Prezentowane w serii —Raporty CASEﬂ stanowiska · Janusz T. Hryniewicz Œ Stosunek aktorów...

Prezentowane w serii „Raporty CASE” stanowiska merytoryczne wyra¿aj¹ pogl¹dy Autorów i niekoniecznie s¹ zbie¿ne z oficjalnym stanowiskiem CASE - Centrum Analiz Spo³eczno-Ekonomicznych.

Publikacja zosta³a przygotowana w ramach projektu"Sustaining Growth through Reform Consolidation"nr 181-A-00-97-00322 finansowanego przez Amerykañsk¹

Agencjê do Spraw Rozwoju Miêdzynarodowego (USAID)i Fundacjê CASE.

DTP: CeDeWu – Centrum Doradztwa i Wydawnictw”Multi-Press” Sp. z o.o.

Opracowanie graficzne – Agnieszka Natalia Bury

© CASE – Centrum Analiz Spo³eczno-Ekonomicznych, Warszawa 1999Wszelkie prawa zastrze¿one.Zabronione jest kopiowanie, przetwarzaniei rozpowszechnianie w jakimkolwiek celu i postaci bez pisemnej zgody autora i wydawcy.

ISSN 1506-1647 ISBN 83-7178-180-6

Wydawca:CASE – Centrum Analiz Spo³eczno-Ekonomicznych ul. Sienkiewicza 12, 00-944 Warszawatel.: (48 22) 622 66 27, 828 61 33fax (48 22) 828 60 69

e-mail: [email protected]

3

Ekonomia polityczna konsolidacji reform

Raporty CASE Nr 29

Spis treœci

Wstêp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

Rozdzia³ 1. Jacek Kochanowicz – Ekonomia polityczna konsolidacji reform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91.1. Wstêp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91.2. Cele reform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10

1.2.1. Tendencje zewnêtrzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101.2.2. Konsens waszyngtoñski i doœwiadczenia latynoamerykañskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101.2.3. �ród³a wewnêtrzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111.2.4. Reformy rynkowe a problematyka spo³eczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121.2.5. Funkcje neoliberalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12

1.3. Gospodarcza rola pañstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131.3.1. Ustroje gospodarcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131.3.2. Ustrój gospodarczy a ustrój polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15

1.4. Sekwencja i tempo reform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151.4.1. Reforma w warunkach demokracji politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151.4.2. Terapia szokowa i gradualizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161.4.3. Prywatyzacja i restrukturyzacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161.4.4. Sektor us³ug publicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171.4.5. Pañstwo jako podmiot i jako przedmiot reform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181.4.6. Wydolnoœæ reformatorska maszynerii pañstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191.4.7. Koalicje redystrybucyjne, grupy interesów, korupcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20

1.5. Rezultaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211.5.1. Porównania miêdzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211.5.2. Znaczenie polityki reform i dziedzictwa instytucjonalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

1.6. Grupy spo³eczne i aktorzy zbiorowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231.6.1. Klasy œrednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231.6.2. De-industrializacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .251.6.3. Ubóstwo i wykluczenie spo³eczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .251.6.4. Podzia³y spo³eczne a ideologie polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261.6.5. Strategie perswazyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27

1.7. Zakoñczenie: konsolidacja procesu reform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30

Rozdzia³ 2. Miros³awa Marody – Spo³eczne warunki konsolidacji reform ekonomicznych w Polsce .372.1. Wymiar instytucjonalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .372.2. Wymiar postaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

2.2.1. Postawy wobec "rynkowych regu³ gry" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .402.2.2. Postawy wobec dalszych reform rynkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

2.3. Wymiar behavioralny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .422.3.1. Poziom opracowywania i promowania reform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .432.3.2. Poziom dzia³añ grup strategicznych dla reform prorynkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .442.3.3. Poziom ideologii spo³ecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

4

Praca zbiorowa pod redakcj¹ Jacka Kochanowicza

Rozdzia³ 3. Janusz T. Hryniewicz – Stosunek aktorów zbiorowych do rozwoju gospodarczegoi reform ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .513.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .513.2. Specyfika dzia³ania politycznych i ekonomicznych grup interesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .523.3. Postawy i interesy w polskim spo³eczeñstwie oraz stosunek do dzia³añ proreformatorskich . . . . . . . . . . .533.4. Cechy mobilizacji spo³ecznej a reformy prorynkowe i rozwój gospodarczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .543.5. Grupy interesu w Polsce i ich znaczenie dla przebiegu wybranych zjawisk gospodarczych . . . . . . . . . . . . .553.6. Konsolidacja instytucji rynkowych jako efekt stabilnoœci politycznej spo³eczeñstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . .573.7. Mo¿liwoœci przewidywania decyzyjnych skutków dzia³alnoœci grup interesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .593.8. Jaki jest faktyczny potencja³ zorganizowanego oporu przeciwko reformom i jakie s¹ szanse jego materializacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .603.9. Informacje niezbêdne dla przygotowania reform i potrzebne badania naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .613.10. Marketing reform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63

Rozdzia³ 4. Béla Greskovits – Konsolidacja reform ekonomicznych: doœwiadczenia wêgierskiei wskazówki dla Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .654.1. Wstêp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .654.2. 1989–1998: dziesiêæ lat spo³ecznej cierpliwoœci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66

4.2.1. Beneficjenci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .664.2.2. Cierpliwi przegrani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .674.2.3. Ograniczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69

4.3. Cztery lata "biegu ku kapitalizmowi" (1994–1998) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .694.3.1. Nowe miêdzynarodowe zobowi¹zanie polityczne i ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .704.3.2. (Zre)centralizowana prywatyzacja oraz restrukturyzacja przedsiêbiorstw pañstwowych i banków 704.3.3. Polityka przyspieszonych reform w latach 1995-1998 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .714.3.4. Nieudane próby "zgrania" polityki i udane "przedstawienie jednego aktora" . . . . . . . . . . . . . . . . . .724.3.5. Konsolidacja systemu politycznego i budowa koalicji wokó³ prywatyzacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74

4.4. Konsolidacja – tak, ale jakiej demokracji i jakiego kapitalizmu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .754.5. Wnioski i wskazówki dla innych krajów, zw³aszcza dla Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81

Rozdzia³ 5. Urszula ¯u³awska - Perspektywy reform w Polsce na tle doœwiadczeñ krajów Ameryki £aciñskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .835.1. Finansowanie i charakter wzrostu gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .845.2. Zmiana systemu ekonomicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .855.3. Rynek pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .865.4. Dysproporcje w podziale dochodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .875.5. Spadek zaufania do instytucji pañstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .875.6. Spadek zaufania do instytucji demokratycznych i partii politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .885.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91

Raporty CASE Nr 29

5


Raporty CASE Nr 29

Janusz Tadeusz HryniewiczDr hab., Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego

Specjalista w zakresie socjologii gospodarczej, ostatnio zajmuje siê rozwojem gospodarczym badanym z perspektywy gmin iregionów. Niedawne publikacje: wspólnie z B. Ja³owieckim i A. Mync, Ruchliwoœæ pracowników naukowych w latach 1994–1996,EUROREG – M. Swianiewicz, Warszawa 1997; wspólnie z B. Ja³owieckim, System polityczny a rozwój gospodarczy, EUROREG –M. Swianiewicz, Warszawa 1997; Psychologiczny kontekst funkcjonowania organizacji gospodarczych w Polsce, Przegl¹d Organi-zacji, nr 7–8/1998; Polityka i gospodarka. Analiza wzajemnych zale¿noœci, Przegl¹d Organizacji, nr 12/1998.

Jacek KochanowiczProfesor historii gospodarczej, Wydzia³ Nauk Ekonomicznych UW

Specjalista w zakresie historii spo³eczno-gospodarczej Europy Œrodkowo-Wschodniej, ostatnio zajmuje siê problematyk¹ trans-formacji w perspektywie historyczno-porównawczej. Niedawne publikacje: The Market Meets Its Match: Restructuring theEconomies of Eastern Europe, wspó³autorzy Alice Amsden i Lance Taylor, Harvard University Press 1994; Incomplete Demise:Reflections on the Welfare State in Poland after Communism, "Social Research" 1997; Znêkany Lewiatan. Pañstwo wobec gospo-darki w Polsce schy³ku lat dziewiêædziesi¹tych w œwietle badañ porównawczych, [w:] J. Kochanowicz i in., Ustrojowa wizja gospo-darki polskiej, Warszawa 1997; Modernization from Above: the End of the Road? "Studia Historiae Oeconomica" 1998.

Miros³awa MarodyProfesor psychologii spo³ecznej w Instytucie Socjologii UW

Kierownik Centrum Studiów Politycznych w Miêdzywydzia³owym Instytucie Studiów Spo³ecznych UW, ostatnio zajmuje siêproblematyk¹ psycho-kulturowych czynników zmiany spo³ecznej w Polsce oraz problematyk¹ integracji europejskiej. Ostatnioopublikowa³a: Oswajanie rzeczywistoœci. Miêdzy realnym socjalizmem a realn¹ demokracj¹ (redaktor i wspó³autor), Warszawa:ISS UW, 1996; Religion – for or against democracy?, Polish Sociological Review, 1997; Przyst¹pienie czy integracja? Polska drogado Unii Europejskiej, EU-monitoring II (wraz z: J.Hausner, J.Wilkin, A.Wojtyna, M.Zirk-Sadowski). Warszawa: Friedrich EbertStiftung, 1998; Trzy Polski: Potencja³ i bariery integracji z Uni¹ Europejsk¹. EU-monitoring III (wraz z: J.Hausner). Warszawa:Friedrich Ebert Stiftung, 1999. O pewnych osobliwoœciach polskiej klasy politycznej, [w:] Psychologia rozumienia zjawiskspo³ecznych, B.Wojciszke, M.Jarymowicz (red.), Warszawa, £ódŸ: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999.

Urszula ¯u³awskaKierownik Zak³adu Rozwoju Gospodarczego w Instytucie Krajów Rozwijaj¹cych siê UW

Wicedyrektor Instytutu Finansów przy WSUB. Specjalizuje siê w problematyce gospodarczej krajów Ameryki £aciñskiej. Wlatach 1981–1984 odby³a studia doktoranckie w UNAM – Meksyk, pracuj¹c równoczeœnie jako asystentka w Centrum Badañ Azjii Afryki El Colegio de Mexico. Wyk³ada³a na uniwersytetach w Sao Paulo (Brazylia), San Juan (Puerto Rico), Atzcapotzako(Meksyk), Madrycie (Hiszpania).

6


Raporty CASE Nr 29

7


Przedmiotem raportu jest oddzia³ywanie si³ spo³ecznychi politycznych na proces reform, zmierzaj¹cych do wprowadze-nia w Polsce gospodarki rynkowej. Raport stawia pytanie o kon-solidacjê procesu reform. Konsolidacja rozumiana jest jakostan, w którym proces tworzenia gospodarki rynkowej mawzglêdnie nieodwracalny charakter wskutek tego, ¿e dosta-tecznie du¿a czêœæ spo³eczeñstwa uznaje regu³y gry rynkowejza obowi¹zuj¹ce i prawomocne, ¿e porz¹dek rynkowy uwa¿a-ny jest przez ludzi za daj¹cy wiêksze mo¿liwoœci realizacji indy-widualnych planów ¿yciowych ani¿eli inne, mo¿liwe do pomy-œlenia ustroje gospodarcze, oraz ¿e w przypadku niepowodze-nia ludzie nie staraj¹ siê zmieniaæ regu³ gry, lecz raczej powtór-nie próbuj¹ realizowaæ swoje plany ¿yciowe w ich ramach.

Raport sk³ada siê z czêœci zasadniczej, przygotowanejprzez Jacka Kochanowicza, oraz czterech opracowañszczegó³owych – dwóch poœwiêconych Polsce i dwóch po-równawczych. Miros³awa Marody analizuje spo³eczne po-strzeganie procesu reform rynkowych. Janusz Hryniewiczprezentuje stosunek aktorów zbiorowych do rozwoju go-spodarczego. Béla Greskovits analizuje przyczyny sukcesureform wêgierskich oraz s³abe strony krystalizuj¹cego siêsystemu ekonomicznego i spo³ecznego. Urszula ¯u³awskat³umaczy powody wyboru neoliberalnej strategii reformstabilizacyjnych w Ameryce £aciñskiej w latach 70. (Chile)i 80. (liczne inne pañstwa) i pokazuje ró¿ne polityczne stra-tegie wprowadzania niepopularnych pakietów zmian.

Jacek Kochanowicz syntetyzuje studia szczegó³owe oraz in-ne liczne opracowania. Punktem wyjœcia jest stwierdzenie, ¿ew Polsce przyjêto neoliberalny wzorzec transformacji, odrzuca-j¹c koncepcje "trzeciej drogi". Pomimo znacznych kosztówspo³ecznych, do których nale¿¹ bezrobocie, ubóstwo, wzrostpatologii spo³ecznej oraz koszty psychologiczne, zwi¹zane z ko-niecznoœci¹ przestawienia siê na nowy sposób ¿ycia, transfor-macja jest w Polsce – podobnie jak i w innych krajach œrodko-wo-europejskich – akceptowana. Nie spe³ni³y siê prognozy,ostrzegaj¹ce przed za³amaniem procesu reform, lub przed za-³amaniem ustroju demokratycznego. Nie pojawi³y siê te¿ ideo-logie i ruchy spo³eczne, kwestionuj¹ce w zasadniczy sposób ka-pitalizm. Polska nie tylko znajduje siê w fazie konsolidacji insty-tucji gospodarki rynkowej, ale konsolidacja ta jest ju¿ powa¿niezaawansowana.

Przyczyny akceptacji transformacji do gospodarki rynkowejs¹ nastêpuj¹ce. Po pierwsze, dziêki dziedzictwu historycznemuPolska – podobnie jak pozosta³e kraje œrodkowo-europejskie –by³a wzglêdnie dobrze przygotowana do reform rynkowych.Kraje te, w przeciwieñstwie do Rosji, Europy Wschodniej i czê-œci Ba³kanów od kilkuset lat znajdowa³y siê w bliskich kontak-tach z Zachodem, co pozwoli³o im przyswoiæ wiele instytucjikulturalnych i prawnych, korzystnych z punktu widzenia roz-woju kapitalizmu. Tak¿e i w okresie komunistycznym ich zwi¹z-ki z Zachodem (zw³aszcza w przypadku Polski, Wêgier i S³owe-nii) nie zosta³y ca³kiem przerwane. Istotnym czynnikiem zbli¿a-nia do kapitalizmu by³y podejmowane od lat 50. próby urynko-wienia, jak równie¿ tolerancja sektora drobnych przedsiê-biorstw oraz indywidualnych kontaktów gospodarczych z Za-chodem. W rezultacie zarówno elity tych krajów, jak i czêœæ ichspo³eczeñstw by³y gotowe na przyjêcie wyzwania radykalnychreform ekonomicznych pocz¹tku lat 90.

Po drugie, akceptacja przemian w kierunku kapitalizmu mia-³a swoje przyczyny ideologiczne i poznawcze. W œwiecie nie ist-niej¹ dziœ ¿adne inne ni¿ kapitalizm propozycje organizacji ¿yciagospodarczego, a debata jaka siê toczy, dotyczy co najwy¿ejkwestii, zwi¹zanych z wariantami kapitalizmu i sposobami, w ja-ki ma on wspó³istnieæ z systemem politycznym i tradycj¹ kultu-row¹. Poniewa¿ nie istnieje ¿adna ideologiczna alternatywa dlarynku jako mechanizmu regulacji ¿ycia gospodarczego, to bar-dzo trudno go nie akceptowaæ, jeœli nie z entuzjazmem, to z ko-niecznoœci.

Po trzecie, przyczyn¹ akceptacji jest atrakcyjnoœæ spo³e-czeñstwa konsumpcyjnego. Masowa konsumpcja, w tym dóbrtrwa³ych, jest dziœ dostêpna na ca³ym œwiecie dla stosunkowoszerokich grup ludnoœci i nie budzi w¹tpliwoœci, ¿e jest ona dopomyœlenia jedynie w po³¹czeniu z gospodark¹ rynkow¹. Atrak-cyjnoœæ ta jest stale podtrzymywana przez media i reklamê, naj-powa¿niejsze si³y kszta³tuj¹ce struktury poznawcze ludzi,a zw³aszcza m³odego pokolenia. W Polsce dzia³anie tego czyn-nika jest wzmacniane relatywnym sukcesem w zakresie wzro-stu gospodarczego, który sprawia, ¿e atrakcje spo³eczeñstwakonsumpcyjnego s¹ bezpoœrednio odczuwane przez licz¹ce siêgrupy ludnoœci.

Po czwarte, akceptacjê przemian u³atwi³ ich stopniowycharakter. Czêœæ zwolenników neoliberalnego programu

Raporty CASE Nr 29

Wstêp

8


transformacji argumentowa³a za koniecznoœci¹ zmian jak naj-szybszych – "terapii szokowej". W rzeczywistoœci te szybkiezmiany dokona³y siê tylko w pewnych – choæ niezmiernie istot-nych – dziedzinach, przede wszystkim tych, które wi¹za³y siêz uzyskaniem równowagi makroekonomicznej. Zmiany insty-tucjonalne, a w szczególnoœci w³asnoœciowe, nastêpuj¹ z roz-maitych powodów znacznie wolniej. Stopniowoœæ transforma-cji mia³a korzystne skutki spo³eczne w sensie u³atwienia inte-lektualnej i psychologicznej akceptacji przemian, na nauczeniesiê i internalizacjê nowych regu³, na przestawienie indywidual-nych strategii ¿yciowych.

Po pi¹te, czynnikiem u³atwiaj¹cym adaptacjê by³ powol-ny i niekompletny rozpad (czy te¿ demonta¿) komunistycz-nego pañstwa opiekuñczego. Dotyczy to zarówno jego in-stytucji formalnych, takich jak system ochrony zdrowia czysystem edukacyjny, jak i nieformalnych, a œciœlej – wbudowa-nych w funkcjonowanie zak³adów pracy. Wystêpuj¹ce podziœ subsydiowanie, na ogó³ w formie ukrytej, dzia³ania po-szczególnych ma³o efektywnych przedsiêbiorstw lub wrêczsektorów (rolnictwo, przemys³ wêglowy, przemys³ zbroje-niowy), z punktu widzenia œciœle ekonomicznego fatalne,stanowi jednak swego rodzaju politykê spo³eczn¹, bêd¹c¹ –byæ mo¿e – cen¹ spokoju spo³ecznego. Zarazem, ma nega-tywne skutki d³ugofalowe wskutek umacniania grup ro-szczeniowych.

Przebudowê systemu gospodarczego umacnia demokra-tyczny charakter procesu transformacji. Poszczególne roz-wi¹zania instytucjonalno-prawne, jak i wa¿niejsze konkretnedecyzje z zakresu polityki gospodarczej, s¹ przedmiotem de-baty publicznej oraz gry politycznej. Wprawdzie proces ichwprowadzania niejednokrotnie siê przeci¹ga, a osi¹gniêterozwi¹zania (nieuchronnie wynik kompromisu) bywaj¹ nie-spójne, jednak demokratyczny charakter wprowadzanych re-form legitymizuje je w oczach opinii publicznej.

Pomyœlny przebieg transformacji wzmacnia grupy, którena niej zyskuj¹, lub spodziewaj¹ siê zyskaæ, i które sk³onne s¹j¹ wspieraæ. Dotyczy to przede wszystkim "klas œrednich".Wielkie znaczenie ma to, ¿e do tej grupy wspieraj¹cej nale¿ywiêkszoœæ œrodowisk opiniotwórczych, od œrodowisk akade-mickich, poprzez ekspertów i dziennikarzy, po specjalistówpracuj¹cych dla firm reklamowych. Znaczenie ma demogra-ficzna wymiana pokoleñ. Nostalgia za bezpieczeñstwempóŸnego komunizmu wyra¿ana jest raczej przez ludzi niem³o-dych. Zarazem, zarówno potencja³ mobilizacji politycznej, jaki zdolnoœci artykulacji interesów i ideologii przez grupy zdecy-dowanie niechêtne przemianom s¹ ograniczone.

Akceptacja porz¹dku rynkowego ma jednak charakterwarunkowy. Zarówno poszczególne jednostki, jak i zbiorowiaktorzy znacznie chêtniej akceptuj¹ regu³y rynkowe wów-czas, gdy odnosz¹ siê do cudzej, a nie w³asnej dzia³alnoœci.Liczne grupy domagaj¹ siê traktowania wyj¹tkowego, uzasa-dniaj¹c to rzekomo szczególnie wa¿n¹ rol¹ spo³eczn¹, prze-sz³ymi zas³ugami, czy te¿ trudn¹ sytuacj¹. Te grupy, które dys-ponuj¹ wysokim potencja³em mobilizacyjnym i organizacyj-

nym (w szczególnoœci niektóre zwi¹zki zawodowe i stowa-rzyszenia profesjonalne) s¹ w stanie skutecznie wp³ywaæw po¿¹dany przez siebie sposób na proces zmian legislacyj-nych i politykê rz¹du, co czyni proces przebudowy instytucjigospodarczych powolnym i niekompletnym. Sk³onnoœæ poli-tyków rz¹dowych do kupowania spokoju spo³ecznego umac-nia przeœwiadczenie o skutecznoœci takiego postêpowania.

Kszta³tuj¹cy siê w Polsce system gospodarczy odbiega da-leko od neoliberalnego idea³u. Rola sektora publicznego jestw nim nadal bardzo du¿a. Znaczny jest zakres korupcji, nietylko os³abiaj¹cej skutecznoœæ dzia³ania pañstwa, ale i delegi-tymizuj¹cy zarówno samo pañstwo, jak i partie politycznei procedury demokratyczne. S³abe s¹ mechanizmy innowa-cyjne oraz tendencje do "czyszczenia" gospodarki z przedsiê-biorstw i ga³êzi schy³kowych oraz nieefektywnych. Procesymodernizacyjne s¹ powierzchowne, silniej dotycz¹ konsump-cji ani¿eli struktur wytwarzania, a zw³aszcza struktur organi-zacyjnych. Poziom redystrybucji produktu narodowego jestwysoki, a zarazem dokonuje siê on w myœl ma³o klarownychregu³ i niekoniecznie w sposób, który sprzyja podwy¿szaniusprawnoœci gospodarki. Redystrybucja po czêœci polega nawykorzystywaniu mechanizmu politycznego do uzyskiwaniaprzez przedsiêbiorstwa lub grupy spo³eczne renty (rent see-king), po czêœci ma charakter nie wyartyku³owanej politykispo³ecznej. System ten okreœliæ mo¿na mianem "s³abego pañ-stwa redystrybucyjnego". Pos³uguje siê ono retoryk¹ neolibe-raln¹, a w bardzo niewielkim stopniu jest w stanie realizowaæfunkcje prorozwojowe. Trudno te¿ powiedzieæ, na ile bêdziew stanie skutecznie kontynuowaæ póŸno rozpoczêty procesreform sektora us³ug publicznych. Struktura wydatków bu-d¿etu budzi w¹tpliwoœci ze wzglêdu na to, ¿e przeznaczanieœrodków na podtrzymywanie upadaj¹cych ga³êzi oznacza re-zygnacjê z inwestycji publicznych w dziedziny, wa¿ne zewzglêdu na ich potencja³ wzrostowy, do których nale¿yw szczególnoœci infrastruktura, badania naukowe oraz inwe-stycje w kapita³ ludzki. Niedostateczna sieæ transportowa,ograniczony potencja³ innowacyjny oraz niski poziom wy-kszta³cenia mog¹ staæ siê równie powa¿nymi barierami wzro-stu, jak b³êdna polityka makroekonomiczna i wadliwe relacjemiêdzy pañstwem i biznesem.

Powa¿nym zagro¿eniem dla stabilnego rozwoju gospo-darczego s¹ zró¿nicowania spo³eczne, a w szczególnoœcizró¿nicowania w zakresie wyposa¿enia w kapita³ kulturowy.Wykluczenie znacznej czêœci ludnoœci z udzia³u w grze ryn-kowej, jak i z szans na skorzystanie z modernizacji orazudzia³u w masowej konsumpcji, ³atwo przek³ada siê co naj-mniej na znaczny zakres patologii spo³ecznej, a w niesprzy-jaj¹cych warunkach (np. d³u¿szej recesji) przeradzaæ siê mo-¿e tak¿e w silne napiêcia spo³eczne i polityczne.

Wspomniane czynniki negatywne nie odwróc¹ zapewneprocesu reform rynkowych, ani te¿ osi¹gniêtego poziomu ichkonsolidacji. Mog¹ jednak spowodowaæ utrzymywanie siê wewzglêdnie d³ugim okresie systemu o ma³ej sk³onnoœci dowzrostu.

