności oszczędności

128

dokonywane są w takich obszarach jak czas wolny, urlop czy rekreacja ale w dalszym ciągu

ograniczenia dotyczą m.in. wydatków mieszkaniowych.18

Warto przyjrzeć się wskaźnikom zaległości w opłatach mieszkaniowych

w poszczególnych obszarach.

Tabela 7. Zaległości w opłatach za mieszkania stan na 31 grudnia 1996 roku

Mieszkania nie opłacane od 3 miesięcy i dłużej – w zasobach: w tysiącach w % ogółu mieszkań

Dawne województwa Spółdzielni

mieszkaniowych Zakładów pracy Komunalnych Spółdzielni

mieszkaniowych Zakładów pracy komunalnych

Warszawskie 23,0 1,7 22,2 6,6 4,8 13,5 Ciechanowskie 1,5 0,7 1,4 7,9 10,8 12,1 Ostrołęckie 1,8 0,2 0,5 9,0 4,5 11,6 Płockie 4,0 0,6 2,3 9,6 7,6 15,9 Radomskie 11,0 0,6 2,6 21,8 7,8 17,2 Siedleckie 1,1 0,3 1,2 4,6 4,5 14,1 Źródło: Rocznik statystyczny województw, 1997rok

Analiza danych z końca 1996 roku (tab. 7) wskazuje, iż na obszarze byłego

województwa radomskiego, procent mieszkańców, zwłaszcza w spółdzielczości

mieszkaniowej, zadłużonych w sposób trwały odbiega zdecydowanie od poziomu innych

obszarów. Byłe radomskie należy do rekordzistów nie tylko w województwie mazowieckim,

ale również w skali kraju.

Zjawiskiem stanowiącym istotną przyczynę powstawania ubóstwa jest bezrobocie.

Należy zauważyć, że liczba zarejestrowanych bezrobotnych w województwie mazowieckim

w czerwcu br. wyniosła 263.185 osób, zaś stopa bezrobocia wyniosła 10,1% (przy średniej

dla kraju 13,5%).

Analizując bezrobocie uwzględnić należy co najmniej cztery zmienne:

- stopę bezrobocia,

- udział długotrwale bezrobotnych w ogólnej liczbie bezrobotnych,

- bezrobotni z obszarów wiejskich,

- udział bezrobotnych bez prawa do zasiłku w ogólnej liczbie bezrobotnych.

Najmniej wiarygodny dla analizy jest wskaźnik udziału bezrobotnych bez prawa do

zasiłku w ogólnej liczbie bezrobotnych, ze względu na zróżnicowania w ustawowych

przepisach regulujących okres pobierania ze względu na stopę bezrobocia, co deformuje

wskaźniki uniemożliwiając w pełni obiektywne zbadanie tej kwestii.

18 P. Błędowski, Środowisko lokalne wobec problemu ubóstwa w: Polityka społeczna globalna i lokalna, Warszawa 1999 s. 164

129

Analizując stopę bezrobocia w powiatach, w połączeniu z procentem długotrwale

bezrobotnych oraz udziałem bezrobotnych zamieszkałych na wsi (tab. 8) można zauważyć

pewne prawidłowości.

Tabela 8. Powiaty ze względu na różne wskaźniki bezrobocia (czerwiec 2000 rok)

Powiaty malejąco

Stopa bezrobocia

Powiaty malejąco

Długotrwale bezrobotni

Powiaty malejąco

Bezrobotni zamieszkali

na wsi

Szydłowiec

26,2%

Zwoleń

59,4%

Przysucha

87,3%

Radom

21,3%

Szydłowiec

59,0%

Lipsko

83,4%

Mława

20,7% Przysucha

58,3%

Zwoleń

75,7%

Gostynin

19,2%

Białobrzegi

58,0% Szydłowiec

73,2%

Przysucha

18,9%

Lipsko

57,3%

Łosice

73,0%

Żuromin

18,0%

Ostrołęka

53,8%

Żuromin

70,5%

Sierpc

18,0%

Kozienice

52,5%

Kozienice

66,9%

Przasnysz

17,3%

Radom

52,8%

Białobrzegi

66,8%

Pułtusk

17,2%

Maków Mazowiecki

51,6%

Maków Mazowiecki

66,4%

Ostrołęka

16,6%

Pułtusk

51,6%

Garwolin

66,3%

Źródło: Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej, Załączniki do raportu o stanie i strukturze bezrobocia oraz

aktywnych formach przeciwdziałania bezrobociu w województwie mazowieckim, Warszawa, wrzesień 2000 rok

Pomimo różnych zmiennych, widoczne są dwa obszary trwałego bezrobocia:

• południowe obszary byłego województwa radomskiego (powiaty: szydłowiecki,

przysuski, radomski, zwoleński, lipski). W zależności od przyjętych wskaźników

obszar ten obejmuje południowo- zachodnią cześć lub całość byłego województwa

radomskiego,

• północne obszary na styku byłych województw ciechanowskiego i płockiego

(powiaty: mławski, żuromiński, sierpecki). W zależności od przyjętych wskaźników

obszary te rozszerzają się na obszar byłego województwa ostrołęckiego.

Diagnoza ta pokrywa się w części z obszarami uznanymi przez rząd jako „zagrożone

szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym19.

19 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1999 r. w sprawie określenia powiatów (gmin) zagrożonych szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym wskazuje w województwie mazowieckim powiaty: Mława, Radom. Radom-miasto, Szydłowiec

130

• Ocena poziomu i zakresu ubóstwa w województwie mazowieckim

Podsumowując sytuację w województwie mazowieckim można z dużą ostrożnością

ocenić, że około 250-330 tys. rodzin (przy przeciętnej liczbie osób w gospodarstwie

domowym wynoszącej 2,9720) daje nam liczbę od około 750-980 tys. osób zamieszkujących

w gospodarstwach domowych na poziomie lub poniżej poziomu ubóstwa absolutnego.

Oznacza to, że do ubogich można zaliczyć około 19-20% mieszkańców województwa.

Oczywiście należy te dane traktować z dużą ostrożnością.

Rozkład zjawiska ubóstwa w województwie mazowieckim charakteryzuje się wysoką

rozpiętością, której bieguny tworzą: obszar Warszawy i byłego województwa warszawskiego

oraz byłego województwa radomskiego.

Nie ulega wątpliwości, że głównym powodem ubóstwa jest bezrobocie. Dalszego

zbadania wymaga korelacja sytuacji na rynku pracy z innymi zmiennymi – zjawiska patologii

oraz ubóstwa na terenach wiejskich. Zwłaszcza ta ostatnia kwestia powinna znaleźć swoje

miejsce w założeniach i kierunkach strategii rozwoju społeczno- gospodarczego

województwa. Nie obojętne dla wyrównywania dysproporcji pomiędzy poziomem życia na

wsi i w mieście jest zahamowanie zjawiska ubóstwa i bezrobocia na wsi mazowieckiej.

Innym elementem wymagającym szczegółowego zbadania jest kwestia dostępu do

opieki zdrowotnej w aspekcie przestrzennym. Dopiero ta całościowa analiza wykaże

wszystkie aspekty problematyki ubóstwa w województwie mazowieckiem.

