Krajobraz i turystykawgsr.uw.edu.pl/wgsr/wp-content/uploads/2018/11/Krajobraz...10 Krajobraz i...

Krajobraz i turystyka. O wzajemnych relacjach

Sylwia Kulczyk

Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych

Warszawa 2013

krajobraz.indd 1 15.01.13 9:47

Uniwersytet WarszawskiWydział Geografii i Studiów Regionalnych

Recenzent: dr hab. Jarosław BalonProjekt okładki: Sylwia KulczykSkład i łamanie: Bartosz Fabiszewski/ushuaia.pl

Zdjęcie na przedniej okładce: Celem turystów wędrujących przez zatokę Mont Saint-Michel jest jedna z najczęściej odwiedzanych atrakcji turystycznych Francji. Na całość wrażeń z wycieczki składa się jednak nie tylko wizyta w leżącym na skalistej wyspie klasztorze, ale także rozległe widoki, doświadczenie cykliczności pływów, w końcu fizyczne trudy spaceru. Fot. Marek Kulczyk, lipiec 2003Zdjęcie na tylnej okładce: fot. Marek Kulczyk

Copyright for the 1st edition by Wydział Geografii i Studów Regionalnych UWCopyright by Sylwia Kulczyk

Warszawa 2013

ISBN 978-83-63245-84-9Druk i oprawa: Zakład Graficzny UW. Zam. 10/2013


Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

1 . Krajobraz jako przedmiot badań geografii turyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . .9

1.1 Definicja krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1.2 Przestrzeń, środowisko i miejsce — pokrewne koncepcje badawcze . . . . 14

1.3 Zastosowanie koncepcji krajobrazu na gruncie geografii turyzmu . . . . . . 19

1.4 Krajobraz — zasób, walor czy atrakcja turystyczna?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2 . Właściwości krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2.1 Zakresy pojęcia „krajobraz” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

2.2 Zasięg krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

2.3 Skala przestrzenna krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

2.4 Dynamika krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

2.5 Autentyczność krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

3 . Krajobraz jako struktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

3.1 Struktura krajobrazu w badaniach nad turystyką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

3.2 Elementy strukturalne krajobrazu a jego wykorzystanie na potrzeby turystyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

3.3 Typologia elementów strukturalnych krajobrazu na potrzeby badań nad turystyką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

4 . Relacje turystyka–krajobraz; próba identyfikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

4.1 Krajobraz turystyczny czy turystyka krajobrazowa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

4.2 Indywidualizacja jako nowy (?) trend w turystyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

4.3 Polscy turyści indywidualni na przykładzie uczestników OSOTT . . . . . 90

4.4 Krajobraz jako część doświadczenia turystycznego; zmysły, motywy, preferencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96


5 . Fotografowanie jako sposób postrzegania krajobrazu . . . . . . . . . . . . . 107

5.1 Paradygmaty percepcji a badania nad turystyką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

5.2 Fotografowanie jako świadectwo doświadczenia turystycznego . . . . . . . 111

5.3 Metody fotograficzne w badaniach krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

6 . Struktura krajobrazu postrzeganego przez turystów . . . . . . . . . . . . . . 123

6.1 Struktura krajobrazu postrzeganego przez turystów — metodyka przeprowadzonych badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

6.2 Charakterystyka ogólna wyników badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

6.3 Struktura różnych typów krajobrazów w oczach turystów . . . . . . . . . . . . 132

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Spis rycin, tabel i ramek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Landscape and tourism — the mutual relations. Summary . . . . . . . . . . . . . . . . 175

Załączniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179


Wstęp

Współcześnie turystyka jest nie tylko ważnym aspektem życia dużej grupy ludzi, ale również silną dziedziną gospodarki. W 1950 r. Światowa Organizacja Turystyczna oceniała rozmiary międzynarodowego ruchu turystycznego na 25 milionów osób. W 2010 r. było to już 940 milionów, zaś w 2012 prawdopodob-nie przekroczona zostanie bariera miliarda podróżujących (UNWTO 2011). Wydatki związane z turystyką oceniono w 2010 r. na 919 miliardów USD (UNWTO 2011). Wzrost zamożności społeczeństw, rosnące zasoby wolnego czasu oraz rozwój techniczny prowadzą do upowszechnienia aktywności tury-stycznej na obszarach, które jeszcze nie tak dawno uważano za trudno dostęp-ne. W 1950 r. 15 najliczniej odwiedzanych krajów gościło 88% turystów mię-dzynarodowych, w 1970 — 75%, a w 2005 już tylko 57% (Turystyka 2007). Współcześnie dotarcie do praktycznie każdego zakątka globu zależy wyłącz-nie od stopnia determinacji, czasu i możliwości finansowych wyruszającego w podróż.

Dynamiczny rozwój turystyki jest jednym z przejawów podnoszenia jakości życia. Ze zjawiskiem tym wiąże się również przykładanie wagi do stanu otacza-jącego środowiska, uwidaczniające się obecnie w bardzo różnych zakresach; od dostosowywania strategii gospodarczych do zasad zrównoważonego rozwoju po powszechną modę na ekologię (i wynikającą z niej, przynajmniej częściowo, popularność turystyki aktywnej czy ekoturystyki). Przejawem dbałości o jakość życia jest też swoisty egocentryzm współczesnego człowieka, przejawiający się w przykładaniu dużej wagi do osobistych wrażeń, samopoczucia czy stanu zdro-wia. Opisane trendy sprawiają, że turystyka i krajobraz, zawsze dość silnie ze sobą powiązane, nigdy jeszcze nie stały tak blisko, pozostając jednak jednocze-śnie wzajemną szansą i zagrożeniem.

Turystykę i krajobraz łączy znacznie więcej, niż wskazany wyżej wątek popularności. Na podkreślenie zasługuje wielowymiarowość i wielowątkowość obu pojęć. Każde z nich ma bardzo wiele znaczeń, funkcjonuje jednocześnie na gruncie naukowym w kilku różnych zakresach badawczych oraz w życiu


6 Krajobraz i turystyka. O wzajemnych relacjach

codziennym. Spośród wielu definicji turystyki w poniższej pracy przyjęto popu-larną na gruncie polskim definicję K. Przecławskiego, według której turystyka to „całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej związanych z dobrowolną, czaso-wą zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia, oraz z wejściem w stycz-ność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym bądź społecznym)” (Przecławski 1994, s. 9). Tak pojmowana turystyka jest po pierwsze zjawiskiem przestrzennym (zatem może i powinna być przedmiotem badań geograficznych), z drugiej zaś strony zakłada kontakt z przyrodą, kulturą i społeczeństwem — których syntezą jest właśnie krajobraz (patrz niżej).

To, że krajobraz ma znaczenie dla turystyki jako zjawiska i turystów jako jego indywidualnych użytkowników, wydaje się oczywiste. Przewodniki, bro-szury i strony internetowe zachwalają „walory krajobrazowe” różnych zakątków świata, a turyści bywają określani jako „konsumenci widoków”. Wobec olbrzy-miego zróżnicowania tak krajobrazu jak i turystyki zasadne wydaje się posta-wienie dwóch pytań: „dla jakiej turystyki?” oraz „jak rozumiany krajobraz?”. Wymienione kwestie stanowią punkt wyjściowy do rozważań prezentowanych w tej pracy. Pierwszym etapem badań był przegląd literatury dotyczącej oma-wianych zagadnień. Chociaż dotarcie do wszystkich opublikowanych pozycji dotyczących omawianych problemów jest z pewnością niemożliwe, dołożono jednak starań, aby przedstawić możliwie aktualne i szerokie ujęcie zagadnienia.

Lektura istniejących opracowań dała podstawę do ograniczenia pola szcze-gółowych badań do krajobrazu postrzeganego realnie, ze szczególnym uwzględ-nieniem budujących go elementów strukturalnych oraz turystyki indywidualnej o charakterze poznawczym. Pytanie badawcze brzmi: „jak osoby podróżujące indywidualnie po świecie w celach poznawczych postrzegają krajobraz?”. Można je dalej uszczegółowić: „które elementy struktury krajobrazu są najczęściej postrzegane przez wybraną grupę turystów?”, „czy ogólne zróżnicowanie kraj-obrazu ma wpływ na to, które elementy jego struktury przyciągają uwagę tury-stów?”. Schemat pracy i zakres uwzględnianych zagadnień przedstawia ryc. 1.

Prezentowana praca ma dwóch „bohaterów”: krajobraz i turystykę. Jej głów-nym celem jest szczegółowa charakterystyka wzajemnych zależności między wymienionymi zjawiskami. Ponieważ oba stanowią przedmiot badań wielu dziedzin nauki, dołożono wszelkich starań, aby to zróżnicowanie uwzględ-nić. Należy jednak podkreślić, że niniejsze opracowanie ma zdecydowanie


7Wstęp

geograficzny charakter; w centrum zainteresowań autorki leży zróżnicowanie przestrzenne omawianych zagadnień.

Ryc. 1. Schemat pracy; opracowanie własne


1. Krajobraz jako przedmiot badań geografii turyzmu

1.1 Definicja krajobrazuBędąc pojęciem bardzo szeroko stosowanym, krajobraz pozostaje jednocze-śnie określeniem bardzo wieloznacznym (m.in. Myga-Piątek 2001, Antrop, 2005, Makarow i in. 2010). Decyduje o tym zarówno różnorodność dyscyplin naukowych traktujących krajobraz jako obiekt badawczy (m.in. różne dziedzi-ny geografii, historia, ekologia, architektura, psychologia) jak i obecność poję-cia w języku potocznym. Jednoznacznej definicji tego terminu brakuje nawet w obrębie poszczególnych dyscyplin naukowych, czego dobrym przykładem jest geografia.

Badacze krajobrazu często podkreślają stary rodowód tego słowa. J.C. Wieber (2007) upatruje jego pierwszych zastosowań w Chinach dynastii Han (II w. n.e.). Z. Naveh i A.S. Liebermann (1984) sięgają jeszcze dalej, odwo-łując się do Księgi Psalmów (X–II w. p.n.e.). W Europie pojęcie krajobrazu upowszechniło się w XV w., na gruncie malarstwa włoskiego i flamandzkiego (Wieber 2007). W słowniku nauk geograficznych krajobraz zaistniał dopiero w XIX w. (Antrop 2005). Jako jeden z pierwszych1 pojęciem tym posługiwał się A. Humboldt, który zdefiniował krajobraz jako „całościową charakterysty-kę fragmentu powierzchni Ziemi” (Zonneveld 1989, s. 68). Deterministyczne podejście A. Humboldta kontynuował między innymi W. Dokuczajew — opracowany przezeń podział strefowy kuli ziemskiej uważa się za pierwszy podział krajobrazowy w skali przeglądowej (Richling, Solon 1996). A. Hettner,

1. F. Plit (2011) twierdzi, że nie jest pewne, kto pierwszy użył terminu krajobraz w kategoriach naukowych. Dość rozpowszechniona (m.in. Antrop 2005, Degórski 2005, Pietrzak 2005) opinia przyznająca A. Humboldtowi pierwszeństwo użycia terminu bywa poddawana w wąt-pliwość (np. Ostaszewska 2002).



uważany za twórcę krajobrazowego kierunku w geografii (Myga-Piątek 2001) uwypuklał znaczenie wizualnego aspektu krajobrazu jako wyrazu faktów i zja-wisk zachodzących na powierzchni ziemi (Hettner 1927).

W początkach XX w. we Francji P. Vidal de la Blache stworzył szkołę geo-grafii regionalnej. W swoich pracach silnie akcentował holizm krajobrazu, definiując go jako rezultat procesów historycznych i kulturowych, określający sposób życia człowieka i jego relacje z naturą (Vidal de la Blache 1908, 1922). Kompleksowe podejście do krajobrazu promował również C. Sauer. Jeden z twórców tzw. „szkoły” Berkeley, która dała początek amerykańskiej geografii kultury, definiuje krajobraz jako obszar charakteryzujący się szczególnym zróż-nicowaniem elementów przyrodniczych i kulturowych (Sauer 1925). C. Sauer jako pierwszy podkreślał różnicę między krajobrazem, rozumianym jako uogólniona wizja całości, a bytem realnym. Wskazywał też na prawo badacza do swobodnego określania zawartości krajobrazu, zależnie od potrzeb badaw-czych i podkreśla znaczenie kultury jako filtra modyfikującego postrzeganie krajobrazu.

Stopniowa specjalizacja, podział i tworzenie się nowych subdyscyplin geo-graficznych zaowocowały szerokim spektrum definicji krajobrazu i zróżnicowa-niem podejść badawczych. Można tu wskazać trzy istotne osie podziału:

• ukierunkowanie badań na aspekty przyrodnicze bądź kulturowe;• waga przypisywana fizjonomicznej sferze krajobrazu;• podejście indywidualne bądź systemowe.Podział na nauki humanistyczne i przyrodnicze jest zjawiskiem trwałym

i powszechnym w nauce światowej. W badaniach nad krajobrazem pozostaje on czytelny, mimo nominalnej kompleksowości przedstawianych definicji, od cza-sów A. Humboldta i P. Vidal de la Blache’a. Jak zauważa Andrzej Kowalczyk2 (2007), w pracach przedstawicieli geografii społecznej bardzo rzadko znaleźć można odniesienia do literatury z zakresu geografii fizycznej i na odwrót. Silne szkoły przyrodniczych badań nad krajobrazem wykształciły się w Niemczech i Rosji, podczas gdy kulturowe ujęcie krajobrazu do dziś dominuje w geografii

2. Ze względu na podobieństwo inicjałów Andrzeja Kowalczyka i Aleksandry Kowalczyk ich imiona podawane będą w pełnym brzmieniu.