Raporty CASE Nr 29

9


Raporty CASE Nr 29

1.1. Wstêp

Przedmiotem tego opracowania jest oddzia³ywanie si³politycznych na proces reform, zmierzaj¹cych do wprowa-dzenia w Polsce gospodarki rynkowej. Pytaniem podsta-wowym jest pytanie o konsolidacjê procesu reform. Jest topytanie, na ile proces tworzenia gospodarki rynkowej mawzglêdnie (to jest w danych warunkach zewnêtrznych) nie-odwracalny charakter w tym sensie, ¿e regu³y gry gospo-darki rynkowej uznawane s¹ przez wiêkszoœæ cz³onkówspo³eczeñstwa za obowi¹zuj¹ce i prawomocne, ¿e porz¹-dek rynkowy uwa¿any jest przez nich za daj¹cy wiêkszemo¿liwoœci realizacji indywidualnych planów ¿yciowychani¿eli inne, mo¿liwe do pomyœlenia ustroje gospodarcze,oraz ¿e w przypadku niepowodzenia ludzie nie staraj¹ siêzmieniaæ regu³ gry, lecz raczej powtórnie próbuj¹ szczêœciaw ich ramach. Termin "konsolidacja" u¿ywany by³ pierwot-nie w stosunku do ustroju politycznego, nastêpnie rozsze-rzono jego znaczenie na ustrój gospodarczy [Przeworski,1991, s. 26; Linz i Stepan, 1996, s. 6 i nast.; Haggard i Kau-fman, 1995, s. 309–334]. Schematycznie rzecz ujmuj¹c,konsolidacja jest drug¹ faz¹ procesu tworzenia nowegoustroju, pierwsz¹ mo¿na okreœliæ terminem inicjacja proce-su reform. Odpowiada ona temu, co Leslie Holmes okreœlamianem "wczesny postkomunizm" [Holmes, 1997, s. 331].Konsolidacja jest procesem w tym sensie, ¿e mo¿na mówiæo jej mniejszym lub wiêkszym stanie zaawansowania, czywrêcz o jej zakoñczeniu. Proces konsolidacji nastêpuje conajmniej na dwu p³aszczyznach: na poziomie formalnych in-stytucji, oraz na poziomie odczuæ, postaw, wartoœci zacho-wañ jednostek, przy czym szczególnie wa¿ne s¹ tu sposo-by postrzegania przez jednostki stoj¹cych przed nimi wy-borów i ich sposoby reakcji, zarówno uœwiadamianych, jaki zrutynizowanych lub odruchowych [North, 1994; Marodyw niniejszym opracowaniu].

Przemiany w krajach postkomunistycznych okreœla siêtrudno przet³umaczalnym mianem transition, lub te¿ okre-œla jako "transformacjê". W pierwszym przypadku przyj-

muje siê, ¿e chodzi o proces przejœcia od gospodarki naka-zowej do rynkowej, oraz od systemu niedemokratycznegodo demokratycznego. W drugim przyjmuje siê, ¿e kieru-nek procesu nie jest jednoznacznie okreœlony. W tekœcieniniejszym u¿ywany jest drugi z tych terminów, zak³ada siêbowiem, ¿e w istocie proces ten jest w znacznej mierzeniezdeterminowany. Na jego kszta³t oddzia³uje wiele uwa-runkowañ: procesy zewnêtrzne zachodz¹ce w œwiecie,stan wyjœciowy gospodarki i spo³eczeñstwa, wizje po¿¹da-nego kszta³tu zmian, formu³owane przez poszczególnychaktorów owych procesów, uk³ad si³ spo³ecznych, gra poli-tyczna, itp., itd. Zbudowanie precyzyjnego modelu owychoddzia³ywañ, a nawet zadawalaj¹ce wyspecyfikowanieczynników przemian wydaje siê przekraczaæ jak dot¹dmo¿liwoœci nauk spo³ecznych, pozostajemy wiêc zazwy-czaj w sferze interpretacji [Popper, 1961].Opracowanieskupia siê na spo³eczno-politycznych oraz ideologicznychuwarunkowaniach procesu przemian pokomunistycznych,branych pod uwagê w tej mierze, w jakiej wp³ywaj¹ naprzekszta³cenia systemu gospodarczego. Pierwsze wi¹¿¹siê z interesami poszczególnych grup, a tak¿e aktorówspo³ecznych, i ich zorganizowanym wp³ywem na ¿ycie pu-bliczne. Drugie – ze sposobem artykulacji interesów lubprzekonañ. Metodologicznym za³o¿eniem jest, ¿e nie dasiê owych p³aszczyzn odseparowaæ, bowiem interesy nieistniej¹ ani nie oddzia³ywaj¹ na rzeczywistoœæ spo³eczn¹same przez siê, lecz artyku³owane s¹ w sposób mniej lubbardziej spójny w postaci pogl¹dów na po¿¹dany przez da-ny podmiot kszta³t instytucji, czy te¿ charakter polityki go-spodarczej.

Osobnym powodem brania pod uwagê idei jest ichwp³yw na konstruowane przez ludzi instytucje, w³aœnie zaœkonstruowanie nowego ³adu instytucjonalnego jest jednymz zasadniczych elementów procesu transformacji [North,1994]. Termin "ideologia" u¿ywany jest w tym opracowa-niu w tradycyjny, w³aœciwy socjologii sposób na oznaczeniemniej lub bardziej luŸnych zespo³ów przekonañ, ³¹cz¹cychzdania wartoœciuj¹ce i zdania o rzeczywistoœci, a spe³niaj¹-cych zarazem funkcjê perswazji. Wa¿na jest tu zatem owafunkcja, bez wzglêdu na to, czy sk³adaj¹ce siê na ow¹ ide-

Jacek Kochanowicz

Rozdzia³ 1.Ekonomia polityczna konsolidacji reform

10


Raporty CASE Nr 29

ologiê zdania o rzeczywistoœci (w tym teorie naukowe)uznaæ nale¿y za prawdziwe czy te¿ fa³szywe.

Proces transformacji traktowany jest jako w znacznejmierze niezdeterminowany i otwarty, i rzecz jasna niema sensu mówiæ o jego celu w ogóle, w oderwaniu odposzczególnych aktorów procesu przemian. W pe³niuzasadnione jest natomiast mówienie o celach, jakie so-bie stawiaj¹ ci poszczególni aktorzy. W szczególnoœciistotne s¹ cele, stawiane przez grupy wp³ywowe, czyliprzez elity spo³eczne, zw³aszcza przez polityków (dys-ponuj¹cych w³adz¹) i intelektualistów (oddzia³uj¹cych nakszta³t opinii publicznej). Tak rozumiane pytanie o celejest istotne, bowiem pozwala zrelatywizowaæ problemskutecznoœci reform. W przypadku Polski – podobniejak i innych krajów œrodkowo-europejskich – stawianymprzez elity polityczne i opiniotwórcze celem by³o i nadalpozostaje ustanowienie ustroju demokratycznego orazgospodarki rynkowej. Cele te starano siê osi¹gaæ drog¹zmian prawnych, powo³uj¹cych nowe instytucje (regu³ygry), drog¹ bie¿¹cych posuniêæ politycznych, wspieraj¹-cych te zmiany i neutralizuj¹cych przeciwstawne ten-dencje, oraz drog¹ kierowanej do szerszych krêgówspo³ecznych perswazji.

1.2. Cele reform

Za przyjêciem przez elity polityczne budowy gospo-darki rynkowej jako celu kryje siê przekonanie, ¿e systemrynkowy, o stosunkowo niewielkiej roli interwencji pañ-stwa, daje wiêksze, ani¿eli inne systemy, mo¿liwoœci kreo-wania dobrobytu spo³ecznego – wiêksze szanse wzrostugospodarczego oraz rozwi¹zania problemów spo³ecznych.Skrótowo okreœliæ mo¿na to podejœcie mianem neoliberal-nej drogi transformacji pokomunistycznej. Przyjêcie takiejkoncepcji by³o wynikiem zarówno oddzia³ywania proce-sów zewnêtrznych, zachodz¹cych poza Polsk¹, jak i do-œwiadczeñ lokalnych.

1.2.1. Tendencje zewnêtrzne

Do narastania przekonañ o wy¿szoœci instytucji rynko-wych przyczyni³y siê doœwiadczenia, zebrane w latach 70.i 80. w krajach najwy¿ej rozwiniêtych i w Trzecim Œwiecie.W tych pierwszych lata 70. to okres stagflacji oraz narasta-nia kryzysu pañstwa opiekuñczego. Odpowiedzi¹ na to by-³y zalecenia redukcji pañstwa opiekuñczego, czêœciowegoprzekszta³cenia instytucji zabezpieczeñ spo³ecznychw ubezpieczenia indywidualne oraz wprowadzenia roz-wi¹zañ quasi-rynkowych i mened¿erskich do instytucjius³ug publicznych. Symboliczne znaczenie mia³y postacie

Ronalda Reagana i Margaret Thatcher. Ka¿de z nich tegorodzaju program uczyni³o g³ównym elementem swego wi-zerunku politycznego. W Trzecim Œwiecie szczególne zna-czenie mia³y wydarzenia zachodz¹ce w Ameryce £aciñ-skiej. Zad³u¿enie oraz inflacja, narastaj¹ce dramatyczniew latach 70. i 80., postrzegane by³o jako efekt stosowanejprzez te kraje od lat 30. etatystycznej strategii industriali-zacji opartej o substytucjê importu.

Tym zmianom w gospodarce towarzyszy³y zmianyw teorii. Od Wielkiego Kryzysu po lata 70. dominowa³oprzekonanie, ¿e w gospodarkach wysoko rozwiniêtychmechanizmy rynkowe powinny byæ wspomagane dalekoid¹c¹ interwencj¹ pañstwa, maj¹c¹ cele antycykliczne,prowzrostowe oraz redystrybucyjne. W krajach s³abo roz-winiêtych natomiast pañstwo powinno wzi¹æ na siebiefunkcjê przedsiêbiorcy. W latach 70. nast¹pi³o odejœcie odtych sposobów myœlenia, zwi¹zane z rozwojem ekonomiipoda¿y, monetaryzmu i teorii racjonalnych oczekiwañ.Prowadzi³y one do wniosku, ¿e wiele posuniêæ interwen-cyjnych ma charakter ja³owy, lub wrêcz szkodliwy. Przeko-nania takie wzmocnione by³y rozwijaj¹c¹ siê równolegleteori¹ praw w³asnoœci, uzasadniaj¹c¹ alokacyjn¹ spraw-noœæ rozwi¹zañ instytucjonalnych, opartych na dobrzezdefiniowanych uprawnieniach w zakresie dyspozycji za-sobami (a wiêc w³asnoœci prywatnej), oraz ekonomiczny-mi analizami instytucji publicznych. Te ostatnie, nie neguj¹cu³omnoœci rynku, zwraca³y uwagê na u³omnoœci pañstwa –na to, ¿e pañstwo nie tyle dzia³a w interesie publicznym,ile stanowi zespó³ instytucji, pozwalaj¹cych politykomi urzêdnikom na maksymalizacjê ich korzyœci.

Nast¹pi³ te¿ kryzys dwu alternatywnych – wobecg³ównego nurtu kierunków interpretacji gospodarek s³aborozwiniêtych – teorii zale¿noœci oraz tzw. developmentaleconomics [Hirschman, 1981]. Oba te podejœcia traktowa-³y gospodarki s³abo rozwiniête jako systemowo specyficz-ne, wymagaj¹ce szczególnych kategorii badawczych, orazszczególnego podejœcia w zakresie polityki gospodarczej.Lata 70. przynios³y narastanie przekonania, ¿e zarównow zakresie kategorii pojêciowych, jak i – przede wszyst-kim – zaleceñ co do w³aœciwej polityki gospodarczej – ró¿-nice miêdzy krajami wy¿ej i mniej rozwiniêtymi nie uzasa-dniaj¹ jakiegoœ ca³kowicie odmiennego podejœcia. Przeciw-nie, wszêdzie w³aœciwie nale¿y postêpowaæ w podobnysposób.

1.2.2. Konsens waszyngtoñski i doœwiadczenielatynoamerykañskie

W odniesieniu do krajów s³abiej rozwiniêtych, a zw³a-szcza Ameryki £aciñskiej to nowe podejœcie doczeka³o siêkodyfikacji pod nazw¹ "konsensu waszyngtoñskiego" [Wil-liamson, 1992, 1993]. Sk³ada³ siê na niego nastêpuj¹cy ze-staw zaleceñ:

11


Raporty CASE Nr 29

1. Przywrócenie dyscypliny fiskalnej.2. Redukcja dotacji bud¿etowych, przy nadaniu roli

priorytetowej w ramach wydatków pañstwa opiece zdro-wotnej oraz edukacji.

3. Reforma podatkowa zmierzaj¹ca do rozszerzeniabazy i zmniejszenia krañcowej stopy opodatkowania.

4. Pozostawienie rynkowi wyznaczania wysokoœci sto-py procentowej.

5. Pozostawienie rynkowi wyznaczania kursów walut.6. Liberalizacja obrotów towarowych z zagranic¹ (ale

bez koniecznoœci liberalizacji obrotów kapita³owych).7. Zniesienie ograniczeñ dla bezpoœrednich inwestycji

zagranicznych.8. Prywatyzacja przedsiêbiorstw pañstwowych.9. Deregulacja dzia³alnoœci gospodarczej.10. Ochrona praw w³asnoœci.Pomimo daleko posuniêtych odmiennoœci Ameryki £a-

ciñskiej oraz krajów pokomunistycznych, doœwiadczenietej pierwszej ma du¿e znaczenie dla przebiegu reform po-komunistycznch, jak i dla sposobu analizowania ich pro-blematyki. Reformy rynkowe, przeprowadzane w latach70. i 80. w Ameryce £aciñskiej, poprzedza³y bezpoœrednioto, co mia³o nast¹piæ w Europie Wschodniej i krajach po-wsta³ych z rozpadu Zwi¹zku Radzieckiego. Doœwiadcze-nie latynoamerykañskie wykszta³ci³o wielu ekspertów,zw³aszcza zwi¹zanych z Miêdzynarodowym FunduszemWalutowym i Bankiem Œwiatowym, którzy nastêpnie ana-lizowali sytuacjê w krajach reformuj¹cych siê i s³u¿yli jakodoradcy – tworz¹c zreszt¹ swoist¹, zawodow¹ grupê in-teresu. Ameryka £aciñska dostarczy³a te¿ ram odniesie-nia, s³u¿¹cych zestawieniom i porównaniom, które stano-wi³y nastêpnie przedmiot licznych publikacji i dyskusji[zob. np. Nelson et al., 1994; Linz i Stepan, 1996; Grésko-vits, 1998].

Neoliberalny paradygmat transformacji zinstytucjonali-zowany zosta³ poprzez dzia³anie instytucji miêdzynarodo-wych, zw³aszcza Miêdzynarodowego Funduszu Walutowe-go, a tak¿e Banku Œwiatowego, Klubu Paryskiego i KlubuLondyñskiego. Instytucje te uzale¿nia³y swoj¹ pomoc,a w szczególnoœci akceptacjê restrukturyzacji zad³u¿eniazagranicznego, od przyjêcia przez kraje pokomunistyczneprogramów stabilizacyjnych, odpowiadaj¹cych podejœciuneoliberalnemu [por. Nelson i Eglinton, 1993].

1.2.3. �ród³a wewnêtrzne

Na Zachodzie u progu transformacji czêsto wyra¿aneby³o przekonanie, ¿e zarówno tak pojêty model docelowy,jak i œcie¿ka dochodzenia zosta³y krajom pokomunistycz-nym narzucone z góry, ¿e by³y obce ich doœwiadczeniu hi-storycznemu nie tylko ze wzglêdu na kilkadziesi¹t lat ko-munizmu, ale i z racji wczeœniejszego s³abego rozwoju ka-pitalizmu. W odniesieniu do Polski przekonanie to by³o do-

datkowo wzmocnione odmienn¹ wizj¹ przemian, jaka wy-³ania³a siê zarówno z programu Solidarnoœci w 1980–81roku, jak i z koncepcji strony solidarnoœciowej podczasrozmów Okr¹g³ego Sto³u w 1989 r. Owa wizja mia³a raczejcharakter "trzeciej drogi", czy te¿ jakiegoœ wariantu socja-lizmu rynkowego [Modzelewski, 1993]. Akcentowa³a plu-ralizm form w³asnoœci, przyjmowa³a siln¹ rolê zwi¹zkówzawodowych oraz samorz¹dów pracowniczych. Rynekmia³ byæ w znacznej mierze regulowany, a pañstwo mia³ozachowaæ wiele elementów pañstwa opiekuñczego. Za-chodni, a tak¿e lokalni sceptycy wyra¿ali obawy, ¿e realiza-cja koncepcji bli¿szej neoliberalizmowi mo¿e spowodowaæskutki negatywne – za³amanie gospodarki nie przygotowa-nej do konkurencji, za³amanie poziomu ¿ycia i masoweprotesty, za³amanie nieskonsolidowanego systemu gospo-darczego [zob. Greskovits, 1998 – na temat pesymistycz-nych prognoz].

Tego rodzaju pogl¹d o wy³¹cznie zewnêtrznychŸród³ach intelektualnych transformacji jest nietrafny.W rzeczywistoœci, tak¿e i wewn¹trz kraju u progu okresupokomunistycznego, szeroko rozpowszechnione by³oprzekonanie o koniecznoœci reform prowadz¹cych do ka-pitalizmu i gospodarki rynkowej. Przekonanie to mia³o kil-ka Ÿróde³. Jednym z nich by³ rozwój rodzimej myœli liberal-nej w latach 80. Zw³aszcza w œrodowiskach libera³ówgdañskich i krakowskich ukszta³towa³ siê pogl¹d, ¿e ruchna rzecz praw obywatelskich i wolnoœci politycznej samnie zmieni ustroju komunistycznego. Konieczne s¹ zmianypostaw gospodarczych, a przede wszystkim rozwijaniewolnej przedsiêbiorczoœci – sk¹din¹d mo¿liwe w warun-kach os³abionego autorytaryzmu komunistycznego [Szacki,1994]. Innym istotnym nurtem myœlowym by³y rozwa¿anianad reformowalnoœci¹ gospodarki socjalistycznej, prowa-dzone przez zawodowych ekonomistów, z których wieludobrze zna³o ekonomiê g³ównego nurtu. Stopniowo po-rzucali oni przeœwiadczenia o realizowalnoœci tzw. modelusocjalizmu rynkowego [por. Balcerowicz, 1993; Brus i £a-ski, 1989; Kornai, 1986]. Wraz z popularyzacj¹ nurtu szko-³y praw w³asnoœci, widoczn¹ wyraŸnie w po³owie lat 80.,prowadzi³o to do przekonania o niezbêdnoœci prywatyza-cji dla realizacji sprawnie dzia³aj¹cego systemu gospodar-czego [Strzelecki, 1984]. Do szerszych œrodowisk opinio-twórczych myœl neoliberalna trafia³a w latach 80. drog¹ sa-mizdatowych publikacji zarówno autorów krajowych, jaki takich klasyków tego podejœcia, jak Friedrich Hayek i Mil-ton Friedman – którym poœwiêcono wówczas tak¿e i ofi-cjalnie publikowane monografie [Belka, 1986; Sadurski,1980].

Rynkowe reformy gospodarki mia³y tak¿e w latach 80.swych zwolenników w sferach w³adzy [por. Baka, 1999].Zmiany w roku 1982, jak na warunki "realnego socjali-zmu", by³y daleko id¹ce. Zainteresowanie nimi nasili³o siêw drugiej po³owie dekady – w warunkach gorbaczowow-skiej odwil¿y – zarówno ze wzglêdu na przekonania o nie-

12


Raporty CASE Nr 29

sprawnoœci panuj¹cego systemu, jak i na osobiste nadzie-je osób o talencie przedsiêbiorczym na redefinicjê swejw³asnej pozycji – na przekucie "kapita³u politycznego"w "kapita³ ekonomiczny" [Staniszkis, 1991; Eyal, Szelenyii Townsley, 1998]. Powo³anie prywatnego przedsiêbiorcyMieczys³awa Wilczka w sk³ad rz¹du Rakowskiego mia³opod tym wzglêdem charakter symboliczny. Ludzie o jegotemperamencie w trakcie negocjacji Okr¹g³ego Sto³u re-prezentowali niekiedy opcjê bardziej rynkow¹, ani¿elistrona opozycyjna.

1.2.4. Reformy rynkowe a problematykaspo³eczna

Poœród kontrowersji, jakie budzi neoliberalna koncep-cja transformacji, szczególn¹ rolê odgrywaj¹ problemyspo³eczne: bezrobocie i ubóstwo. Krytycy zarzucaj¹ podej-œciu neoliberalnemu nasilanie tych problemów. Krytyka taoparta jest na przeœwiadczeniu, ¿e dzia³anie rynku samoprzez siê zawsze wywo³uje narastanie zró¿nicowañ spo-³ecznych, w szczególnoœci zró¿nicowañ dochodów i maj¹t-ku. W tej perspektywie akceptacja rynku jako mechanizmusprzyjaj¹cego efektywnoœci powi¹zana jest wiêc z przeko-naniem, ¿e zawsze niezbêdna jest daleko posuniêta korek-cyjna (zw³aszcza redystrybucyjna) polityka pañstwa. Poci¹-ga to za sob¹ argumenty za utrzymywaniem rozbudowa-nych funkcji spo³ecznych pañstwa. Zwolennicy stanowiskaneoliberalnego dowodz¹ natomiast, ¿e Ÿród³em wielu pro-blemów spo³ecznych jest raczej w³aœnie niedoskona³oœærynku, zw³aszcza rynku pracy. Bardziej elastyczny rynekpracy i ni¿sze koszty si³y roboczej prowadziæ bêd¹ do re-dukcji bezrobocia, a tym samym zmniejszaæ problemy spo-³eczne. W tej mierze, w jakiej nie da siê ich t¹ drog¹ roz-wi¹zaæ, niezbêdny jest jednak pewien minimalny zakrespomocy pañstwa. Charakterystyczna jest ró¿nica metafo-ryki, u¿ywanej przez przeciwników i zwolenników trans-formacji neoliberalnej. Podczas gdy pierwsi przywi¹zani s¹do koncepcji pañstwa opiekuñczego, welfare state, dostar-czaj¹cego znacznego zakresu us³ug, przekraczaj¹cych za-bezpieczenie przed przeciwnoœciami losu – drudzy wol¹mówiæ o social safety net, siatce bezpieczeñstwa, rozpiêtejjedynie dla ochrony tych, którzy ewidentnie nie s¹ w sta-nie poradziæ sobie na rynku. Z punktu widzenia neolibera-³ów, szerzej rozbudowane pañstwo opiekuñcze jest ko-sztowne, zniechêca do inwestowania, tym samym os³abia-j¹c mo¿liwoœci wzrostu oraz zmniejsza konkurencyjnoœæmiêdzynarodow¹ gospodarki. Jeœli idzie o postawy ludzi,wywo³uje syndrom uzale¿nienia. Chodzi tymczasem o wy-rabianie w nich postaw wiary we w³asne mo¿liwoœci, okre-œlanej trudno przet³umaczalnym terminem empowerement.

Program neoliberalny nie polega jednak na ca³kowitym,czy te¿ radykalnym wycofaniu siê pañstwa z funkcji spo³ecz-nych, a raczej na sprowadzeniu tej roli do poziomu uznane-

go za niezbêdne minimum. Polega wiêc na daleko posuniê-tym ograniczeniu transferów w ten sposób, by by³y adreso-wane wy³¹cznie do osób rzeczywiœcie potrzebuj¹cych [natemat trudnoœci – zob. Sen, 1995], na zast¹pieniu czêœciubezpieczeñ spo³ecznych ubezpieczeniami indywidualnymi,regulowanymi przez pañstwo i wspartymi pewnymi gwaran-cjami pañstwa, na wprowadzaniu rozwi¹zañ mened¿erskichi quasi-rynkowych do instytucji, dostarczaj¹cych us³ug pu-blicznych, na wprowadzaniu procedur, wymuszaj¹cych za-równo na dawcach, jak i biorcach us³ug publicznych odpo-wiedzialnoœæ (accountability), itp.

1.2.5. Funkcje neoliberalizmu

Neoliberalizm odgrywa dwie istotne funkcje. Jedn¹z nich jest funkcja techniczna – dostarcza ona mianowiciezbioru wskazówek, co nale¿y uczyniæ dla przebudowyustroju gospodarczego. Drug¹ jest funkcja perswazyjna,lub ideologiczna – polega ona na mobilizacji spo³ecznej narzecz budowy gospodarki rynkowej i na os³abianiu i neu-tralizowaniu postaw przeciwnych. Ta druga rola jest istot-na ze wzglêdu na to, ¿e ¿aden inny projekt spo³eczny nieuzyska³ w latach 90. podobnej mocy perswazyjnej.