Wnioski

ZZ bbaaddaańń pprroowwaaddzzoonnyycchh pprrzzeezz MMaazzoowwiieecckkiiee CCeennttrruumm PPoolliittyykkii SSppoołłeecczznneejj wwyynniikkaa,,

iiżż bbaaddaannii rreepprreezzeennttaannccii ppoowwiiaattóóww,, zzaa ppooddssttaawwoowwee ddzziiaałłaanniiaa jjaakkiiee nnaalleeżżaałłoobbyy ppooddjjąąćć

nnaa tteerreenniiee ppoowwiiaattuu,, aabbyy ppoopprraawwiićć ssyyttuuaaccjjęę oossóóbb uubbooggiicchh,, wwsskkaazzyywwaallii pprrzzeeddee wwsszzyyssttkkiimm nnaa::

-- wwaallkkęę zz bbeezzrroobboocciieemm

-- zzwwiięękksszzeenniiee nnaakkłłaaddóóww ffiinnaannssoowwyycchh nnaa ooppiieekkęę ii ppoommoocc

ssppoołłeecczznnąą

-- uummoożżlliiwwiieenniiee uuzzyysskkaanniiaa kkwwaalliiffiikkaaccjjii zzaawwooddoowwyycchh lluubb

zzmmiiaannęę kkwwaalliiffiikkaaccjjii

-- ppoommoocc nnaajjuubboożżsszzyymm,, nnaajjbbaarrddzziieejj ppoottrrzzeebbuujjąąccyymm

-- ppooddnniieessiieenniiee wwyynnaaggrrooddzzeeńń oorraazz eemmeerryyttuurr ii rreenntt

-- ddzziiaałłaanniiaa pprrooggrraammoowwee,,

-- ppoommoocc ddllaa mmłłooddzziieeżżyy ((wwiięękksszzee mmoożżlliiwwoośśccii kksszzttaałłcceenniiaa,,

ooffeerrttyy ssppęęddzzaanniiaa wwoollnneeggoo cczzaassuu,,

–– 9922,,99%% wwsskkaazzaańń,,

-- 5544,,88%% wwsskkaazzaańń,,

–– 2211,,44%% wwsskkaazzaańń,,

–– 1111,,99%% wwsskkaazzaańń,,

–– 99,,55%% wwsskkaazzaańń,,

–– 77,,11%% wwsskkaazzaańń,,

–– 77,,11%% wwsskkaazzaańń,,

20 Warunki życia ludności op. cit. s. 42

131

-- kkoonnkkrreettnnee ddzziiaałłaanniiaa ((zzaałłoożżeenniiee jjaaddłłooddaajjnnii,, mmiieejjssccaa

nnoocclleeggoowwee ddllaa bbeezzddoommnnyycchh)),,

-- zzmmiiaannaa ppoolliittyykkii rroollnneejj,, ppoopprraawwaa ssyyttuuaaccjjii ww rroollnniiccttwwiiee,,

-- pprroommoowwaanniiee ggmmiinn ii pprrzzyycciiąąggaanniiee kkaappiittaałłuu

-- ddzziiaałłaanniiaa oorrggaanniizzaaccjjii rrzząąddoowwyycchh ii ppoozzaarrzząąddoowwyycchh

-- ppoommoocc pprraawwnnaa,, ppssyycchhoollooggiicczznnaa,, ppoorraaddnniiccttwwoo

ssppeeccjjaalliissttyycczznnee,,

-- wwaallkkaa zz ppaattoollooggiiaammii ssppoołłeecczznnyymmii ((rroozzbbuuddoowwaa lleecczznniiccttwwaa

ooddwwyykkoowweeggoo,, uuzzaalleeżżnniieeńń,, pprrooffiillaakkttyykkaa uuzzaalleeżżnniieeńń))

–– 77,,11%% wwsskkaazzaańń,,

–– 44,,88%% wwsskkaazzaańń,,

–– 44,,88%% wwsskkaazzaańń,,

–– 44,,88%% wwsskkaazzaańń,,

–– 22,,44%% wwsskkaazzaańń,,

–– 22,,44%% wwsskkaazzaańń..

UUwwaaggęę zzwwrraaccaa ffaakktt,, żżee ggłłóówwnnee ddzziiaałłaanniiaa wwsskkaazzyywwaannee pprrzzeezz rreessppoonnddeennttóóww sskkuuppiioonnee ssąą

ww ddwwóócchh oobbsszzaarraacchh zzjjaawwiisskk::

•• ggoossppooddaarrcczzyymm ((bbeezzrroobboocciiee,, rroollnniiccttwwoo,, pprroommooccjjaa ggmmiinn)),,

•• ddoocchhooddoowwyymm ((ppooddnniieessiieenniiee nnaakkłłaaddóóww nnaa ppoommoocc ssppoołłeecczznnąą,, wwzzrroosstt eemmeerryyttuurr ii rreenntt))..

ZZaasskkaakkuujjąąccee jjeesstt nnaattoommiiaasstt,, żżee eelleemmeennttyy wwsskkaazzyywwaannee jjaakkoo iissttoottnnee pprrzzyycczzyynnyy uubbóóssttwwaa

((aallkkoohhoolliizzmm,, kkwweessttiiaa rrooddzziinnnnaa –– rrooddzziinnyy nniieeppeełłnnee ii wwiieellooddzziieettnnee)) nniiee ssąą ppoossttrrzzeeggaannee jjaakkoo

oobbsszzaarryy,, ww kkttóórryycchh nnaalleeżżaałłoobbyy ppooddjjąąćć ddzziiaałłaanniiaa.. MMoożżnnaa pprrzzyyppuusszzcczzaaćć,, żżee rreessppoonnddeennccii kkwweessttiięę

rrooddzziinnnnąą cczzyy aallkkoohhoolliizzmm łłąącczząą zz eelleemmeenntteemm ggoossppooddaarrcczzyymm cczzyy eekkoonnoommiicczznnyymm,, aa wwiięęcc ooggóóllnnąą

ssyyttuuaaccjjąą bbiieeddyy ww rrooddzziinnaacchh,, nniiee zzaaśś jjaakkoo ssaammooiissttnnąą kkwweessttiięę ssppoołłeecczznnąą,, ww kkttóórreejj nnaalleeżżaałłoobbyy

ppooddjjąąćć zzaassaaddnniicczzee ddzziiaałłaanniiaa..

AAnnaalliizzuujjąącc pprrzzyycczzyynnyy ii rroozzmmiieesszzcczzeenniiee uubbóóssttwwaa ww wwoojjeewwóóddzzttwwiiee mmaazzoowwiieecckkiimm nnaalleeżżyy

ssttwwiieerrddzziićć,, żżee ssttrraatteeggiiaa pprrzzeecciiwwddzziiaałłaanniiaa uubbóóssttwwuu ppoowwiinnnnaa ssttaannoowwiićć cczzęęśśćć sskkłłaaddoowwąą

pprrooggrraammuu wwoojjeewwóóddzzttwwaa ww aassppeekkcciiee::

•• ppoolliittyykkii rryynnkkuu pprraaccyy,,

•• ppoolliittyykkii pprroorrooddzziinnnneejj,,

•• ppoolliittyykkii oocchhrroonnyy zzddrroowwiiaa..