11Krajobraz jako przedmiot badań geografii turyzmu

francuskiej, hiszpańskiej i brytyjskiej. Przykładami wąskiej specjalizacji są huma-nistyczne podejście D. Cosgrove’a (1988), uznającego krajobraz za byt wirtual-ny, kształtowany przez zmysły postrzegającego, czy też krajobrazy geochemicz-ne A.J. Perelmana (1971), sprowadzające obiekt badań do przepływu związków chemicznych. Specjalizacja w obrębie dyscyplin naukowych nie wyparła jednak całkowicie holistycznej koncepcji krajobrazu, zakładającej wzajemne oddziały-wanie czynników przyrodniczych i kulturowych. Według M. Pietrzaka (2006) rozróżnienie na krajobraz kulturowy i przyrodniczy nie ma charakteru ontolo-gicznego, a jedynie wskazuje ukierunkowanie zainteresowań badacza. Podobne zdanie wyrażają m.in. Z. Naveh (2001), G. Fry (2001) i A. Richling (2006).

Istotnym aspektem, związanym z przyrodniczym bądź kulturowym podej-ściem do krajobrazu, jest kwestia przynależności człowieka do krajobrazu. W swoim wąskim zakresie podejście przyrodnicze nie uwzględnia człowie-ka jako składowej krajobrazu. Tak postrzega problem I.S. Zonneveld (1989). Również J. Kondracki (1988) w swojej definicji krajobrazu naturalnego uzna-je za jego część jedynie „(…) te efekty gospodarki ludzkiej, których wyrazem jest modyfikacja warunków przyrodniczych” (Kondracki 1988, s. 230). Liczne klasyfikacje uwzględniają stopień przekształcenia krajobrazu przez człowieka (Richling 1992), przy czym coraz powszechniej twierdzi się, że krajobrazów pierwotnych, w żaden sposób nie przekształconych, nie ma już na Ziemi wca-le (Richling 2006). Przyrodnicy uważają zatem człowieka za osobne zjawisko, coraz częściej wchodzące w interakcje z krajobrazem. Jak wykazuje M. Pietrzak (1998), między człowiekiem a krajobrazem niekoniecznie musi zachodzić kore-lacja przestrzenna. Zgodnie z interpretacją M. Przewoźniaka (1991), według której granicę krajobrazu wyznacza wysokość pokrywy roślinnej, człowiek wypoczywający na pozbawionej roślinności plaży znajduje się poza nim.

Skrajnie odmienne podeście prezentują przedstawiciele nauk humanistycz-nych. Człowiek, a dokładniej sposób, w jaki postrzega on otoczenie, uważany jest za czynnik sprawczy istnienia krajobrazu (Cosgrove 1988). „Nie ma kraj-obrazu bez człowieka” — pisze S. Lenz (2010, s.71), pojmując krajobraz jako system wrażeń, symboli i wartości związanym z konkretnym fragmentem przestrzeni.

Według niektórych badaczy człowiek jest częścią krajobrazu nie tylko w sfe-rze konceptualnej, ale również realnie, jako składnik jego fizjonomii. J.G. Granö



(1997) zaliczał ludzi w poczet efemerycznych zjawisk krajobrazowych i pod-jął próby kartowania ich mobilności. Zmiana fizjonomii krajobrazu związana z pojawianiem się w nim ludzi często wiąże się z turystyką. Ocena wpływu obec-ności innych turystów na jakość widoków może być częścią procedury wyzna-czania pojemności turystycznej obszaru (Manning 2002).

W ujęciu fizjonomicznym krajobraz definiowany jest jako „zewnętrzny wygląd fragmentu powierzchni Ziemi z określonego miejsca” (Geoekologia i ochrona krajobrazu 2004, s. 59). Taką samą definicję przedstawili wcześniej m.in. W. Nałkowski (za Mygą-Piątek 2001) i J.B. Jackson (1984). Odpowiada ona też popularnemu znaczeniu tego terminu. Wizualne aspekty krajobra-zu mają podstawowe znaczenie dla sztuk pięknych i architektury krajobrazu (Bogdanowski 1976). A. Wojciechowski (1965) wprowadził do słownika sztuk pięknych pojęcie „pejzażu samodzielnego”, rozumiejąc je jako pracę plastyczną, w której fizjonomia przyrody stanowi zasadniczą treść dzieła, a nie jedynie tło dla scen o charakterze historycznym czy obyczajowym.

Na gruncie geograficznym fizjonomia uważana jest za jedną za składowych krajobrazu, zewnętrzny wyraz procesów i zjawisk zachodzących w nim zjawisk. T.S. Terkenli (2001) uważa wizualne ujęcie krajobrazu za podstawowe, ale jed-nocześnie będące jedynie punktem wyjścia do dalszej eksploracji problematyki krajobrazowej. Badania nad fizjonomią krajobrazu mogą mieć charakter przy-rodniczy (liczne przykłady przytacza A. Richling (1992)) jak i kulturowy (m.in. Wylie 2007, Mitchell 2002). Znajdują też praktyczne zastosowanie w planowa-niu przestrzennym (Kistowski 2007). A. Mizgajski (2008) podkreśla, że fizjo-nomia jest wprawdzie wyróżnikiem krajobrazu, ale stanowi odzwierciedlenie jego strukturalnych i funkcjonalnych cech — nie sposób zatem rozpatrywać tych aspektów oddzielnie. Podobnego zdania jest E. Martinez de Pisón (2009), według którego krajobraz to nierozerwalne połączenie cech fizycznych (formy), fizjonomicznych (wyglądu) i semiotycznych (wizerunku).

Zależnie od problemu badawczego krajobraz może być rozpatrywany w podziale na odrębne, niepowtarzalne jednostki (regiony) bądź też jako sys-tem jednostek typologicznych (m.in. Troll 1965, Richling 1992, Antrop 2000, Ostaszewska 2002). Krajobraz rozumiany jako charakterystyka odrębnej całości pozostaje znaczącym nurtem badań geografii społecznej i innych dziedzin nauki związanych ze sferą kultury. Krajobraz — region sprowadzany jest w nich do



wymiaru symbolicznego (m.in. Hoskins 1970). Geografowie historyczni sięga-ją do niemieckiego źródłosłowu, wiążąc pojęcie krajobrazu z prawem własno-ści i wskazując na odrębność prawną jako czynnik decydujący o regionalnym wymiarze krajobrazu (Olwig 2005).

W geografii fizycznej (i wykształconej na jej gruncie ekologii krajobrazu) od lat 60. XX w. dominuje podejście systemowe, kładące nacisk na powiązania mię-dzy komponentami (m.in. Kondracki i Richling 1983, Forman i Godron 1986, Burel i Baudry 2001). Ujęcie systemowe może dotyczyć również wątków spo-łecznych: Francuskie Laboratoire ThéMA ujmuje krajobraz jako cztery współ-istniejące podsystemy: krajobraz jako źródło zasobów, krajobraz widziany, kraj-obraz jako konstrukcja oraz krajobraz użytkowany przez człowieka (Griselin, Wieber, Ormaux, bez daty opublikowania). Podobne podsystemy krajobrazu identyfikuje W. Haber (2004).

Krajobraz jako przedmiot badania wielu dyscyplin o często zazębiających się polach zainteresowań, wywoływał i wywołuje wiele dyskusji nad definicją obiek-tu badań. Wydaje się, że nie należy traktować ich jako „sporu” (jak sugeruje tytuł artykuł U. Mygi-Piątek (2001)), ale uważać za działanie na rzecz stworze-nia wspólnych ram odniesienia. Konieczność porozumienia na poziomie języ-kowym dyktowana jest w dużej mierze przez silny nurt badań inter i transdycy-plinarnych (Tress G. i B., Fry 2004) Porozumienie takie najłatwiej jest osiągnąć poprzez uogólnienie definicji i uczynienie jej tym samym pojemniejszą i możli-wą do zastosowania przez przedstawicieli różnych nauk. Należy podkreślić, że nie oznacza to oczywiście konieczności ograniczenia bądź sztucznego poszerza-nia pól badawczych poszczególnych dyscyplin. K. Ostaszewska (2002) zauwa-ża, że ogólny charakter niektórych definicji krajobrazu (jako przykład podano definicję sformułowaną przez A. Richlinga i J. Solona (1996)) sprawia, że są one nieostre i jako takie nie pozwalają na precyzyjne określenie zasięgu pojęcia. Jednocześnie jednak autorka wskazuje, że brak wyraźnej definicji projektującej treść terminu nie ogranicza możliwości jej zastosowania. Również M. Phipps i V. Berdoulay (1985) podkreślają, że uniwersalny charakter pojęcia „krajob-raz” traktować należy jako szansę na stworzenie interdyscyplinarnej platformy badawczej.

Wielowymiarowość omawianego pojęcia w dużej mierze przyczyniła się do jego szerokiego zastosowania w badaniach aplikacyjnych (Makarow i in. 2010).



Potrzeba ochrony, zarządzania i planowania krajobrazowego dały podstawę Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, sporządzonej we Florencji w 2000 r. Do 01.01.2011 ratyfikowały ją 33 państwa, w tym Polska. Tym samym w europej-skim systemie prawnym pojawiła się następująca definicja krajobrazu: „Obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i inte-rakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich”. M. Jones i in. (2007) pod-kreślają znaczenie Europejskiej Konwencji Krajobrazowej jako łącznika pomię-dzy teorią a praktyką, przyrodą a kulturą, skalą lokalną i globalną3. Mimo swojej ogólności definicja ma wyraźnie antopocentryczny charakter, sprowadzający pojęcie krajobrazu do obiektu postrzeganego, wykorzystywanego i badanego przez człowieka. Biorąc pod uwagę aplikacyjny charakter konwencji oraz grunt, na którym ma funkcjonować, nie sposób odmówić takiemu ujęciu krajobrazu racji bytu. Za zastosowaniem omawianej definicji w badaniach nad turystyką przemawiają następujące względy:

• holistyczne podejście do krajobrazu jako efektu współdziałania czynników przyrodniczych i kulturowych;

• uwzględnienie znaczenia percepcji krajobrazu przez człowieka.Nie bez znaczenia pozostaje też powszechna znajomość wyżej wymienionej

definicji oraz szeroki zakres jej stosowania na gruncie europejskim w wielu dzie-dzinach uwzględniających w swoich badaniach zagadnienia związane z turysty-ką (m.in. planowanie przestrzenne, ochrona dziedzictwa).

1.2 Przestrzeń, środowisko i miejsce — pokrewne koncepcje badawcze

W badaniach dotyczących turystyki i rekreacji szeroko wykorzystuje się cztery koncepcje dotyczące relacji przestrzennych: koncepcję przestrzeni, środowiska, miejsca i krajobrazu (Kowalczyk, Kulczyk 2008). Żadna z nich nie jest związana

3. F. Plit (2011) zauważa, że omawiana definicja budzi zastrzeżenia natury logicznej — wynika z niej bowiem, że krajobraz jest tylko i wyłącznie efektem oddziaływania czynników ludz-kich. Wydaje się jednak, że intencją Europejskiej Konwencji Krajobrazowej nie jest negowa-nie podstawowych praw przyrody, a jedynie wskazanie różnych zakresów interpretacji defi-niowanego pojęcia.



wyłącznie z jedną orientacją badawczą, niemniej powinny być stosowane ze świadomością kontekstu, nie zaś używane z dowolną wymiennością.

Najpowszechniej stosowana w polskiej geografii turyzmu jest koncepcja przestrzeni turystycznej (Liszewski 2007). B. Włodarczyk (2009b) zdefinio-wał to pojęcie jako część przestrzeni geograficznej, w której występuje zjawisko ruchu turystycznego. Ten sam autor jako główne czynniki mające wpływ na charakter przestrzeni turystycznej wskazuje dziedzictwo przyrodnicze, dzie-dzictwo kulturowe, infrastrukturę oraz człowieka (zarówno jako turystę jak i gospodarza). Istotnym aspektem badań nad przestrzenią turystyczną jest jej ewolucja (m. in. Oppermann 1993, Liszewski, 1995). Jakkolwiek z koncepcją przestrzeni turystycznej najsilniej związane jest podejście neopozytywistyczne (jako przykładowe tematy badawcze wskazać można zróżnicowanie przestrzen-ne turystyki oraz rolę turystyki w gospodarce), jest ona również wykorzystywa-na na gruncie behawioralnym (badania nad percepcją przestrzeni turystycznej) (Kowalczyk, Kulczyk 2008).