S³aboœæ artykulacji propozycji alternatywnych wobecneoliberalnego wzorca transformacji nie ulega w¹tpliwo-œci. Kilka takich propozycji zg³aszano, ¿adna z nich nie zo-sta³a jednak do koñca wyartyku³owana. Najwa¿niejszepropozycje alternatywne mo¿na sprowadziæ do trzechmodeli: (a) "trzecia droga", (b) spo³eczna nauka Koœcio³a,(c) "pañstwo rozwojowe" (developmental state). Pierwszaz tych propozycji, któr¹ mo¿na te¿ nazwaæ projektem so-cjaldemokratycznym, polegaæ mia³a na ³¹czeniu gospodar-ki rynkowej z elementami pañstwa opiekuñczego, redy-strybucj¹ dochodów i partycypacj¹ pracownicz¹. Repre-zentowa³y j¹ m. in. œrodowiska skupione wokó³ Unii Pracyi pisma Przegl¹d Spo³eczny [Kowalik, 1999; Modzelewski,1993]. Program ten nie wyszed³ nigdy poza sferê postula-tów oraz krytyki spo³ecznych skutków transformacji ryn-kowej. W szczególnoœci, œrodowiska lewicowe nie zdo³a³ystworzyæ instytucji badawczych typu think tanks, zdolnychdo przedstawienia ich propozycji programowych w posta-ci zoperacjonalizowanych projektów rozwi¹zañ systemo-wych i polityki gospodarczej. Tymczasem grupy bli¿szeorientacji neoliberalnej stworzy³y instytucje niezale¿ne,stanowi¹ce oœrodki myœli i ekspertyz – CASE, Instytut Ba-dañ nad Gospodark¹ Rynkow¹, Instytut Spraw Publicz-nych, Centrum Adama Smitha. Orientacja ta uzyska³a rów-nie¿ poparcie wp³ywowych gazet i czasopism, wymieniæmo¿na Gazetê Wyborcz¹ (mam tu na myœli takich publicy-stów, jak Ernerst Skalski czy Danuta Zagrodzka), Wprost,Politykê, czy Przegl¹d Polityczny. W jeszcze mniejszymstopniu, ni¿ jest to w przypadku lewicy, mówiæ mo¿nao skonkretyzowaniu postulatów spo³ecznej nauki Koœcio³a,

13


Raporty CASE Nr 29

wywodz¹cych siê z postulatu godnoœci osoby ludzkiej i wy-ra¿onych w wielu encyklikach papie¿y, poczynaj¹c od Re-rum Novarum Leona XIII. Spo³eczna nauka Koœcio³a jestwyk³adana na uczelniach katolickich, nie ma jednak próbprze³o¿enia jej na jêzyk praktyki, podobnie jak nie powsta-³y w Polsce licz¹ce siê ugrupowana chrzeœcijañsko-demo-kratyczne. Nie by³ wreszcie nigdy brany pod uwagê po-wa¿nie jakiœ wariant pañstwa rozwojowego, wzorowanyna modelu azjatyckim.

Brak alternatywnych w stosunku do neoliberalnegoprogramów transformacji jest wynikiem stanu œwiadomo-œci spo³ecznej, przekraczaj¹cego granice krajów pokomu-nistycznych. Polega on na odrzuceniu wielkich projektówideologicznych lewicy i na przyjêciu – przynajmniej w kra-jach objêtych kultur¹ Zachodu – ¿e demokratyczny kapita-lizm jest jedyn¹ powszechnie akceptowaln¹ perspektyw¹stosownego porz¹dku spo³ecznego. Najg³oœniejszym prze-jawem, a zarazem symbolem przekonania jest g³oœnaksi¹¿ka Francisa Fukuyamy, w której postawi³ on tezêo kresie wielkich debat ideologicznych [Fukuyama, 1996].Zgodnie z tym stanem œwiadomoœci, jeœli w ogóle istniejewybór typu ustroju gospodarczego, mo¿e on co najwy¿ejdotyczyæ jakiegoœ wariantu ustroju kapitalistycznego. Naistnienie pewnej liczby takich wariantów zwraca³ przed la-ty uwagê w g³oœniej ksi¹¿ce Michel Albert (1994), któryspopularyzowa³ zarazem rozró¿nienie miêdzy "modelemnadreñskim" i "modelem anglosaskim". Pierwszy z nich za-wiera znaczn¹ dozê elementów solidaryzmu spo³ecznego,drugi zaœ jest silnie indywidualistyczny. Zwolennicy neoli-beralnego podejœcia do transformacji s¹ jednak krytycznitak¿e i wobec nadreñskiej wersji kapitalizmu dowodz¹c, ¿ewskutek wysokich kosztów zabezpieczenia spo³ecznegooraz ma³ej elastycznoœci rynku pracy jest on mniej – odwersji anglosaskiej – efektywny, co jest szczególnie nieko-rzystne w warunkach globalizacji, poniewa¿ os³abia konku-rencyjnoœæ danej gospodarki. Tym bardziej nie powinno siêgo zalecaæ krajom pokomunistycznym, które po pierwszes¹ zbyt ubogie na to, by móc pozwoliæ sobie na rozbudo-wane pañstwo opiekuñcze, po drugie zaœ maj¹ wiele donadrobienia.

W ostatnich latach paradygmat neoliberalny poddanyzosta³ umiarkowanej krytyce. W odniesieniu do najwy¿ejrozwiniêtych krajów europejskich przejawem tej krytykijest postulat Trzeciej Drogi Tony Blaire'a, swoisty kompro-mis miêdzy neoliberalizmem a socjaldemokracj¹. TrzeciaDroga jest tu rozumiana nieco odmiennie, ni¿ w przypad-ku referowanych wy¿ej pogl¹dów na transformacjê poko-munistczn¹, i w najwiêkszym skrócie sprowadza siê do ha-s³a "gospodarka rynkowa – tak, spo³eczeñstwo rynkowe –nie". ¯yczliwi krytycy wskazuj¹, ¿e ta nowa odmiana trze-ciej drogi jest raczej has³em politycznym, ani¿eli spójnymprojektem intelektualnym [Faux, 1999; Ryan, 1999; Ro-man, 1999; Salvati, 1999]. Sam fakt jej pojawienia siê jestjednak symptomatyczny. W odniesieniu do krajów s³abiejrozwiniêtych i pokomunistycznych krytyka ta – charakte-

rystyczne, ¿e wychodz¹ca z krêgów Banku Œwiatowego,postrzeganego do niedawna jako swego rodzaju bastionneoliberalizmu – formu³owana jest pod has³ami "konsensupost-waszyngtoñskiego" i Comprehensive Development Fra-mework [Stiglitz, 1998; Wolfensohn, 1999]. Zawiera onapostulaty rozszerzenia listy celów rozwojowych poza ma-kroekonomiê na kwestie strukturalne i spo³eczne orazwzmocnienia regulacyjnych funkcji pañstwa [na temat roz-szerzenia celów, por. te¿ Sen, 1997]. Koniecznoœæ wzmoc-nienia pañstwa, jednak przy nacisku na ograniczonoœæ jegozadañ, postulowa³ ju¿ wczeœniej raport Banku Œwiatowegoz 1997 r. [World Bank, 1997]. Wspomniana krytyka nie sta-nowi wiêc frontalnego ataku na neoliberalizm, podtrzymu-je w szczególnoœci postulaty neoliberalne zwi¹zane z ma-kroekonomi¹ i prywatyzacj¹, jest jednak z³agodzeniemi uzupe³nieniem tego paradygmatu.

W Polsce w sferze retorycznej, a do pewnego stopniatak¿e i praktycznej, zwolennicy neoliberalnego podejœciado transformacji pokomunistycznej odnieœli w debaciezwyciêstwo. Kolejne rz¹dy RP deklarowa³y wolê kontynu-owania reform, zgodnych w zasadniczych zrêbach z podej-œciem neoliberalnym, zw³aszcza zaœ wolê utrzymywaniarównowagi makroekonomicznej. Odstêpstwa od tej œcie¿-ki t³umaczone by³y raczej szczególnymi okolicznoœciaminatury politycznej, ani¿eli brakiem zasadniczej zgody co dokierunku reform.

1.3. Gospodarcza rola pañstwa

Transformacja jest swoistym, spo³ecznie realizowanymprocesem wyboru ustroju gospodarczego; zasadnicz¹kwesti¹ jest w tym procesie okreœlenie roli pañstwa. Wy-bór ten jest zarazem procesem naœladowczym. Dokonujesiê w krajach opóŸnionych gospodarczo i cywilizacyjnie,które w znacznej mierze korzystaj¹ z wzorców, dostarcza-nych przez kraje wy¿ej rozwiniête. Wybór ten jest wre-szcie w znacznym stopniu uwarunkowany – choæ niew pe³ni zdeterminowany – ustrojem politycznym.

1.3.1. Ustroje gospodarcze

Oczywistym wnioskiem, wynikaj¹cym z neoliberalnegomodelu transformacji, jest koniecznoœæ zmniejszenia rolipañstwa. Jest to, po pierwsze, postulat wycofania siê pañ-stwa z dzia³alnoœci produkcyjnej, po drugie, postulat ogra-niczenie zakresu us³ug, zw³aszcza socjalnych, oferowanychprzez pañstwo, po trzecie, zmniejszenie zakresu regulacji¿ycia gospodarczego, po czwarte, ograniczenia (lub wrêczzaniechania) interwencji w procesy rynkowe, po pi¹tewreszcie, ograniczenia (zaniechania) polityki sektorowej.Finansowym odbiciem realizacji tego rodzaju zaleceñ by³o-by zmniejszenie z jednej strony udzia³u wydatków pañstwa

14


Raporty CASE Nr 29

w produkcie narodowym, z drugiej zaœ strony zmniejsze-nie stopy opodatkowania.

By³oby przesad¹ stwierdzenie, ¿e idea³em neolibera-³ów jest dziewiêtnastowieczne pañstwo-nocny stró¿,którego funkcje ogranicza³y siê do gwarancji bezpieczeñ-stwa zewnêtrznego i wewnêtrznego oraz ochrony praww³asnoœci. Tego rodzaju program g³osz¹ wspó³czeœnie je-dynie skrajni libertarianie. Neolibera³owie rozszerzaj¹ za-dania ekonomiczne wspó³czesnego pañstwa na kilka istot-nych dziedzin. Nale¿y do nich co najmniej polityka makro-ekonomiczna (zw³aszcza pieniê¿na), zabezpieczenie spo-³eczne dla tych, którzy "wypadn¹ z rynku", oraz dba³oœæo inwestycje w kapita³ ludzki. Pañstwo neoliberalne po-winno byæ jednak niewielkie, ale za to silne i sprawne,mean and lean.

Zanim zarysujemy odpowiedŸ na pytanie, na ile mo¿-na siê spodziewaæ realizacji takiego programu przemianroli pañstwa w krajach pokomunistycznych, nale¿y zatrzy-maæ siê nad innymi modelami roli pañstwa, jakie ukszta³-towa³y siê w XX w. [Kochanowicz, 1997; Block, 1994].Mo¿na w tym miejscu pomin¹æ system gospodarki naka-zowo-rozdzielczej czy ustrój "socjalizmu rynkowego",podobnie jak dysfunkcjonalne kleptokracje TrzeciegoŒwiata, poniewa¿ nikt nie traktuje ich jako licz¹cej siê,atrakcyjnej alternatywy dla krajów pokomunistycznych[por. Evans, 1992; Evans, 1995 na temat "pañstwa ³upie¿-czego"]. Na rozwa¿enie zas³uguj¹ natomiast, ze wzglêduna sw¹ donios³oœæ, dwa modele, które okreœliæ mo¿namianem "pañstwa redystrybucyjnego" (lub opiekuñczego)oraz "pañstwa rozwojowego".

Pierwszy typ ukszta³towa³ siê w Europie Zachodniej podrugiej wojnie œwiatowej i polega na wspó³istnieniu regu-lacji rynkowej w sferze wytwórczoœci, ze skierowan¹ dowszystkich grup spo³ecznych redystrybucj¹ dochodu naro-dowego poprzez programy edukacji, ochrony zdrowia,dostêpu do mieszkañ, opieki nad dzieæmi, emerytalne,ochrony przed bezrobociem itd. System ten ma zró¿nico-wane Ÿród³a ideologiczne – liberalne, socjalistycznei chrzeœcijañsko-demokratyczne [Esping-Andersen, 1990].Jego ideologicznym uzasadnieniem s¹ wywodz¹ce siê z ka-tolicyzmu idee sprawiedliwoœci spo³ecznej i solidaryzmu,idea praw spo³ecznych, jako rozszerzenie praw obywatel-skich oraz d¹¿enie do zachowania spójnoœci spo³ecznej.Historycznie, wykszta³canie jego zwi¹zane by³o z rozwo-jem demokracji masowej. Z ogólnie znanych wzglêdówsystem ten znajduje siê obecnie w stanie kryzysu [Offe,1993] i poddawany jest krytyce, nie wydaje siê jednak, byw przewidywalnej przysz³oœci mia³ ulec czemuœ wiêcej,ani¿eli ewolucyjnej modyfikacji. Zwolennicy transformacjineoliberalnej s¹ generalnie niechêtni temu modelowi, tymbardziej uwa¿aj¹, ¿e jest on nieodpowiedni dla krajów po-komunistycznych, które musz¹ przeznaczaæ znaczne œrod-ki na modernizacjê swych gospodarek. W rzeczywistoœci,

wbrew neoliberalnej retoryce, Polska – podobnie jak i in-ne kraje œrodkowoeuropejskie – utrzymuje wysoki po-ziom redystrybucji dochodów.

Pañstwo rozwojowe z kolei w najczystszej postaciukszta³towa³o siê w krajach Azji Wschodniej (zw³aszczaw Korei P³d. i na Tajwanie) w latach 60. i 70., swoje ante-cendencje ma w Japonii okresu Meiji, Rosji lat 1890., czyTurcji lat 30. Najogólniej scharakteryzowaæ je mo¿na jakozespó³ instytucji, maj¹cy spowodowaæ "ucieczkê z peryfe-rii" poprzez aktywne wspieranie prywatnego przemys³uw rekonstrukcji technologicznej i ekspansji na rynki œwia-towe, przy jednoczesnym zapewnieniu szerokim grupomludnoœci korzyœci ze wzrostu gospodarczego [Haggard,1990; Amsden, 1989; Wade, 1990; Evans, 1995]. Ocenatego modelu jest przedmiotem daleko id¹cej kontrowersji.Wielu ekonomistów g³ównego nurtu sk³onna jest negowaæznaczenie sektorowej polityki pañstwa, podkreœlaj¹c ra-czej po³¹czenie szczêœliwego zbiegu okolicznoœci z w³aœci-w¹ polityk¹ makroekonomiczn¹ – pogl¹d ten nie jest jed-nak podzielany przez obroñców skutecznoœci "wybieraniazwyciêzców" [zob. World Bank, 1993; Amsden, 1994; Fi-shlow i in., 1994]. Now¹ falê debaty wywo³a³ kryzys finan-sowy 1998 r. [Wade i Veneroso, 1998a, 1998b; Furmani Stiglitz, 1998]. Formu³owana jest opinia, ¿e kryzys tenwi¹zaæ mo¿na z siln¹ rol¹ pañstwa, maj¹c¹ prowadziæ do"kapitalizmu kolesiów" (cronies' capitalism), a w rezultacie– do swoistego miêkkiego finansowania b³êdnych projek-tów inwestycyjnych. Z drugiej strony jednak dowodzi siê,¿e Ÿród³a kryzysu tkwi¹ w wysokiej stopie oszczêdnoœcispo³eczeñstw azjatyckich, na któr¹ nak³ada siê niedosta-teczna kontrola rynku finansowego przez pañstwo. Do-wodzi siê zarazem, ¿e niedawny kryzys finansowy – nieza-le¿nie od jego Ÿróde³ – nie dezawuuje wczeœniejszychosi¹gniêæ prowzrostowej i proeksportowej polityki pañ-stwa [Stiglitz, 1998].

Pañstwo rozwojowe jako wzorzec transformacji nieby³ nigdy powa¿anie brany pod uwagê przez zwolennikówtransformacji neoliberalnej [por. Lipowski i Kulig, 1992;Amsden et al., 1994, na temat stosowalnoœci tego modeluw warunkach transformacji]. Powody po temu s¹ zapew-ne nastêpuj¹ce: autorytarny charakter ustroju polityczne-go krajów, które go wprowadza³y w ¿ycie, odmienne tra-dycje kulturowe, które byæ mo¿e s¹ warunkiem jego funk-cjonowania, nacjonalizm jako legitymizuj¹ca ideologia,i last but not least – zasadnicza nieufnoœæ ekonomistówo orientacji neoliberalnej co do mo¿liwoœci spe³niania po-zytywnych funkcji prorozwojowych przez pañstwo drog¹polityki sektorowej. Generalnie pow¹tpiewaj¹ oni w mo¿-liwoœæ wyboru przez aparat urzêdniczy w³aœciwych kie-runków inwestowania oraz w zdolnoœæ oparcia siê tegoaparatu presji przemys³owych grup interesów – zw³aszczaw warunkach s³abego pañstwa pokomunistycznego.Podobnie jednak, jak siê rzecz ma z instytucjami pañstwa

15


Raporty CASE Nr 29

opiekuñczego, odrzucenie polityki sektorowej jest w wa-runkach pokomunistycznych bardziej retoryczne, ni¿ real-ne. W rzeczywistoœci jest ona prowadzona. Przyk³ademjest prywatyzacja kapita³owa, gdzie pañstwo – dzia³aj¹cpoprzez wyspecjalizowane agendy (Ministerstwo Prywa-tyzacji, a potem Skarbu) – dokonuje w gruncie rzeczy "wy-boru zwyciêzców", picking the winners. Innym przyk³ademby³a przeprowadzana polityka odd³u¿ania przedsiêbiorstw.Ma wreszcie taki charakter niezbyt szczêœliwa ekonomicz-nie, ale byæ mo¿e nieuchronna spo³ecznie, polityka pod-trzymywania umieraj¹cych przedsiêbiorstw.

Przywo³uj¹c przyk³ad Azji, warto jeszcze zwróciæ uwa-gê, ¿e odmiennoœæ przyjêtej w krajach pokomunistycznychdoktryny transformacji od modelu azjatyckiego nie ograni-cza siê do odrzucenia (bardziej w deklaracjach, ni¿ w prak-tyce) sektorowej polityki pañstwa. Inna, istotna ró¿nicapolega na odmiennej koncepcji Ÿróde³ postêpu technicz-nego i innowacji. W krajach azjatyckich proces ten doko-nywa³ siê przede wszystkim przez w³asne prace rozwojo-we, prawda, ¿e polegaj¹ce w znacznej mierze na kopiowa-niu technologii wczeœniej opanowanych gdzie indziej.W krajach pokomunistycznych g³ównym Ÿród³em dop³y-wu nowych technologii maj¹ byæ korporacje zagraniczne.

1.3.2. Ustrój gospodarczy a ustrój polityczny

Mo¿na dopatrywaæ siê zwi¹zków, aczkolwiek o stosun-kowo luŸnym charakterze, pomiêdzy ustrojem gospodar-czym a politycznym. Ustroje gospodarcze poklasyfikowaæmo¿na wedle wzglêdnego znaczenia pañstwa i rynkuw decyzjach gospodarczych. Ustroje polityczne z koleiwedle zakresu legalnego wp³ywu ludnoœci na decyzjew³adz drog¹ procedur demokratycznych. Dla uproszcze-nia wywodu, zale¿noœci miêdzy nimi przedstawiamy w ta-beli 1. Wiersze odpowiadaj¹ systemom politycznym, ko-lumny systemom gospodarczym. Pola zaciemnione przed-stawiaj¹ najbardziej prawdopodobne, z logicznego punktuwidzenia, kombinacje ustroju politycznego i gospodarcze-go. Poszczególne pola tabeli zawieraj¹ przyk³ady histo-ryczne, najbli¿sze danej kombinacji ustrojowej.

Analiza tych przypadków historycznych prowadzi doprzekonania, ¿e realizacja pañstwa liberalnego zarównow jego postaci tradycyjnej ("pañstwo nocny stró¿"), jaki nowoczesnej ("pañstwo neoliberalne") jest ma³o prawdo-podobne w warunkach demokracji masowej i swoistegorynku partii politycznych. Nowoczesna demokracja do-starcza zorganizowanym grupom spo³ecznym mo¿liwoœciwp³ywu na kszta³t instytucji gospodarczych. Najkrócejmówi¹c, grupy postrzegaj¹ce rynek jako zagro¿enie dlaswoich interesów, bêd¹ korzystaæ z mo¿liwoœci ogranicze-nia jego dzia³ania, czy wrêcz do tworzenia instytucji wy³¹-czaj¹cych pewne sfery ¿ycia gospodarczego spod dzia³aniarynku. Proces ten jest zazwyczaj bardzo z³o¿ony i ró¿no-

kierunkowy, zale¿y nie tylko od obiektywnego stanu rze-czy, lecz od sposobu ich postrzegania, jak i od doœwiad-czeñ spo³ecznych, zwi¹zanych z funkcjonowaniem zarów-no rynku, jak i instytucji nierynkowych. Rozczarowaniedzia³aniem jednych sk³aniaæ mo¿e do entuzjazmu wobecdrugich, co powodowaæ mo¿e swego rodzaju oscylacjêokresów wiêkszej i mniejszej interwencji pañstwa [Hirsch-man, 1982]. W d³u¿szej perspektywie ustabilizowanie siêjakiejœ wersji pañstwa neoliberalnego w Europie Œrodko-wej wydaje siê ma³o prawdopodobne. Spodziewaæ siê ra-czej mo¿na wzglêdnej trwa³oœci ma³o skutecznego pañ-stwa redystrybucyjnego, prowadz¹cego zarazem ma³oskoordynowan¹ politykê sektorow¹ pod wp³ywem bie¿¹-cych nacisków politycznych.

1.4. Sekwencja i tempo reform

1.4.1. Reforma w warunkach demokracjipolitycznej

Gospodarka rynkowa tworzona jest w krajach œrodko-wej Europy w warunkach demokracji politycznej typu ma-sowego. Od strony teoretycznej, wzajemne zwi¹zki miê-dzy ustrojem i gospodark¹, a w szczególnoœci demokracj¹a rynkiem, s¹ przedmiotem sporów, dalekich od rozstrzy-gniêcia [Schumpeter, 1995; Przeworski, 1991; Przeworskii Limongi, 1993]. Historycznie, zapocz¹tkowanie kapitali-zmu w warunkach demokratycznych jest zjawiskiem rzad-kim, jeœli nie bezprecedensowym. Pierwsze etapy kapitali-zmu i uprzemys³owienia – wraz z towarzysz¹cymi im bo-lesnymi procesami spo³ecznymi ("pierwotna akumulacja",rozpad spo³eczeñstwa tradycyjnego, masowe przemie-szczenia ludnoœci, itd.) poprzedza³y wykszta³cenie siê de-mokracji o charakterze masowym [Rueschemeyer, Ste-phens i Stephens, 1992]. W krajach dziœ najwy¿ej rozwi-niêtych spontaniczne wykszta³canie siê kapitalizmu(o czym mo¿na mówiæ ju¿ od XIV wieku), a nastêpniewczesne fazy uprzemys³owienia nastêpowa³y w warun-kach absolutyzmu lub demokracji cenzusowej (o bardzoograniczonym zakresie prawa wyborczego), zanim wy-kszta³ci³o siê masowe spo³eczeñstwo miejskie. W nie-których krajach Ameryki £aciñskiej, gdzie w pierwszej po-³owie XX wieku nast¹pi³o uprzemys³owienie, odbywa³osiê ono wprawdzie niekiedy w warunkach formalnie obo-wi¹zuj¹cej demokracji o masowym charakterze, w rzeczy-wistoœci jednak ograniczonej do sektora miejskiego i dale-kiej od pe³nej konsolidacji. W chwilach napiêæ spo³ecznychinstytucje demokratyczne wykorzystywane by³y przez po-pulistów lub przez skrajn¹ lewicê, co niejednokrotnie do-prowadza³o do za³amywania siê porz¹dku politycznego.Z kolei reformy rynkowe lat 70. i 80. zapocz¹tkowywane

16


Raporty CASE Nr 29

by³y niekiedy przez re¿imy autorytarne, a dopiero póŸniejnastêpowa³o przejœcie do demokracji. Szczególnie pou-czaj¹cym, czystym przypadkiem takiej sekwencji jest Chi-le. W krajach Azji Wschodniej ("tygrysy") uprzemys³owie-nie dokonywa³o siê po drugiej wojnie œwiatowej w warun-kach autorytaryzmu, który dopiero w latach 80., po osi¹-gniêciu wzglêdnie wysokiego poziomu ¿ycia, pocz¹³ ustê-powaæ demokracji.

Tymczasem kraje pokomunistyczne – a zw³aszcza krajeEuropy Œrodkowo-Wschodniej – wesz³y w okres transfor-macji w warunkach wysoko rozwiniêtego spo³eczeñstwamasowego (miejskiego), o znacznie rozbudzonych aspira-cjach w zakresie konsumpcji indywidualnej i w zakresie za-bezpieczenia spo³ecznego, wprowadzaj¹c jednoczeœniepodstawowe instytucje demokratyczne: masowe prawowyborcze, wielopartyjnoœæ, swobodê tworzenia organiza-cji spo³ecznych i politycznych, swobodê dzia³ania œrodkówmasowego przekazu, ochronê praw obywatelskich.

Wielu obserwatorów wczesnego etapu transformacjiformu³owa³o w tych warunkach pesymistyczne prognozy.Uznawano, ¿e pocz¹tek procesu transformacji musi byæbolesny ze wzglêdu na konieczne zmiany strukturalne, nie-uchronne pojawienie siê bezrobocia i wymóg zmiany po-staw jednostek na znacznie bardziej aktywne [Przeworski,1991; Dahrendorf, 1991; omówienie i analiza – Gresko-vits, 1998]. Wyra¿ano wobec tego obawy, ¿e kontynuacjaprocesu reform w warunkach demokracji mo¿e doprowa-dziæ albo do ich zaniechania, albo do za³amania siê porz¹d-ku demokratycznego. W przypadku krajów Europy Œrod-kowej, w tym Polski, obawy te nie sprawdzi³y siê, a przy-najmniej nie w pe³ni. Instytucje demokratyczne nie za³a-ma³y siê, a reformy rynkowe s¹ kontynuowane, choæw wolniejszym tempie, ani¿eli zak³adano na pocz¹tku pro-cesu transformacji. Interpretacja tego zwolnienia bêdzieprzedmiotem analizy w nastêpnych czêœciach opracowa-nia. W tym miejscu nale¿y jednak poœwiêciæ nieco uwagiproponowanemu tempu reform.