OOpprróócczz iissttoottnneeggoo ffaakkttuu bbrraakkuu śśrrooddkkóóww bbuuddżżeettuu ppaańńssttwwaa ii bbuuddżżeettóóww ssaammoorrzząąddoowwyycchh

ww zzaakkrreessiiee ppoommooccyy ssppoołłeecczznneejj ii FFuunndduusszzuu PPrraaccyy rrzzuuttuujjąąccyycchh nnaa ssyyttuuaaccjjęę mmiieesszzkkaańńccóóww

wwoojjeewwóóddzzttwwaa mmaazzoowwiieecckkiieeggoo nnaalleeżżyy rroozzppoocczząąćć ddzziiaałłaanniiaa ssyysstteemmoowwee oo cchhaarraakktteerrzzee

pprrooggrraammoowwoo-- oorrggaanniizzaaccyyjjnnyymm,, kkttóórree ww ddłłuużżsszzeejj ppeerrssppeekkttyywwiiee wwppłłyynnąą nnaa zzmmnniieejjsszzeenniiee

ppoozziioommuu uubbóóssttwwaa.. DDzziiaałłaanniiaa ttee ppoowwiinnnnyy ssttaannoowwiićć ww zzaassaaddnniicczzyycchh kkwweessttiiaacchh,, nniieerroozzłłąącczznnyy

132

eelleemmeenntt ssttrraatteeggiiii rroozzwwoojjuu wwoojjeewwóóddzzttwwaa ii pprrooggrraammuu wwoojjeewwóóddzzkkiieeggoo uuzzuuppeełłnniioonnee pprrzzeezz

ssttrraatteeggiiee cczząąssttkkoowwee ww nnaassttęęppuujjąąccyycchh oobbsszzaarraacchh::

WW zzaakkrreessiiee rryynnkkuu pprraaccyy

UUzznnaajjąącc ppoolliittyykkęę rryynnkkuu pprraaccyy ww aassppeekkcciiee ggoossppooddaarrcczzyymm ii ddoocchhooddoowwyymm zzaa pprriioorryytteettoowwąą

nnaalleeżżyy sskkuuppiićć ssiięę nnaa::

•• ddookkoonnaanniiuu kkoommpplleekkssoowweejj aannaalliizzyy ppoowwiiaattóóww oo nnaajjwwyyżżsszzyymm ppoozziioommiiee bbeezzrroobboocciiaa

ssttrruukkttuurraallnneeggoo,, wwyymmaaggaajjąąccyycchh sszzcczzeeggóóllnnyycchh ddzziiaałłaańń,,

•• pprrzzyyggoottoowwaanniiuu sszzeerreegguu llookkaallnnyycchh pprrooggrraammóóww rreessttrruukkttuurryyzzaaccyyjjnnyycchh ww ppuunnkkttoowwoo

wwyybbrraannyycchh ppoowwiiaattaacchh,, pprrzzyy zzaałłoożżeenniiuu,, żżee nniieekkttóórree kkoommppoonneennttyy bbęęddąą

wwssppóółłffiinnaannssoowwaannee pprrzzeezz ssaammoorrzząądd wwoojjeewwóóddzzttwwaa,,

•• ddookkoonnaanniiuu pprrzzeegglląądduu pprreeffeerreennccjjii eekkoonnoommiicczznnoo-- ffiinnaannssoowwyycchh ww ppoowwiiaattaacchh sszzcczzeeggóóllnniiee

zzaaggrroożżoonnyycchh wwyyssookkiimm bbeezzrroobboocciieemm ssttrruukkttuurraallnnyymm ii pprrzzyyggoottoowwaanniiee nnoowweeggoo ppaakkiieettuu

iinnssttrruummeennttóóww uummoożżlliiwwiiaajjąąccyycchh ww ssppoossóóbb rreeaallnnyy zzwwiięękksszzeenniiee iilloośśccii nnoowwyycchh mmiieejjsscc

pprraaccyy,,

•• ddookkoonnaanniiaa aannaalliizzyy kksszzttaałłcceenniiaa ww ssyysstteemmiiee sszzkkoollnnyymm ii ppoozzaasszzkkoollnnyymm zz ppuunnkkttuu wwiiddzzeenniiaa

ppoottrrzzeebb rryynnkkuu pprraaccyy –– ttaakk aabbyy ddoossttoossoowwaaćć kkiieerruunnkkii kksszzttaałłcceenniiaa ddoo zzaappoottrrzzeebboowwaanniiaa nnaa

kkwwaalliiffiikkoowwaannyycchh pprraaccoowwnniikkóóww ww ppeerrssppeekkttyywwiicczznnyymm rroozzwwoojjuu rreeggiioonnuu..

WW zzaakkrreessiiee ppoolliittyykkii pprroorrooddzziinnnneejj

PPoolliittyykkaa pprroorrooddzziinnnnaa,, cczzyyllii wwłłaaśścciiwwaa ppoommoocc ssppoołłeecczznnaa ((aaddrreessoowwaannaa ddoo rrooddzziinn)) ppoowwiinnnnaa

sskkuuppiićć ssiięę nnaa::

•• ddookkoonnaanniiuu aannaalliizzyy zzaalleeżżnnoośśccii ppoommiięęddzzyy ssyyttuuaaccjjąą rrooddzziinn wwiieellooddzziieettnnyycchh ii rrooddzziinn

nniieeppeełłnnyycchh aa ssyyttuuaaccjjąą rryynnkkuu pprraaccyy oorraazz ddyyssffuunnkkccjjaammii ssppoołłeecczznnyymmii,,

•• ssttwwoorrzzeenniiuu ww ppoorroozzuummiieenniiuu zz ppoowwiiaattoowwyymmii cceennttrraammii ppoommooccyy rrooddzziinniiee sszzcczzeeggóółłoowweejj

mmaappyy uubbóóssttwwaa,,

•• pprrzzyyggoottoowwaanniiuu rreeggiioonnaallnneeggoo ii ppoonnaadd ppoowwiiaattoowwyycchh pprrooggrraammóóww wwssppiieerraajjąąccyycchh

kksszzttaałłcceenniiee ddzziieeccii ww rrooddzziinnaacchh uubboożżsszzyycchh ((zzaakkuupp ppoossiiłłkkuu,, wwyypprraawwkkii sszzkkoollnnee,, ssyysstteemm

ssttyyppeennddiiaallnnyy)),, wwyyrróówwnnuujjąącc iicchh sszzaannssee eedduukkaaccyyjjnnee,,