Kolejną koncepcją wykorzystywaną w geografii turyzmu jest koncepcja śro-dowiska. Sam termin „środowisko” jest stosowany nie tylko w geografii i wie-lu innych dziedzinach nauki, ale również potocznie. Jak zauważa J. Kondracki (1976), termin ten wymaga przymiotnikowego dopełnienia, wskazującego o czyim bądź jakim środowisku mowa. Założenie, że przyroda jest rozpatrywa-na z punktu widzenia interesów człowieka, leżało u podstaw upowszechnienia w polskiej geografii terminu „środowisko geograficzne (człowieka)”. Z cza-sem większą popularność zyskał termin „środowisko przyrodnicze”. Według A. Richlinga (1992) termin ten wydaje się właściwszy ze względu na szerszy zakres oraz możliwość uniknięcia tautologicznego stwierdzenia, że obiektem badań geografii jest środowisko geograficzne. Jest również powszechnie stoso-wany w literaturze angielskojęzycznej (natural environment).

Przykładem zastosowania koncepcji środowiska w badaniach geograficznych nad turystyka może być model terytorialnych systemów rekreacyjnych (TSR), sformułowany przez W.S. Preobrażenskiego i J.A. Wiedienina (1971). Ujęcie stosowane szeroko w latach 70. i 80. XX w. w geografii radzieckiej, przyjęło się również w Polsce (Kostrowicki 1975). Stosowano je na potrzeby regionaliza-cji turystycznej, analizy walorów, ruchu i zagospodarowania turystycznego itp. O ile jednak model TSR bliski jest podejściu strukturalistycznemu, koncepcja



środowiska najsilniej związana jest z behawioralnym nurtem badawczym. Od lat 60. XX w. prowadzi się badania zachowania i preferencji turystów, często we współpracy z psychologami. W celu wykazania zależności między zacho-waniami turystów a cechami środowiska, podejście behawioralne łączy się nie-kiedy z analizą ilościową, charakterystyczną dla nurtu neopozytywistycznego (Kowalczyk, Kulczyk 2008). Podejście neopozytywistyczne charakterystyczne jest też dla badań dotyczących problemu negatywnego wpływu turystyki na śro-dowisko (tak przyrodnicze, jak i społeczne).

Pojęcie „miejsca” jest powszechnie używane (nie tylko przez geografów tury-zmu) jako określenie konkretnego fragmentu przestrzeni4. Rozmiary tak rozu-mianego miejsca są względne. Zależnie od skali prowadzonych rozważań może to być rozległa część kontynentu (np. Azja Południowo-Wschodnia jako obszar recepcji ruchu turystycznego z Europy) bądź też fragment terenu o powierzch-ni kilkuset (czy nawet mniej) metrów kwadratowych (miejsce biwakowe). Na szczególną uwagę zasługuje drugie znaczenie, w jakim słowo „miejsce” funkcjo-nuje w geografii turyzmu — jako przestrzeń zawierająca pewien ładunek zna-czeń. (Kowalczyk, Kulczyk 2008). Ujęcie to ma ważne znaczenie praktyczne; wybór celu wycieczki turystycznej zależy do wyobrażenia turysty o tym miejscu, zaś satysfakcja ze zrealizowanych marzeń znacząco wpływa na stopień zadowo-lenia z wyjazdu (Hunt 1975). Według A. Beerli i J.D. Martin (2004) o charak-terze (wizerunku) danego miejsca decyduje szereg czynników. Poza czynnika-mi obiektywnie właściwymi dla konkretnego wycinka przestrzeni (jak zasoby naturalne, obiekty kulturowe, infrastruktura itd.), o sposobie, w jaki odwiedza-ne miejsce zostanie zapamiętane przez turystę, decydują: dostępna informacja, motywacje i doświadczenia odwiedzających oraz ich cechy socjodemograficzne. Mimo, że znaczenie mają też indywidualne, efemeryczne zjawiska, jak choćby ból głowy turysty zwiedzającego dany obiekt, możliwe jest wyodrębnienie zbio-rowego wyobrażenia miejsca. Prawidłowość ta jest wykorzystywana na potrzeby marketingowe. Jak podkreśla J. Przybyś (2006) zbiorowe wyobrażenie miejsca, zwłaszcza w przypadku turystyki, może mieć charakter uproszczony, a nawet

4. Publikacją najpełniej przybliżającą istotę „miejsca” polskiemu czytelnikowi jest klasyczne już opracowanie Yi-Fu Tuana „Przestrzeń i miejsce” (1987).



trywialny. Według E.C. Relpha (1976) brak autentycznych, silnych związków z miejscem prowadzi do utraty jego znaczenia, zmiany ang. place w placelessness. Koncepcja miejsca jako obiektu mającego szczególną wartość jest silnie związana z kwestią dziedzictwa kulturowego i jego ochrony, mając w tej dzie-dzinie duże znaczenie aplikacyjne. Kluczowym problemem jest tu skala zmian związanych z „turystyfikacją”, czyli przekształceniami zachodzącymi pod wpły-wem turystyki (Przecławski 2004). Jednak według J. Urry’ego (2009), w dobie globalizacji i związanej z nią globalnej mobilności, koncepcja miejsca jako sta-tycznego repozytorium lokalnych znaczeń wymaga weryfikacji. Jako przykład badań z zakresu turystyki i rekreacji uwidaczniający, że człowiek może być głę-boko związany z więcej niż jednym miejscem, wskazać można pracę R. Jaaksona (1986) o fenomenologii drugich domów. Jak jasno wynika z przedstawionej wyżej charakterystyki, koncepcja miejsca cieszy się szczególnym zainteresowa-niem geografii humanistycznej. Badania podążające tym nurtem w zakresie turyzmu koncentrują się na określaniu motywacji i wyobrażeń turystycznych.

Pojęcia „środowisko”, „miejsce”, „przestrzeń” i „krajobraz” często występują wspólnie, a nawet bywają ze sobą utożsamiane. Wielu autorów podejmowało i podejmuje próby uporządkowania ich wzajemnych relacji. Niejednoznaczność samych pojęć i różnorodność możliwych podejść badawczych znacząco utrud-niają to zadanie. Na podstawie literatury można jednak pokusić się o wskazanie pewnych zależności. Istnieje zatem pewna zgodność co do skali przestrzennej. Miejsca traktowane są jako quasi punktowe elementy, znajdujące się w śro-dowisku (Hall, Page 2006) bądź w przestrzeni (Creswell 2004, Tuan 1987). Miejscom przypisuje się najczęściej ładunek znaczeniowy, którego uogólnie-niem może być symbolika krajobrazu. C. Cartier i A.A. Lew (2005) wiążą poję-cie miejsca z „destynacją” — konkretnym celem do osiągnięcia, zaplanowanym, a więc wyobrażonym sobie przez turystę jeszcze przed wyjazdem. Krajobraz natomiast wiążą z samą mobilnością i związanym z nią osobistym doświad-czeniem nabywanym „po drodze”. Z kolei krajobraz sprowadzony jedynie do aspektu wizualnego został nazwany przez B. Włodarczyka (2009a) „fizjonomią przestrzeni”.

Kluczem do ustalenia wzajemnych relacji między dyskutowanymi termina-mi może być pozycja człowieka (w badaniach nad turystyką: turysty). W przy-padku przestrzeni definiuje on ją swoją mobilnością. Relacja ze środowiskiem



sprowadza się do wzajemnego oddziaływania; środowisko wpływa na zacho-wania, stan organizmu i aktywność turysty, ale może też ulegać degradacji pod wpływem turystyki. Miejsce jest przedmiotem postrzegania turysty i może znacząco oddziaływać na jego psychikę — wpływ miejsca (a raczej wyobraże-nia o nim) na turystę wydaje się silniejszy, aniżeli zmiany wizerunku destyna-cji wywołane przez turystykę (większość osób myśląc o Tatrach wyobraża sobie dziewicze góry, zaś pod hasłem „piramidy w Gizie” „kataloguje” osamotnione budowle na pustyni). Według T.S. Terkenli (2002) krajobraz jest zarówno sce-ną dla turystyki, jak i doskonałym narzędziem do jej badania. W ujęciu holi-stycznym stanowi system zbudowany z wzajemnie oddziaływujących na sie-bie elementów (w tym człowieka). Łączy w sobie pojęcia przestrzeni, miejsca i środowiska, a jego ważnym aspektem jest fizjonomia (ryc. 2). W takim ujęciu

Ryc. 2. Przestrzeń, środowisko, miejsce, fizjonomia (krajobraz wizualny) – wzajemne relacje; opracowanie własne



koncepcja krajobrazu może być wykorzystywana między innymi do badania funkcjonowania obszarów turystycznych, do waloryzacji na potrzeby turystyki, może znaleźć również szerokie zastosowanie w edukacji terenowej oraz w mar-ketingu terytorialnym. W dobie zapotrzebowania na badania interdyscyplinar-ne (jednoczące przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych wokół wspólnego celu) oraz transdyscyplinarne (zakładające udział w badaniach osób związanych z tematem, ale spoza środowiska naukowego) (Tress G. i B., Fry 2004), krajob-raz jako pojęcie pojemne i szeroko stosowane ma szansę stać się znaczącą plat-formą badawczą — również w zakresie geografii turyzmu.

1.3 Zastosowanie koncepcji krajobrazu na gruncie geografii turyzmu

Na długo przed ukształtowaniem się geografii turyzmu jako dyscypliny badaw-czej, geografia dała początek rozwojowi turystyki poznawczej (Liszewski 2007). W. Pol, pierwszy polski profesor geografii i propagator wycieczek terenowych, posługiwał się terminem „krajobraz” w ujęciu fizjonomicznym (za Pietrzakiem 2005). Na tle innych działów geografii, geografia turyzmu jest bardzo młoda; podobnie jak relatywnie krótka jest historia samej turystyki. W geografii pol-skiej jako pierwszy nową dyscyplinę nazwał i zdefiniował w 1932 r. S. Leszczycki (za Andrzejem Kowalczykiem 2001), w latach 1936–1939 kierownik Studium Turyzmu przy Uniwersytecie Jagiellońskim5.

R.W. Butler (2004) dzieli historię geografii turyzmu na trzy etapy:• przed 1950 — era opisowa; prace koncentrowały się przede wszystkim na

charakterystyce regionów;• 1950–1980 — era tematyczna; różnicowanie się pól badawczych;• po 1980 — era różnorodności; dynamiczny rozwój turystyki zdecydował

o olbrzymim zróżnicowaniu tematyki badawczej.Na gruncie polskim badania nad krajobrazem były częścią geografii tury-

zmu na każdym z tych etapów; należy oczywiście pamiętać, że równolegle

5. Prasa codzienna donosiła o powstaniu studium z wątpiącym niedowierzaniem; błahość tury-styki wydawała się nie pasować do powagi nauki ( Jackowski 2007).



ewoluowało samo pojęcie krajobrazu. Sam S. Leszczycki definiował geografię turyzmu jako dyscyplinę zajmującą się określaniem walorów turystycznych kraj-obrazu oraz badaniem możliwości ruchu turystycznego z jego uwzględnieniem (Kowalczyk Andrzej 2001). Wraz z rosnącą dominacją ujęcia neopozytywi-stycznego w światowej geografii również w Polsce ilościowe badania przyrod-nicze przejęły prymat nad ujęciem humanistycznym. Badania krajobrazowe na gruncie geografii turyzmu koncentrowały się w tym okresie na waloryzacji tere-nu na potrzeby turystyki (m.in. Mileska 1963, Bartkowski 1975). Po roku 1980 w polskich badaniach krajobrazowych pojawił się wątek fizjonomii krajobrazu (Wojciechowski 1986, Wyrzykowski 1991) oraz jego multisensorycznej percep-cji (Kowalczyk Aleksandra 1992, Pietrzak 1998). M. Pietrzak (1998) jako głów-ne zagadnienia łączące turystykę i rekreację oraz badania krajobrazowe wskazał waloryzację krajobrazu, jego percepcję, zmiany zachodzące w krajobrazie pod wpływem użytkowania turystyczno-rekreacyjnego oraz planowanie i projekto-wanie obszarów turystyczno-rekreacyjnych.

S. Liszewski, dokonując w 2007 r. podsumowania stanu geografii turyzmu w Polsce, wskazał na potrzebę większej integracji różnych aspektów badaw-czych, ze szczególnym uwzględnieniem badań środowiskowych. Wydaje się, że badania wykorzystujące koncepcję holistycznie pojmowanego krajobrazu mogą być odpowiedzią na ten postulat. Należy jednocześnie podkreślić, że badania z zakresu turystyki dynamicznie rozwijają się w wielu dziedzinach pokrewnych geografii: od geologii, poprzez architekturę krajobrazu, po socjologię. Prace te, wnoszące niewątpliwie bardzo istotny wkład do nauki (i mające duże znaczenie utylitarne), charakteryzuje jednak wyraźna sektorowość. Ze względów histo-ryczno-politycznych humanistyczna szkoła badań krajobrazowych jest w Polsce dużo słabiej rozwinięta, niż w Europie czy Stanach Zjednoczonych. Znaczący wzrost zainteresowania kulturowym obliczem krajobrazu (jego wyrazem jest fakt, że od 2002 przy Polskim Towarzystwie Geograficznym działa Komisja Krajobrazu Kulturowego) oraz rosnąca popularność takich zagadnień, jak mul-tisensoryczna percepcja (Madurowicz, Szumacher 2007) czy semiotyka krajob-razu (Kulczyk, Lewandowski 2007) pozwalają spodziewać się ekspansji na tym polu również w zakresie badań nad turystyką.