1.4.2. Terapia szokowa i gradualizm

Zgodnie z koncepcj¹, opracowan¹ przez Leszka Balce-rowicza i jego wspó³pracowników w latach 1989–1990,reformy nale¿a³o wprowadzaæ mo¿liwie szybko. Przedsta-wiano na rzecz tego wysokiego tempa argumenty o cha-rakterze ekonomicznym i politycznym [Balcerowicz,1995a, 1995b]. Podejœcie takie okreœlano mianem "terapiiszokowej". Z ekonomicznego punktu widzenia argumen-towano, ¿e szybkie wprowadzenie reform pozwoli tak¿ena stosunkowo szybkie uzyskanie pozytywnych efektóww postaci wzrostu gospodarczego, minimalizuj¹c zarazembolesny okres dostosowañ strukturalnych. Towarzyszy³ytemu argumenty natury politycznej, uznawano mianowi-cie, ¿e najwiêksze szanse powodzenia daje przeprowadze-nie bolesnych reform w okresie tu¿ po zmianie ustroju po-

litycznego, co pozwoli na wykorzystanie chwilowo wyso-kiego poparcia dla nowych w³adz. Sytuacjê tak¹ okreœlanomianem "polityki nadzwyczajnej". Innymi s³owy, architekcitransformacji obawiali siê, ¿e jej bezpoœrednie przykreskutki doprowadziæ mog¹ do konsolidacji si³ niechêtnychzmianom rynkowym czy to ze wzglêdu na zagro¿enie in-teresów, czy z racji ideologicznych, trzeba wiêc dzia³aæwyprzedzaj¹co. Zapewne istotnym choæ nie wypowiada-nym argumentem za szybkim tempem zmian w roku 1990by³a obecnoœæ na arenie politycznej ZSRR (a na tereniePolski i b. NRD oddzia³ów radzieckich) – nale¿a³o osi¹gn¹æjak najwiêcej, stwarzaj¹c fakty dokonane, w warunkachpomyœlnej koniunktury politycznej, co do trwa³oœci którejnie by³o przecie¿ stuprocentowych gwarancji.

W pocz¹tkowych latach transformacji pomiêdzy zwo-lennikami szybkich przemian a ich przeciwnikami, orazsceptykami, toczy³ siê ¿ywy spór [por. Ko³odko, 1999]. Ar-gumenty o charakterze merytorycznym przemieszane by³y– i s¹ – z retoryk¹ polityczn¹, a spór o tempo przemian na-k³ada siê na debatê o ich celach. Czêœæ przeciwników niezgadza³a siê nie tyko z tempem przemian, ale i z ich zakre-sem, a zw³aszcza z radykalizmem zmian rynkowych. Spórten mia³ charakter nie tylko sporu o metody, ale i o zasa-dnicze wartoœci. Wyra¿ane by³y obawy, dotycz¹ce skutkówspo³ecznych daleko id¹cego urynkowienia si³y roboczej, re-dukcji funkcji spo³ecznych pañstwa, a w konsekwencji ne-gatywnych skutków dla trwa³oœci rodzin. Obawiano siêtak¿e krótko- i d³ugofalowych skutków otwarcia gospodar-ki na zagranicê, ostrzegaj¹c przed mo¿liwoœci¹ ruiny wieluprzedsiêbiorstw oraz utraty suwerennoœci.

W odniesieniu do samego tempa przemian, w¹tpliwoœciwysuwali instytucjonaliœci i ekonomiœci ewolucyjni [Poznañ-ski, 1996]. Zwracano mianowicie uwagê, ¿e warunkiem po-wodzenia gospodarki rynkowej jest infrastruktura instytu-cjonalna ("regu³y gry" w jêzyku D. C. Northa), na któr¹ sk³a-daj¹ siê zarówno instytucje formalne, jak i nieformalne. Pro-ces ich powstawania z natury rzeczy jest powolny i ewolu-cyjny, szybka zmiana nie jest zatem po prostu mo¿liwa.

W rzeczywistoœci szybko wprowadzono reformy tylkow odniesieniu do kilku aspektów ¿ycia gospodarczego: sytu-acji makroekonomicznej, ma³ej prywatyzacji oraz deregula-cji ¿ycia gospodarczego. Wesz³y one w ci¹gu pierwszychmiesiêcy 1990 r. Wa¿nym skutkiem tych zmian by³o szybkiepowstawanie sektora drobnej przedsiêbiorczoœci. Wolniej,choæ w miarê prêdko nast¹pi³y te¿ podstawowe zmianyprawne, pozwalaj¹ce na wykszta³canie siê rynku kapita³o-wego: prawo o obrocie papierami wartoœciowymi i powsta-nie gie³dy oraz zmiany podstaw prawnych bankowoœci.

1.4.3. Prywatyzacja i restrukturyzacja

Bez porównania wolniej postêpowa³ natomiast, maj¹cykluczowe znaczenie dla przemian ustrojowych, procesprywatyzacji, po dziœ dzieñ daleki od zakoñczenia. Jak siê

17


wydaje, ten stosunkowo powolny proces by³ tak¿e stosun-kowo nierówny – wiêcej prywatyzowano w okresach rz¹-dów koalicji, w sk³ad których wchodzi³a UW, ani¿eli wów-czas, gdy u w³adzy pozostawa³o SLD. Proces ten jednakzosta³ przynajmniej zapocz¹tkowany ju¿ u progu lat 90.,uda³o siê równie¿ wypracowaæ z sukcesem szereg proce-dur ("œcie¿ek") prywatyzacyjnych, mo¿liwych do zastoso-wania odpowiednio w przypadku przedsiêbiorstw ró¿nychtypów i wielkoœci.

By³o wiele przyczyn powolnego przeprowadzania pry-watyzacji. Na pierwszym miejscu nale¿y wymieniæ trudno-œci w mobilizacji kapita³u. Mo¿liwoœci wewnêtrzne ograni-cza niski poziom PKB na g³owê i niski poziom oszczêdno-œci, mo¿liwoœci zewnêtrzne – relatywnie niska atrakcyj-noœæ lokat; jedne i drugie – s³abo wykszta³cone instytucjerynku kapita³owego. Powa¿n¹ barier¹ jest niedorozwój in-frastruktury, zw³aszcza sieci transportu. Inn¹ istotn¹ przy-czyn¹, zw³aszcza w pocz¹tkowym okresie, by³y obawy zestrony za³óg pracowniczych, przekszta³cane w realny opórdziêki silnej pozycji zwi¹zków zawodowych i samorz¹dówpracowniczych. Paradoksalnie, owa silna rola reprezenta-cji pracowniczej mog³a zarazem odgrywaæ pozytywn¹ ro-lê w tych przypadkach, w których po d³ugim procesie ne-gocjacji udawa³o siê dojœæ do porozumienia: zinstytucjona-lizowana zgoda za³óg legitymizowa³a bowiem proceszmian w³asnoœci.

Obawy za³óg pracowniczych zwi¹zane by³y nie tylkoz prywatyzacj¹, ale tak¿e z restrukturyzacj¹ (która mo¿enastêpowaæ tak¿e i niezale¿nie od prywatyzacji), maj¹c¹na celu wzrost efektywnoœci. By³y one o tyle uzasadnione,¿e restrukturyzacja z du¿ym prawdopodobieñstwem po-ci¹gaæ mog³a za sob¹ zwolnienia. Ponadto, niezale¿nie odzwolnieñ, restrukturyzacja poci¹ga³a za sob¹ redukcjêrozmaitych funkcji socjalnych, charakterystycznych dlazak³adów pracy w gospodarce realnego socjalizmu. Mo¿-na wrêcz powiedzieæ, ¿e – obok takich instytucji, jak po-wszechnie dostêpna opieka medyczna, edukacja, subsy-diowane mieszkania, czy pañstwowy system emerytalny –pe³ne zatrudnienie, gwarantuj¹ce niemal ka¿demu zdol-nemu do pracy minimum dochodu – by³o elementemswoistego, komunistycznego pañstwa opiekuñczego [Na-rojek, 1991; Kochanowicz, 1997]. Jakoœæ us³ug, jakich do-starcza³y jego instytucje w schy³kowych fazach dawnegoustroju, jak i ich postêpuj¹ca wówczas erozja, nie wyma-gaj¹ komentarza. Dostarcza³o jednak pewnego minimumbezpieczeñstwa, szczególnie istotnego we wczesnych fa-zach transformacji, dla ludzi pozbawionych mo¿liwoœciszybkiego przestawienia siê na zachowania bardziej ryn-kowe. Wielu zatem zainteresowanych by³o trwa³oœci¹tych rozwi¹zañ.

Czynnikiem opóŸniaj¹cym by³y tak¿e d³ugie spory, do-tycz¹ce wyboru œcie¿ek prywatyzacji i ich prawnej obudo-wy. Charakterystyczne s¹ tu losy prywatyzacji powszech-nej: pocz¹tkowo traktowano j¹ jako mo¿liwoœæ (w warun-kach braku kapita³u) bardzo atrakcyjn¹, potem jednak (byæ

mo¿e wskutek obserwacji doœwiadczeñ czeskich, a zw³a-szcza rosyjskich) narastaæ zaczê³y w¹tpliwoœci co do jej za-let ze wzglêdu na to, ¿e daje ona bardzo s³abe gwarancjerzeczywistej kontroli w³aœcicielskiej.

Charakterystyczn¹ cech¹ prywatyzacji w Polsce(w odró¿nieniu od analogicznych procesów dokonuj¹cychsiê w krajach by³ego Zwi¹zku Radzieckiego) jest prowa-dzenie jej w starannie opracowanych ramach prawnych.Owa starannoœæ prawna wynika zapewne z relatywnie sil-nych tradycji prawniczych, jak i z nieuchronnej polityzacjitego procesu. Pozytywnym skutkiem tego jest wysoki sto-pieñ legitymizacji zmian w³asnoœciowych w oczach opiniipublicznej.

1.4.4. Sektor us³ug publicznych

W niewielkim, czy wrêcz prawie ¿adnym stopniu niezosta³ natomiast zreformowany sektor us³ug publicznych,do którego nale¿y zaliczyæ s³u¿bê zdrowia, system eduka-cji, a w pewnym sensie tak¿e i system emerytalny. Wyj¹t-kiem jest wczeœniej zreformowany sektor badañ nauko-wych (poprzez powo³anie Komitetu Badañ Naukowychw 1991 r.), zmianie finansowania towarzyszy³ jednak spa-dek realnych nak³adów pañstwa. W pozosta³ych wymienio-nych dziedzinach reformy zaczêto wprowadzaæ dopierow koñcu lat 90., wobec czego trudno jeszcze oceniaæ ichskutecznoœæ i efektywnoœæ [omówienie tych reform: Kolar-ska-Bobiñska, 1999]. W szczególnoœci ocena nowego sy-stemu emerytalnego mo¿liwa bêdzie najwczeœniej po kilku-nastu latach, gdy fundusze emerytalne rozpoczn¹ p³acenieœwiadczeñ. Zanim te reformy zapocz¹tkowano, to zarów-no w zakresie edukacji, jak i opieki zdrowotnej nast¹pi³y ju¿daleko posuniête zmiany. Sk³ada siê na nie spadek realnychnak³adów pañstwa, wzrost kosztów zwi¹zany z urynko-wieniem nak³adów, prawne dopuszczenie komercjalizacjiczêœci us³ug zdrowotnych i edukacyjnych oraz rozrost "sza-rej sfery" w dzia³aniu sektora publicznego.

Stosunkowo prosta, w porównaniu z innymi, by³a refor-ma systemu emerytalnego. Opisy jej przebiegu wskazuj¹,jak wiele oporu i tu trzeba by³o pokonaæ, i w jak znacznymstopniu sukces by³ tu dzie³em zbiegu przypadków, polegaj¹-cych miêdzy innymi na osobistym zaanga¿owaniu nieprze-ciêtnych indywidualnoœci [Nelson, 1998; Golinowska i Hau-sner, 1998; Szumlicz, 1999]. Zmiany te o tyle jednak by³yprostsze od innych reform, ¿e po pierwsze, nie narusza³yistotnych interesów klientów systemu – dzisiejszych emery-tów. Po drugie, dostarczyciel us³ug – biurokracja ZUS – na-wet jeœli czu³a siê zagro¿ona zmianami, to nie dysponowa³asi³¹ polityczn¹ dostatecznie znaczn¹, by zablokowaæ refor-my. Po trzecie, z punktu widzenia ekip rz¹dowych powo-dzenie w zapocz¹tkowaniu reformy emerytalnej by³o cen-nym punktem w oczach opinii publicznej, który mo¿na by³ouzyskaæ kosztem znacznie mniejszym, ni¿ w przypadku in-nych reform (zarówno koalicja SLD-PSL, jak i AWS-UW po-

Raporty CASE Nr 29

18


Raporty CASE Nr 29

piera³a tê reformê). Po czwarte, swoiste lobby na rzecz re-formy stanowili eksperci, zw³aszcza ekonomiczni [Golinow-ska i Hausner, 1998]. Po pi¹te, szybko potê¿nym sojuszni-kiem sta³y siê firmy ubezpieczeniowe.

Odmiennie przedstawia siê kwestia stosunku do reformw przypadku s³u¿by zdrowia i systemu edukacji. W obu ma-my tu do czynienia z armiami zatrudnionych, którzy nie bezracji mog¹ siê obawiaæ, ¿e reformy o czêœciowo rynkowymcharakterze mog¹ naruszyæ ich interesy [na temat nieufno-œci lobbies nauczycielskich zob. Zahorska, 1999, s. 160i nast.; œrodowisk medycznych – W³odarczyk,1999, s. 74].Mog¹ siê tego obawiaæ pracownicy o niewielkich realnychkwalifikacjach, dla których mo¿e zabrakn¹æ miejsca w syste-mie, w który wbudowana jest sta³a ocena jakoœci pracy. Mo-g¹ siê tego równie¿ obawiaæ pracownicy o kwalifikacjachwysokich, lecz uzyskuj¹cy znaczne dochody dziêki zajêciupó³legalnych nisz w ramach istniej¹cego systemu. Z drugiejstrony, tak¿e i oczekiwania klientów systemu (pacjentówi ich rodzin, uczniów, studentów i ich rodziców) nie s¹ dokoñca jasne: na ile wol¹ korzystaæ z us³ug marnych, ale ta-nich, na ile zaœ gotowi s¹ pogodziæ siê z czêœciow¹ odp³at-noœci¹ œwiadczeñ w zamian za poprawê ich jakoœci. Wystê-puje te¿ asymetria w zakresie zdolnoœci wp³ywania nakszta³t opieki zdrowotnej. Liczni, ale rozproszeni potencjal-ni i aktualni pacjenci maj¹ znacznie mniej mo¿liwoœci okre-œlenia charakteru reform, ani¿eli dobrze zorganizowani pra-cownicy s³u¿by zdrowia, zdolni do wp³ywania na to, jak po-st¹pi administracja Ministerstwa Zdrowia. W tej sytuacjitrudno siê dziwiæ kolejnym rz¹dom, ¿e odk³ada³y na póŸniejreformy trudne i niepopularne.

Zachodz¹ dwie jeszcze, ale bardzo istotne okolicznoœci,opóŸniaj¹ce reformy sektora us³ug publicznych. Jedn¹ z nichjest wydolnoœæ reformatorska pañstwa. Bêdzie onaprzedmiotem analizy kolejnych punktów. Drug¹ jest brakdobrych wzorców, z których da³oby siê skorzystaæ. W od-niesieniu do polityki makroekonomicznej, prawnej konstruk-cji przedsiêbiorstw, czy te¿ organizacji rynku kapita³owegoistnieje na œwiecie szereg sprawdzonych wzorców, któremo¿na adaptowaæ do lokalnych warunków. Podobnie jestw pewnej mierze z systemami emerytalnymi, jak o tymœwiadczy fascynacja rozwi¹zaniem chilijskim. Tymczasemus³ugi spo³eczne, a zw³aszcza opieka zdrowotna s¹ z ogólnieznanych powodów (starzenie siê ludnoœci, wzrastaj¹ce ocze-kiwania, wysokie koszty) w stanie kryzysu instytucjonalnegotak¿e i w krajach wysoko rozwiniêtych i nie ma w gruncierzeczy dobrych wzorów, po które mo¿na by siêgn¹æ.

1.4.5. Pañstwo jako podmiot i jako przedmiotreform

Tempo reform okreœlane by³o przez szereg czynników,jednym z których jest wydolnoœæ reformatorska pañstwa.Konieczne jest w tym miejscu kilka uwag, precyzuj¹cych

samo pojêcie pañstwa. Stanowi ono oczywiœcie bardzoz³o¿ony zespó³ instytucji, których los w okresie transfor-macji jest doœæ szczególny – pañstwo jest bowiempodmiotem (wrêcz demiurgiem) przemian, bêd¹c zara-zem jednym z najwa¿niejszych przedmiotów tych prze-mian. Z punktu widzenia prowadzonych tu rozwa¿añ ko-nieczne jest przeprowadzenie rozró¿nieñ poszczególnychinstytucji pañstwa i okreœlenie roli, jak¹ odgrywaj¹ onew procesie reform. Mo¿na w ramach tych instytucji wy-ró¿niæ:

1. System polityczny, tj. istniej¹ce na mocy konstytucjiorgany przedstawicielskie oraz ugrupowania polityczne.System ten istnieje przede wszystkim na poziomie central-nym, ma jednak swoje odpowiedniki tak¿e na poziomie lo-kalnym.

2. Administracjê pañstwa – aparat wykonawczy szcze-bla centralnego i lokalnego. Okreœlany bywa w literaturzemianem "maszynerii pañstwa" (state machinery).

3. S¹downictwo.4. Aparat przymusu – wojsko, policja, wiêzienia, itp.

Stanowi on na tyle szczególny element maszynerii pañstwaze wzglêdu na zadania, do których jest powo³any, jak i spo-sób organizacji i dzia³ania, ¿e zas³uguje na wyodrêbnienie.W pewnym sensie segment ten stanowi istotê pañstwa, je-œli przyj¹æ weberowsk¹ definicjê pañstwa jako zalegalizo-wanego przymusu.

5. Pañstwowe przedsiêbiorstwa, zak³ady wytwórcze,zak³ady u¿ytecznoœci publicznej, itp. W tej kategorii mie-szcz¹ siê równie¿ analogiczne jednostki gospodarki komu-nalnej.

6. Sektor us³ug publicznych: szkolnictwo, oœrodki ba-dawcze, ochrona zdrowia, zabezpieczenie spo³eczne, itp.Zajmowaliœmy siê nimi w poprzedniej czêœci opracowania.

Reformy instytucji wymienionych w pkt. 4, 5, i 6 istot-ne s¹ ze wzglêdu na ich skutecznoœæ i efektywnoœæ dzia-³ania, przede wszystkim ze wzglêdu na to, ¿e dzia³anie ichpoci¹ga za sob¹ ogromne koszty. Reformy instytucji wy-mienionych w pkt. 6 s¹ ponadto bardzo istotne ze wzglê-du na utrzymanie spoistoœci spo³ecznej oraz na legitymi-zacjê pañstwa. S¹ to bowiem instytucje, odpowiadaj¹cena podstawowe potrzeby, z których dzia³aniem ludziespotykaj¹ siê ka¿dego dnia. Z kolei reformy instytucji wy-mienionych w trzech pierwszych punktach istotne s¹ nietylko, i nawet nie tyle ze wzglêdu na koszty, jakie siê wi¹-¿¹ z ich funkcjonowaniem, ile ze wzglêdu na postrzeganie,odbiór i legitymizacjê pañstwa. Z punktu widzenia ca³oœciprowadzonych reform najwiêksze znaczenie ma to, co siêdzieje z instytucjami wymienionymi w punkcie 1 i 2:w sferze politycznej i w ramach maszynerii pañstwa. Tedwie grupy instytucji s¹ bowiem zasadniczym motoremprzemian zachodz¹cych w pozosta³ych sferach pañstwa.W nastêpnym punkcie skoncentrujmy siê na maszyneriipañstwa, a wiêc na instytucjach wymienionych w punkciedrugim. Konieczne jest jednak kilka s³ów na temat sfery

19


Raporty CASE Nr 29

politycznej, poniewa¿ to ona okreœla kierunek przemianw pozosta³ych dziedzinach.

Zmiany tej sfery wi¹za³y siê oczywiœcie ze zmian¹ustroju politycznego, czego formalnym wyrazem by³a no-welizacja konstytucji, a nastêpnie wprowadzenie konstytu-cji nowej, oraz pochodne zmiany dotycz¹ce funkcjonowa-nia ustroju politycznego. Nie ma potrzeby powtarzania turzeczy ogólnie znanych, wystarczy powiedzieæ, ¿e w poli-tycznym ustroju Polski stosunkowo siln¹ rolê pe³ni parla-ment i ¿e podzia³ w³adz nie jest tak silnie zarysowany, jakna przyk³ad w USA. Nietrudno te¿ dostrzec ewolucjê sy-stemu partyjnego Polski od bardzo du¿ej fragmentaryzacjipo wyborach 1991 r. (29 partii w parlamencie) po wzglêd-n¹ konsolidacjê kilku wielkich bloków partyjnych. Na tlepozosta³ych krajów postkomunistycznych system partyjnywydaje siê wzglêdnie dobrze wykszta³cony, choæ oczywi-œcie budzi on wiele w¹tpliwoœci specjalistów. Zwraca siêw szczególnoœci uwagê na mankamenty partii politycz-nych, jako reprezentantów zasadniczych grup spo³ecznychoraz na stosunkowo s³aby rozwój "spo³eczeñstwa obywa-telskiego" – to znaczy organizacji pozarz¹dowych, zw³a-szcza stowarzyszeñ – które w krajach wysoko rozwiniê-tych i o d³ugich tradycjach demokracji (zw³aszcza na pozio-mie lokalnym) stanowi¹ zaplecze i uzupe³nienie organizacjio œciœle politycznym charakterze. Polityków cechuje ama-torstwo, wielu znalaz³o siê w parlamencie bez wczeœniej-szego terminowania na ni¿szych szczeblach w³adzy. Proce-dury parlamentarne mniej dopracowane, ni¿ w demokra-cjach o d³ugiej tradycji. W spontanicznej ewolucji faktycz-nie funkcjonuj¹cego ustroju politycznego dadz¹ siê te¿ za-uwa¿yæ wysoce niepokoj¹ce tendencje, zmniejszaj¹ce od-pornoœæ pañstwa na grê interesów, os³abiaj¹ce je i powo-duj¹ce jego delegitymizacjê (zob. pkt. 1.4.7).

Z tych wzglêdów trudno jest, w odniesieniu do instytu-cji politycznych, jednoznacznie odpowiedzieæ na postawio-ne na wstêpie tego opracowania pytanie o "konsolidacjêdemokracji". Z jednej strony bowiem nic nie wskazuje nato, by instytucje demokratyczne by³y zagro¿one, a zara-zem stopieñ rozwoju i stabilnoœci tych instytucji jest znacz-nie wy¿szy ni¿ w krajach po³o¿onych bardziej na wschód.Z drugiej jednak, nie ulega w¹tpliwoœci dystans od wysokorozwiniêtych krajów Zachodu.

1.4.6. Wydolnoœæ reformatorska maszyneriipañstwa

Stan sfery politycznej pozostaje jednak, w znacznejmierze, poza mo¿liwoœciami oddzia³ywania reformatorów– to bowiem w³aœnie owa sfera (parlament, partie politycz-ne) jest g³ównym podmiotem przemian. Odmiennie rzeczprzedstawia siê z maszyneri¹ pañstwa, czyli administracj¹pañstwow¹, odgrywaj¹c¹ zarazem bardzo wa¿n¹ rolê za-równo w bie¿¹cym zarz¹dzaniu pañstwem, jak i w proce-

sie reform [Kochanowicz, 1994]. Administracja pañstwo-wa jest swego rodzaju "filtrem" decyzji politycznych i pro-cesu legislacyjnego. Jej zadaniem jest gromadzenie infor-macji, przygotowywanie propozycji legislacyjnych od stro-ny technicznej, wprowadzanie ich w ¿ycie, itd. Jakoœæ ad-ministracji – zarówno pod wzglêdem kompetencji meryto-rycznych, jak i moralnych, w sensie bezstronnoœci politycz-nej i odpornoœci na korupcjê – maj¹ znaczenie zasadniczez punktu widzenia jakoœci bie¿¹cego administrowania pañ-stwem, jak i z punktu widzenia d³ugofalowych reform.W nowoczesnych pañstwach sposób skonstruowania ma-szynerii, czy te¿ biurokracji pañstwowej jest zatemprzedmiotem znacznej uwagi.