•• wwssppaarrcciiuu ggmmiinnnnyycchh oośśrrooddkkóóww ppoommooccyy ssppoołłeecczznneejj ii ppoowwiiaattoowwyycchh cceennttrróóww ppoommooccyy

rrooddzziinniiee ppoopprrzzeezz ssyysstteemm kksszzttaałłcceenniiaa uussttaawwiicczznneeggoo kkaaddrryy pprraaccuujjąącceejj,, aa zzwwłłaasszzcczzaa

pprraaccoowwnniikkóóww ssooccjjaallnnyycchh,, mm..iinn.. wwssppóółłffiinnaannssoowwaanniiee ((wwrraazz zz ggmmiinnaammii ii ppoowwiiaattaammii))

ffuunndduusszzuu ssttyyppeennddiiaallnneeggoo wwssppiieerraajjąącceeggoo kksszzttaałłcceenniiee pprraaccoowwnniikkóóww ssooccjjaallnnyycchh.. WWaarrttoo

bboowwiieemm zzwwrróócciićć uuwwaaggęę,, żżee lliicczzbbaa 11..775555 pprraaccoowwnniikkóóww ssooccjjaallnnyycchh ww wwoojjeewwóóddzzttwwiiee

133

mmaazzoowwiieecckkiimm jjeesstt ccoo nnaajjmmnniieejj oo ppoołłoowwęę zzaa mmaałłaa ww ssttoossuunnkkuu ddoo ssttaannddaarrddóóww uussttaawwyy

oo ppoommooccyy ssppoołłeecczznneejj2211

,,

•• kkoooorrddyynnaaccjjaa ddzziiaałłaańń wwoojjeewwóóddzzkkiicchh zz oorrggaanniizzaaccjjaammii ppoozzaarrzząąddoowwyymmii,, zzaarróówwnnoo zz ttyymmii,,

kkttóórree mmaajjąą zzaassiięęgg llookkaallnnyy,, jjaakk ii ppoonnaaddllookkaallnnyymmii,, ttaakk aabbyy mmoożżnnaa bbyyłłoo ppoowwoołłaaćć ssttaałłyy

kkoommiitteett kkoonnssuullttaaccyyjjnnyy nnaa ppoozziioommiiee wwoojjeewwóóddzzkkiimm ddllaa wwssppóóllnneejj,, ppllaannoowweejj rreeaalliizzaaccjjii

zzaaddaańń ii rroozzwwiiąązzyywwaanniiaa pprroobblleemmóóww ssppoołłeecczznnyycchh,,

•• pprrzzyyggoottoowwaanniiee nnoowwoocczzeessnneeggoo mmooddeelluu ssyysstteemmuu ppoommooccyy ssppoołłeecczznneejj,, rroozzddzziieellaajjąącc

oobbssłłuuggęę śśwwiiaaddcczzeeńń oo cchhaarraakktteerrzzee oobblliiggaattoorryyjjnnyymm oodd śśwwiiaaddcczzeeńń ffaakkuullttaattyywwnnyymm,,

uummoożżlliiwwiiaajjąącc pprrzzyywwrróócceenniiee wwłłaaśścciiwweejj pprraaccyy ssooccjjaallnneejj..

WW zzaakkrreessiiee ppoolliittyykkii oocchhrroonnyy zzddrroowwiiaa

CCzzęęssttee wwsskkaazzaanniiaa rreessppoonnddeennttóóww nnaa zzjjaawwiisskkaa aallkkoohhoolliizzmmuu cczzyy tteeżż ddłłuuggoottrrwwaałłeejj cchhoorroobbyy

ii uuppaattrryywwaanniiee ww nniicchh pprrzzyycczzyynn uubbóóssttwwaa nnaakkłłaaddaa nnaa ssaammoorrzząądd wwoojjeewwóóddzzttwwaa kkoonniieecczznnoośśćć

sskkuuppiieenniiaa uuwwaaggii nnaa sspprraawwyy ddoottyycczząąccee zzddrroowwiiaa,, aa zzwwłłaasszzcczzaa::

•• ddookkoonnaanniiaa aannaalliizzyy ddoossttęęppnnoośśccii mmiieesszzkkaańńccóóww ppoosszzcczzeeggóóllnnyycchh oobbsszzaarróóww wwoojjeewwóóddzzttwwaa

ddoo aammbbuullaattoorryyjjnneejj ii ssppeeccjjaalliissttyycczznneejj ooppiieekkii zzddrroowwoottnneejj,, oorraazz pprrzzyyggoottoowwaanniiee pprrooggrraammuu

wwssppaarrcciiaa nnaa rrzzeecczz rróówwnnoommiieerrnneeggoo rroozzmmiieesszzcczzeenniiaa ppooddssttaawwoowweejj ooppiieekkii zzddrroowwoottnneejj,,

•• pprrzzeeaannaalliizzoowwaanniiaa pprrooggrraammuu ddooffiinnaannssoowwaanniiaa lleekkóóww zz ppoommooccyy ssppoołłeecczznneejj,,

•• wwssppaarrcciiuu ttwwoorrzzeenniiaa śśwwiieettlliicc ssooccjjootteerraappeeuuttyycczznnyycchh,, śśrrooddoowwiisskkoowwyycchh ii sszzkkoollnnyycchh

zz pprrooggrraammeemm tteerraappeeuuttyycczznnyymm ddllaa ddzziieeccii zz rrooddzziinn ppaattoollooggiicczznnyycchh oorraazz ttyyppoowwyycchh

ssttaannoowwiiąąccyycchh mmiieejjssccee cczzaassuu wwoollnneeggoo ((jjeesstt ttoo ddzziieeddzziinnaa,, ww kkttóórreejj nnaalleeżżyy wwyykkoorrzzyyssttaaćć

iinniiccjjaattyywwyy śśrrooddoowwiisskkoowwee oorraazz ddzziiaałłaallnnoośśćć oorrggaanniizzaaccjjii ppoozzaarrzząąddoowwyycchh,, kkttóórree

ssąą nnaattuurraallnnyymm ssoojjuusszznniikkiieemm ddllaa ddzziiaałłaańń zz zzaakkrreessuu ppoolliittyykkii ssppoołłeecczznneejj)),,

•• ddzziiaałłaanniiaa pprroommooccyyjjnnee nnaa rrzzeecczz zzddrroowweeggoo ssttyylluu żżyycciiaa ((wwssppóółłffiinnaannssoowwaanniiee wwrraazz

zz oośśrrooddkkaammii ggmmiinnnnyymmii mmiieejjsscc bbeezzaallkkoohhoolloowwyycchh ssppoottkkaańń mmłłooddzziieeżżyy,, kklluubbyy,, śśwwiieettlliiccee,,

iimmpprreezzyy ssppoorrttoowwee))..

21 Zgodnie z art.46 ust. 8 ustawy o pomocy społecznej „ośrodek pomocy społecznej zatrudnia pracowników socjalnych proporcjonalnie do liczby ludności gminy w stosunku jeden pracownik socjalny na 2 tys. mieszkańców, nie mniej jednak niż 3 pracowników”. Zgodnie z tym standardem na blisko 5,6 mln mieszkańców województwa powinno przypadać ponad 2,5 tys. pracowników socjalnych

134

2.4. Podsumowanie

2.4.1. Szanse i zagrożenia rozwoju

Zagrożenia rozwoju

•• PPoommiimmoo ddooddaattnniieeggoo pprrzzyyrroossttuu nnaattuurraallnneeggoo nnaassttęęppuujjee pprroocceess ssttaarrzzeenniiaa ssiięę lluuddnnoośśccii..