W celu określenia kierunków badań krajobrazowych w zakresie geografii turyzmu na świecie autorka przeprowadziła kwerendę publikacji. Jako źródło



wybrano cztery czasopisma angielskojęzyczne, cieszące się dużym prestiżem w swoich dziedzinach. Dwa z nich dotyczą badań nad turystyką, dwa zaś kon-centrują się na zagadnieniach krajobrazowych. Annals of Tourism Research (wyd. Elsevier) publikuje prace koncentrujące się na przede wszystkim na społecznych aspektach turyzmu. Tourism Geographies (wyd. Taylor&Francis Group), jak sama nazwa wskazuje, reprezentuje bardziej geograficzny nurt, ale tu również dominują prace z zakresu nauk społecznych i humanistycznych. Landscape and Urban Planning (wyd. Elsevier) poświęcone jest badaniom krajobrazowym w bardzo szerokim zakresie tego pojęcia. Łączy nurt przyrodniczy i kulturowy badań nad krajobrazem, koncentrując się przede wszystkim na ich aplikacyjnym charakterze. W końcu Landscape Ecology (wyd. Springer) to „flagowe” czaso-pismo ekologów krajobrazu, publikujące prace z zakresu nauk przyrodniczych. Streszczenia artykułów opublikowanych w wyżej wymienionych czasopismach w latach 2000–2010 przeanalizowano pod kątem występowania słowa landscape (czasopisma z zakresu nauk o turystyce) bądź tourism (czasopisma z zakre-su badań krajobrazowych). Analizując treść wybranych prac wskazano kilka grup tematycznych. Jak wynika z tabeli 1, prace dotyczące relacji turystyka — krajobraz stanowią stosunkowo niewielką część artykułów opublikowanych w analizowanych czasopismach. Należy jednak mieć na uwadze, że dla geogra-fii turyzmu charakterystyczne jest duże zróżnicowanie problematyki badaw-czej (Butler 2004). Najwięcej prac dotyczących krajobrazu i turystyki ukazało się w czasopiśmie Tourism Geographies, co wydaje się potwierdzać szczególną predestynację geografów do zajmowania się krajobrazem. Prace publikowane w Tourism Geographies dotyczyły bardzo szerokiego spektrum zagadnień i poru-szały zarówno problemy kulturowe jak i przyrodnicze. Zdecydowanie najwię-cej miejsca poświęcono zagadnieniom percepcji krajobrazu przez turystów oraz mechanizmom powstawania krajobrazów turystycznych i budowania ich sym-boliki, co silnie wiąże się z procesem percepcji. Należy podkreślić, że w czterech przypadkach pojęcie „krajobraz” stosowano w jego humanistycznym, aprze-strzennym znaczeniu (krajobraz jako suma idei i wyobrażeń turysty). W Annals of Tourism Research takie ujęcie krajobrazu zastosowano trzykrotnie. W czaso-piśmie tym niemal wszystkie prace poruszające kwestie krajobrazowe dotyczą zagadnienia percepcji i wizerunku. Zagadnienia związane z percepcją krajobra-zu dominują również w Landscape and Urban Planning, co wydaje się dowodzić



utylitarnego wymiaru tej problematyki badawczej. Drugą grupą tematyczną w omawianym czasopiśmie są artykuły dotyczące problemów planistycznych. Tylko w tym czasopiśmie pojawiają się takie tematy, jak wartość ekonomiczna krajobrazu i funkcjonowanie krajobrazu wykorzystywanego na potrzeby tury-styki. Poruszono również problem zmian w krajobrazie powiązanych z roz-wojem turystyki. Ten zakres tematyczny jest jedynym poruszanym w wyraźnie przyrodniczo ukierunkowanym Landscape Ecology. W czasopiśmie tym opubli-kowano też najmniej, bo dwa artykuły poruszające zagadnienia związane z tury-styką. Na kwestię słabego rozwoju badań przyrodniczych w kontekście turysty-ki zwraca uwagę również S. Liszewski (2007) omawiając stan rozwoju polskiej geografii turyzmu.

Tabela 1. Tematyka badań z zakresu turystyka-krajobraz w wybranych czasopismach naukowych; publikacje z lat 2000–2010

Tematyka/czasopismo Annals of Tourism Research

Tourism Geographies

Landscape and Urban Planning

Landscape Ecology

Metodologia badań - 3 1 -

Planowanie i ochrona krajobrazu - 1 4 -

Percepcja krajobrazu 9 11 5 -

Kreacja krajobrazu 3 10 - -

Przyrodnicze walory krajobrazu 1 1 - -

Kulturowe walory krajobrazu - 1 - -

Znaczenie ekonomiczne krajobrazu - - 2 -

Zmiany krajobrazu w kontekście turystyki - 1 2 2

Funkcjonowanie krajobrazu - - 1 -

Razem 13 28 15 2

Opracowanie własne



1.4 Krajobraz — zasób, walor czy atrakcja turystyczna?Chociaż w języku codziennym i mediach pojęcia „zasób”, „walor” i „atrakcja turystyczna” bywają często w kontekście turystyki stosowane wymiennie6, każde z nich ma swój odrębny zakres. Według Andrzeja Kowalczyka (2001) najbar-dziej obiektywne i pojemne jest pojęcie „zasób turystyczny”, oznaczające wystę-pujące obiektywnie elementy środowiska przyrodniczego, które dopiero po dokonaniu przez turystę odpowiedniej oceny mogą stać się walorami turystycz-nymi. W ujęciu krajobrazowym jako zasób traktuje się występowanie wybra-nych elementów krajobrazu bądź ich zespołów — co oczywiste, tak rozumiane zasoby będą różne dla różnych form turystyki. W bardzo szerokim ujęciu moż-na przyjąć, że jakimś rodzajem zasobu może być dowolny typ krajobrazu.

Tak rozumianemu zasobowi bliska jest koncepcja potencjału krajobrazu, którą E. Neef zdefiniował jako „sposobność przestrzeni przyrodniczej do zaspo-kajania potrzeb społecznych lub też zdolność obszaru do dostarczania czło-wiekowi niezbędnych mu surowców i energii” (za Pietrzakiem 1998, s.117). W celu sprecyzowania tej ogólnej definicji wyróżnia się tzw. potencjały czę-ściowe, odnoszące się do różnych potrzeb człowieka — w tym również poten-cjał rekreacyjny (Richling 1992). M. Przewoźniak (1991) wyróżnił trzy typy potencjałów: samoregulacyjno-odpornościowy (wyrażający zdolność krajob-razu do przeciwdziałania i neutralizacji zmian jego struktury), zasobowo-użyt-kowy (zdolność do zaspokajania potrzeb energetyczno-materialnych człowieka w aspekcie produktywności biotycznej, wodnym, surowcowym, atmosferycz-nym, transurbacyjnym i rekreacyjno-balneologicznym oraz percepcyjno-be-hawioralny (oddziałujący na zmysły człowieka, wpływający na jego zachowa-nia i podejmowanie aktywności. Z wyróżnionych trzech typów tradycyjnemu, materialnemu ujęciu zasobu odpowiada potencjał zasobowo-użytkowy, nie-mniej pozostałe dwa również mają kluczowe znaczenie w procesie oceny przy-datności terenu na potrzeby turystyki.

Ten właśnie proces, tak pod postacią indywidualnej oceny, prowadzonej (często bezwiednie) przez każdego turystę, jak i jako sformalizowana ocena na

6. Omawiane pojęcia bywają utożsamiane również w języku naukowym. Terminy „zasoby” i „walory” zamiennie stosują m.in. T. Lijewski, J. Wyrzykowski i B. Mikułowski (2002) oraz W. Kurek (2007).



potrzeby planowania i zagospodarowania przestrzennego, jest według Andrzeja Kowalczyka (2001) głównym czynnikiem różnicującym pojęcia „zasoby” i „walory turystyczne”. Te ostatnie zdefiniowano jako „całość elementów środo-wiska naturalnego i poza przyrodniczych, które są przedmiotem zainteresowa-nia turystów i decydują o atrakcyjności turystycznej danego miejsca, miejsco-wości lub obszaru” (Kowalczyk Andrzej 2001, s.88). Walory nie istnieją zatem bez odbiorców — poddawane są ocenie, a ich wykorzystanie jest pożądane.

Ocena krajobrazu jest też problemem naukowym, traktowanym zazwyczaj jako „ogólna” ocena pod kątem wybranej grupy użytkowników. Tego typy pra-ce mają duże znaczenie aplikacyjne, problemem może być jednak ich niejedno-znaczność. K. Wojciechowski (1994) wyróżnia dziesięć możliwych podejść do waloryzacji krajobrazu. Są to:

• podejście ekologiczne, w którym o ocenie krajobrazu decyduje zróżnico-wanie obiektywnych, mierzalnych parametrów;

• podejście formalno-estetyczne, wiążące jakość krajobrazu w normami kompozycji określonymi przez teorię architektury krajobrazu;

• podejście psychofizyczne, zakładające istnienie powszechnych związków między bodźcami i reakcją na nie;

• podejście psychologiczne, szukające związków między osobowością pod-miotu a jego reakcją na otoczenie;

• podejście fenomenologiczne, studiujące relacje człowieka z krajobrazem poprzez wywiady, analizę dzieł literackich itp.;

• podejście semiotyczne, badające związki symboli z określonymi typami środowiska;

• podejście społeczne, zakładające że utrwalone poglądy grupowe lub naro-dowe z góry narzucają model interpretacji krajobrazu;

• podejście funkcjonalne, w którym kategorie estetyczne bądź kulturowe zastę-powane są kategoriami przydatności terenu do pełnienia określonych funkcji;

• podejście indywidualno-użytkowe, łączące percepcję estetyczną z oceną możliwości realizacji indywidualnych celów;

• podejście etyczne, zgodnie z którym ocena krajobrazu wypływa z norm i wartości etycznych.

Na gruncie geografii fizycznej najczęściej stosuje się podejścia ekologiczne i formalno-estetyczne, zaś dla geografii humanistycznej właściwe jest podejście



fenomenologiczne. W praktyce podejścia te często (świadomie bądź też nie-świadomie) stosowane są jednocześnie i wzajemnie na siebie oddziałują. Jak podkreślają m.in. A. Krzymowska-Kostrowicka (1997), D. Sołowiej (1992) oraz S. Kulczyk i W. Lewandowski (2006) jednoznaczna waloryzacja turystycz-na krajobrazu jest możliwa tylko w ramach przyjętej a priori metody, w odnie-sieniu do potrzeb możliwie jednorodnej grupy, dla konkretnej skali czasowej i przestrzennej. W literaturze polskiej (Lijewski, Wyrzykowski, Mikułowski 2002) przyjął się podział walorów turystycznych ze względu na motyw podró-ży, wyróżniający walory wypoczynkowe (służące regeneracji sił fizycznych i psy-chicznych), krajoznawcze (będące przedmiotem zainteresowań poznawczych) oraz specjalistyczne (odpowiadające wymaganiom różnych form turystyki kwalifikowanej). Za mające znaczenie dla turystyki wypoczynkowej uważa się wybrane komponenty przyrodnicze (przede wszystkim klimat i dostępność zbiorników wodnych oraz walory estetyczne, o których decydują rzeźba i pokrycie terenu (Wyrzykowski 1986). Dla szeroko pojętej turystyki krajo-znawczej znaczenie ma tak przyrodnicze, jak i kulturowe zróżnicowanie krajob-razu (Kowalczyk Andrzej 2007). Waloryzacja krajobrazu na potrzeby turystyki kwalifikowanej wymaga wzięcia pod uwagę szczegółowych wymogów technicz-nych danej formy turystyki (Lewandowski 2003).

Waloryzacja krajobrazu najczęściej ma charakter jakościowy, ale możliwe jest też podejście ilościowe, najczęściej stosowane w postaci pieniężnej wyceny kraj-obrazu. W wycenie wartości krajobrazu dla turystyki najczęściej stosuje się jedną w trzech metod: kosztów podróży, wyceny warunkowej i ceny zachowań hedo-nicznych. Zalety i wady każdej z nich szeroko omówiła C. Tisdell (2003). Na gruncie ekonomicznym pojęcie walory zastępowane bywa określeniem „dobra turystyczne”, które W. Gaworecki (1998, s. 123) definiuje jako „zespół dóbr danych przez naturę, historię lub działalność ludzką, na które występuje popyt turystyczny”. Pokrewne walorom przyrodniczym jest pojęcie świadczeń (usług) ekosystemowych, obejmujące całokształt korzyści osiąganych przez człowieka z metabolizmu ekosystemów (Mizgajski, Stępniewska 2009). Funkcjonujące w literaturze przedmiotu klasyfikacje świadczeń ekosystemowych nie wyróż-niają konkretnej grupy świadczeń dla turystyki — wydaje się to niemożliwe ze względu na jej złożony charakter i wewnętrzna różnorodność. Zasadny wydaje się jednak ogólny podział świadczeń ekosystemowych dla turystyki na:



• świadczenia ekocentryczne — ściśle zależne od właściwości ekosystemu; zarządzanie nimi wymaga szczegółowego rozpoznania stanu świadczeń wspo-magających i regulacyjnych; dostępność możliwa do wyrażenia w kategoriach liczbowych (np. cechy hydrograficzne bądź mikroklimatyczne krajobrazu);

• świadczenia antropocentryczne — zależne zarówno od właściwości eko-systemu jak i od sposobu jego użytkowania przez człowieka; wysoce subiektyw-ne, bardzo trudne do wyrażenia w kategoriach liczbowych (np. spokój i cisza bądź walory widokowe) (Kulczyk 2010b).