Klasyczne sformu³owanie modelu nowo¿ytnej biurokra-cji zosta³o sformu³owane przez Maxa Webera (1978).W tym modelu biurokracja dzia³a w oparciu o regu³y pra-wne i dokumentacjê pisan¹, urzêdnicy rekrutowani i promo-wani s¹ w oparciu o kryteria merytoryczne (konkursy) i œci-œle sformu³owane kryteria formalne, a praca dla pañstwajest ich jedynym Ÿród³em dochodu. Weber uwa¿a³, ¿e pro-ces biurokratyzacji – tj. proces wzrostu znaczenia tego ro-dzaju hierarchicznych organizacji i to zarówno w ramachpañstwa, jak i wielkich firm – jest nieuchronnym sk³adnikiemprocesu modernizacji spo³ecznej. Nowoczesnym odpowie-dnikiem tego modelu jest w ustabilizowanych krajach demo-kratycznych apolityczna s³u¿ba cywilna (civil service), doktórej wchodzi siê na drodze konkursu i która zapewnia ci¹-g³oœæ dzia³ania instytucji pañstwowych mimo zmiany ekippolitycznych. Stosuje siê szereg technik ekonomicznychi psychospo³ecznych, maj¹cych zapewniæ wysoki poziommerytoryczny i moralny aparatu biurokratycznego. Nale¿ydo nich ustalanie p³ac i gratyfikacji s³u¿by cywilnej na pozio-mie konkurencyjnym z sektorem prywatnym, nieusuwal-noœæ ze s³u¿by, budowanie esprit de corps, etc. S³u¿ba cywil-na nie jest wolna od patologii (nadmierny elitaryzm, swoistaalienacja spo³eczna czy "mandarynizm"), zapewnia jednakstosunkowo sprawny i skuteczny system administracyjny[Crozier, 1967; Bourdieu, 1989; Suleiman, 1974].

Kraje pokomunistyczne u progu transformacji dyspo-nowa³y systemami administracyjnymi, które budowane by-³y wed³ug ca³kowicie odmiennych zasad. Aparat pañstwo-wy i partia przenika³y siê wzajemnie. Nie by³o jasnych re-gu³ prawnych. Sprawnoœæ merytoryczna i organizacyjna,zw³aszcza na wy¿szych szczeblach, by³a istotnym czynni-kiem promocji, jednak podstawowe znaczenie mia³a lojal-noœæ polityczna. Biurokracja sama wspó³tworzy³a regu³yswego dzia³ania. Po zmianie ustroju nie podjêto próby ca-³oœciowej przebudowy aparatu administracyjnego pañ-stwa, a efektywnie dzia³aj¹ca s³u¿ba cywilna nie powsta³apo dziœ dzieñ. Mia³y miejsce jedynie reformy i zmiany cz¹-stkowe, oraz przemiany o charakterze spontanicznym.Najwa¿niejsze z tych reform cz¹stkowych to:

– przebudowa struktury organów centralnych zgodniez wymogami gospodarki rynkowej,

20


Raporty CASE Nr 29

– wzmocnienie kadrowe szczególnie istotnych z punk-tu widzenia procesu reform gospodarczych ministerstw fi-nansów i prywatyzacji,

– powo³anie Krajowej Szko³y Administracji Pañstwowej(jej absolwenci nie stworzyli jednak reformatorskiej "masykrytycznej" w ramach administracji pañstwowej).

Nie podjêto wiêc reform ca³oœciowych, w najlepszymrazie tworz¹c "enklawy efektywnoœci" (pockets of efficien-cy) w dziedzinach priorytetowych z punktu widzenia trans-formacji neoliberalnej. Reformom cz¹stkowym towarzy-szy³y spontaniczne procesy, z których szczególnie wa¿neto odp³yw wysoko kwalifikowanych pracowników do sek-tora prywatnego oraz zmiany kadrowe na wy¿szych szcze-blach administracji, zwi¹zane ze zmianami rz¹dów.

Trudno jednoznacznie odpowiedzieæ, dlaczego zanie-chano gruntownej reformy s³u¿by pañstwowej. Mo¿na je-dynie wysuwaæ przypuszczenia. Na pocz¹tku okresutransformacji panowa³o przekonanie, ¿e dla istniej¹cychkadr administracyjnych nie ma alternatywy, nie nale¿ywiêc ich zra¿aæ radykalnymi posuniêciami. Jedynym resor-tem, w którym przeprowadzono weryfikacjê kadr, by³w zwi¹zku z tym UOP. Po wykrystalizowaniu siê nowegouk³adu partyjnego najwyraŸniej pojawi³o siê natomiast niewypowiadane g³oœno przeœwiadczenie, ¿e istniej¹cy sy-stem jest dogodny ze wzglêdu na mo¿liwoœci, jakie oferu-je w zakresie rozdawnictwa posad. Przyczyn¹ o odrêb-nym charakterze by³a ograniczonoœæ œrodków. Prioryte-tem wszystkich kolejnych rz¹dów by³a polityka antyinfla-cyjna, ograniczaj¹ca dostêpnoœæ œrodków, pozwalaj¹cychrealizowaæ ambitne reformy. Wreszcie, ideologiczny kli-mat neoliberalny sk³ania³ raczej do redukcji rozmiarówpañstwa, ani¿eli do inwestowania w jego jakoœæ. Nie zna-czy to, ¿e w rzeczywistoœci nie przesuwano œrodków nafinansowanie administracji pañstwowej – mia³o to jednakraczej charakter interwencyjnych podwy¿ek p³ac, ani¿elica³oœciowych posuniêæ.

W rezultacie aparat administracyjny pañstwa jest s³abejjakoœci i z trudem przychodzi mu sprostaæ wymaganiom,jakie stawiaj¹ ambitne reformy. Dobrego przyk³adu dostar-cza tu sposób przygotowania reformy emerytalnej. Powo-dzenie prac nad t¹ reform¹ wydaje siê byæ rezultatemogromnego zaanga¿owania, talentów negocjacyjnych orazosobistego autorytetu ministra pracy w po³owie lat 90.,Andrzeja B¹czkowskiego, a póŸniej tak¿e i zaanga¿owaniaw ten projekt jego nastêpcy na stanowisku pe³nomocnikado spraw reformy systemu zabezpieczenia spo³ecznego –oraz sposobu skonstruowania zespo³u, który reformêprzygotowywa³. Nie robi³a tego komórka zawodowej ad-ministracji, lecz specjalnie, ad hoc przygotowany zespó³wysoko kwalifikowanych specjalistów, kierowanych przezekonomistê z Banku Œwiatowego, znaj¹cego jednak œwiet-nie realia polskie i obdarzonego talentem organizacyjnymi negocjacyjnym. Ten udany przyk³ad reformy wskazujejednak zarazem na s³aboœæ i brak przygotowania admini-

stracji zawodowej. Pozostaje te¿ w wyraŸnym kontraœciez reform¹ systemu ochrony zdrowia, tworzon¹ przez za-wodow¹ administracjê – i najwyraŸniej przygotowan¹,przynajmniej w szczegó³ach, znacznie s³abiej.

1.4.7. Koalicje redystrybucyjne, grupy interesów, korupcja

Oczekiwania zg³aszane wobec reformatorskiej i bie¿¹-cej polityki pañstwa musz¹ braæ pod uwagê stopieñ jegoautonomii (w ramach struktur demokratycznych), albo –innymi s³owy – stopieñ, w jakim podlega ono penetracji ze-wnêtrznych w stosunku do niego interesów, wywieranyw celu odniesienia przez konkretne grupy lub jednostkikorzyœci, kosztem innych uczestników ¿ycia gospodarcze-go. Zwolennicy polityki etatystycznej dowodz¹, ¿e mo¿li-we jest takie skonstruowanie instytucji pañstwa, które za-pewni mu znaczny stopieñ autonomii wobec interesów ze-wnêtrznych, a wiêc ¿e pañstwo mo¿e zachowywaæ siêzgodnie z modelem benevolent despot. Neolibera³owie s¹wobec takiego stanowiska sceptyczni, rozwijana przeznich teoria wyboru publicznego dodatkowo dostarcza ar-gumentów na rzecz tezy o zasadniczej niedoskona³oœcipañstwa jako narzêdzia decyzji ekonomicznych.

Wp³yw grup interesów lub jednostek na decyzjepodejmowane przez pañstwo – zarówno decyzje w³adzustawodawczych, jak i wykonawczych, a w skrajnychprzypadkach s¹downiczych – rozci¹gaæ siê mo¿e od presjipolitycznej, poprzez wspieranie koalicji redystrybucyjnychpodczas wyborów i w parlamentach, przez zalegalizowa-ny lub faktyczny lobbying, po le¿¹c¹ poza granicami prawakorupcjê. Nauki polityczne pos³uguj¹ siê rozró¿nieniem"silne pañstwo – s³abe pañstwo" (strong state – weak sta-te), lub te¿ pojêciem "miêkkiego pañstwa" dla wyodrêb-nienia sytuacji, w których rzeczywista w³adza le¿y pozaoficjalnymi strukturami pañstwa [Myrdal, 1968; Migdal,1988]. Wprowadza siê równie¿ pojêcie "pañstwa ³upie¿-czego" (predatory state), lub "kleptokracji" na oznaczeniere¿imów, w których kraj i gospodarka traktowane s¹przez rz¹dz¹ce elity – a raczej kliki – przede wszystkim ja-ko Ÿród³o zagarnianych nielegalnie korzyœci, podlegaj¹-cych zwykle czêœciowemu transferowi za granicê [Evans,1993]. W analizach korupcji wskazuje siê na dwa jej typy:"zwyk³¹" korupcjê, czyli ³apówkarstwo polityków i urzê-dników, czerpi¹cych korzyœci w zamian za udzielone ko-muœ, a umo¿liwione sprawowaniem w³adzy us³ugi, orazkorupcjê polityczn¹, polegaj¹c¹ na udzielaniu tego typuus³ug w zamian za materialne, organizacyjne czy inne po-parcie danego ugrupowania politycznego czy danej kandy-datury. Zjawiskiem osobnym, czêsto ca³kowicie legalnym(USA, kraje Ameryki £aciñskiej, do pewnego stopnia Fran-cja), lecz ³atwo prowadz¹cym do patologii jest "systempodzia³u ³upów" (spoils system), polegaj¹cy na rozdawnic-

21


Raporty CASE Nr 29

twie posad w sektorze publicznym przez zwyciêskie par-tie polityczne.

Wiêkszoœæ tych zjawisk i pojêæ trudno poddaje siê po-miarowi i w znacznej mierze zdani jesteœmy na koniecznoœæpolegania na intuicji oraz obserwacjach jednostkowych. Tymniemniej bez wielkiego ryzyka wskazaæ mo¿na na pewnewysoce niepokoj¹ce tendencje w zakresie ewolucji faktycz-nie funkcjonuj¹cego systemu politycznego, które mog¹ po-wodowaæ utrwalanie siê syndromu s³abego pañstwa, stwa-rzaj¹c zarazem niekorzystne warunki zarówno dla skutecz-noœci dalszych reform, jak i dla wzrostu gospodarczego.

Pierwsz¹ z nich jest utrzymuj¹ca siê, a nawet wzrastaj¹-ca polityzacja sektora publicznego. "Przywódcy partyjni roz-daj¹ w nagrodê za wiern¹ s³u¿bê wszelkiego rodzaju urzêdy:w partiach, gazetach, towarzystwach, ubezpieczalniach,gminach i pañstwach. We wszelkich walkach partyjnychchodzi nie tylko o cele rzeczowe, lecz przede wszystkimo patronat nad urzêdami". To spostrze¿enie Maxa Weberasprzed osiemdziesiêciu lat [Weber, 1998, s. 66] pozostajemo¿e wyostrzon¹, ale aktualn¹ charakterystyk¹ dzisiejszejrzeczywistoœci polskiej. Sk³onnoœci tego rodzaju wyst¹pi³ywyraŸnie w okresie sprawowania w³adzy przez koalicjêSLD-PSL, zjawisko to by³o przedmiotem krytyki AWSw okresie kampanii wyborczej, a depolityzacja gospodarkijednym z g³ównych hase³ wyborczych. Po dojœciu do w³adzytymczasem AWS przyj¹³ jednak tê sam¹ liniê postêpowania,co jego poprzednicy [Smolar, 1999; Jankowski, 1999; Hau-sner i in., 1999, s. 56]. Przejawia siê to w obsadzaniu stano-wisk w zarz¹dach i radach nadzorczych przedsiêbiorstwpañstwowych, w zarz¹dach kas chorych oraz w zarz¹dachfunduszy pozabud¿etowych. Stanowiska te s¹ czêsto op³a-cane w sposób nie pozostaj¹cy w ¿adnej rozs¹dnej propor-cji do sukcesów kierowanych instytucji. Tendencja ta nie tyl-ko powoduje obejmowanie stanowisk przez ludzi w oczywi-sty sposób niekompetentnych (vide przypadek ZUS), alei oznacza w praktyce przekazanie pod kontrolê partii poli-tycznych znacznej czêœci œrodków publicznych [Staniszkis,1999]. Na krótk¹ metê jednak mo¿liwoœæ rozdawania posadjest korzystna dla ka¿dej z partii, co t³umaczy niechêæ po-szczególnych ugrupowañ do stworzenia apolitycznej s³u¿bycywilnej, jak i do konsekwentnej prywatyzacji wielkichprzedsiêbiorstw pañstwowych. Podciê³oby to istotne mo¿li-woœci umacniania w³adzy. Drug¹ niepokoj¹ca tendencj¹ jestpatologia instytucji samorz¹du lokalnego. Najbardziej wi-docznym jej przejawem jest przyznawanie bardzo wysokichuposa¿eñ cz³onkom w³adz samorz¹dowych (radni, cz³onko-wie zarz¹dów). Innym – sterowanie przetargami na kon-trakty tak, by przypad³y zaprzyjaŸnionym firmom.

Oba te zjawiska maj¹ co najmniej dwie negatywne kon-sekwencje. Pierwsza z nich, to obni¿anie skutecznoœcii efektywnoœci dzia³ania przedsiêbiorstw pañstwowychi instytucji publicznych wskutek tego, ¿e zarz¹dzane s¹przez ludzi niekompetentnych, œrodki s¹ marnotrawione,a czêœæ ich wycieka w sposób pó³legalny lub nielegalny do

kieszeni prywatnych lub funduszy wyborczych partii poli-tycznych. Druga, byæ mo¿e powa¿niejsza konsekwencja,to delegitymizowanie pañstwa i instytucji demokratycz-nych, w szczególnoœci partii politycznych.

Trzeci¹ niepokoj¹c¹ tendencj¹ jest presja, wywieranaprzez zorganizowanych aktorów zbiorowych – zw³aszczabran¿owe zwi¹zki zawodowe – na kszta³t prowadzonejprzez pañstwo polityki oraz na kszta³t tworz¹cych siê insty-tucji. Dzia³aj¹c poprzez partie polityczne, a czêsto w poro-zumieniu z zarz¹dami wielkich przedsiêbiorstw pañstwo-wych, aktorzy ci mniej lub bardziej œwiadomie zmierzaj¹ dorealizacji jakiegoœ wariantu systemu korporacyjnego. Dzia-³ania te s¹ bardzo powa¿nym obci¹¿eniem finansów pañ-stwa (wymuszaj¹ bowiem jawne lub ukryte dotacje) orazopóŸniaj¹ restrukturyzacjê technologicznie zacofanychi nieefektywnych sektorów gospodarki – w szczególnoœcigórnictwa, hutnictwa, ciê¿kiej syntezy chemicznej i obron-nego [por. Hausner i in., 1999]. S¹ tak¿e niekorzystnez punktu widzenia ewolucji ustroju politycznego, bowiemznaczna si³a instytucji korporacyjnych, s³u¿¹cych obronieinteresów okreœlonej grupy zawodowej, ipso facto os³abiainstytucje demokracji przedstawicielskiej.

Czwart¹ wreszcie, groŸn¹ tendencj¹ jest korupcja. Ar-tyku³y prasowe formu³uj¹ niekiedy radykalne s¹dy na tematstopnia penetracji instytucji pañstwa czy to przez grupy,wywodz¹ce siê z dawnej nomenklatury, czy to przez bi-znes, czasem w dodatku powi¹zany ze strukturami prze-stêpczymi. Nie znamy jednak zakresu tego zjawiska – nie-dawny raport NIK np. dowodzi, i¿ wyobra¿enia spo³ecznena ten temat s¹ przesadzone. Korupcja tego rodzaju wystê-puje tak¿e w ustabilizowanych, rozwiniêtych demokra-cjach. Powoduje szereg negatywnych skutków, zas³uguje napotêpienie moralne i represjê karn¹ – nie narusza jednakzasadniczej stabilnoœci ich systemów gospodarczych i spo-³ecznych. Czy zakres takich zjawisk w Polsce przekracza têgranicê? Na tle innych pañstw Polska jest postrzegana jakokraj stosunkowo wysokiej i rosn¹cej korupcji [Hausner i in.,1999, s. 60]. Mimo wszystko wydaje siê, ¿e nadal wystêpu-je ró¿nica jakoœciowa miêdzy Polsk¹ i pozosta³ymi krajamiEuropy Œrodkowo-Wschodniej z jednej strony, a krajamiby³ego ZSRR – zw³aszcza Rosj¹ i Ukrain¹ – z drugiej, gdziesposób dzia³ania pañstwa w tych krajach zbli¿a siê do mo-delu pañstwa ³upie¿czego.

1.5. Rezultaty

1.5.1. Porównania miêdzynarodowe

Wed³ug doœæ powszechnie wyra¿anych na œwiecie opi-nii, transformacja polska przynios³a sukces. Oceny te wy-wo³ane s¹ utrzymywaniem siê w Polsce dodatniej,

22


a w pewnym okresie stosunkowo wysokiej stopy wzrostu,stabilnoœci¹ instytucji demokratycznych, brakiem powa¿-niejszych kryzysów politycznych i wysokimi standardamiw zakresie przestrzegania praw obywatelskich. Jest toszczególnie uderzaj¹ce w porównaniu z wiêkszoœci¹ kra-jów pokomunistycznych, które wy³oni³y siê z rozpaduZwi¹zku Radzieckiego, jak i w porównaniu z krajami ba³-kañskimi. Polska nie jest jednak wyj¹tkiem, podobnieprzedstawia siê tak¿e sytuacja w pozosta³ych krajach œrod-kowo-europejskich, do których zaliczamy tu Czechy, S³o-wacjê, S³oweniê i Wêgry. Nieco gorzej, ale równie¿ wzglê-dnie dobrze przedstawia siê sytuacja w krajach ba³tyckich[por. Ni¿nik, 1993].

Kraje te charakteryzuj¹ siê stosunkowo najwy¿szympoziomem PKB na mieszkañca poœród krajów pokomuni-stycznych (tabela 2). Stosunkowo szybko wysz³y one rów-nie¿ z recesji, charakteryzuj¹cej pierwsz¹ fazê transforma-cji (tabela 3). Plasuj¹ siê w czo³ówce pod wzglêdem prze-ciêtnie osi¹ganego w okresie transformacji wzrostu (tabe-la 4), choæ – poza przypadkiem Polski – odpowiednie licz-by nie tyle s¹ imponuj¹ce w przypadku krajów œrodkowo-europejskich, ile s¹ tragicznie niskie w przypadku wielu po-zosta³ych. Kraje te przoduj¹ tak¿e pod wzglêdem osi¹gniêæw zakresie kontroli inflacji (tabela 5).

Tak¿e zwi¹zane z transformacj¹ niekorzystne skutkispo³eczne wystêpuj¹ w Europie Œrodkowej w stopniumniej dotkliwym, ani¿eli w pozosta³ych krajach pokomu-nistycznych. Nierównoœci dochodowe s¹ w tych krajachnajni¿sze i zbli¿one poziomem do œredniej krajów OECD(tabela 6), a luka ubóstwa najp³ytsza (tabela 7). Neoliber-lany program transformacji daleki jest jednak od realiza-cji, bowiem rola pañstwa w gospodarkach tych krajów(mierzona udzia³em wydatków pañstwa w PKB) nadaljest wysoka.

1.5.2. Znaczenie polityki reform i dziedzictwainstytucjonalnego

Du¿e podobieñstwo dotychczasowych rezultatówtransformacji w ca³ym regionie krajów Europy Œrodkowej,a do pewnego stopnia tak¿e w krajach ba³tyckich nasuwaprzypuszczenie, ¿e – oprócz trafnej polityki pañstwa –znaczn¹ rolê odgrywaæ musz¹ te¿ g³êbsze, historycznieukszta³towane czynniki instytucjonalne. Chodzi o takieczynniki, które – po pierwsze – czyni³y pojawienie siê ja-kichœ wariantów polityki neoliberalnej (lub zbli¿onej) bar-dziej realnym. Po drugie, o okolicznoœci sprawiaj¹ce, ¿epolityka taka mog³a byæ w d³u¿szym okresie w sposóbwzglêdnie stabilny realizowana. Po trzecie, czynniki spra-wiaj¹ce, ¿e spotyka³a siê ona z odpowiedni¹ reakcj¹ spo-³eczn¹, to znaczy ¿e wywo³ywa³a ona raczej postawy ak-tywnoœci i przedsiêbiorczoœci, ani¿eli biernoœci lub oporu[Rychard, 1994].

Na postawione tu pytanie nie sposób odpowiedzieæinaczej, ani¿eli w sposób hipotetyczny. Najkrócej rzecz uj-muj¹c, odpowiedŸ ta sprowadza siê do stwierdzenia, ¿ekraje Europy Œrodkowej (a do pewnego stopnia tak¿ei kraje ba³tyckie) zarówno w okresie przedkomunistycz-nym, jak i komunistycznym zachowa³y znacznie silniejszezwi¹zki z Zachodem, ani¿eli obszary odpowiadaj¹ce by³e-mu ZSRR i wiêkszoœci Ba³kanów – a wiêc znacznie silniej-sze zwi¹zki z tym regionem œwiata, w którym od póŸnegoœredniowiecza kszta³towa³ siê kapitalizm, jako z³o¿ony sy-stem nie tylko gospodarczy, ale i kulturalny. Zarównow przesz³oœci, jak i wspó³czeœnie du¿e znaczenie ma tu ge-ograficzna bliskoœæ, u³atwiaj¹ca kontakty i sprawiaj¹ca, ¿eEuropa Œrodkowo-Wschodnia by³a wa¿na dla Zachodu.

Kapitalizm jest wytworem Europy Zachodniej [Jones,1981; Braudel, 1993], a liczne i dawno wytworzone insty-tucje spo³eczne Zachodu stanowi³y warunki jego funkcjo-nowania. Ani d³u¿sza dyskusja nad tym zagadnieniem, anite¿ sporz¹dzenie wyczerpuj¹cej listy tego rodzaju warun-ków nie jest w tym miejscu mo¿liwe. Co najwy¿ej, tytu³emprzyk³adów, wymieniæ mo¿na takie instytucje, jak praworzymskie (a szerzej – pojêcie w³asnoœci prywatnej i jejochrony), poznawczy stosunek do rzeczywistoœci opartyo zasadê krytycyzmu, idea suwerennoœci jednostki ludz-kiej, której zal¹¿ki mo¿na znaleŸæ w myœli chrzeœcijañskiej,czy jak idea ograniczenia w³adzy przez prawo, obecna ju¿w œredniowieczu, a od wieku XVII rozwiniêta i wzmocnio-na przez liberalizm.

Europa Œrodkowa znajdowa³a siê pod wp³ywem tychidei i instytucji co najmniej od pocz¹tków chrzeœcijañstwa,podczas gdy Ba³kany, Rosja i Europa Wschodnia przyjê³ytymczasem chrzeœcijañstwo z Bizancjum. Znaczna czêœæBa³kanów znajdowa³a siê przez d³ugi czas, a¿ po schy³ekXIX w., pod panowaniem tureckim. Tymczasem tzw. kolo-nizacja na prawie niemieckim przynios³a Europie Œrodko-wej w XIII w. zachodnie rozwi¹zania prawno-instytucjonal-ne (prawo miejskie) i technologiczne. W XVI w. silne by³yintelektualne wp³ywy w³oskie, a w XVIII francuskie. Wojnynapoleoñskie spowodowa³y wprowadzenie na czêœci tychterytoriów opartego na prawie rzymskim Kodeksu Napole-ona. W XIX w. znaczna czêœæ tego regionu – z wyj¹tkiemKrólestwa Polskiego – by³a pod panowaniem austriackim,które – mimo relatywnego zacofania gospodarczego Austriii podleg³ych jej terytoriów – tak¿e przynios³o nowoczesnerozwi¹zania prawne i administracyjne typu zachodniego.W rezultacie, pod wzglêdem rozwi¹zañ instytucjonalno-prawnych, a tak¿e w trudniej uchwytnych kwestiach kultu-ry i obyczajowoœci ró¿nice miêdzy Europ¹ Œrodkow¹ a Za-chodni¹ by³y raczej ró¿nicami stopnia, ani¿eli jakoœci. Euro-pa Œrodkowa zatem, pomimo dystansu i zacofania gospo-darczego i swoistej "peryferyjnoœci" kszta³towa³a siê w krê-gu kultury sprzyjaj¹cej kapitalizmowi.