NNaassttęęppuujjee ooddppłłyyww mmłłooddsszzeejj wwiieekkiieemm lluuddnnoośśccii zz oobbsszzaarróóww zzaaggrroożżoonnyycchh ddeeppooppuullaaccjjąą

((ppóółłnnooccnnee ii wwsscchhooddnniiee ppoowwiiaattyy wwoojjeewwóóddzzttwwaa))..

•• ZZwwiięękksszzaanniiee ssiięę lliicczzbbyy lluuddnnoośśccii ww wwiieekkuu pprroodduukkccyyjjnnyymm zz nniieeffuunnkkccjjoonnaallnnyymm

wwyykksszzttaałłcceenniieemm,, nniiee ddoossttoossoowwaannyymm ddoo ppoottrrzzeebb rryynnkkuu pprraaccyy ((zzbbyytt nniisskkii ooddsseetteekk oossóóbb

oo wwyykksszzttaałłcceenniiuu wwyyżżsszzyymm,, zzwwłłaasszzcczzaa ppoozzaa WWaarrsszzaawwąą))..

•• WWyyssookkiiee ii ddłłuuggoottrrwwaałłee bbeezzrroobboocciiee oo sszzcczzeeggóóllnniiee dduużżyymm nnaassiilleenniiuu ww ppoołłuuddnniioowweejj

ii wwsscchhooddnniieejj cczzęęśśccii oorraazz nnaa tteerreennaacchh wwiieejjsskkiicchh wwoojjeewwóóddzzttwwaa.. PPrroobblleemm jjeesstt ttyymm

wwiięękksszzyy,, ppoonniieewwaażż 7788,,88%% bbeezzrroobboottnnyycchh ww wwoojjeewwóóddzzttwwiiee nniiee ppoossiiaaddaa pprraawwaa ddoo

zzaassiiłłkkuu..

•• NNaaddaall zzbbyytt nniisskkiiee zzaattrruuddnniieenniiee ww uussłłuuggaacchh rryynnkkoowwyycchh ii nniieerryynnkkoowwyycchh.. PPoowwoollnniiee

pprrzzeebbiieeggaajjąąccee pprroocceessyy rreessttrruukkttuurryyzzaaccjjii ggoossppooddaarrkkii wwppłłyywwaajjąą nniieekkoorrzzyyssttnniiee nnaa

pprrzzeemmiieesszzcczzaanniiee ssiięę ddoo sseekkttoorraa uussłłuugg oossóóbb pprraaccuujjąąccyycchh ww pprrzzeemmyyśśllee ii rroollnniiccttwwiiee..

•• ZZnnaacczznnee ddyysspprrooppoorrccjjee ww ppoozziioommiiee wwyyppoossaażżeenniiaa ww iinnffrraassttrruukkttuurręę ssppoołłeecczznnąą

wwyyssttęęppuujjąąccee ppoommiięęddzzyy WWaarrsszzaawwąą aa ppoozzoossttaałłyymmii oobbsszzaarraammii wwoojjeewwóóddzzttwwaa.. SSzzcczzeeggóóllnniiee

oobbsszzaarryy wwiieejjsskkiiee ww ppoowwiiaattaacchh ppoołłoożżoonnyycchh ww ppóółłnnooccnneejj,, wwsscchhooddnniieejj ii ppoołłuuddnniioowweejj

cczzęęśśccii wwoojjeewwóóddzzttwwaa cchhaarraakktteerryyzzuujjąą ssiięę nniisskkąą ddoossttęęppnnoośścciiąą ddoo oośśwwiiaattyy,, oocchhrroonnyy

zzddrroowwiiaa ii kkuullttuurryy.. NNaa oobbsszzaarraacchh ttyycchh,, ww wwiiddoocczznnyy ssppoossóóbb ppooggłłęębbiiaa ssiięę pprroocceess

ppaauuppeerryyzzaaccjjii lluuddnnoośśccii ii zzjjaawwiisskkoo uubbóóssttwwaa..

•• NNiieewwyyssttaarrcczzaajjąąccaa aakkttyywwnnoośśćć ssppoołłeecczznnaa mmiieesszzkkaańńccóóww pprrzzeewwaażżaajjąąccyycchh oobbsszzaarróóww

wwoojjeewwóóddzzttwwaa mmaazzoowwiieecckkiieeggoo.. PPoozzaa WWaarrsszzaawwąą iilloośśćć ddzziiaałłaajjąąccyycchh oorrggaanniizzaaccjjii

ppoozzaarrzząąddoowwyycchh ((ffuunnddaaccjjii,, ssttoowwaarrzzyysszzeeńń)) jjeesstt mmiinniimmaallnnaa..

•• ZZaauuwwaażżaallnnee ddyysspprrooppoorrccjjee ww ppoozziioommiiee rroozzwwoojjuu ggoossppooddaarrcczzeeggoo oorraazz ww ppoozziioommiiee

iinnnnoowwaaccyyjjnnoośśccii ggoossppooddaarrkkii ppoommiięęddzzyy WWaarrsszzaawwąą ii ppooddssttoołłeecczznnyymmii ppoowwiiaattaammii,,

aa ppoozzoossttaałłyymmii oobbsszzaarraammii wwoojjeewwóóddzzttwwaa,, wwśśrróódd kkttóórryycchh jjeeddyynniiee ppoozzyyttyywwnniiee wwyyrróóżżnniiaajjąą

ssiięę bbyyłłee mmiiaassttaa wwoojjeewwóóddzzkkiiee..

•• NNiisskkii ppoozziioomm ddoocchhooddoowwoośśccii rroollnniiccttwwaa nnaa zznnaacczznnyycchh oobbsszzaarraacchh wwoojjeewwóóddzzttwwaa..

•• NNiieeddoossttoossoowwaanniiee ppaarraammeettrróóww tteecchhnniicczznnyycchh ddrróógg kkrraajjoowwyycchh ii wwoojjeewwóóddzzkkiicchh ddoo iicchh

ffuunnkkccjjii oorraazz nnaattęężżeenniiaa rruucchhuu,, pprrzzeeddee wwsszzyyssttkkiimm ww ddoojjaazzddaacchh ddoo pprraaccyy ii ppoowwsszzeecchhnnyymm

ttrraannssppoorrcciiee..

135

•• NNiieezzaaddoowwaallaajjąąccyy ppoozziioomm wwyyppoossaażżeenniiaa oobbsszzaarróóww wwiieejjsskkiicchh ww iinnffrraassttrruukkttuurręę

tteecchhnniicczznnąą,, zzwwłłaasszzcczzaa ww zzaakkrreessiiee tteelleekkoommuunniikkaaccjjii,, ggaazzyyffiikkaaccjjii ii ggoossppooddaarrkkii wwooddnnoo--

śścciieekkoowweejj..