Zdecydowane rozdzielenie pojęć „walory” i „atrakcyjność” jest trudne, tym bardziej, że w literaturze anglojęzycznej są one tożsame (Potocka 2009b). Według W. Kurka (2007) przez atrakcyjność turystyczną rozumieć należy wła-ściwość obszaru lub miejsca wynikającą z zespołu cech przyrodniczych bądź poza przyrodniczych, które wzbudzają zainteresowanie i przyciągają tury-stów. Bardzo podobna do przytoczonej wyżej definicji walorów turystycznych według Andrzeja Kowalczyka (2001), definicja atrakcyjności jest jednak pojem-niejsza, poza cechami środowiska przyrodniczego i kulturowego obejmuje bowiem także zagospodarowanie i dostępność komunikacyjną. A. Nowakowska (2002) wzbogaca tę listę o dodatkowe elementy, jak poziom cen i postawy lokal-nej społeczności. W. Kurek (Turystyka 2007) zauważa, że atrakcyjność tury-styczna może mieć charakter uniwersalny — gdy cechy przyrodnicze, kulturowe oraz infrastruktura są atrakcyjne dla ogółu turystów, bądź też względny — gdy rozpatrywana jest z dla wybranych form turystyki (np. atrakcyjność dla narciar-stwa). Atrakcyjność turystyczną krajobrazu należałoby zatem rozpatrywać jako sumę jego wartości (walorów dla różnych form turystyki oraz fizjonomicznych) i przydatności zależnej od czynników warunkujących możliwość penetracji turystycznej: chłonności (jako funkcji cech przyrodniczych) oraz dostępności (jako funkcji infrastruktury i uwarunkowań formalno-prawnych) krajobrazu (ryc. 3). I. Potocka (2009) zwraca uwagę, że w literaturze przedmiotu funkcjo-nują trzy znaczenia atrakcyjności turystycznej:

• jako wynik kategoryzacji bądź klasyfikacji (np. „gwiazdki” hotelowe);• jako efekt zastosowania określonej techniki badawczej (opracowanie takie

nazywa się wówczas waloryzacją, a stwierdzenie, czy jest to charakterystyka walorów, czy ocena atrakcyjności, wymaga stwierdzenia, czy oceniano wyłącz-nie cechy przyrodnicze i kulturowe, czy również zagospodarowania terenu);



• jako pojęcie subiektywne; dany obszar jest oceniany przez pryzmat wła-snych doświadczeń, przekonań i wartości.

W. Kurek ( Turystyka 2007) uwypukla różnicę między terminami „atrakcyj-ność” i „atrakcja”, zauważając, że pierwszy z nich odnosi się do oceny fragmen-tu przestrzeni, drugi zaś do konkretnego obiektu. Rozróżnienie między obsza-rem a obiektem wydaje się jedynie kwestią skali. Krajobraz można rozpatrywać zarówno jako przestrzeń, na której atrakcyjność mogą składać się cechy ciągłe i punktowe (pojedyncze atrakcje) jak i sprowadzić do kategorii pojedynczego „obiektu”.

A.A. Lew (1987) dokonał ogólnego podziału atrakcji turystycznych na:• ideograficzne; związane z walorami estetycznymi;• organizacyjne; związane z układem przestrzennym i pojemnością tury-

styczną obszaru;• poznawcze; związane z doświadczeniem i percepcją turysty.G. Wall (1996) wymienia szereg możliwych podziałów atrakcji turystycz-

nych, uwzględniających takie cechy, jak naturalność obszaru, ukierunkowanie na ochronę bądź zaspokojenie potrzeb użytkownika, ranga obszaru (jego świa-towa bądź jedynie lokalna popularność), rozmiar i położenie, charakter wła-sności, czas trwania. Jako kategorię najbardziej ogólną proponuje podział na atrakcje punktowe (skupiające dużą liczbę odwiedzających na małym obszarze),

Ryc. 3. Atrakcyjność krajobrazu dla turystyki; opracowanie własne



Ile Tatr jest w Tatrach?

Proces przejścia od zasobu do atrakcji turystycznej łatwo prześledzić na przykładzie Tatr. Zasoby istotne z punktu widzenia turystyki; rzeźba o alpejskim charakterze, jeziora gór-skie i wartkie potoki oraz specyficzna szata roślinna — jednym słowem, główne elementy przyrodnicze krajobrazu tatrzańskiego, pozostają niezmienione od początków holocenu. Młodsze, ale również liczące setki lat, są cechy kulturowe tego regionu — materialna i nie-materialna tradycja „góralska”. Wraz z pojawieniem się w Tatrach w połowie XIX w. pierw-szych gości, którzy zachwyciwszy się pięknem regionu rozpowszechnili wiedzę o nim, Tatry zaczęły być postrzegane jako pewna wartość. Potrzeba jednak było jeszcze kilkudziesięciu lat, aby dzięki otwartemu w początkach XX w. połączeniu kolejowemu zwiększyły się real-ne możliwości wykorzystania tego waloru. Tatry pozostają jedną z najważniejszych atrakcji turystycznych Polski już od ponad stu lat. W międzyczasie obrosły legendą (liczne symbo-le, jak krzyż Wincentego Pola w Dolinie Kościeliskiej czy kamień Mieczysława Karłowicza u stóp Kościelca upamiętniają wydarzenia związane z turystyczną eksploracją Tatr), zostały sportretowane w licznych dziełach literackich, filmowych i malarskich itp., a budynki nawią-zujące do stylu budownictwa góralskiego są elementem infrastruktury turystycznej nieraz bardzo daleko od samych Tatr (jak na przykład mnożące się w ostatnich latach przy polskich drogach przydrożne zajazdy). Masowy charakter ruchu turystycznego w Tatrach sprawił, że wielu turystów wybiera ten kierunek wyjazdu automatycznie, kierując się nie potrzebą kon-taktu z górami, ale bogatą infrastrukturą Zakopanego i okolic oraz nieprzemijającą modą. Tłok, jaki nawet w pogodne dni panuje na Krupówkach, pozwala przypuszczać, że niektó-rzy ze spędzających urlop „w Tatrach” nie docierają nawet do reglowych dolinek, a panora-mę Tatr oglądają z Gubałówki czy Równi Krupowej. Można więc mówić o grupie turystów korzystających z atrakcji, jaką są Tatry, ale jedynie w minimalnym stopniu eksploatujących zasoby krajobrazu (bo nie wyruszają na górskie wycieczki). Tatry — atrakcja i Tatry — zasób przestały być do pewnego stopnia spójne przestrzennie.

Chociaż osoby paradujące po Krupówkach w wycieczkowym ekwipunku stanowią obiekt dowcipów i docinków, na swój sposób przyczyniają się do ochrony przyrody. Proces odciągania turystów od zasobów, które powinny podlegać ochronie, na rzecz specjalnie dla nich tworzonych atrakcji, jest z powodzeniem stosowany w planowaniu zagospodarowania turystycznego na obszarach chronionych. (koncepcja honeypots (Turystyka zrównoważona 2010).



liniowe (również mające właściwość skupiania odwiedzających, ale w mniej-szym stopniu) oraz powierzchniowe (dopuszczające, a niekiedy sprzyjające roz-praszaniu odwiedzających).

Często podkreślana subiektywność atrakcyjności turystycznej każe jednak zapytać, czy obiektywnie istniejący krajobraz i krajobraz — atrakcja turystycz-na są ze sobą tożsame? D. MacCannell (2002) definiuje atrakcję jako związek między turystą, widokiem (czymś, co turysta chce zobaczyć) a oznacznikiem (informacją o widoku). Życzenia i oczekiwania turysty są sumą jego wewnętrz-nych uwarunkowań psychiczno-kulturowych oraz marketingu turystycznego. Z. Kruczek (2002) podkreśla znaczenie promocji i innych zabiegów organiza-cyjnych dla utrzymania atrakcji turystycznej na rynku. Takie ujęcie utożsamia atrakcję z produktem turystycznym. J.C. Wieber (2006) zauważa, że na per-cepcję krajobrazu przez turystów duży wpływ wywierają materiały promocyjne i inne źródła informacyjne, z którymi kontakt poprzedza osobistą relację tury-stów w krajobrazem. Posługując się przykładem Sahary, która w zaledwie nie-wielkim procencie odpowiada klasycznemu wyobrażeniu z prospektu (wydmy i karawana wielbłądów), autor podkreśla luźny związek między wykreowaną „atrakcją” a rzeczywistością.

Ryc. 4. Relacje między zasobami, walorami a atrakcjami turystycznymi; według koncepcji Andrzeja Kowalczyka, zmienione



Zasoby, walory i atrakcje turystyczne są ze sobą wzajemnie powiązane, a ich ewolucja związana jest z procesem ewolucji obszaru turystycznego. Na ryc. 4 przedstawiono proces przejścia od zasobu, poprzez walor po atrakcję turystyczną.


2. Właściwości krajobrazu

2.1 Zakresy pojęcia „krajobraz”Przytoczone wyżej definicje i charakterystyka aktualnego stanu badań nad krajobrazem w sferze turystyki pozwalają na zidentyfikowanie trzech zakre-sów krajobrazu: fizycznego, mentalnego i wizualnego. Każdy z realnie istnieją-cych krajobrazów można opisać poprzez charakterystykę tych trzech zakresów. Traktowane często jako oddzielne pola badawcze, w istocie są ze sobą silnie powiązane.

W zakresie fizycznym na krajobraz składają się sfera przyrodnicza — kom-ponenty środowiska przyrodniczego i sfera kulturowa — elementy kultury materialnej. Obie grupy elementów są dla turystyki zasobami, mają decydują-cy wpływ na możliwość wykorzystania terenu dla różnych form turystyki. To, które z wymienionych komponentów będą bezpośrednio wpływały na wartość krajobrazu dla turystyki, zależy od sposobu ich wykształcenia (jakości) i od for-my turystyki (Kulczyk 2009). Dla turystyki typu „3S” (sun, sea and sand) istot-ne są przede wszystkim wybrane elementy klimatyczne (np. nasłonecznienie), hydrologiczne (np. temperatura wody) i morfologiczne (charakter brzegu), zaś zasoby kultury materialnej sprowadzają się do charakteru bazy turystycznej. Turystyka typu „3E” (entertaiment, excitement, education), zakłada, że relacje pomiędzy turystą a krajobrazem mają znacznie głębsze i obejmują właściwie wszystkie komponenty środowiska przyrodniczego oraz szeroką gamę obiek-tów kultury materialnej. Podstawowym kierunkiem badania fizycznego zakresu krajobrazu w zakresie geografii turyzmu jest jego ocena pod kątem możliwości wykorzystania na potrzeby różnych form turystyki.

Zakres mentalny krajobrazu ma w sferze badań nad turystyką bardzo duże zna-czenie (m.in. Wojciechowski 1986, Knudsen i in. 2008, Terkenli 2001). Na tak interpretowany krajobraz składa się zespół sygnałów i znaczeń (Kowalczyk Andrzej 2007), o bardzo szerokim zakresie interpretacji. A. Farina, J. Bogaert i I. Schipani (2005) wyróżnili dwa rodzaje krajobrazu w zakresie mentalnym: „krajobraz



indywidualny”, będący obrazem krajobrazu rzeczywistego odbieranym przez zmy-sły oraz „krajobraz obserwatora”, który jest „krajobrazem indywidualnym”, prze-tworzonym przez system wartości konkretnego obserwatora. Wpływ uwarunko-wań kulturowych i osobistych doświadczeń na odbiór krajobrazu jest obiektem zainteresowań nie tylko geografów, ale również psychologów środowiska, a przede wszystkim socjologów. D.W. Meinig (1979) przedstawia dziesięć przykładowych znaczeń, jakie może mieć krajobraz dla odbiorcy. Podając przykłady interpreto-wania krajobrazu jako natury, domu, materialnego artefaktu, systemu, problemu naukowego, wartości materialnej, ideologii, historii, lokalizacji oraz jakości este-tycznej zaznacza, że są to jedynie wybrane możliwości interpretowania tego same-go, realnie istniejącego fragmentu powierzchni Ziemi. Przykłady różnych sposo-bów opisywania tego samego krajobrazu prezentuje również F. Plit (2011).