Tak¿e w okresie komunistycznym bezpoœrednie i poœre-dnie zwi¹zki z Zachodem by³y w krajach tego regionu

Raporty CASE Nr 29

23


znacznie silniejsze, ni¿ na innych obszarach panowaniaustroju komunistycznego. Okres pe³nej izolacji, zwi¹zany zestalinizmem, by³ wzglêdnie krótki – w przypadku Polski by-³y to lata 1949–1956, nieco d³u¿ej na Wêgrzech ze wzglêduna represje po 1956 r. Nieco odmiennie przedstawia³a siêsytuacja w Czechos³owacji ze wzglêdu na regres po 1968 r.,z drugiej jednak strony w okresie tym nast¹pi³o ca³kowiteodrzucenie ideologii marksistowskiej. Tak¿e w Polsce i naWêgrzech nast¹pi³o w praktyce w latach 70. milcz¹ceodrzucenie ideologii marksistowsko-leninowskiej (w Polscerozwodnionej ju¿ w latach 60. ideami "polskiej drogi do so-cjalizmu" i ma³ej stabilizacji) na rzecz ideologii, bêd¹cej po-³¹czeniem ³agodnego nacjonalizmu i technokratycznej mo-dernizacji. Polacy i Wêgrzy wzglêdnie swobodnie podró¿o-wali do krajów Zachodu. Liczni fachowcy (w tym ekonomi-œci) przeszli przez sta¿e w uczelniach zachodnich lub insty-tucjach miêdzynarodowych. Wiele osób o ni¿szym pozio-mie wykszta³cenia spêdza³o te¿ d³ugie okresy jako pó³legal-ni pracownicy w USA czy w Niemczech, poznaj¹c w³aœciw¹gospodarce rynkowej dyscyplinê i organizacjê pracy. W Pol-sce i na Wêgrzech znaczna czêœæ tworz¹cej siê w okresiekomunizmu swoistej klasy œredniej mia³a nastawienie proza-chodnie, jeœli nie w sensie politycznym, to w znaczeniu cy-wilizacyjnym. Dotyczy to nie tylko starej i nowej inteligen-cji, ale i istotnych od³amów "nomenklatury", zw³aszcza me-nad¿erów przedsiêbiorstw pañstwowych, a tak¿e dzia³aczym³odzie¿owych, okreœlanych mianem "ulicy Ordynackiej".Prozachodnie sympatie tych grup spo³ecznych (dominuj¹-cych w Polsce w latach 70.) dotyczy³y raczej kwestii kon-sumpcji, technologii i zarz¹dzania, ani¿eli praw obywatel-skich, tym niemniej mia³y one – w istniej¹cych warunkach –tak¿e pozytywne skutki modernizacyjne. D³ugotrwa³e, silnezwi¹zki z kultur¹ Zachodu mia³y ca³kiem konkretne skutkidla instytucjonalnych ram ¿ycia gospodarczego i dla wpro-wadzanych póŸniej reform. Prawo cywilne w Polsce wywo-dzi siê z Kodeksu Napoleona i tradycji prawa rzymskiego; toostatnie by³o wyk³adane w polskich uczelniach nawetw okresie stalinowskim. Kodeks cywilny obowi¹zywa³w okresie komunistycznym. U progu transformacji Polska,w przeciwieñstwie do krajów by³ego ZSRR, dysponowa³awykszta³conym systemem prawnym, wymagaj¹cym jedyniemodyfikacji, jak równie¿ dysponowa³a kadr¹ nieŸle przygo-towanych prawników.

Polska i Wêgry w okresie postalinowskim niemal ca³yczas (choæ z ró¿nym nasileniem) wprowadza³y elementymechanizmów rynkowych do gospodarki upañstwowio-nej, toleruj¹c jednoczeœnie znaczny (i rozszerzaj¹cy siê)zakres gospodarki prywatnej. Zarazem niespe³nione ocze-kiwania, zwi¹zane z tymi reformami, sk³ania³y do przeko-nania o koniecznoœci bardziej radykalnych zmian ustrojo-wych [Kornai, 1986]. Wreszcie, oba te kraje utrzymywa³ysilne zwi¹zki z Zachodem poprzez liczn¹ emigracjê. Nawczesnych etapach transformacji zaowocowa³o to du¿ymudzia³em doradców polskiego (czy wêgierskiego) pocho-dzenia, znaj¹cych dobrze zarówno zachodnie rozwi¹zania,

jak i kulturê, jêzyk i problemy kraju, w którym doradzali.Obecnie nietrudno wskazaæ na przyk³ady Polaków, którzywrócili z emigracji i zgromadzone doœwiadczenie wyko-rzystuj¹, odgrywaj¹c wybitn¹ rolê w biznesie.

Powy¿sze obserwacje sk³aniaj¹ do stwierdzenia, ¿ePolska – podobnie jak i inne kraje Europy Œrodkowej –wchodzi³a w okres transformacji wzglêdnie dobrze wypo-sa¿ona w instytucje i kapita³ kulturowy. By³a w staniew stosunkowo krótkim czasie wy³oniæ grupê prorynko-wych reformatorów, zdolnych do zaproponowania kon-kretnych propozycji przemian. Wprowadzana przez nichpolityka gospodarcza mog³a zadzia³aæ ze wzglêdu na ist-niej¹c¹ strukturê instytucjonalno-prawn¹ oraz ze wzglêduna pozytywn¹ reakcjê czêœci aktorów spo³ecznych.Wzmacniane to by³o wyraŸnym w krajach Zachodu,a zw³aszcza Unii Europejskiej, zainteresowaniem przebie-giem zmian w Europie Œrodkowo-Wschodniej, co owoco-wa³o przyjazn¹ polityk¹ wizow¹, uruchamianiem progra-mów pomocowych, inwestycjami, itd.

1.6. Grupy spo³eczne i aktorzy zbiorowi

Transformacja ustroju gospodarczego jest procesemspo³ecznym, a nie technicznym, w tym sensie, ¿e nie pole-ga wy³¹cznie na konstruowaniu zespo³u instytucji przez pañ-stwo, lecz wi¹¿e siê z dzia³aniem rozmaitych aktorów indy-widualnych i spo³ecznych, realizuj¹cych swoje interesy i wi-zje. W toku transformacji nastêpuj¹ zarazem zmiany spo-³eczne – pojawiaj¹ siê nowi aktorzy, a dotychczas istniej¹cyredefiniuj¹ swój charakter. W analizowanej tu perspektywiekilku–kilkunastu lat, w skutek zmian spo³ecznych i wskutekzmian w nastawieniu ró¿nych segmentów opinii publicznejpojawiaj¹ siê, i pojawiaæ bêd¹ zarówno postawy sprzyjaj¹ce,jak i niechêtne zmianom rynkowym. Najogólniej, przyjmujesiê, ¿e zmianom tego rodzaju powinno sprzyjaæ wy³anianiesiê "klas œrednich", to jest grup dysponuj¹cych jakimiœ for-mami kapita³u – ekonomicznego lub kulturowego – którypozwala im w sposób wzglêdnie bezpieczny i z korzyœci¹ dlasiebie funkcjonowaæ w gospodarce rynkowej. Natomiast sil-na polaryzacja spo³eczna, a zw³aszcza znaczny udzia³ ludziubogich, a zarazem pozbawionych kapita³u kulturowego,potencjalnie nie sprzyja reformom rynkowym. Ludzie tacynajprawdopodobniej bêd¹ postrzegaæ swe szanse na rynkujako niewielkie, i wywieraæ presjê polityczn¹ na rzecz jegoograniczenia. Takie ogólne stwierdzenie ma jednak niewiel-k¹ wartoœæ predyktywn¹ ze wzglêdu na niejednoznacznoœæwymienionych tu kategorii spo³ecznych.

1.6.1. Klasy œrednie

Socjologowie nie s¹ w pe³ni zgodni co do sposobu poj-mowania pojêcia klas œrednich. Dotyczy to tak¿e prze-

Raporty CASE Nr 29

24


mian, zachodz¹cych obecnie w Polsce [Domañski, 1994;Domañski, 1996; Drozdowski, 1998; Kurczewski, 1988;Kurczewski i Jakubowska-Branicka, 1994; Mokrzycki,1994]. Historycznie, grupy te by³y znacznie s³abiej rozwi-niête, ani¿eli na zachodzie Europy ze wzglêdu na zacofaniegospodarcze, a póŸniej komunizm – choæ ten ostatni wy-tworzy³ swoisty odpowiednik klas œrednich [Kurczewski,1988]. Grupy, które najczêœciej zalicza siê w Polsce do klasœrednich, to drobni i œredni przedsiêbiorcy, towarowi rol-nicy, robotnicy wysoko wykwalifikowani, mened¿erowie,profesjonaliœci pracuj¹cy na w³asny rachunek. Drobni i œre-dni przedsiêbiorcy s¹ przedstawicielami tzw. "starych" klasœrednich [Jasiecki, 1996]. W polskich warunkach bardzodrobny biznes dzia³a czêsto w oparciu o oszczêdnoœci ro-dzinne, a nie o kredyt bankowy, "œmiertelnoœæ" tych przed-siêbiorstw jest bardzo wysoka, a poziom ¿ycia, jaki zapew-niaj¹, jest skromny. Wysoka, przekraczaj¹ca 2 mln liczbatych najdrobniejszych przedsiêbiorstw jest do pewnegostopnia z³udna, poniewa¿ wiele osób rejestruje dzia³alnoœægospodarcz¹ ze wzglêdu na brak mo¿liwoœci innego zatru-dnienia, a nie z zamiaru zostania przedsiêbiorc¹ [Dro-zdowski, 1998, s. 96]. Ogromny wzrost liczby drobnychprzedsiêbiorstw – zw³aszcza w zakresie us³ug – który na-st¹pi³ wkrótce po zapocz¹tkowaniu procesu transformacji,mia³ wielkie znaczenie dla poprawy ogólnej jakoœci ¿ycia.Zarazem jednak rozwojowy potencja³ wielu z tych przed-siêbiorstw jest ograniczony, a wiele z nich ma efemerycz-ny charakter, poniewa¿ trudno im bêdzie wytrzymaæ kon-kurencjê wchodz¹cych na polski rynek du¿ych korporacji(np. supermarketów). Zapewne niektóre z tych przedsiê-biorstw znajd¹ nisze rozwojowe, inne skorzystaj¹ z mo¿li-woœci, jakie daje franchising – du¿o jednak upadnie. Ogól-nie, tendencje znane z krajów wy¿ej rozwiniêtych pozwa-laj¹ przypuszczaæ, ¿e sk³adaj¹ce siê z drobnych wytwór-ców i kupców stare klasy œrednie nie maj¹ przed sob¹ wiel-kiej przysz³oœci. Mo¿na te¿ w¹tpiæ, na ile s¹ zainteresowa-ne konsekwentn¹ liberalizacj¹ gospodarcz¹. Powtarzaj¹cesiê w Polsce ¿¹dania koncesjonowania dzia³alnoœci super-marketów pozwalaj¹ raczej s¹dziæ, ¿e grupa ta zaintereso-wana jest interwencj¹ pañstwa na rynku.

Podobnie rzecz ma siê w przypadku rolników wysokotowarowych. Spoœród ponad 2 mln gospodarstw rolnychw Polsce zapewne nie wiêcej ni¿ kilkaset tysiêcy ma nowo-czesny, zorientowany na rynek charakter. Przedstawicieletej grupy dysponuj¹ równie¿ znacznie wy¿szym ani¿eli re-szta wsi kapita³em kulturowym – w postaci wykszta³ceniai spo³ecznym – w postaci sieci powi¹zañ i organizacji poli-tycznych. Grupa ta wielokrotnie demonstrowa³a swojeobawy przed pe³nym urynkowieniem i w skuteczny sposób– nie bez siêgania po przyk³ady Unii Europejskiej, którejsk¹din¹d siê obawia – domaga siê daleko posuniêtej regula-cji rynku rolnego. Jest ona ponadto nieŸle zorganizowana.

Budzi kontrowersje zaliczanie robotników wysokowykwalifikowanych do klas œrednich. Przemawia za tym ich

wykszta³cenie (czêsto œrednie techniczne), pewna niezale¿-noœæ ekonomiczna dziêki posiadanym kwalifikacjom, wre-szcie styl konsumpcji, zbli¿ony do klas œrednich. Z drugiejstrony, w spo³eczeñstwie polskim ci¹gle silne jest rozró¿-nianie pomiêdzy pracownikami "fizycznymi" i "umys³owy-mi", a zatem do postrzegania robotników jako grupy o swo-istej kulturze i aspiracjach. Nie sposób jednoznacznie odpo-wiedzieæ na pytanie o stosunek tej grupy do reform rynko-wych, zdaje siê to zale¿eæ nie tylko od kwalifikacji, ale i odmiejsca zamieszkania, szans na znalezienie lepszego zatru-dnienia, czy te¿ typu zak³adu, w jakim pracuj¹.

Inteligencja – do której zalicza siê zwykle osoby z wy-kszta³ceniem powy¿ej œredniego – ma ci¹gle w EuropieŒrodkowej szczególny status, zwi¹zany z przypisywan¹ jejw XIX i pierwszej po³owie XX w. misj¹ cywilizacyjn¹ i na-rodowotwórcz¹. Statystycznie, nie jest to liczna grupa, ci¹-gle jeszcze g³ównie zatrudniona przez pañstwo, jako nau-czyciele, lekarze i pracownicy administracyjni. Najbli¿szasektorowi prywatnemu jest inteligencja techniczna. Osoby,utrzymuj¹ce siê z pracy w sektorze publicznym trac¹ eko-nomicznie na transformacji, zarazem jednak inteligencjaw badaniach opinii publicznej silnie popiera transformacjêw jej najogólniejszym wymiarze. Gdy jednak dochodzi dooceny sytuacji konkretnych, a zw³aszcza do oceny instytu-cji, stanowi¹cych Ÿród³o utrzymania, postawy s¹ bardziejzró¿nicowane – jak na to wskazuje niechêtny przez d³ugiczas stosunek nauczycieli i pracowników s³u¿by zdrowiado reform ich instytucji, jak równie¿ na wywierane przezte grupy naciski na pañstwo.

Wymieniæ wreszcie trzeba nowo powstaj¹ce kategoriespo³eczne, zwi¹zane z wy³anianiem siê nowoczesnego sek-tora wielkich przedsiêbiorstw – mened¿erów i niezale¿-nych konsultantów (prawników, doradców w zakresieksiêgowoœci, zarz¹dzania czy informatyki, itp.). S¹ oni kla-sycznymi reprezentantami "nowych klas œrednich", lub te¿class of knowledge. Liczni wywodz¹ siê spoœród inteligencji(wielu opuœci³o œwiat akademicki), niektórzy to Polacy,którzy powrócili z Zachodu. Wzrastaj¹cy udzia³ w tej gru-pie maj¹ absolwenci wy¿szych uczelni, którzy zakoñczyli(lub wrêcz odbyli) studia ju¿ po upadku komunizmu. Sty-lem ¿ycia i aspiracjami nie ró¿ni¹ siê od swych odpowiedni-ków z Zachodu (okreœlanych nie tak dawno temu mianemyuppies). Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e kontynuacja procesureform, podobnie jak integracja z Europ¹ Zachodni¹, po-strzegane s¹ przez nich jako osobiœcie dla nich korzystnei warte zatem poparcia. Nie jest to wprawdzie grupa licz-na, jest jednak wzorotwórcza.

Trudno jest przedstawiæ szacunki dotycz¹ce liczebnoœciwymienionych wy¿ej grup, poniewa¿ badania socjologicz-ne koncentruj¹ siê raczej na autoocenach, ani¿eli napróbach statystycznej rekonstrukcji struktury spo³ecznej.W prowadzonych w 1993 r. badaniach ponad 50 proc. re-spondentów okreœla³a siê jako nale¿¹cych do klas œrednich– liczba ta wydaje siê wysoka, jest jednak znacznie ni¿sza,

Raporty CASE Nr 29

25


ni¿ analogiczne liczby z badañ, prowadzonych w 1990i 1991 r. [Kurczewski, 1994].

Co do przysz³oœci, mo¿na siê spodziewaæ zmniejszeniasiê wzglêdnego znaczenia "starej", tradycyjnej klasy œre-dniej i relatywnego wzrostu nowoczesnej class of knowled-ge. W Polsce udzia³ ludzi z wy¿szym wykszta³ceniem jestznacznie mniejszy, ani¿eli na Zachodzie; bêdzie to siê jed-nak zmieniaæ wskutek wzrostu liczby studentów. Najwy-raŸniej, edukacja postrzegana jest jako droga do powodze-nia ¿yciowego, czego dowodem jest popularnoœæ p³atnychstudiów. Trzeba jednak pamiêtaæ, ¿e ten wzrost liczby stu-dentów dokonuje siê w warunkach realnego spadku g³ów-nego Ÿród³a finansowania szkolnictwa wy¿szego, to jestnak³adów publicznych. Analogicznemu wzrostowi liczbystudentów w Europie Zachodniej w latach 60. i 70. towa-rzyszy³ wzrost wielkoœci nak³adów publicznych.

W sumie wiêc klasy œrednie stanowi¹ grupê o hetero-genicznym charakterze i naiwnoœci¹ by³oby spodziewaæsiê jednolitych reakcji politycznych. Cz³onkowie tych klasobecni s¹ we wszystkich licz¹cych siê partiach politycz-nych (choæ inteligencja sk³onna jest popieraæ raczej UniêWolnoœci i Sojusz Lewicy Demokratycznej, ani¿eli bardziejtradycjonalistycznie i religijnie nastawion¹ prawicê).W sferze deklaracji, poparcie dla reform rynkowych jestsilnie pozytywnie skorelowane z poziomem wykszta³ce-nia. W praktyce ¿ycia politycznego da siê natomiast do-strzec tendencje tworzenia grup nacisku, broni¹cych inte-resów grupowych.

1.6.2. De-industrializacja

Socjalistyczne uprzemys³owienie od samego pocz¹tkucharakteryzowa³o siê nadmiernym inwestowaniem w ga-³êzie przemys³u o schy³kowym charakterze. Tak¿ei póŸniejszemu rozwojowi gospodarczemu, zw³aszcza po-czynaj¹c od lat 70., towarzyszy³o narastanie luki technolo-gicznej w stosunku do Zachodu. Otwarcie gospodarkii zniesienie "miêkkiego finansowania" ujawni³y nieefektyw-noœæ wielu przedsiêbiorstw, zmuszaj¹c je do ograniczania,czy wrêcz zaprzestawania tradycyjnej produkcji – lub te¿do poszukiwania mo¿liwoœci kontynuowania w jakiejœ for-mie miêkkiego finansowania. Zjawiska te by³y pog³êbionerecesj¹ transformacyjn¹ (pozostawiamy na boku pytanie,czy odstêpstwa od neoliberalnego modelu transformacjinie mog³y ograniczyæ tego zjawiska). W sektorze wydo-bywczym (zw³aszcza w górnictwie wêglowym) analogicz-ne znaczenie ma wyczerpywanie siê op³acalnych w wydo-byciu z³ó¿ minera³ów.

Rezultatem tych zjawisk jest bardzo powa¿ne zagro¿e-nie dla za³óg pracowniczych. Jest ono szczególnie istotnew miejscowoœciach, gdzie znaczna czêœæ ludnoœci utrzy-muje siê z pracy w du¿ym, a nieefektywnym przedsiêbior-stwie pañstwowym. Ludnoœæ ta z regu³y ma niewielkiemo¿liwoœci poszukiwania innych Ÿróde³ dochodu ze

wzglêdu na brak przygotowania kulturowego i kwalifikacji,czêsto ze wzglêdu na wiek, w przypadku kobiet ze wzglê-du na dyskryminacjê, wreszcie ze wzglêdu na ma³o ela-styczny rynek mieszkaniowy. Spadaj¹ce dochody poprzezefekt mno¿nikowy przenosz¹ siê w takich miejscowo-œciach na inne dzia³y gospodarki. Niskie zarobki, groŸbautraty zatrudnienia, wreszcie bezrobocie stanowi¹ poten-cjalne Ÿród³o napiêæ politycznych [Szczepañski, 1995]. Po-wstaje pytanie, na ile kumulacja nastrojów niezadowoleniai frustracji w opisanych œrodowiskach mo¿e zagroziæ re-formom rynkowym. Potencja³ mobilizacji politycznej tychgrup pozostaje spraw¹ otwart¹. Spodziewaæ siê mo¿na, ¿eg³osowaæ bêd¹ raczej na programy o charakterze redy-strybucyjnym. Dysponuj¹ sprawnymi organizacyjnie zwi¹z-kami zawodowymi, które s¹ w stanie zarówno interwe-niowaæ w proces parlamentarny, jak i organizowaæ spekta-kularne akcje protestacyjne [Ekiert i Kubik, 1997].

1.6.3. Ubóstwo i wykluczenie spo³eczne

We wszystkich krajach pokomunistycznych transfor-macja spowodowa³a – jak to ju¿ wczeœniej by³o wspomnia-ne (punkt 1.4.1) pojawienie siê (lub ujawnienie siê) zró¿ni-cowañ dochodowych oraz ubóstwa [Golinowska, 1996;Golinowska, 1997; Milanoviæ, 1998; World Bank, 1995].Jeœli przez ubogich rozumieæ osoby, których dzienny do-chód (liczony wed³ug parytetu si³y nabywczej) nie prze-kracza 4 dolarów, to "luka ubóstwa" wynosi³a w Polscew 1996 r. 20 proc. [Milanoviæ, 1998, s. 68]. Jest to wysokaliczba, tak¿e w porównaniu z innymi krajami Europy Œrod-kowej (choæ znacznie ni¿sza ani¿eli analogiczne wielkoœcidla Rosji lub Ukrainy). Zarazem ubóstwo to jest stosunko-wo p³ytkie – to znaczny najbiedniejsi spoœród ubogich nieznajduj¹ siê wiele poni¿ej linii ubóstwa. Ubóstwo dotykaprzede wszystkim rodziny wielodzietne, rodziny wiejskieoraz bezrobotnych. Ludzie ci z oczywistych wzglêdów nies¹ nastawieni pozytywnie do rynkowych reform. Zarazemjednak ich potencja³ mobilizacji politycznej nie wydaje siêzbyt wielki – mo¿na jednak spodziewaæ siê, ¿e o ile g³osu-j¹, bêd¹ raczej popieraæ programy wyborcze oferuj¹ce re-dystrybucjê dochodów.

Stosunkowo rozleg³e ubóstwo stwarza natomiast za-gro¿enie innego rodzaju – jest to zagro¿enie wytwarzaniasiê reprodukuj¹cej siê podklasy spo³ecznej [Bauman, 1998;Tarkowska, 1998; Grotowska-Leder, 1998; Warzywoda-Kruszyñska i Grotowska-Leder, 1993–1996; Warzywoda-Kruszyñska, 1998]. Ludzie ubodzy s¹ gorzej wykszta³ceni,czy te¿ dysponuj¹ gorszym kapita³em kulturowym, s¹ te¿stosunkowo bardziej bierni w odniesieniu do swego losu,ani¿eli inne grupy spo³eczne. Tego rodzaju zespó³ postawz wielkim prawdopodobieñstwem przekazuj¹ kolejnymgeneracjom. Zjawisko podklasy dobrze jest znane ze Sta-nów Zjednoczonych (gdzie geneza jego jest specyficzna,wi¹¿e siê bowiem z histori¹ czarnej ludnoœci). Na mniejsz¹

Raporty CASE Nr 29

26


skalê pojawia siê ono tak¿e w krajach Europy ¯achodniej[Dahrendorf, 1988]. W obu tych przypadkach nie zagra¿astabilnoœci spo³ecznej (jeœli pomin¹æ kilkukrotne fale po-wa¿nych zamieszek w czarnych gettach w USA). Stwarzajednak powa¿ne zagro¿enie rozprzestrzeniania siê rozma-itego rodzaju patologii spo³ecznych, a zw³aszcza przestêp-czoœci. Najprawdopodobniej zjawisko to nie ominie Polski– choæ trzeba pamiêtaæ, ¿e s¹ w Europie Zachodniej kraje(np. Austria) gdzie praktycznie ono nie wystêpuje.

W Polsce marginalizacji spodziewaæ siê mo¿na na tere-nach dotkniêtych masowym bezrobociem oraz na obsza-rach wiejskich. Ludnoœæ wiejska w niewielkim stopniu ko-rzysta z pozytywnych aspektów procesu transformacji, za-razem obszary wiejskie s¹ w drastycznym stopniu upoœle-dzone pod wzglêdem infrastruktury technicznej i spo³ecz-nej – dróg i transportu, dostêpu do szkolnictwa œredniegoi wy¿szego [Gorlach, 1995; Gorlach, 1998]. Potencja³ mo¿-liwoœci mobilizacji politycznej ludnoœci wiejskiej jest spra-w¹ otwart¹, niedawna fala blokad dróg wskazuje jednak,¿e nie nale¿y go lekcewa¿yæ. Jak siê wydaje, by³y one orga-nizowane raczej przez wysoko towarowych rolników, nie-trudno sobie jednak wyobraziæ okresowe koalicje ró¿nychgrup ludnoœci wiejskiej, nale¿y siê te¿ spodziewaæ g³oso-wania tej ludnoœci na ugrupowania, obiecuj¹ce protekcjêrynku rolnego.

1.6.4. Podzia³y spo³eczne a ideologie polityczne

Polska okresu transformacji jest obszarem nasilaj¹cychsiê zró¿nicowañ spo³ecznych – choæ, na ile da siê to po-wiedzieæ na podstawie wyrywkowych badañ, nie s¹ topodzia³y tak drastyczne, jak to ma miejsce w krajach by³e-go ZSRR. Statystycznie uchwytne zró¿nicowania dochodo-we odpowiadaj¹ przeciêtnemu poziomowi krajów OECD[Milanoviæ, 1998]. Oznacza to oczywiœcie znacznie bar-dziej dolegliwe ubóstwo ze wzglêdu na kilkukrotnie ni¿szypoziom PKB na jednego mieszkañca. Zarazem najprawdo-podobniej nie wystêpuje w Polsce (ani w pozosta³ych kra-jach Europy Œrodkowej) ten stopieñ koncentracji w³asno-œci, co w krajach Zachodu. Ni¿szy historycznie poziomrozwoju oraz krótka historia kapitalizmu nie pozwoli³y nazakumulowanie wielkich fortun [por. Rubinstein, 1980].Operuj¹c skrótem myœlowym powiedzieæ mo¿na, ¿e do-minuj¹c¹ poœród nowych elit strategi¹ jest raczej zajmowa-nie wysoko dochodowych pozycji mened¿erskich, ani¿eliakumulacja fortun [Eyal, Szelényi i Townsley, 1998].