Szanse rozwoju

•• PPootteennccjjaałł ddeemmooggrraaffiicczznnyy wwoojjeewwóóddzzttwwaa mmaazzoowwiieecckkiieeggoo ssttaannoowwii 1133,,11%% lluuddnnoośśccii

kkrraajjuu.. SSzzcczzeeggóóllnnee zznnaacczzeenniiee ppoossiiaaddaa ppootteennccjjaałł ddeemmooggrraaffiicczznnyy WWaarrsszzaawwyy,, kkttóórraa

kkoonncceennttrruujjee 3322,,00%% mmiieesszzkkaańńccóóww wwoojjeewwóóddzzttwwaa.. PPooddoobbnnyymm ppootteennccjjaałłeemm ddyyssppoonnuujjee

ttaakkżżee RRaaddoomm ii PPłłoocckk oorraazz ppoozzoossttaałłee bbyyłłee mmiiaassttaa wwoojjeewwóóddzzkkiiee ttjj.. SSiieeddllccee,, OOssttrroołłęękkaa

ii CCiieecchhaannóóww..

•• CCaałłee wwoojjeewwóóddzzttwwoo jjaakkoo oollbbrrzzyymmii rryynneekk zzbbyyttuu –– zzwwłłaasszzcczzaa WWaarrsszzaawwaa –– ssttaannoowwii

zzaacchhęęttęę iinnwweessttyyccyyjjnnąą ((ii nniiee ttyyllkkoo)) sspprrzzyyjjaajjąąccąą rroozzwwoojjoowwii ggoossppooddaarrcczzeemmuu..

• WWyyssppeeccjjaalliizzoowwaannee rreejjoonnyy pprroodduukkccjjii rroollnniicczzeejj ii kkoorrzzyyssttnnee wwaarruunnkkii ddllaa rroozzwwoojjuu

rroollnniiccttwwaa eekkoollooggiicczznneeggoo mmooggąą ww zzddeeccyyddoowwaannyy ssppoossóóbb ppooddnniieeśśćć kkoonnkkuurreennccyyjjnnoośśćć

rroollnniiccttwwaa MMaazzoowwsszzaa..

• RRoozzbbuuddoowwaa ssiieeccii ttrraannssppoorrttoowwyycchh ii kkoommuunniikkaaccyyjjnnyycchh lluuddnnoośśccii ((ddrrooggii,, kkoolleejj))..

•• PPootteennccjjaałł iinntteelleekkttuuaallnnyy,, kkuullttuurraallnnyy ii nnaauukkoowwyy WWaarrsszzaawwyy,, ww kkttóórreejj 1199,,00%% lluuddnnoośśccii

ppoossiiaaddaa wwyykksszzttaałłcceenniiee wwyyżżsszzee.. TToo ttuuttaajj sskkuuppiioonnaa jjeesstt lliicczząąccaa ssiięę ggrruuppaa

iinntteelleekkttuuaalliissttóóww,, lluuddzzii nnaauukkii ii kkuullttuurryy oorraazz pprraaccoowwnniikkóóww oo nnaajjwwyyżżsszzyycchh

kkwwaalliiffiikkaaccjjaacchh,, kkttóórrzzyy ssttaannoowwiiąą ppooddssttaawwoowwyy cczzyynnnniikk eekkssppaannssjjii ii rroozzwwoojjuu ssppoołłeecczznnoo--

ggoossppooddaarrcczzeeggoo wwoojjeewwóóddzzttwwaa..

•• SSiillnnee oośśrrooddkkii nnaauukkoowwoo-- bbaaddaawwcczzee ii sszzkkoollnniiccttwwaa wwyyżżsszzeeggoo ww WWaarrsszzaawwiiee aa ttaakkżżee

ttwwoorrzzeenniiee ppooddoobbnnyycchh oośśrrooddkkóóww nnaauukkoowwoo-- aakkaaddeemmiicckkiicchh nnaa ppoozzoossttaałłyycchh oobbsszzaarraacchh

wwoojjeewwóóddzzttwwaa..

•• ZZwwiięękksszzeenniiee ddoossttęęppnnoośśccii ddoo lliicczznnyycchh ppllaaccóówweekk kkuullttuurryy ii sszzttuukkii ww WWaarrsszzaawwiiee oorraazz

pprróóbbaa ppllaannoowweeggoo rroozzmmiieesszzcczzeenniiaa ii ffiinnaannssoowwaanniiaa iinnssttyyttuuccjjii kkuullttuurryy ww rróóżżnnyycchh

oobbsszzaarraacchh wwoojjeewwóóddzzttwwaa (( wwzzmmooccnniieenniiee RRaaddoommiiaa,, PPłłoocckkaa,, OOssttrroołłęękkii,, CCiieecchhaannoowwaa))..

•• UUsspprraawwnniieenniiee ddoossttęęppnnoośśccii ddoo sszzkkóółł rróóżżnnyycchh ppoozziioommóóww,, zzwwłłaasszzcczzaa wwyyrróówwnnaanniiee

ddyysspprrooppoorrccjjii sszzkkoollnniiccttwwaa wwiieejjsskkiieeggoo..

•• RRoozzppoozznnaanniiee ppoottrrzzeebb lluuddnnoośśccii ii wweeddłłuugg nniicchh ppllaannoowwee rroozzmmiieesszzcczzeenniiee ppllaaccóówweekk

ppoommooccoowwyycchh..

•• TTwwoorrzzeenniiee ssiieeccii iinnffoorrmmaaccyyjjnnoo-- pprroommooccyyjjnneejj MMaazzoowwsszzaa ww ppoosszzcczzeeggóóllnnyycchh oobbsszzaarraacchh

wwoojjeewwóóddzzttwwaa..

•• ZZwwiięękksszzeenniiee nnaakkłłaaddóóww nnaa wwssppóółłpprraaccęę zz sseekkttoorreemm ppoozzaarrzząąddoowwyymm ww cceelluu kkrreeoowwaanniiaa

pprraaccyy śśrrooddoowwiisskkoowweejj ii bbuuddoowwaanniiee ssppoołłeecczzeeńńssttwwaa oobbyywwaatteellsskkiieeggoo..

136

2.4.2. Podstawowe obszary społeczne – priorytety działań

Raport przygotowany w Mazowieckim Centrum Polityki Społecznej jest dokumentem,

w którym po raz pierwszy podjęta została próba diagnozy sytuacji w województwie

mazowieckim pod kątem rozpoznania problemów społecznych i przyszłych kierunków

kształtowania polityki społecznej. Problemy poruszone w raporcie znajdują się w obszarze

zainteresowań zarówno administracji rządowej, jak i samorządowej. Niektóre z nich

wymagają ujęcia globalnego, wynikającego z polityki państwa i nakładów budżetowych, inne

mogą być rozwiązywane na poziomie województw, powiatów i gmin. Tendencje, które

można zaobserwować w życiu społecznym Mazowsza nie odbiegają od tych, z którymi mamy

do czynienia w całym kraju. Konieczne jednak jest ich skatalogowanie i zanalizowanie na

poziomie regionalnym, z którego łatwiej jest ocenić rozmiary wszystkich poruszanych

zjawisk.