Liczne prace (m.in. Ankomah, Crompton, Baker 1996, Dramstad i in. 2006, Martínez de Pisón 2009) dowodzą znacznych różnic w postrzeganiu krajobrazu przez stałych mieszkańców i turystów, jak również znacznego wewnętrznego zróż-nicowania w gronie tych ostatnich (Winiarski, Zdebski 2008, Tuohino, Pitkänen 2004). Ciekawym aspektem jest też kwestia zgodności realnych cech krajobrazu z obrazem postrzeganym przez turystów. C.N. Buzinde i in. (2010) zauważają tendencję turystów do kolekcjonowania „ładnych” wspomnień i wypierania ze świadomości elementów stanowiących skazę na wyidealizowanym wyobrażeniu.

Rodzajem zwornika między dwoma wyżej wymienionymi, a jednocześnie szczególnie istotnym z punktu widzenia turystyki, jest wizualny zakres krajob-razu. Ten aspekt jest nie tylko tożsamy z etymologicznym i popularnym zna-czeniem pojęcia, ale wynika z możliwości poznawczych człowieka — na wzrok przypada 87% postrzegania zmysłowego (Visual Landscape Design Training Manual 1994). Autorka stoi na stanowisku, że pozostałe formy postrzegania zmysłowego jak dotyk czy słuch w przypadku typowego odbiorcy stanowią jedy-nie dopełnienie obrazu postrzeganego wzrokiem i jako takie również mieszczą się w pod pojęciem wizualnego zakresu krajobrazu. Badania dotyczące preferen-cji widokowych turystów operują na pograniczu geografii i psychologii środo-wiska. Planowanie zagospodarowania turystycznego w sposób pozwalający na wykorzystanie walorów widokowych (punkty i trasy widokowe, wygląd nowo powstającej bazy turystycznej) jest tematem badawczym o wyraźnych cechach utylitarnych, często realizowanym we współpracy z architektami i architektami


33Właściwości krajobrazu

krajobrazu. Należy podkreślić, że wraz z rozwojem techniki i systemów infor-macyjnych w turystyce, widok krajobrazu w pewien sposób oderwał się od miejsca, w którym występuje. Sposób, w jaki wizerunki krajobrazu utrwalone na zdjęciach, dostępne w sieci i folderach kreują rzeczywiste zachowania tury-stów, stanowi wspólne pole badawcze geografii turyzmu, psychologii środowi-ska i socjologii (Wieber 2006). Na polu badań związanych z geografią istotne pozostaje jednak znaczenie powiązania widoku z miejscem jego pochodzenia.

Krajobraz, rozpatrywany jako holistyczna całość o trzech zakresach, ma następujące cechy:

• jest przestrzenny, tzn. można przedstawić go na mapie;• jest skalowalny, tzn. może być postrzegany, opisywany i badany z różnym

stopniem szczegółowości;• jest dynamiczny, tzn. podlega zmianom;• jest wykorzystywany, oglądany i pojmowany przez człowieka. Tabela 2 przedstawia zróżnicowanie cech krajobrazu zależnie od rozpatry-

wanego zakresu.

Tabela 2. Zakresy i cechy krajobrazu

Zakres/cecha

Zasięg przestrzenny Skala Dynamika Związek z turystyką

Fizyczny określany na podsta-wie zróżnicowania fizycznego i kulturo-wego; w ujęciu tury-stycznym istotnym aspektem zasięgu krajobrazu jest jego dostępność

zróżnicowana, zależna od przedmiotu badań: od kil-ku km² (Forman, Godron 1986), do globalnych stref krajobrazowych

liniowa, chaotyczna, cykliczna

zasób turystyczny, podlega prze-kształceniom spowodowanym przez turystykę

Wizualny zasięg widoku; obszar możliwy do objęcia wzrokiem

podział na strefę bliższą (duże znaczenie bodźców dotykowych, zapachowych i dźwiękowych) i dal-szą (m.in. Granö 1997, Wojciechowski 1986), róż-na forma interakcji z kraj-obrazem (Krzymowska-Kostrowicka 1997)

liniowa, chaotyczna, cykliczna; zmiany zachodzące na oczach obserwa-tora i w dłuższej perspektywie czasowej

zaspokajanie potrzeb estetycz-nych, orientacja w przestrzeni

Mentalny obszar odniesienia; zasięg czytelności symbolu

charakter relacji obserwa-tor — krajobraz

związana z przemianami społeczno-kultu-rowymi

znaczenie psychiczne i społeczne

Opracowanie własne



2.2 Zasięg krajobrazuKrajobraz rozumiany holistycznie jest zjawiskiem ciągłym. Pojęcie zasięgu doty-czy więc w gruncie rzeczy jego zróżnicowania. W geografii istnieją dwa odręb-ne sposoby porządkowania przestrzeni — typologia i regionalizacja. Podejście typologiczne polega na poszukiwaniu obiektów podobnych do siebie, regional-ne — na wyodrębnieniu unikalnego obiektu. Jakkolwiek w literaturze spotyka się głosy uznające krajobraz w znaczeniu naukowym za pojęcie tylko i wyłącznie

Wielu użytkowników — wiele zakresów krajobrazu

Z perspektywy odbiorcy wymienione trzy zakresy krajobrazu są ze sobą ściśle powiąza-ne, a waga każdego z nich jest zmienna zależnie od czasu i obserwatora. Zdjęcia wykona-ne w wulkanicznym krajobrazie Międzymorza Ameryki Środkowej (Fuentes Georginas w Gwatemali) identyfikują aspekty krajobrazu istotne dla dwóch grup użytkowników: mieszkańców i turystów (ryc. 5). Dla obu grup duże znaczenie ma fizyczny zakres krajob-razu, inne są jednak brane pod uwagę cechy. Dla rolniczej społeczności lokalnej podstawo-we znaczenie ma żyzność gleb i możliwość nawadniania z wykorzystaniem źródeł termal-nych, zapewniająca obfite zbiory (A). Urozmaicona rzeźba terenu, będąca podstawowym atutem dla turystów, jest dla uprawiających ziemię przeszkodą wykluczającą mechanizację rolnictwa.

Turyści mogą oceniać krajobraz w zakresie fizycznym, pod kątem przydatności dla gór-skich wycieczek (możliwość zdobycia liczącego 3542 m n.p.m. szczytu wulkanu Zunil). Walorem mogą być ciekawe botanicznie zbiorowiska lasów mgielnych (B). Jak wynika z obserwacji terenowych, większość odwiedzających postrzega górską scenerię w kategoriach wizualnych — jako ładne tło, zaś w zakresie fizycznym najważniejsza jest możliwość wykąpa-nia się w gorących źródłach (C). Czy na tej podstawie zostanie zbudowane jakieś mentalne wyobrażenie związane z omawianym krajobrazem — zależy od cech osobowościowych tury-sty i bodźcowości zdarzeń, które go tam spotkają. Trudno jednak mówić o jakimś uogól-nionym wizerunku omawianego miejsca w zakresie turystycznym, nie podlega ono bowiem intensywnej „kreacji” na potrzeby promocji. Dla lokalnych rolników krajobraz ten ma jednak duże znaczenie duchowe — uważane za święte, wulkany są dla potomków Majów miejscem praktyk religijnych (D).



Ryc. 5. Krajobraz mieszkańców a krajobraz turystów; objaśnienia w tekście; Fuentes Georginas, Gwatemala; fot. autorka, lipiec 2001



typologiczne7 (Plit 2011), wydzielanie i charakterystyka „regionów krajobrazo-wych” jest powszechną praktyką (m.in. Zagulska 2004, Bratina Jurkovic 2011, Mapa de los paisajes de Cataluña, bez daty opublikowania). Podejście takie ma duże znaczenie utylitarne, szczególnie w kontekście właściwego zarządzania zasobami krajobrazu (Bratina Jurkovic 2011). Jak zauważa K. Ostaszewska (2002), ujęcie regionalne bliskie jest jest klasycznemu krajoznawstwu; jako takie ma oczywisty związek z turystyką. Na potrzeby promocji i informacji turystycz-nej często traktuje się krajobraz jako podsumowanie zróżnicowania cech przy-rodnicznych i kulturowych w obrębie wyznaczonych wcześniej granic regionu. Tak rozumiany region krajobrazowy ma duże znaczenie w zakresie mentalnym, jako tzw. „krajobraz symboliczny”, ale niekoniecznie jest odzwierciedleniem rze-czywistego fizycznego zróżnicowania obszaru (Kulczyk 2007).

Typologia krajobrazu jest w zakresie badań nad turystyką podstawą ana-liz dotyczących przydatności krajobrazu dla potrzeb różnych form turystyki. Kryteriami kluczowymi w odniesieniu do większości form turystyki są zróż-nicowanie rzeźby (np. krajobrazy górskie bądź nizinne) i użytkowania terenu (krajobrazy rolnicze, miejskie itd.). Zależnie od skali i celu badań typologię pro-wadzi się z różną szczegółowością (Bartkowski 1986, Sołowiej 1987).

Sposób podejścia do problemu zasięgu krajobrazu wydaje się w zasadniczy sposób zależeć od pozycji obserwatora. Zasięg wyznaczony na podstawie zróż-nicowania cech bądź też arbitralnie może być zupełnie inny od zasięgu krajob-razu z pozycji turysty. W tym przypadku zasięg krajobrazu zależy bowiem nie tylko od jego obiektywnych cech, ale od mobilności turysty. W ujęciu szczegó-łowym jest on w oczywisty sposób zależny od indywidualnych uwarunkowań i preferencji, charakteru samego krajobrazu oraz dodatkowych uwarunkowań (np. ograniczeń prawnych). Tak więc zasięg krajobrazu z pozycji obserwatora często ma charakter liniowy (ograniczony do obszarów, przez które przebiega trasa wycieczki). Ograniczenie zasięgu krajobrazu wynikające z jego dostępno-ści może być różne w zakresie wizualnym i fizycznym. W górach dostępność wizualna krajobrazu jest często znacznie większa aniżeli fizyczna (Pucek 2003).

7. Niektórzy autorzy traktują krajobraz nie jako pojęcie abstrakcyjne, ale jako poziom organi-zacji systemu (m.in. Isaczenko1991, Forman 1995).



Jeszcze inny zasięg będzie miał krajobraz w zakresie mentalnym. W badaniach nad turystyką pewną popularność zyskała socjologiczna koncepcja actornetwork, zakładająca równorzędność sprawczą wszystkich (również nieoży-wionych) elementów zaangażowanych w dany proces (Van der Duim 2007). Ponieważ każda podróż zaczyna się od informacji, wizerunek krajobrazu pre-zentowany w mediach tysiące kilometrów dalej stanowi integralną część tego krajobrazu. Takie podejście badawcze kłóci się jednak z podstawową cechą geo-grafii, jaką jest przestrzenny charakter badanych zjawisk (aczkolwiek badanie zasięgu oddziaływania konkretnego, umieszczonego w przestrzeni krajobrazu wydaje się już stricte geograficzne).

Delimitacja krajobrazów związanych z konkretnymi formami aktywności turystycznej powinna łączyć się nie tylko z analizą zróżnicowania przyrodni-czego, ale również z badaniami ruchu turystycznego. W ujęciu przeglądowym podstawą typologii krajobrazu w badaniach nad turystyką może być różny sto-pień rozwoju i charakter zagospodarowania turystycznego oraz ogólne dane dotyczące ruchu turystycznego. N. Hazendonk, M. Hendriks i H. Venema (2008) w swojej typologii europejskich krajobrazów wypoczynkowych wyróż-nili: wyspy, wybrzeża, rzeki (czy też raczej ich doliny), krajobrazy wiejskie, leśne, góry i miasta.

Powyższe rozważania dotyczyły „poziomego” zasięgu krajobrazu. Wąt pli-woś ci może jednak budzić również kwestia zasięgu krajobrazu w pionie, tzw. „miąższości krajobrazu” (Pietrzak 1998). Jak wskazuje M. Pietrzak (1998), na gruncie geografii fizycznej i ekologii krajobrazu, kryteria wiążące zasięg kraj-obrazu z wzajemnym oddziaływaniem na siebie budujących go komponentów przyrodniczych są mało precyzyjne, a w przypadku pewnych obszarów sytuują człowieka i prowadzoną przez niego działalność poza granicami krajobrazu (np. na obszarach pustynnych, jeśli za górną granicę krajobrazu przyjąć wysokość pokrywy roślinnej). Jeżeli zasięg krajobrazu mierzyć możliwością penetracji go przez człowieka, to zasadne wydaje się uwzględnianie w typologii krajobrazu na potrzeby turystyki również krajobrazów podziemnych (przemawia za tym rów-nież sam fakt istnienia ekosystemów jaskiniowych). Jaskinie, ale również powsta-łe w wyniku działalności człowieka kopalnie i inne systemy podziemne stano-wią znaczący walor turystyczny w wielu miejscach na świecie. Podobnie rzecz ma się z krajobrazami podwodnymi. Takie wydzielenia pojawiają się wprawdzie



Patagonia — krajobraz symboliczny a krajobraz użytkowany na potrzeby turystyki

Patagonia należy do tych regionów świata, które już samą swoją nazwą rozpalają wyobraźnię miłośników podróży. „To jeden z regionów magicznych, pustych miejsc” — pisze Ch. Moss (2008, s. 24). Rozległe, szarpane silnym wiatrem przestrzenie to wizerunek, u którego podstaw leży relacja z odbytej w pierwszej połowie XIX w. podróży K. Darwina (2008), a który sto kil-kadziesiąt lat później ugruntowały reportaże B. Chatwina (wydanie polskie 2007) i P. Theroux (wydanie polskie 2012). Chociaż Ch. Moss (2008) identyfikuje taki sposób przedstawiania Patagonii jako spojrzenie typowo europejskie, w podobny sposób opisuje ten region pocho-dzący z północy Argentyny M. Giardinelli (2000).