Wydaje siê, ¿e bardzo istotnym, choæ statystycznieznacznie trudniej od dochodowego uchwytnym elemen-tem zró¿nicowañ spo³ecznych jest rozk³ad kapita³u kultu-rowego, na który sk³ada siê zarówno formalne wykszta³ce-nie, jak i kompetencje rozmaitego rodzaju, nabyte w tokusocjalizacji [Bourdieu, 1986]. Tego rodzaju zró¿nicowaniaistnia³y oczywiœcie w okresie komunistycznym, ich konse-kwencje spo³eczne by³y jednak ³agodzone przez egalitary-

zuj¹ce dzia³anie systemu gospodarczego, zw³aszcza zaœprzez pe³ne zatrudnienie. Ró¿nice te pog³êbiaj¹ siê drama-tycznie w okresie transformacji i przek³adaj¹ na szanse po-wodzenia jednostek na rynku. Jest to pog³êbiane czêœcio-w¹ komercjalizacj¹ wykszta³cenia, jak i wzrastaj¹cym zna-czeniem umiejêtnoœci pos³ugiwania siê komputerami, do-stêpnej dla zamo¿niejszych warstw ludnoœci. W przeci-wieñstwie do procesów modernizacji w zakresie wykszta³-cenia, jakie zachodzi³y w Europie Zachodniej i w AzjiWschodniej w latach 60. i 70., wzrostowi znaczenia wy-kszta³cenia nie towarzyszy w Polsce – ani w ogóle w kra-jach pokomunistycznych – aktywna polityka pañstwaw tym zakresie. Przeciwnie, realna wartoœæ nak³adów pu-blicznych na te cele jest ustabilizowana lub spada. Nie na-le¿y wobec tego spodziewaæ siê zmniejszania siê zró¿nico-wañ w wyposa¿eniu kulturowym, przek³adaj¹cych siê naró¿nice ekonomiczne.

Liczne badania socjologiczne wskazuj¹, ¿e wystêpujeznaczna korelacja miêdzy stosunkiem do reform rynko-wych a po³o¿eniem spo³ecznym [Gortat, 1995]. Ludzieo ni¿szym wykszta³ceniu, o ni¿szych dochodach, czy za-mieszkuj¹cy obszary cywilizacyjnie zacofane s¹ nieufniwobec reform rynkowych, wykazuj¹c zarazem sympatiedla rozwi¹zañ etatystycznych i redystrybucyjnych. S¹ te¿bardziej sceptyczni wobec otwarcia gospodarki i wobecintegracji z Europ¹ Zachodni¹, a zarazem podatni na ide-ologie tradycjonalistyczne i nacjonalistyczne [Sosnowska,1997].

Te zró¿nicowania w pogl¹dach s¹ jednak os³abiane po-przez fakt, ¿e zasadnicze, wyartyku³owane otwarciepodzia³y ideowe nie pokrywaj¹ siê w Polsce œciœle z kwe-stiami reform rynkowych i ich skutków. Polska rzeczywi-stoœæ nie odpowiada prostemu modelowi, w którym pra-wica jest bardziej sk³onna popieraæ wolny rynek, a lewicainterwencjê, prawica otwartoœæ gospodarki, a lewica au-tarkiê. Termin "lewica" w Polsce u¿ywany jest przedewszystkim (choæ nie wy³¹cznie) dla okreœlenia sukcesorówPZPR, czyli SLD, "prawica" natomiast dla oznaczenia ru-chu, który historycznie wywodzi siê z opozycji wobecPZPR i komunizmu. Zasadnicz¹ osi¹ sporu miêdzy tymiorientacjami nie jest wiêc stosunek do reform rynkowych,lecz do przesz³oœci – ocena przesz³oœci PRL i jej moralnychskutków. Donios³¹ rolê odgrywaj¹ tak¿e dwie inne kwestieo œwiatopogl¹dowym charakterze: stosunek do roli warto-œci religijnych i Koœcio³a katolickiego w ¿yciu publicznymoraz stosunek do to¿samoœci narodowej [Grabowskai Szawiel, 1993; Weso³owski, 1995]. Licz¹ce siê ugrupowa-nia prawicowe (AWS) podkreœlaj¹ swoje zwi¹zki z religi¹i Koœcio³em oraz znaczenie specyficznie narodowych war-toœci i tradycji, wyra¿aj¹c zarazem niepokój o ich losw œwiecie, podlegaj¹cym procesom globalizacji. Lewicadeklaruje przywi¹zanie do oddzielenia pañstwa od Koœcio-³a, a w procesach globalizacji nie widzi zagro¿eñ dla naro-dowej kultury. W sprawie reform rynkowych oba te wiel-kie ugrupowania przejawiaj¹ pewnego rodzaju ambiwalen-

Raporty CASE Nr 29

27


cjê. W zasadzie oba g³osz¹, i z wiêksz¹ czy mniejsz¹ kon-sekwencj¹, realizuj¹ program reform rynkowych. Oba za-razem uzale¿nione s¹ od masowego elektoratu, któregoczêœæ czuje siê zagro¿ona reformami, oraz od grup intere-sów, zainteresowanych uzyskaniem przywilejów. W rezul-tacie oba wielkie ugrupowania prezentuj¹ programy,w których has³a reform rynkowych staraj¹ siê ³¹czyæz obietnicami polityki wra¿liwej spo³ecznie.

Pomijaj¹c libertariañsk¹, ale maj¹c¹ marginesowe zna-czenie Uniê Polityki Realnej, jedynym ugrupowaniem, g³o-sz¹cym konsekwentnie program reform zbli¿onych domodelu neoliberalnego, jest Unia Wolnoœci, której elekto-rat stanowi czêœæ scharakteryzowanych wy¿ej klas œre-dnich (grupy te stanowi¹ równie¿ wa¿n¹ czêœæ elektoratuSLD). Dodaæ mo¿na, ¿e g³osz¹c program prorynkowyi staraj¹c siê go realizowaæ, Unia Wolnoœci znacznie mniejuwagi – byæ mo¿e ze wzglêdów taktycznych – przywi¹zu-je do innych elementów tradycyjnego programu liberali-zmu europejskiego, takich np. jak separacja pañstwa i Ko-œcio³a, czy równouprawnienie kobiet.

Powy¿sze uwagi dotyczy³y tych ugrupowañ, którefunkcjonuj¹ w ramach parlamentu. W Polsce da siê oprócztego dostrzec inne ugrupowania i ruchy spo³eczne o trwa-³ym, lub efemerycznym charakterze, które oddzia³uj¹ nanastroje spo³eczne, a w poœredni sposób na uk³ad si³ poli-tycznych i dynamikê reform. Niektóre z nich mo¿na byokreœliæ mianem populistycznych, gdyby nie to, ¿e terminten jest nadu¿ywany, a zatem niejasny, a ponadto niesie sil-ne negatywne skojarzenia emocjonalne. Nale¿¹ do tychruchów Samoobrona Rolników Indywidualnych pod przy-wództwem Andrzeja Leppera. Innym przyk³adem s¹ s³u-chacze Radia Maryja. Nie ma tu miejsca na analizê tego zja-wiska, powiedzieæ mo¿na tylko tyle, ¿e rekrutuje siê onspoœród osób o stosunkowo niskim wykszta³ceniu, najwy-raŸniej zagubionych w szybko zmieniaj¹cym siê œwiecie,którym radio to oferuje poczucie wspólnoty.

1.6.5. Strategie perswazyjne

Analiza struktury spo³ecznej, jak i pr¹dów ideologicz-nych dostrzegalnych w Polsce, mog³aby sk³aniaæ do wnio-sku, ¿e potencja³ poparcia dla reform rynkowych jest sto-sunkowo niewielki i mo¿na by zadaæ pytanie, dlaczegow ogóle takie poparcie otrzymuj¹. Próbê odpowiedzi na topytanie pozostawimy do ostatniej, podsumowuj¹cej czêœcininiejszego opracowania. Jak siê zdaje, elity reformator-skie s¹ jednak œwiadome chwiejnoœci poparcia dla reformprorynkowych, siêgaj¹ wobec tego po kilka strategii per-swazyjnych.

1. Przysz³e korzyœci. Klasyczn¹ z nich jest dowodzenie,¿e dziœ prowadzona polityka dyscypliny ekonomicznej jestwarunkiem koniecznym przysz³ego wzrostu, a zatemprzysz³ego dobrobytu.

2. Relatywny sukces. Kilka lat stosunkowo wysokiej

stopy wzrostu i porównanie z krajami stosuj¹cymi mniejkonsekwentn¹ politykê modernizacji jest argumentem narzecz tezy, ¿e prorynkowa transformacja "sprawdza siê".

3. Modernizacja przez integracjê. Nie tylko dowodzisiê, ¿e przysz³a integracja z Uni¹ Europejsk¹ przyniesie go-spodarce polskiej korzyœci, ale przede wszystkim u¿ywasiê argumentu, ¿e wewnêtrzna dyscyplina ekonomicznajest nie do unikniêcia, poniewa¿ takie s¹ wymagania UniiEuropejskiej.

Ostatni argument jest do pewnego stopnia paradoksal-ny. Integracja z Uni¹ Europejsk¹ traktowana jest jako jedenz bardzo wa¿nych celów polityki reform rynkowych, mi-mo i¿ wariant silnie regulowanego kapitalizmu, charakte-rystyczny dla Europy Zachodniej, odbiega od modelu an-glosaskiego, znacznie bli¿szemu idea³owi transformacji ne-oliberalnej. Zarazem jednak perspektywa integracji z Uni¹wymusza zmiany instytucjonalne, a zw³aszcza dyscyplinêw zakresie polityki makroekonomicznej, w polskich wa-runkach korzystne z punktu widzenia transformacji rynko-wej. Stanowi zarazem dobry argument w debatach we-wnêtrznych, przynajmniej tak d³ugo, jak perspektywa uni-fikacji cieszy siê poparciem.

1.7. Zakoñczenie: konsolidacja procesureform

Pomimo znacznych kosztów spo³ecznych transforma-cji, do których nale¿¹ zarówno statystycznie mierzalnebezrobocie, ubóstwo, czy wzrost przestêpczoœci, jak i tru-dniej uchwytne koszty psychologiczne zwi¹zane z ko-niecznoœci¹ przestawienia siê na nowy sposób ¿ycia, jaki ze wzglêdn¹ deprywacj¹, transformacja jest w Polsce –podobnie jak i w innych krajach œrodkowo-europejskich –akceptowana. Nie spe³ni³y siê kasandryczne prognozy,ostrzegaj¹ce przed za³amaniem procesu reform, lub przedza³amaniem ustroju demokratycznego. Nie pojawi³y siêideologie lub ruchy spo³eczne, kwestionuj¹ce w sposóbzasadniczy kapitalizm. Choæ optymizm neolibera³ów by³przesadny, jeœli idzie o tempo reform, to okazuje siê, ¿emieli oni racjê s¹dz¹c, ¿e zmiany zostan¹ zaakceptowane.W tym sensie mówiæ mo¿na, ¿e Polska nie tylko znajdujesiê w fazie konsolidacji instytucji gospodarki rynkowej, ale¿e konsolidacja ta jest ju¿ powa¿nie zaawansowana. Jeœlistaraæ siê szukaæ momentu, o którym mo¿na mówiæ jakoo punkcie, dziel¹cym fazê inicjacji od fazy konsolidacji, tonale¿a³oby jako tak¹ datê graniczn¹ przyj¹æ rok 1994, towówczas bowiem sonda¿owe badania socjologiczne no-towa³y znacz¹ce zmiany postaw wobec rynku i kapitalizmu[Marody, 1996; Marody w niniejszym tomie]. Pozostajejednak pytanie, na ile mo¿na spodziewaæ siê dalszych po-stêpów tego procesu konsolidacji, jak i na ile liczyæ mo¿nana d³ugofalowy wzrost.

Raporty CASE Nr 29

28


W przeprowadzonej analizie staraliœmy siê wykazaæ, ¿edziêki dziedzictwu historycznemu Polska – podobnie jakpozosta³e kraje œrodkowo-europejskie – by³a wzglêdniedobrze przygotowana do reform rynkowych. Aczkolwiekprzesad¹ by³oby stwierdzenie o "powrocie do kapitalizmu"– by³ on przed 1939 r. s³abo rozwiniêty i naznaczony eta-tyzmem – to jednak miêdzy krajami œrodkowo-europejski-mi a pozosta³ymi krajami, które wysz³y z komunizmu, za-chodz¹ g³êbokie ró¿nice pod wzglêdem kulturowego i in-stytucjonalnego przygotowania do kapitalizmu.

Akceptacja przemian ustrojowych wynika jednak tak¿ei z innych przyczyn. Pierwsza z nich ma charakter poznaw-czy, lub ideologiczny i polega na tym, ¿e nie istniej¹ dziœ¿adne inne ni¿ kapitalizm propozycje organizacji ¿ycia go-spodarczego. Debata, jaka siê na œwiecie toczy, dotyczywiêc co najwy¿ej kwestii, zwi¹zanych z wariantami kapita-lizmu i sposobami, w jaki ma on wspó³istnieæ z systemempolitycznym i tradycj¹ kulturow¹. Skoro dla rynku, co naj-wy¿ej podlegaj¹cego jakiejœ regulacji, nie ma alternatywy –nie sposób go nie zaakceptowaæ, jeœli nie z entuzjazmem,to z koniecznoœci. Druga przyczyna, to atrakcyjnoœæ spo³e-czeñstwa konsumpcyjnego. Masowa konsumpcja, w tymdóbr trwa³ych, jest dziœ dostêpna na ca³ym œwiecie (nawetw Trzecim Œwiecie) dla stosunkowo szerokich grup ludno-œci, a nikt zdaje siê nie mieæ w¹tpliwoœci, ¿e jest ona do po-myœlenia jedynie w po³¹czeniu z gospodark¹ rynkow¹.Atrakcyjnoœæ ta jest stale podtrzymywana przez mediai reklamê, najpowa¿niejsze byæ mo¿e si³y kszta³tuj¹c¹struktury poznawcze ludzi, a zw³aszcza m³odego pokole-nia. W Polsce dzia³anie tego czynnika jest wzmacniane re-latywnym sukcesem w zakresie wzrostu gospodarczego,który sprawia, ¿e atrakcje spo³eczeñstwa konsumpcyjnegos¹ bezpoœrednio odczuwane przez licz¹ce siê grupy ludno-œci. Œwiadczy o tym nie tylko potoczna obserwacja, alei statystyka zakupu samochodów i konsumpcyjnych dóbrtrwa³ego u¿ytku. Otwartym pozostaje oczywiœcie pytanie,czy to nastawienie konsumpcyjne nie jest do pewnegostopnia niekorzystne dla d³ugofalowych tendencji wzrostuze wzglêdu na os³abianie sk³onnoœci do oszczêdzania orazze wzglêdu na wp³yw, jaki wywiera na bilans p³atniczy.

Czynnikiem, który u³atwi³ akceptacjê przemian, by³ ichstopniowy charakter. Czêœæ zwolenników neoliberalnegoprogramu transformacji argumentowa³a za koniecznoœci¹zmian jak najszybszych – "terapii szokowej". W rzeczywi-stoœci te szybkie zmiany dokona³y siê tylko w pewnych –choæ niezmiernie istotnych – dziedzinach, przede wszyst-kim tych, które wi¹za³y siê z uzyskaniem równowagi ma-kroekonomicznej. Zmiany instytucjonalne, a w szczególno-œci w³asnoœciowe, nastêpuj¹ z rozmaitych powodów znacz-nie wolniej. Problem, czy ze œciœle ekonomicznego punktuwidzenia ma to skutki negatywne – to znaczy, czy osi¹gniê-ta stopa wzrostu jest ni¿sza, ni¿ ta, któr¹ da³oby siê osi¹-gn¹æ w przypadku bardziej radykalnych przemian – jesttrudny do jednoznacznego rozstrzygniêcia. Z du¿¹ doz¹prawdopodobieñstwa mo¿na natomiast twierdziæ, ¿e stop-

niowoœæ transformacji mia³a korzystne skutki spo³ecznew sensie u³atwienia intelektualnej i psychologicznej akcep-tacji przemian. Stopniowoœæ pozwala³a na "odczarowanie"nowego systemu, na nauczenie siê i internalizacjê nowychregu³, na przestawienie indywidualnych strategii ¿yciowych.

Adaptacjê do nowych warunków u³atwi³ powolny i nie-kompletny rozpad (czy te¿ demonta¿) komunistycznegopañstwa opiekuñczego. Dotyczy to zarówno jego instytu-cji formalnych, takich jak system ochrony zdrowia czy sy-stem edukacyjny, jak i nieformalnych, a œciœlej – wbudowa-nych w funkcjonowanie zak³adów pracy. Wystêpuj¹ce podziœ subsydiowanie, na ogó³ w formie ukrytej, dzia³ania po-szczególnych ma³o efektywnych przedsiêbiorstw lubwrêcz sektorów (rolnictwo, przemys³ wêglowy, przemys³zbrojeniowy), z punktu widzenia œciœle ekonomicznego fa-talne, jest jednak zarazem swego rodzaju polityk¹ spo³ecz-n¹, bêd¹c¹ – byæ mo¿e – cen¹ spokoju spo³ecznego. Zara-zem, ma negatywne skutki d³ugofalowe wskutek umacnia-nia grup roszczeniowych.

Przebudowa odbywa siê w Polsce w warunkach demo-kratycznych. Oznacza to, ¿e poszczególne rozwi¹zania in-stytucjonalno-prawne, jak i wa¿niejsze konkretne decyzjez zakresu polityki gospodarczej, s¹ przedmiotem debatypublicznej (bywa, ¿e nie pozbawionej demagogii) oraz grypolitycznej, tak i¿ proces ich wprowadzania przeci¹ga siêniejednokrotnie ponad wszelk¹ rozs¹dn¹ granicê, i ¿e – ja-ko wynik ka¿dorazowego uk³adu si³ i kompromisu – s¹czêsto niespójne i ska¿one b³êdami legislacyjnymi, niemówi¹c o tym, ¿e bywaj¹ odleg³e od pierwotnych zamie-rzeñ projektodawców. Demokratyczny charakter wpro-wadzanych reform ma jednak tê wielk¹ zaletê, ¿e je legi-tymizuje w oczach opinii publicznej.

Transformacja stwarza te¿ grupy, które na niej zyskuj¹,lub spodziewaj¹ siê zyskaæ, i które sk³onne s¹ j¹ wspieraæ.Dotyczy to przede wszystkim "klas œrednich", przy wszyst-kich zastrze¿eniach, jakie mo¿na mieæ do tego pojêcia,i pomimo faktu, ¿e czêœæ z nich wspiera rynek wybiórczo.Wielkie znaczenie ma jednak to, ¿e do tej grupy wspiera-j¹cej nale¿y wiêkszoœæ œrodowisk opiniotwórczych, odœrodowisk akademickich, poprzez ekspertów i dziennika-rzy, po – maj¹cych byæ mo¿e wiêksze znaczenie – specja-listów pracuj¹cych dla firm reklamowych. Niebagatelneznaczenie ma te¿ demograficzna wymiana pokoleñ. No-stalgia za bezpieczeñstwem póŸnego komunizmu wyra¿a-na jest raczej przez ludzi niem³odych. Najm³odsze pokole-nie, wchodz¹ce w doros³e ¿ycie, formowa³o siê ju¿w okresie pokomunistycznym, gdy – zw³aszcza w ci¹gudrugiego piêciolecia up³ywaj¹cej dekady – gospodarka ryn-kowa traktowana by³a jako coœ oczywistego.

Akceptacja porz¹dku rynkowego ma jednak charakterw pewnym sensie warunkowy. Zarówno poszczególne jed-nostki, jak i zbiorowi aktorzy znacznie chêtniej akceptuj¹ re-gu³y rynkowe wówczas, gdy odnosz¹ siê do cudzej, a niew³asnej dzia³alnoœci. Najrozmaitsze grupy domagaj¹ siê trak-towania wyj¹tkowego, uzasadniaj¹c to na rozmaite sposoby

Raporty CASE Nr 29

29


– rzekomo szczególnie wa¿n¹ rol¹ spo³eczn¹, przesz³ymizas³ugami, czy te¿ trudn¹ sytuacj¹ spo³eczn¹. Te grupy,które dysponuj¹ wysokim potencja³em mobilizacyjnymi organizacyjnym (w szczególnoœci niektóre zwi¹zki zawo-dowe i stowarzyszenia profesjonalne) s¹ w stanie skutecz-nie wp³ywaæ w po¿¹dany przez siebie sposób na proceszmian legislacyjnych i politykê rz¹du. Sk³onnoœæ politykówrz¹dowych do kupowania spokoju spo³ecznego umacniaprzeœwiadczenie o skutecznoœci takiego postêpowania.

System gospodarczy, jaki siê w Polsce kszta³tuje,odbiega te¿ daleko od neoliberalnego idea³u. Rola sektorapublicznego jest w nim nadal bardzo du¿a. Wystêpujeznaczna korupcja polityczna i indywidualna, poœrednio de-legitymizuje to pañstwo i proces reform. S³abe s¹ z jednejstrony mechanizmy innowacyjne, a z drugiej tendencje do"czyszczenia" gospodarki z przedsiêbiorstw i ga³êzi schy³-kowych i nieefektywnych. Procesy modernizacyjne s¹ po-wierzchowne, silniej dotycz¹ konsumpcji ani¿eli strukturwytwarzania, a zw³aszcza struktur organizacyjnych. Po-ziom redystrybucji produktu narodowego jest stosunko-wo wysoki, a zarazem dokonuje siê on w myœl ma³o kla-rownych regu³ i niekoniecznie w sposób, który sprzyjapodwy¿szaniu sprawnoœci gospodarki. Po czêœci redystry-bucja ta polega na wykorzystywaniu mechanizmu politycz-nego do uzyskiwania przez przedsiêbiorstwa lub grupyspo³eczne renty (rent seeking), po czêœci ma charakter niewyartyku³owanej polityki spo³ecznej. Byæ mo¿e z pewn¹tylko doz¹ przesady okreœliæ ten system mo¿na mianem"s³abego pañstwa redystrybucyjnego", które co najwy¿ejpos³uguje siê retoryk¹ neoliberaln¹, a w bardzo niewielkimstopniu jest w stanie realizowaæ funkcje prorozwojowe.

Ekonomiœci o orientacji neoliberalnej poddaj¹ zazwy-czaj wysoki udzia³ wydatków pañstwa w produkcie naro-dowym krytyce ze wzglêdu na potencjalne mo¿liwoœci in-flacji lub na "wypychanie" inwestycji prywatnych. Nie ne-guj¹c tych negatywnych skutków, dodaæ mo¿na, ¿ei struktura wydatków bud¿etu budzi w¹tpliwoœci zewzglêdu na to, ¿e przeznaczanie œrodków na podtrzymy-wanie upadaj¹cych ga³êzi oznacza rezygnacjê z inwestycjipublicznych w dziedziny wa¿ne ze wzglêdu na ich poten-cja³ wzrostowy. Nale¿y do nich w szczególnoœci infra-struktura, badania naukowe oraz inwestycje w kapita³ludzki. Niewystarczaj¹ca sieæ transportowa, ograniczonypotencja³ innowacyjny oraz niski poziom wykszta³ceniamog¹ staæ siê równie powa¿nymi barierami wzrostu, jakb³êdna polityka makroekonomiczna i wadliwe relacjemiêdzy pañstwem i biznesem.

Powa¿nym zagro¿eniem dla stabilnego rozwoju gospo-darczego s¹ wreszcie zró¿nicowania spo³eczne, a w szcze-gólnoœci zró¿nicowania w zakresie wyposa¿enia w kapita³kulturowy. Wykluczenie znacznej czêœci ludnoœci z udzia³uw grze rynkowej, jak i z szans na skorzystanie z moderni-zacji oraz udzia³u w masowej konsumpcji, ³atwo przek³adasiê co najmniej na znaczny zakres patologii spo³ecznej,a w niesprzyjaj¹cych warunkach (np. d³u¿szej recesji)przeradzaæ siê mo¿e tak¿e w silne napiêcia spo³eczne i po-lityczne.

Wspomniane czynniki negatywne nie odwróc¹ zapew-ne procesu reform rynkowych, ani te¿ osi¹gniêtego pozio-mu ich konsolidacji. Mog¹ jednak spowodowaæ utrzymy-wanie siê we wzglêdnie d³ugim okresie systemu o ma³ejsk³onnoœci do wzrostu.

Raporty CASE Nr 29

30


Bibliografia

Albert, Michel (1994). "Kapitalizm kontra kapitalizm".Krakow: Signum.

Amsden, Alice (ed.) (1994). "The World Bank's TheEast Asian Miracle. Economic Growth and Public Policy".World Development, vol. 22, no 4, April 1994, ss.615–670.