Jednym z nadrzędnych zadań samorządu wojewódzkiego jest opracowywanie strategii

rozwoju regionu, w której zostaną określone zadania dla władz rządowych i samorządowych.

Z diagnozy przedstawionej przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej na

podstawie badań w powiatach oraz analizy powyższych szans i zagrożeń wynika, że główne

działania władz rządowych i samorządowych powinny skupić się na rozwiązywaniu

najbardziej dotkliwych problemów społecznych (por. tab. 3 str. 24):

� trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych,

� ubóstwo,

� problemy alkoholowe,

� bezrobocie i rynek pracy,

� problemy osób niepełnosprawnych,

� trudna sytuacja osób starszych,

� problemy mieszkaniowe,

� problemy zdrowotne,

� przemoc w rodzinie.

Analizując poszczególne problemy społeczne, należy stwierdzić, iż strategia

przeciwdziałania negatywnym i dotkliwym zjawiskom powinna uwzględnić następujące

potrzeby społeczne: ekonomiczne, zdrowotne, edukacyjne, rozwoju infrastruktury społecznej,

bezpieczeństwa oraz uczestnictwa w życiu społecznym. Proces zaspokajania wymienionych

potrzeb wymaga podjęcia następujących działań:

�� w aspekcie problemów rodzin wielodzietnych i niepełnych:

-- ppoopprraawwaa ssttaattuussuu mmaatteerriiaallnneeggoo ttyycchh rrooddzziinn,,

137

-- ppoommoocc ww zznnaalleezziieenniiee pprraaccyy ddllaa bbeezzrroobboottnnyycchh rrooddzziiccóóww,,

-- kkoonnsseekkwweennttnnee ii kkoonnkkrreettnnee wwssppiieerraanniiee ddzziieeccii ((oodd ddoożżyywwiiaanniiaa ddoo ppoommooccyy ffiinnaannssoowweejj

ww ppoottrrzzeebbaacchh eedduukkaaccyyjjnnyycchh));;

� w aspekcie bezrobocia i rynku pracy:

-- ttwwoorrzzeenniiee nnoowwyycchh mmiieejjsscc pprraaccyy ddzziięękkii nnoowwyymm iinnssttrruummeennttoomm ffiinnaannssoowwyymm

ii ppooddaattkkoowwyymm,,

-- ddoossttoossoowwaanniiee sszzkkoolleenniiaa ii ddoosskkoonnaalleenniiaa zzaawwooddoowweeggoo ddoo rryynnkkuu pprraaccyy,,

-- zzwwiięękksszzeenniiee kkoommppeetteennccjjii oorrggaanniizzaaccyyjjnnoo-- ffiinnaannssoowwyycchh ssaammoorrzząąddóóww ww ttwwoorrzzeenniiuu

nnoowwyycchh mmiieejjsscc pprraaccyy,,

-- łłaaggooddzzeenniiee sskkuuttkkóóww bbeezzrroobboocciiaa ppoopprrzzeezz zzwwiięękksszzeenniiee iilloośśccii pprraacc iinntteerrwweennccyyjjnnyycchh

ii rroobbóótt ppuubblliicczznnyycchh;;

� w aspekcie przeciwdziałania alkoholizmowi:

-- zzwwiięękksszzeenniiee ddzziiaałłaańń pprrooffiillaakkttyycczznnyycchh wwśśrróódd ggrruupp ssppoołłeecczznnyycchh sszzcczzeeggóóllnniiee

zzaaggrroożżoonnyycchh,,

-- uurreegguulloowwaanniiee wwssppóółłpprraaccyy ssaammoorrzząąddóóww ii oorrggaanniizzaaccjjii ppoozzaarrzząąddoowwyycchh ww cceelluu

iinntteeggrraaccjjii ddzziiaałłaańń pprrooffiillaakkttyycczznnyycchh;;

� w aspekcie ubóstwa:

-- zzaappeewwnniieenniiee rrooddzziinnoomm ddoocchhooddóóww nnaa ppoozziioommiiee mmiinniimmuumm ssooccjjaallnneeggoo;;

� w aspekcie problemów osób niepełnosprawnych:

-- lliikkwwiiddaaccjjaa bbaarriieerr aarrcchhiitteekkttoonniicczznnyycchh,, kkoommuunniikkaaccyyjjnnyycchh ii ttrraannssppoorrttoowwyycchh,,

-- uulleeppsszzaanniiee mmooddeelluu rreehhaabbiilliittaaccjjii ssppoołłeecczznneejj,, zzaawwooddoowweejj ii lleecczznniicczzeejj,,

-- uurreegguulloowwaanniiee nnoorrmm pprraawwnnyycchh ii ffiinnaannssoowwyycchh cceelleemm łłaattwwiieejjsszzeeggoo ttwwoorrzzeenniiaa

zzaakkłłaaddóóww pprraaccyy cchhrroonniioonneejj;;

� w aspekcie sytuacji osób starszych:

-- zzaappeewwnniieenniiee lluuddzziioomm ssttaarrsszzyymm ffiinnaannssoowwyycchh wwaarruunnkkóóww ddoo ggooddnneeggoo żżyycciiaa,,

-- oorrggaanniizzoowwaanniiee ww sszzppiittaallaacchh ooddddzziiaałłóóww ggeerriiaattrryycczznnyycchh,,

-- zzwwiięękksszzeenniiee mmiieejjsscc ww ddoommaacchh ppoommooccyy ssppoołłeecczznneejj ddllaa oossóóbb ssttaarrsszzyycchh ssaammoottnnyycchh;;

� w aspekcie sytuacji mieszkaniowej:

-- ttwwoorrzzeenniiee nnoorrmm pprraawwnnoo-- ffiinnaannssoowwyycchh uułłaattwwiiaajjąąccyycchh ssaammoorrzząąddoomm wwssppiieerraanniiee

bbuuddoowwnniiccttwwaa kkoommuunnaallnneeggoo,,

-- rroozzwwóójj bbuuddoowwnniiccttwwaa ppoopprrzzeezz uullggii ppooddaattkkoowwee,, pprreeffeerreennccyyjjnnee kkrreeddyyttyy,,

138

-- wwssppiieerraanniiee mmiieejjsskkiicchh ttoowwaarrzzyyssttww bbuuddoowwnniiccttwwaa ssppoołłeecczznneeggoo;;

� w aspekcie ochrony zdrowia:

-- rroozzbbuuddoowwaa iinnddyywwiidduuaallnnyycchh ii ggrruuppoowwyycchh pprraakkttyykk mmeeddyyccyynnyy rrooddzziinnnneejj,,

-- zzaappeewwnniieenniiee rróówwnneeggoo ii ppoowwsszzeecchhnneeggoo ddoossttęęppuu ddoo śśwwiiaaddcczzeeńń ssppeeccjjaalliissttyycczznnyycchh

wwsszzyyssttkkiimm mmiieesszzkkaańńccoomm nniieezzaalleeżżnniiee oodd ssttaattuussuu ssooccjjaallnneeggoo,,

-- ttwwoorrzzeenniiee ww sszzppiittaallaacchh ooddddzziiaałłóóww rraattuunnkkoowwyycchh;;

� w aspekcie przemocy w rodzinie:

-- uuttwwoorrzzeenniiee ww kkaażżddyymm ppoowwiieecciiee oośśrrooddkkaa iinntteerrwweennccjjii kkrryyzzyyssoowweejj,,

-- zzwwiięękksszzeenniiee lliicczzbbyy sscchhrroonniisskk ddllaa ooffiiaarr pprrzzeemmooccyy,,

-- uusspprraawwnniieenniiee wwssppóółłpprraaccyy mmiięęddzzyy iinnssttyyttuuccjjaammii ppuubblliicczznnyymmii nnaa sszzcczzeebblluu rrzząąddoowwyymm

ii ssaammoorrzząąddoowwyymm..