Literackiemu archetypowi najpełniej odpowiada krajobraz Wyżyny Patagońskiej — suche-go, równinnego regionu rozciągającego się między wybrzeżem Atlantyku a Andami, leżące-go prawie w całości na terenie Argentyny. Krajobraz Wyżyny Patagońskiej, z jej rozległymi przestrzeniami, rozproszonym osadnictwem (estancias), pasterzami bydła (gauchos) charakte-rystyczną, stepową roślinnością (trawy coiron, krzewy calafate) i zwierzętami (strusie ñandu, guanako), jest bardzo silnie zakorzeniony w kulturze argentyńskiej.

Patagonia, postrzegana jako „tajemnicze pustkowia na końcu świata” od lat pozostaje popularnym celem podróży. W 2007 r. jej argentyńską część odwiedziło ponad 3,5 miliona turystów (Oferta y demanda hotelera Enero-Diciembre 2007). Ruch turystyczny nie rozkła-da się jednak równomiernie. Ponieważ wyróżnikiem regionu jest duży stopień naturalności krajobrazu, jako miernik ruchu turystycznego wykorzystano dane o liczbie odwiedzają-cych patagońskie parki narodowe Argentyny (Administracíon de Parques Nacionales de la Republica Argentina, Digesto Normativo 2008). Porównanie tych danych z regionalizacją krajobrazową pozwala zauważyć, że większość parków narodowych (a więc obszarów uważa-nych za najcenniejsze przyrodniczo) regionu położona jest na granicy Wyżyny Patagońskiej, na zalesionych stokach Andów (patrz tab. 3). Wszystkie te obszary wyróżnia znacznie wyższa, aniżeli w przypadku obszarów stepowych, liczba odwiedzających. Najczęściej odwiedzany park Narodowy Los Glaciares, w obrębie którego leży między innymi uważany za szczegól-nie malowniczy lodowiec Perito Moreno i legendarne szczyty Andów Patagońskich, Cerro Torre i Fitz Roy, odwiedziło blisko sześćset razy więcej gości aniżeli stepowy park narodowy Perito Moreno. Można zatem stwierdzić, że dla turystów większe znaczenie ma urozmaicenie krajobrazu (istotne ze względów estetycznych, ale również warunkujące różne formy turysty-ki aktywnej) aniżeli jego symbolika. Satysfakcjonującą możliwość zapoznania z monotonią krajobrazu stepowego zapewnia przejazd między kolejnymi obszarami górskimi. Jak wynika



z doświadczeń autorki, większość turystów przeznacza ten czas na lekturę — bardzo często zresztą są to książki o Patagonii — nie zaś na oglądanie krajobrazu. Krajobraz Patagonii, z którym realnie stykają się turyści, ma inny zasięg, aniżeli krajobraz w ujęciu fizycznogeogra-ficznym czy kulturowym.

Tabela 3. Liczba odwiedzających a krajobraz patagońskich parków narodowych

Nazwa obszaru

(M.N. – Monumento Nacional, P.N. – Parque Nacional)

Region krajobrazowy Liczba odwiedzających (2005)

P.N. Perito Moreno estepa patagónica (step patagoński)

742

P.N. Monte Leon estepa patagónica (step patagoński)

5942

P.N. Laguna Blanca estepa patagónica (step patagoński)

6518

M.N. Bosques Petrificados estepa patagónica (step patagoński)

9099

P.N. Lago Puelo bosques patagónicos (lasy patagońskie)

55042

P.N. Los Alerces bosques patagónicos (lasy patagońskie)

137356

P.N. Tierra del Fuego bosques patagónicos (lasy patagońskie)

195210

P.N. Lanin bosques patagónicos (lasy patagońskie)

264873

P.N. Nahuel Huapi bosques patagónicos (lasy patagońskie)

303021

P.N. Los Glaciares bosques patagónicos (lasy patagońskie)

430907

Opracowanie własne na podstawie danych Instituto Nacional de Estadistica y Censos de la Republica Argentina (Oferta y demanda hotelera, Áreas protegidas) oraz Administracíon de Parques Nacionales (Digesto Normativo 2008)


40 Krajobraz i turystyka. O wzajemnych relacjachJak duże są Mazury?

„Hej Mazury, jak wy cudne (…)” — mówią słowa popularnej piosenki autorstwa W. Ju rzy kow-skiego. Precyzyjne wyznaczenie granic regionu kojarzonego przez Polaków jako archetyp atrak-cyjnego turystycznie krajobrazu pojeziernego może jednak nastręczać trudności. Wynika to z rozbieżności między granicami przyrodniczymi, historycznymi i administracyjnymi, a po części również z charakteru zagospodarowania i ruchu turystycznego.

Pod względem przyrodniczym termin „Mazury” utożsamiany jest z Pojezierzem Mazurskim (powierzchnia 13 tys. km2), wyróżnionym przez J. Kondrackiego (1988) jako makroregion w obrębie podprowincji Pojezierzy Wschodniobałtyckich. W regionie dominuje krajobraz glacjal-ny pagórkowaty, w południowej części znajdują się też większe płaty o charakterze fluwioglacjal-nym, równinnym i falistym. Od wschodu i zachodu Pojezierze Mazurskie graniczy innymi regio-nami pojeziernymi, dla przeciętnego odbiorcy krajobrazu granice te pozostają więc nieczytelne.

W zakresie historyczno-kulturowym region najczęściej przedstawiany jest potencjalnym turystom jako „Warmia i Mazury”. Tymczasem obie sąsiadujące ze sobą krainy mają zupełnie róż-ną historię, czego najwyraźniejszym przejawem było aż do 1945 r. zróżnicowanie wyznaniowe. O ile granica Warmii, wyodrębnionej już w 1251 r. jako dominium biskupie w państwie krzy-żackim, miała przez wieki charakter granicy politycznej, to zasięg Mazur, zdefiniowanych przez M. Toeppena (1995) jako zamieszkałych przez ludność posługujących się językiem polskim, nigdy nie był jednoznaczny. Trudność precyzyjnej identyfikacji Mazur jako regionu historycznego łączyć należy z unicestwieniem mazurskiego genius loci jakie nastąpiło w wyniku zmian politycz-nych i społecznych po 1945 r. Wiele materialnych elementów krajobrazu zostało zniszczonych (mała architektura, obiekty hydrauliczne), zatartych (założenia krajobrazowo-parkowe) bądź zrujnowanych (dwory i pałace). W wyniku przesiedleń ludności utracona została „pamięć kraj-obrazu”, stracił on swoją tożsamość. Nowi osadnicy, przynajmniej oficjalnie, nie interesowali się też przeszłością regionu, w którym przyszło im zamieszkać; nosiła ona wstydliwe piętno „niem-czyzny”, od której należało się dystansować. Odkrywanie biografii krajobrazu stało się popularne dopiero w kilkadziesiąt lat po drugiej wojnie światowej, kiedy cechy krajobrazu były już bardzo zatarte, a możliwości konfrontacji z obrazem zapamiętanym przez dawnych mieszkańców malały z roku na rok. Odzyskanie tożsamości regionalnej ma z pewnością szanse powodzenia, wymaga jednak solidnych podstaw historycznych i osobistego zaangażowania — ma więc znaczenie raczej dla stałych mieszkańców regionu i ich małych ojczyzn. Dla większości turystów kulturowe granice Mazur pozostają nieczytelne.

Zasięg regionu jako jednostki administracyjnej ma zasadnicze znaczenie dla turystyki, ponie-waż to właśnie z poziomu województwa prowadzone i koordynowane są działania na rzecz jej rozwoju. Województwo warmińsko-mazurskie na rynku turystycznym promuje się jako region „Warmii i Mazur”. Jedna z większych jednostek administracyjnych w naszym kraju, ma



powierzchnię 24 tysięcy km2 i znacznie wykracza zarówno poza przyrodnicze jak i kulturowe granice opisane wyżej.

W takim właśnie, administracyjnym kształcie, Mazury reprezentowane były w konkursie New 7 Wonders of Nature. Konkurs o ogólnoświatowym zasięgu miał na celu nie tyle wskazanie najpiękniejszych miejsc na świecie, ile zjednoczenie lokalnych i regionalnych społeczności wokół działań na rzecz ich promocji, ochrony i udostępnienia dla turystyki. W początkowym etapie kon-kursu jako kandydata w kategorii „krajobrazy i formacje polodowcowe” szerokiej publiczności prezentowano Krainę Wielkich Jezior Mazurskich. Z chwilą, kiedy jako wsparcie organizacyjnie kandydatury zaczął występować Urząd Marszałkowski województwa warmińsko-mazurskiego, do miana „Krainy Tysiąca Jezior” awansował niepostrzeżenie znacznie większy obszar. Ostatecznie jego granice określono dość enigmatycznie, jako teren położony między doliną Wisły a granicą z Litwą. Zdziwienie budzi też deklarowana powierzchnia tak rozumianych „Mazur”; zgodnie z informacją zamieszczoną na stronie internetowej konkursu miałyby one 52 tysiące km2, a zatem ponad dwukrotnie więcej, niż województwo warmińsko-mazurskie (Masurian Lake District, New 7 Wonders of Nature, strona internetowa). Różnice pomiędzy granicami przyrodniczymi, histo-rycznymi i administracyjnymi omawianego regionu przedstawia ryc. 6.

Ryc. 6. Warmia i Mazury - granice historyczne, administracyjne i przyrodnicze; objaśnienia w tekście; opracowanie własne



w klasyfikacjach krajobrazowych (np. w regionalizacji przyrodniczej Argentyny (Burkart, Omar Barbaro, Aldo Gomez bez daty opublikowania)), w literaturze przedmiotu brak jednak komentarzy na temat ich zasięgu. Badania krajobrazowe w większości ograniczają się do problematyki krajobrazów lądowych.

Zasięg krajobrazu jest trudny do zdefiniowania, w dużej mierze zależy od skali i ukierunkowania prowadzonych badań. Jeśli powiązać krajobraz z oso-bą obserwatora, to jego zasięg niewątpliwie się rozszerza — od dawna jest już globalny na powierzchni Ziemi, a ostatnio ulega poszerzeniu w skali werty-kalnej. Wydaje się, że na problem zasięgu krajobrazu należy spojrzeć hierar-chicznie — najpierw rozpatrując krajobraz jako związek oddziaływujących na siebie komponentów, a potem dopiero jako obszar eksploracji człowieka. Jak podkreśla N.L. Beruczaszwili (1986), zasięg współoddziaływania komponen-tów budujących krajobraz charakteryzuje duża zmienność w czasie. Według K. Ostaszewskiej (2002) bardzo małe jednostki podlegają niekiedy oddziaływa-niom pochodzącym z dużej odległości. Za granicę krajobrazu (z założenia nie-ostrą, a wręcz orientacyjną) przyjmować należy zasięg tych oddziaływań. Czy w XXI wieku turyści przekroczyli tak nakreślone granice krajobrazu? Myśląc o rozwoju turystyki kosmicznej wypada odpowiedzieć twierdząco.

2.3 Skala przestrzenna krajobrazuProblem skali w badaniach krajobrazowych należy rozumieć nie tylko w zakre-sie przestrzennym, ale również jako skalę szczegółowości rozpoznania i postrze-gania krajobrazu.

Ciągłość krajobrazu i globalność jego istnienia nie wpływa na fakt, że pozo-staje on obiektem badań i przedmiotem interakcji w bardzo różnym zakresie. J. Balon (2009) wyróżnia pięć globalnych porządków przestrzennych krajobra-zu, czyli głównych prawidłowości rządzących jego przestrzennym uporządko-waniem w skali całej Ziemi. Są to:

• strefowość, wynikająca ze zróżnicowania klimatu zależnie od szerokości geograficznej;

• pasowość, związana z występowaniem jednostek tektoniczno-morfo-logicznych;

• stopień kontynentalizmu/oceanizmu;



• piętrowość, związana ze zróżnicowaniem wysokości bezwzględnej w górach;

• sekwencja morfologiczna; wynikająca ze zróżnicowania wysokości względnej.

Według cytowanego autora, krajobraz pozostaje efektem nakładania się na siebie wymienionych porządków przestrzennych i może być dzięki nim opisa-ny niezależnie od skali. Niewątpliwie jednak jej dobór ma zasadniczy wpływ na sposób opisywania i interpretowania krajobrazu. Zróżnicowanie w skali globalnej, odzwierciedlające się m.in. jako siedem głównych stref krajobrazo-wych (Balon 2009) jest znane przeciętnemu odbiorcy przede wszystkim teo-retycznie — w praktyce życie większości mieszkańców Ziemi toczy się w obrę-bie jednej strefy krajobrazowej. Jednym z wyjątków są turyści, szczególnie globtroterzy o zacięciu eksploracyjnym, „kolekcjonujący” kontynenty i kraje8. Zróżnicowanie krajobrazowe w najbardziej generalnej skali ma dla podróżują-cych duże znaczenie praktyczne — oznacza bowiem konieczność dostosowania doń ekwipunku, a często również planu podróży.