Amsden, Alice, Jacek Kochanowicz and Lance Taylor(1994). "The Market Meets Its Match: Restructuring theEconomies of Eastern Europe". Cambridge, Mass.: Ha-rvard University Press, 1994.

Amsden, Alice (1989). "Asia's Next Giant: South Koreaand Late Industrialization". New York and Oxford: OxfordUniversity Press.

Baka, W³adys³aw (1999). "U Ÿróde³ wielkiej transfor-macji". Warszawa: Oficyna Naukowa.

Balcerowicz, Leszek (1995a). "Wolnoœæ i rozwój. Eko-nomia wolnego rynku". Kraków: Znak.

Balcerowicz, Leszek (1995b). "Socialism, Capitalism,Transformation". Budapest-London-New York: CentralEuropean University Press, 1995.

Balcerowicz, Leszek (1993). Systemy gospodarcze.Elementy analizy porównawczej. Warszawa: SGH.

Bauman, Zygmunt (1998). "Zbêdni, niechciani, odtr¹-ceni – czyli o biednych w zamo¿nym œwiecie". Kulturai Spo³eczeñstwo, t. XLII, no 2.

Belka, Marek (1986). "Doktryna ekonomiczno-spo-³eczna Miltona Friedmana". Warszawa: PWN.

Block, Fred (1994). "The Roles of the State in the Eco-nomy". [w:] Neil J. Smelser and Richard Swedberg (eds.):The Handbook of Economic Sociology. Princeton : Prince-ton University Press: New York: Russell Sage Foundation.

Bobiñska-Kolarska, Lena (red.) (1999). "Druga fala pol-skich reform". Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.

Bourdieau, Pierre (1989). "La noblesse d'Etat". Paris:Editions de Minuit.

Bourdieu, Pierre (1986) [1983]. "The Forms of Capi-tal". [w:] John Richardson (ed.): Handbook of Theory andResearch for the Sociology of Education. New York: Gre-enwood Press.

Braudel, Fernand (1993). "Kultura materialna, gospodarkai kapitalizm XV-XVIII". [w:] Warszawa 1992: PIW, t. 1–3.

Brus, W³odzimierz, Kazimierz £aski (1989). "From Ma-rx to the Market. Socialism in Search of an Economic Sy-stem". Oxford: Clarendon Press.

Crozier, Michael (1967). "Biurokracja. Anatomia zjawi-ska". Warszawa: PWE.

Dahrendorf, Ralf (1988). "The Modern Social Conflict:An Essay on the Politics of Liberty". New York: Weiden-feld and Nicolson.

Dahrendorf, Ralf (1991). "Rozwa¿ania nad rewolucj¹w Europie". Warszawa: Niezale¿na Oficyna Wydawnicza.

Domañski, Henryk (1994). "Spo³eczeñstwa klasy œre-dniej". Warszawa: IFiS PAN.

Domañski, Henryk (1996). "Na progu konwergencji.Stratyfikacja spo³eczna w krajach Europy Œrodkowo-Wschodniej". Warszawa: IFiS PAN.

Drozdowski, Rafa³ (1998). "Kontrowersje wokó³ klasyœredniej w Polsce lat 90...". Kultura i Spo³eczeñstwo, t.XLII, nr 1.

Ekiert, Grzegorz, Jan Kubik (1997). "Protesty spo³ecz-ne w nowych demokracjach: Polska, S³owacja, Wêgryi Niemcy Wschodnie (1989–1994)". Studia Socjologicznenr 4.

Esping-Andersen, Gosta (1990). "The Three Worlds ofWelfare Capitalism". Princeton: Princenton UniversityPress.

Evans, Peter B. (1995). "Embedded Autonomy: Statesand Industrial Transformation". Princeton: Princeton Uni-versity Press.

Evans, Peter (1992). "The State as Problem and Solu-tion: Predation, Embedded Autonomy, and StructuralChange". [w:] Stephen Haggard and Robert R. Kaufman:”The Politics of Economic Adjustment: International Con-straints, Distributive Conflicts, and and the State”. Prince-ton: Princeton University Press.

Eyal, Gil, Iván Szelényi, Eleanor Townsley (1998). "Ma-king Capitalism without Capitalists: The New Ruling Elitesin Eastern Europe". London i New York: Verso.

Faux, Jeff (1999). "Lost on the Third Way". Dissent.Spring.

Fishlow, Albert i in. (1994). "Lessons from the EastAsian Experience". Washington, D.C.: Overseas Develop-ment Council.

Fukuyama, Francis (1996). "Koniec historii". Poznañ:Zysk i S-ka.

Furman, Jason i Joseph E. Stiglitz (1998). "EconomicCrises. Evidence and Insights from East Asia". "BrookingsPapers on Economic Activity" No. 2.

Golinowska, Stanis³awa (red.) (1996). "Polska bieda.Kryteria. Ocena. Przeciwdzia³anie". Warszawa: IPiSS.

Golinowska, Stanis³awa (red.) (1997). "Polska bieda II.Kryteria. Ocena. Przeciwdzia³anie". Warszawa: IPiSS.

Golinowska, Stanis³awa i Jerzy Hausner (1998). "Eko-nomia polityczna reformy emerytalnej". Warszawa: CASE.Raporty CASE nr 15.

Gorlach, Krzysztof (1995). "Sytuacja materialna a poli-tycznoœæ kwestii ch³opskiej". "Studia Socjologiczne"nr 1–2.

Gorlach, Krzysztof. (1998). "Zmierzch klasy ch³op-skiej". "Studia Socjologiczne" nr 1.

Gortat, Rodzis³awa (1995). "Obraz spo³eczeñstwa pol-skiego". [w:] W³odzimierz Weso³owski (red.), Œwiat elitypolitycznej. Warszawa: IFiS.

Grabowska, Miros³awa i Tadeusz Szawiel (1993)."Anatomia sceny politycznej". Warszawa: IS UW.

Raporty CASE Nr 29

31


Greskovits, Béla (1998). "The Political Economy ofProtest and Patience: East European and Latin AmericanTransformation Comapred". Budpest: Central EuropeanUniversity Press.

Grotowska-Leder, Jolanta (1998). "Trwa³oœæ statusubiednego. Temporalne aspekty biedy". Kultura i Spo³e-czeñstwo, t. XLII, nr 2.

Haggard, Stephan, Robert R. Kaufman (1995). "ThePolitical Economy of Democratic Transitions". Princeton,N.J. : Princeton University Press.

Haggard, Stephan (1990). "Pathways from the Peri-phery: The Politics of Growth in the Newly IndustrializingCountries". Ithaca and London: Cornell Univerity Press.

Hausner, Jerzy i in. (1999). "Trzy Polski: potencja³ i ba-riery integracji z Uni¹ Europejsk¹". EU monitoring II. War-szawa: Fundacja Ericha Brosta przy Fundacji im. Friedri-cha Eberta.

Hirschman, Albert O. (1982). "Shifting Involvements:Private Interest and Public Action". Princeton: PrincetonUniversity Press.

Hirschman, Albert O. (1981). "The Rise and Decline ofDevelopment Economics". [w:] ”Essays in Trespassing:Economics to Politics and Beyond”. New York: Cambrid-ge University Press.

Holmes, Leslie (1997). "Post-Communism. An Intro-duction". Cambridge: Polity Press.

Jankowski, Maciej (1999). "Nasze samobójstwo". [Ro-zmowa z Jaros³awem Kurskim]. "Gazeta Wyborcza",18–19 wrzeœnia.

Jasiecki, Krzysztof (1996). "Przedsiêbiorcy jako "aktortransformacji". "Studia Socjologiczne" nr 1.

Jones, E.L. (1981). "The European Miracle: Environ-ments, Economies and Geopolitics in the History of Euro-pe and Asia". Cambridge: Cambridge University Press.

Kochanowicz, Jacek (1997). "Incomplete Demise: Re-flections on the Welfare State in Poland after Commu-nism". "Social Research", vol. 64, no. 4 (Winter), p.1477–1501.

Kochanowicz, Jacek, T. Kowalik, A. KoŸmiñski, W. Mo-rawski, J. Staniszkis, J. Wilkin (1997). "Ustrojowa wizja go-spodarki polskiej". Warszawa: Instytut Rozwoju i StudiówStrategicznych.

Kochanowicz, Jacek (1994). "Reforming Weak Statesand Deficient Bureacracies". [w:] Joan Nelson et al.: Intri-cate Links: Democratization and Market Reforms in LatinAmerica and Eastern Europe. New Brunswick (USA) andOxford (UK): Transaction Publishers.

Kochanowicz, Jacek (1997). "Znêkany Lewiatan. Pañ-stwo wobec gospodarki w Polsce schy³ku lat dziewiêæ-dziesi¹tych w œwietle badañ porównawczych". [w:] J. Ko-chanowicz, T. Kowalik, A. KoŸmiñski, W. Morawski, J. Sta-niszkis, J. Wilkin. "Ustrojowa wizja gospodarki polskiej".Warszawa: Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych, s.5–34.

Kolarska-Bobiñska, Lena (red.) (1999). "Druga falapolskich reform". Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.

Ko³odko, Grzegorz (1999). "Od szoku do terapii. Eko-nomia i polityka transformacji". Warszawa: Poltext.

Kornai, Janos (1986). "The Hungarian Reform Process:Visions, Hopes, and Reality". "The Journal of Economic Li-terature", vol. XXIV, December, no 4, p. 1687–1737.

Kowalik, Tadeusz (1999). "Jak¹ cywilizacjê Polacy two-rz¹?" [w:] ”Indywidualizm a kolektywizm”, Warszawa IFiS.

Kurczewski, Jacek i Iwona Jakubowska-Branicka (red.)(1994). "Biznes i klasy œrednie w Polsce. Studia nad eto-sem". Warszawa: Uniwersytet Warszawski.

Kurczewski, Jacek (1988). "Co to jest klasa œredniaw Polsce". "WiêŸ" nr 2.

Kurczewski, Jacek (1994). "Poland's Seven MiddleClasses". "Social Research", summer.

Linz, Juan L. i Alfred Stepan (1996). "Problems of De-mocratic Transition and Consolidation: Southern Europe,South America, and Post-Communist Europe". Baltimoreand London: The Johns Hopkins University Press.

Lipowski, Adam, Jan Kulig (1992). "Pañstwo czy rynek?Wokó³ 'cudu gospodarczego' w Korei Po³udniowej". War-szawa: Poltext.

Marody, Miros³awa (1996). "Miêdzy realnym socjali-zmem a realn¹ demokracj¹". [w:] M. Marody (red.),”Oswajanie rzeczywistoœci. Miêdzy realnym socjalizmema raln¹ demokracj¹”, Warszawa: ISS.

Migdal, Joel S. (1988). "Strong Societies and Weak Sta-tes. State-Society Relations and State Capabilities in theThird World". Princeton: Princeton University Press.

Milanoviæ, Branko (1998). "Income, Inequality, and Po-verty During the Transition from Planned to Market Eco-nomy". Washington, D.C.: The World Bank.

Modzelewski, Karol (1993). "Dok¹d od komunizmu?"Warszawa: BGW.

Mokrzycki, Edmund (1993). "Nowa klasa œrednia"."Przegl¹d Polityczny" nr 21/22.

Mokrzycki, Edmund (1994). "Nowa klasa œrednia"."Studia Socjologiczne" nr 1.

Myrdal, Gunnar (1968). "Asian Drama: An Iquiry Into thePoverty of Nations". New York: Twentieth Century Fund.

Narojek, Winicjusz (1991). "Socjalistyczne 'WelfareState'". Warszawa: PWN.

Nelson, Joan et al. (1994). "Intricate Links: Democra-tization and Market Reforms in Latin America and EasternEurope". New Brunswick (USA) and Oxford (UK): Trans-action Publishers.

Nelson, Joan, Stephanie J. Eglinton (1993). "Global Go-als, Contentious Means: Issues of Multiple Aid Conditionali-ty". Washington, D.C.: Overseas Development Council.

Nelson, Joan (1998). "The Politics of Pension and He-alth Care Delivery Reforms in Hungary and Poland". Bu-dapest: Collegium Budapest. Disscussion Paper Series.Discussion Paper No. 52.

Raporty CASE Nr 29

32


North, Douglas C. (1990). "Institutions, InstitutionalChange and Economic Performance". Cambridge andNew York: Cambridge University Press.

North, Douglas C. (1994). "Economic Performance th-rough Time". "The American Economic Review", vol. 84,No 3, June.

Offe, Claus (1993). "Contradictions of the Welfare Sta-te". Cambridge, Massachusetts: The MIT Press.

Popper, Karl R. (1961). "The Poverty of Historicism".London: Routledge and Kegan Paul.

Poznañski, Kazimierz Z. (1996). "Poland's ProtractedTransition: Institutional Change and Economic Growth in1970–1994". Cambridge: Cambridge University Press.

Przeworski, Adam, Fernando Limongi (1993). "PoliticalRegimes and Economic Growth". "Journal of EconomicPerspectives" vol. 7, no 3, s. 51–69.

Przeworski, Adam (1991). "Democracy and the Mar-ket: Political and Economic Reforms in Eastern Europeand Latin America". Cambridge: Cambridge UniversityPress.

Roman, Joël (1999). "The Search for a French Way"."Dissent". Spring.

Rubinstein, W. D. (ed.) (1980). "Wealth and the Weal-thy in the Modern World". New York: St. Martin's Press.

Rueschemeyer, Dietrich, Evelyne Huber Stephensi John D. Stephens (1992). "Capitalist Development andDemocracy". Chicago: Chicago University Press.

Ryan, Alan (1999). "Britain: Recycling the Third Way"."Dissent". Spring.

Rychard, Andrzej (1994). "Reform, Adaptation, andBreakthrough". Warszawa: IFiS.

Sadurski, Wojciech (1980). "Neoliberalny system war-toœci politycznych". Warszawa: PWN.

Salvati, Michele (1999). "A View from Italy". "Dissent".Spring.

Schumpeter, Joseph A. (1995). "Kapitalizm, socjalizm,demokracja". Warszawa: PWN.

Sen, Amartya (1995). "The Political Economy of Targe-ting". [w:] ”Dominique van de Walle and Kimberly Nead,eds.: Public Spending and the Poor: Theory and Eviden-ce”. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.

Skotnicka-Ilasiewicz, El¿bieta (1995). "Polska w Euro-pie". [w:] W³odzimierz Weso³owski (red.), ”Œwiat elity po-litycznej”. Warszawa: IFiS.

Sosnowska, Anna (1997). "Tu, Tam – pomieszanie"."Studia Socjologiczne" nr 4.

Smolar, Aleksander (1999). [Rozmowa z Jaros³awemKurskim] "Pañstwo grzesznych moralistów". "Gazeta Wy-borcza" 25–26 wrzeœnia.

Staniszkis, Jadwiga (1991). "The Dynamics of the Bre-akthrough in Eastern Europe: The Polish Experience". Ber-keley-Los Angeles-Oxford: University of Califonia Press.

Staniszkis, Jadwiga (1999). "Czy straciliœmy 10 lat wol-noœci" [rozmowa z Jadwig¹ Staniszkis]. "Nasz Dziennik",11–12 wrzeœnia.

Stiglitz, Joseph D. (1996). "The Role of Government inEconomic Development. Paper presented at Annual BankConference on Development Economics". Washington:World Bank, April, mps.

Stiglitz, Joseph E. (1998). "More Instruments and Bro-ader Goals: Moving Toward the Post-Washingtom Con-sensus". WIDER Annual Lectures 2. Helsinki, UNU WorldInstitute for Development Economics Research.

Stiglitz, Joseph E. et al. (1989). "The Economic Role ofthe State". (ed.) Arnold Heertje. Basil Blackwell.

Strzelecki, Jerzy (1984). "Teoria praw w³asnoœci. Pojê-cia i twierdzenia. Uwagi o zastosowaniu do analizy gospo-darki socjalistycznej". Warszawa: Instytut Rozwoju gospo-darczego, mps. powielany.

Suleiman, Ezra N. (1974). "Politics, Power and Bureau-cracy in France. The Administrative Elite". Princeton: Prin-ceton University Press.

Szacki, Jerzy (1994). "Liberalizm po komunizmie". Kra-ków: Znak; Warszawa: Fundacja im. Stefana Batorego.

Szczepañski, Marek (1995). "Region katastroficzny wo-bec wyzwañ cywilizacyjnych. Przypadek Górnego Œl¹ska"."Studia Socjologiczne" nr 1–2.

Szumlicz, Tadeusz (1999). "Reforma zabezpieczeniaemerytalno-rentowego" [w:] Lena Bobiñska-Kolarska(red.). 1999. Druga fala polskich reform. Warszawa: Insty-tut Spraw Publicznych.

Tarkowska, El¿bieta (1998). "Ubóstwo w dawnychPGR-ach. W poszukiwaniu dawnych Ÿróde³ nowej biedy"."Kultura i Spo³eczeñstwo", t. XLII, nr. 2.

UN Commision for Europe (1997). ”Economic Surveyof Europe in 1996–1997”. New York-Geneva: UniytedNations Commission for Europe.

Wade, Robert i Frank Veneroso (1998a). "The AsianCrisis. The High Debt Model Versus the Wall Street-Trea-sury-IMF Complex". "New Left Review" No. 228.

Wade, Robert i Frank Veneroso (1998b). "The Gathe-ring World Slump and the Battle Over Capital Controls"."New Left Review" No. 231.

Wade, Robert (1990). "Governing the Market: Econo-mic Theory and the Role of Government in East Asian In-dustrialization". Princeton: Princeton University Press.

Warzywoda-Kruszyñska, Wielis³awa i Jolanta Grotow-ska-Leder (1993–1996). "Concentration of Poverty in Po-lish Large Cities: the Example of £ódŸ". "East Central Eu-rope – l'Europe du Centre-Est", vol. 20–23.

Warzywoda-Kruszyñska, Wielis³awa (1998). "Wielko-miejscy biedni – formuj¹ca siê underclass? Przypadekklientów pomocy spo³ecznej". "Kultura i Spo³eczeñstwo",t. XLII, nr 2.

Weber, Max (1978). "Economy and Society: An Outli-ne of Interpretative Sociology". Edited by Guenther Ruthand Claus Wittich. Berkeley: University of CaliforniaPress.

Weber, Max (1998). "Polityka jako zawód i powo³anie".Kraków: Znak; Warszawa: Fundacja im. Stefana Batorego.

Raporty CASE Nr 29

33


Williamson, John (1990). "What Washington Means byPolicy Reform". [w:] John Williamson (ed.): Latin Ameri-can Adjustment. How Much Has Happened? Washington,DC: Institute for International Economics.

Williamson, John (1993). "Democracy and the 'Wa-shington Consensus'". World Development, Vol. 21, No 8.

W³odarczyk, Cezary (1999). "Reforma opieki zdro-wotnej". [w:] Lena Bobiñska-Kolarska (red.). 1999. Drugafala polskich reform. Warszawa: Instytut Spraw Publicz-nych.

Wolfensohn, James D. (1999). "The New Develop-ment Approach and the Transition Economies". Interviewwith World Bank President James D. Wolfensohn, "Trans-ition", Vol. 10, No. 3.

World Bank (1993). "The East Asian Miracle: Econo-

mic Growth and Public Policy". Washington, D.C.: WorldBank.

World Bank (1995). "Understanding Poverty in Po-land". A World Bank Country Study, Washington, D.C.:World Bank.

World Bank (1997)."World Development Report1997: The State in the Changing World". Oxford: OxfordUniversity Press.

World Bank (1998). "World Development Report1998/99: Knowledge for Development". Oxford: OxfordUniversity Press.

Zahorska, Marta (1999). "Zmiany w oœwiacie – kon-cepcje i uwarunkowania". [w:] Lena Bobiñska-Kolarska(red.). Druga fala polskich reform. Warszawa: InstytutSpraw Publicznych.

Raporty CASE Nr 29

34


Raporty CASE Nr 29

Tabela 2. Kraje postkomunistyczne wed³ug PKB na mieszkañca (PPP, 1997)

Kraj USD Kraj USDS³owenia 12 520 Bu³garia 3 860Czechy 11 380 £otwa 3 650S³owacja 7 850 Uzbekistan 2 450Wêgry 7 000 Armenia 2 280Polska 6 380 Ukraina 2 170Estonia 5 010 Kyrgystan 2 040Bia³oruœ 4 840 Gruzja 1 980Litwa 4 510 Azerbejd¿an 1 520Rumunia 4 290 Turkmenistan 1 410Rosja 4 190 Tad¿ykistan 930Kazahstan 3 920

�ród³o: World Bank 1998, tab.1.

Tabela 1. Systemy gospodarcze i polityczne

Demokracja masowa Demokracjaograniczona

Autorytaryzm Autokracja Totalitaryzm

Pañstwo nocny stró¿ USA pocz. XX w. Wielka Brytaniaw XIX w.

Rosja 1860-80

Pañstwo neoliberalne USA dziœ? Chile Pinocheta

Pañstworedystrybucyjne

Europa Zachodniapo II wojnie

Singapur

Pañstwo rozwojowe Azja Wschodnia lata 60.,Turcja lata 30.

Rosja 1890 r., IranSzacha

Socjalizm rynkowy Wêgry po 1968 r.,Polska po 1982 r.

System nakazowo-rozdzielczy

ZSRR lata 30., EuropaWschodnia 1949-56

Pañstwo ³upie¿cze Rosja po 1991 r.

SYSTEM POLITYCZNY

SYST

EMG

OSP

OD

ARC

ZY

35


Raporty CASE Nr 29

Tabela 3. Kraje pokomunistyczne wed³ug stopnia spadku produkcji

Kraj Indeks Kraj IndeksTurkmenistan 97,1 Albania 60,4Polska 82,2 Rosja 56,6Wêgry 81,9 Kyrgistan 53,2Uzbekistan 80,5 Macedonia 52,9S³owenia 79,9 £otwa 51,0Czechy 78,5 Kazachstan 49,0S³owacja 75,0 Armenia 45,7Rumunia 75,0 Ukraina 41,6Bu³garia 73,3 Litwa 37,2Chorwacja 65,4 Azerbejd¿an 36,9Estonia 63,2 Tad¿ykistan 33,2Bia³oruœ 61,5 Gruzja 17,2

�ród³o: UN Commission for Europe 1997, s. 225

Tabela 4. Kraje pokomunistyczne wed³ug œredniorocznego tempa wzrostu w latach 1990–97

Kraj Stopa wzrostu Kraj Stopa wzrostu

Polska 3,9 Bia³oruœ -6,5Albania 1,8 Rosja -9,0S³owacja 0,4 Turkmenistan -9,6Rumunia 0,0 Kazachstan -10,5Wêgry -0,4 £otwa -10,7Mongolia -0,6 Kyrgistan -12,3Czechy -1,0 Ukraina -13,6Bu³garia -3,5 Azerbejd¿an -15,1Uzbekistan -3,5 Tad¿ykistan -16,4Estonia -4,3 Armenia -21,2Litwa -4,5 Gruzja -26,2

�ród³o: World Bank, 1998

Tabela 5. Kraje pokomunistyczne wed³ug œredniorocznej inflacji w latach 1990–97

Kraj Deflator Kraj DeflatorS³owacja 12,7 Chorwacja 218,1Czechy 17,7 Kyrgistan 256,2Wêgry 22,5 Mo³dowa 307,7Polska 29,5 Rosja 394,0S³owenia 32,1 Tad¿ykistan 394,3Albania 58,1 Azerbejd¿an 447,8Bu³garia 79,8 Uzbekistan 546,5Mongolia 89,3 Bia³oruœ 564,8Estonia 92,1 Kazachstam 604,9£otwa 112,0 Ukraina 800,5Rumunia 124,5 Armenia 860,5Litwa 139,9 Turkmenistan 1074,2Macedonia 149,4 Gruzja 2279,5

�ród³o: World Bank, 1998

36


Raporty CASE Nr 29

Tabela 6. Wzrost nierównoœci dochodowych w krajach pokomunistycznych

Wspó³czynnik Gini'egoRegion i kraj1987–88 1993–95

Europa ŒrodkowaCzechy 19 27Wêgry 21 23Polska 26 28S³owacja 20 19S³owenia 22 25

Kraje ba³tyckieEstonia 23 35£otwa 23 31Litwa 23 37

Europa WschodniaBia³oruœ 23 28Mo³dowa 24 36Rosja 24 48Ukraina 23 47

Ba³kanyBu³garia 23 34Rumunia 23 29

AzjaKazachstan 26 33Kyrgistan 26 55Turkmenistan 26 36Uzbekistan 28 33

�ród³o: Milanoviæ 1998, s.41

Tabela 7. Wzrost luki ubóstwa w krajach pokomunistycznych

Kraj Luka ubóstwa1987–88 1993–95

Ukraina 2 63S³owenia 0 <1S³owacja 0 <1Rosja 2 50Rumunia 6 59Polska 6 20Mo³dawia 2 66Litwa 1 30£otwa 1 22Wêgry 1 4Estonia 1 37Czechy 0 <1Bu³garia 2 15Bia³orus 1 22

�ród³o: Milanoviæ, 1998, s.68

Prezentowane w serii —Raporty CASEﬂ stanowiska · Janusz T. Hryniewicz Œ Stosunek aktorów...

Documents

Transcript of Prezentowane w serii —Raporty CASEﬂ stanowiska · Janusz T. Hryniewicz Œ Stosunek aktorów...