Powyższe aspekty wskazują kierunki działań w zakresie polityki społecznej regionu.

Powinna ona skutecznie reagować na wymagające zaspokojenia potrzeby, zapewniając

odpowiedni poziom życia społecznego mieszkańcom województwa.

Z diagnozy przedstawionej przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej na

podstawie badania ankietowego w powiatach wynika, że główne działania zmian

systemowych w ramach polityki społecznej należy kierować w następujące obszary:

� bezrobocia - dokonanie kompleksowej analizy powiatów o najwyższym poziomie bezrobocia

strukturalnego, wymagających szczególnych działań,

- przygotowanie szeregu lokalnych programów restrukturyzacyjnych w punktowo

wybranych powiatach, przy założeniu, że niektóre komponenty będą współfinansowane

przez samorząd województwa,

- dokonanie przeglądu preferencji ekonomiczno- finansowych w powiatach szczególnie

zagrożonych wysokim bezrobociem strukturalnym i przygotowanie nowego pakietu

instrumentów umożliwiających w sposób realny zwiększenie ilości nowych miejsc pracy,

- dokonanie analizy kształcenia w systemie szkolnym i pozaszkolnym z punktu widzenia

potrzeb rynku pracy – tak, aby dostosować kierunki kształcenia do zapotrzebowania na

kwalifikowanych pracowników w perspektywicznym rozwoju regionu.

� polityki prorodzinnej - dokonanie analizy zależności pomiędzy sytuacją rodzin wielodzietnych i rodzin

niepełnych a sytuacją rynku pracy oraz dysfunkcjami społecznymi,

139

- stworzenie w porozumieniu z powiatowymi centrami pomocy rodzinie szczegółowej

mapy ubóstwa,

- przygotowanie regionalnego i ponad powiatowych programów wspierających kształcenie

dzieci w rodzinach uboższych (zakup posiłku, wyprawki szkolne, system stypendialny),

wyrównujący szanse edukacyjne,

- wsparcie gminnych ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów pomocy

rodzinie poprzez system kształcenia ustawicznego kadry pracującej, a zwłaszcza

pracowników socjalnych, m.in. współfinansowanie (wraz z gminami i powiatami)

funduszu stypendialnego wspierającego kształcenie pracowników socjalnych,

- koordynacja działań wojewódzkich z organizacjami pozarządowymi, zarówno z tymi,

które mają zasięg lokalny, jak i ponadlokalnymi, tak aby można było powołać stały

komitet konsultacyjny na poziomie wojewódzkim dla wspólnej, planowej realizacji zadań

i rozwiązywania problemów społecznych,

- przygotowanie nowoczesnego modelu systemu pomocy społecznej, rozdzielając obsługę

świadczeń o charakterze obligatoryjnym od świadczeń fakultatywnym, umożliwiając

przywrócenie właściwej pracy socjalnej.

� ochrony zdrowia, przeciwdziałania alkoholizmowi i narkomanii

- dokonanie analizy dostępności mieszkańców poszczególnych obszarów województwa do

ambulatoryjnej i specjalistycznej opieki zdrowotnej, oraz przygotowanie programu

wsparcia na rzecz równomiernego rozmieszczenia podstawowej opieki zdrowotnej,

- przeanalizowanie programu dofinansowania zaopatrzenia ludności w leki ze środków

pomocy społecznej,

- wsparcie tworzenia świetlic socjoterapeutycznych, środowiskowych i szkolnych

z programem terapeutycznym dla dzieci z rodzin patologicznych oraz typowych

stanowiących miejsce czasu wolnego,

- działanie promocyjne na rzecz zdrowego stylu życia (współfinansowanie wraz

z ośrodkami gminnymi miejsc spotkań młodzieży, kluby, świetlice, imprezy sportowe),

- prowadzenie zintegrowanych działań w sferze profilaktyki, zwłaszcza wśród grup

społecznych szczególnie zagrożonych (dzieci i młodzieży, rodzin najuboższych

i niewydolnych wychowawczo, osób bezrobotnych).

� sytuacji osób niepełnosprawnych - prowadzenie przez samorządy działalności informacyjno- doradczej, wspierającej osoby

niepełnosprawne oraz ich rodziny,

- likwidacja barier architektonicznych i komunikacyjnych oraz transportowych na terenie

całego województwa,

140

- przeciwdziałanie złej sytuacji ekonomicznej osób niepełnosprawnych mieszkających

na wsi.

Jednym z podstawowych warunków prowadzenia efektywnej polityki społecznej jest

określenie właściwych metod i technik działania.

Metody realizacji zadań z zakresu polityki społecznej, które stosowane są przez

Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej to:

- monitorowanie i diagnozowanie problematyki społecznej na terenie województwa

mazowieckiego,

- opracowywanie i realizacja programów specjalnych i celowych,

- prowadzenie szkoleń oraz doskonalenia zawodowego różnych grup

środowiskowych i pracowników służb społecznych.

Niezbędną formą efektywnej realizacji zadań jest również organizowanie sprawnego

systemu informacyjnego pomiędzy administracją rządową i samorządową, tworzenie sieci

wymiany doświadczeń i informacji zbudowanej w trójkącie: administracja rządowa –

samorząd – obywatele.

W dobie szybko rozwijającej się komputeryzacji, należy niezwłocznie stworzyć

programy internetowe dotyczące regionalnego rynku pracy, ogólnodostępne informatory

o instytucjach pomocy społecznej a także sieć umożliwiającą współpracę Regionalnych

Ośrodków Polityki Społecznej i Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie.

••••

Prezentowany przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej raport realizowany

jest po raz pierwszy. Nie ma on jednak charakteru jednorazowego przedsięwzięcia – ale

stanowi podstawę do dalszych prac dla instytucji wojewódzkich, samorządowych oraz sektora

pozarządowego. Oczekujemy, iż pozwoli to w MCPS wypracować zestaw standardowych

metod i technik oceny stanu i efektywności pomocy społecznej, które wykorzystywane będą

w przyszłości i umożliwią bieżącą diagnozę oraz monitorowanie wszystkich najbardziej

dotkliwych problemów społecznych z punktu widzenia zainteresowanych stron, tj. sektora

publicznego, samorządowego i pozarządowego. Wymienione strony są gwarantem zarówno

rzetelnych badań jak i dokonywanych analiz planujących pracę i działalność w zakresie

ustalania kierunków polityki społecznej.