Pewną trudność sprawia wskazanie najmniejszej możliwego fragmentu terenu, który z racji odrębności struktury, dynamiki i funkcji można nazwać krajobrazem. Według M. Pietrzaka (1998) z przyrodniczego punktu widze-nia kluczem do wyróżnienia krajobrazu jest jego funkcjonalność na poziomie topicznym. Tak rozumiany krajobraz może być przestrzennie ograniczony do zaledwie kilku metrów kwadratowych (Bochen 1991). Trzeba podkreślić, że jednolitość krajobrazu w najbardziej nawet szczegółowej skali jest jedynie hipotetyczna, zależna od przyjętego poziomu szczegółowości (Armand 1980), a poszukiwanie w pełni jednolitego krajobrazu jest — przy założeniu nieskoń-czonego skomplikowania świata — nieporozumieniem (Plit 2011). Kierując się możliwością zastosowania wydzielanych jednostek jako bazy do dalszych badań i działań, R.T.T. Forman i M. Godron (1986) zakładają, że krajobraz powinien mieć przynajmniej kilka kilometrów kwadratowych powierzchni.

8. Inną grupą często przemieszczającą się w różne zakątki globu są biznesmeni. Charakter ich podróży ogranicza jednak zazwyczaj możliwość kontaktu z krajobrazem o cechach natural-nych (pomieszczenia biurowe pod każdą szerokością geograficzną są podobne, a klimatyza-cja bądź ogrzewanie skutecznie niwelują lokalne cechy klimatu).



Zasadne wydaje się postawienie pytania o liczbę i charakter elementów kraj-obrazu, które są uwzględniane jako budujące krajobraz zależnie od skali rozwa-żań. Według wielu autorów (patrz rozdz. 1) krajobraz jest układem hierarchicz-nym. Stopień szczegółowości wyróżnianych jednostek powiązany jest ze skalą przestrzenną prowadzonych badań. Ocena sporządzana w różnych skalach (tzw. metoda kolejnych przybliżeń) ma zasadnicze znaczenie dla planowania, tak instytucjonalnego (ocena terenu na potrzeby zagospodarowania) jak i związa-nego z indywidualną aktywnością turystyczno — rekreacyjną (przygotowanie trasy wycieczki) (Bartkowski 1986). Przykłady cech krajobrazu uwzględnia-nych w różnych rodzajach planowania na potrzeby turystyki zależnie od skali przedstawiono w tabelach 4 i 5.

Tabela 4. Skala a wykorzystanie krajobrazu dla rekreacji — metoda kolejnych przybliżeń

Skala Jednostki Cechy Przydatność

Makroskala (przeglądowa dla całego kraju)

strefy atrakcyjności przy-rodniczej dla rekreacji

ogólne zróżnicowanie rzeźby, cech hydrogra-ficznych i pokrycia terenu

wybór celu wyjazdu

Mezoskala (1:100 000, 1:50 000)

mikrochory, punkty (miejscowości), linie (drogi)

walory i zagospodarowa-nie turystyczne

ogólny plan pobytu

Mikroskala (1:10 000, 1:5000)

uroczyska lub facje, punkty, linie

precyzyjna i aktualna informacja o zagospoda-rowaniu turystycznym

planowanie szczegółowe

Według T. Bartkowskiego (1986)

Tabela 5. Kryteria oceny atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej krajobrazu

Skala Kryteria oceny

1:300 000 stopień urzeźbienia, lesistość, jeziorność

1:100 000 typ rzeźby, mozaikowość typów użytkowania i charakter powierzchni leśnej, typ genetyczny misy jeziornej i charakter sąsiedztwa jezior z innymi typami użytkowania

1:25 000 ■ walory wypoczynkowe (zróżnicowanie rzeźby i użytkowania terenu, wody: dostępność z lądu, stopień zarastania roślinnością wodną, charakter strefy brzegowej); ■ walory krajoznawcze; ■ walory recepcji (dostępność komunikacyjna, zagospodarowanie turystyczne, system obsługi); przydatność do zainwestowania turystycznego (rodzaj gruntu, głębokość zalegania I pozio-mu wód gruntowych, klasa spadków)

Według D. Sołowiej (1987)



W zakresie wizualnym duże znaczenie ma zróżnicowanie krajobrazu na dwie strefy; bliższą i dalszą. Strefę bliższą K. Wojciechowski (1986) nazywa strefą komfortu i bezpieczeństwa, A. Krzymowska-Kostrowicka (1997) — stre-fą intymną, zaś J. Granö (1997) wyłącza z krajobrazu i określa jako „otoczenie”. W strefie tej oprócz bodźców wizualnych duże znaczenie dla postrzegania krajob-razu mają również bodźce dotykowe, zapachowe i dźwiękowe. Strefa dalsza (stre-fa tła (Wojciechowski 1986), strefa krajobrazowa (Krzymowska-Kostrowicka 1997), krajobraz (Granö 1997)) jest przede wszystkim strefą percepcji wizual-nej. Chociaż stopień szczegółowości postrzegania konkretnych obiektów jest tu o wiele mniej dokładny, niż w strefie intymnej, to właśnie strefa dalsza ma w naj-większym stopniu wpływ na ukształtowanie się w umyśle obserwatora ogólnej wizji danego krajobrazu (Wojciechowski 1986). Podział na wymienione strefy ma charakter nieostry, a zasięg może różnić się znacząco, zależnie od charakteru otoczenia i obserwatora. Odległość poszczególnych stref nie ma charakteru hie-rarchicznego — obserwator dostrzega jednocześnie daleki widok i podlega bodź-com z najbliższego otoczenia. Stopień wyeksponowania poszczególnych stref jest zależny od otwartości krajobrazu. W krajobrazach zamkniętych, np. we wnętrzu lasu tropikalnego, strefa dalsza może być całkowicie niedostępna dla obserwato-ra. W krajobrazach otwartych brak jest z kolei strefy przejściowej — postrzegana w mikroskali strefa bliższa koresponduje bezpośrednio z odległymi widokami. Fakt, że poszczególne elementy krajobrazu mocniej zapadają w pamięć obserwa-tora, może wynikać z ich bodźcowości (np. gwarny tłum na punkcie widokowym przytłaczający całą panoramę), ale też z uwarunkowanej kulturowo rangi, dzięki której turysta „nastawiony” jest na odbiór poszczególnych elementów.

Istotne, tak w zakresie wizualnym, jak i mentalnym, jest też skalowanie stop-nia szczegółowości percepcji krajobrazu wynikające ze sposobu przemieszczania się turysty. A. Krzymowska-Kostrowicka (1997) wyróżnia trzy możliwe sytu-acje: podróż „do”, kiedy turysta przykłada minimalną wagę do otoczenia nie będącego właściwym celem jego podróży, podróż „przez”, kiedy ze względów czasowych krajobraz postrzegany jest powierzchownie oraz pobyt „w”; sytuację, w której turysta jest najbardziej zaangażowany i ma najwięcej czasu na poznanie swojego otoczenia.

Dobór skali w badaniach nad krajobrazem jest zazwyczaj warunkowany problemem, który należy rozwiązać. W zakresie oceny przydatności krajobrazu



dla różnych form turystyki czy też badań nad zmianami krajobrazu spowodo-wanymi przez turystykę, dobór skali zazwyczaj nie stanowi problemu. Bardziej skomplikowany wydaje się przypadek badań z zakresu percepcji krajobrazu, jest ona bowiem zjawiskiem wieloskalowym. Jak dowodzą liczni autorzy (m.in. Kaplan R. i S. 1989, Winiarski, Zdebski 2008), stopień znajomości otoczenia i liczba wzajemnych powiązań ma kluczowe znaczenie dla percepcji krajobrazu9. Podstawowym stosowanym w literaturze rozróżnieniem jest, sygnalizowany już wyżej, podział na „obcych” i „miejscowych”. Najczęściej jednak grupę turystów również charakteryzuje duża różnorodność wewnętrzna, wynikająca zarówno z innych korzeni kulturowych (turyści krajowi i zagraniczni), różnej znajomości odwiedzanego obszaru (odwiedzający pierwszy raz i stali bywalcy) oraz rożnego ukierunkowania zainteresowań. Wynika z tego, że różne elementy krajobrazu mogą być postrzegane jednocześnie, ale z różną dokładnością. Stopień wnikli-wości obserwacji krajobrazu zmienia się dynamicznie i mają nań wpływ uwa-runkowania tak ulotne (i nie mieszczące się w zakresie badań geografii) czynni-ki, jak nastrój turysty.

Generalizacja krajobrazu w zakresie mentalnym jest uwarunkowana świato-wymi zmianami społeczno-ekonomicznymi. Globalizacja turystyki i idące za nią upowszechnienie pewnych wizerunków krajobrazu nadały im rangę wyróż-ników o bardzo ogólnej skali, najczęściej znacznie szerszej niż rzeczywisty zasięg krajobrazu związanego z danym obiektem czy zjawiskiem. Przykładem może być wspomniane już utożsamianie krajobrazu wydmowego z Saharą (Wieber 2006) (podczas gdy piaszczyste ergi budują niewielką część największej pustyni świata) czy też utożsamianie gór wysokich z krajobrazem Ameryki Południowej (Kulczyk, Lewandowski 2007). Szczegółowa symbolika krajobrazu jest jednak

9. O tym, jak wielkie znaczenie ma kulturowy „bagaż” odbiorcy świadczyć może sposób zapa-miętywania odwiedzanych miejsc przez dzieci. Ich postrzeganie świata nie zostało jeszcze zhierarchizowane, poświęcają więc równą uwagę obiektom dziedzictwa światowego, środ-kom transportu czy ulicznym przekupniom. „One nic nie zapamiętują” — argumentu-ją przeciwnicy podróżowania z dziećmi. To bardzo powierzchowna opinia. Rozmawiając z najmłodszymi turystami zawsze jestem zaskoczona ich wręcz fotograficznymi wspomnie-niami. Obejmują one szerokie spektrum elementów krajobrazu, w tym bardzo wiele detali. Ten obraz na tyle jednak różni się od stereotypowego wzorca, że często trudno domyślić się, o której części świata mówimy.



zrozumiała jedynie dla mieszkańców bądź osób w inny sposób głębiej zwią-zanych z krajobrazem bądź jego elementami. Krajobraz rodzinny, tradycyj-ny, o bogatej treści, nazywany bywa wernakularnym (vernacular landscape) ( Jackson 1984). Jak zauważa K. de Bres (1996), wernakularne cechy krajobrazu są wykorzystywane jako walor turystyczny przede wszystkim tam, gdzie kraj-obraz nie ma silnie wykształconych, przyciągających turystów cech indywidu-alnych. Podając jako przykład rolnicze równiny stanu Kansas, autorka wyróż-nia sześć cech krajobrazu wernakularnego, które mogą odegrać rolę atrakcji turystycznych: obiekty wyjątkowe w skali lokalnej (największe, najstarsze itp.), związane z postaciami lokalnych bohaterów, nieużywane już obiekty i tech-niki, lokalne symbole, muzea i przejawy sztuki ludowej. Należy podkreślić, że kategorie te nie są rozłączne. Jak wskazuje powyższa lista, rodzimość kraj-obrazu rozpatruje się przede wszystkim w kategoriach kulturowych. Z badań Aleksandry Kowalczyk (1992) wynika jednak, że rozumienie i przywiązanie do określonych cech krajobrazów dotyczy również aspektów przyrodniczych. Według cytowanej autorki przedstawiciele różnych narodowości preferują róż-ne drzewa: Rosjanie — brzozy, Niemcy — świerki, zaś Francuzi — buki, co należy łączyć z charakterem naturalnej roślinności w odpowiednich częściach Europy. Przysłowiowa jest zdolność rozróżniania przez Inuitów olbrzymiej licz-by odmian śniegu. Stara maksyma „im więcej wiesz, tym więcej widzisz” odnosi się nie tylko do zdolności postrzegania detali krajobrazu, ale również wzajem-nych relacji między nimi — w tym również do percepcji zmian zachodzących w krajobrazie.

Tabela 6 jest próbą uporządkowania według skali istotnych dla turysty-ki, relacji między odbiorcą a krajobrazem. Należy podkreślić, że samo pojęcie „odbiorcy” również jest skalowalne. Perspektywa „zbiorowa” ma szerokie zasto-sowanie w edukacji i planowaniu przestrzennym. Generalizuje ona odbiorców, zakładając (bądź też, w przypadku edukacji, kształtując) podobieństwo potrzeb i sposobu postrzegania otoczenia. Z perspektywy „indywidualnej” najważniej-sze są osobiste przeżycia i wspomnienia. Perspektywa ta jest właściwa nie tylko naukom humanistycznym, ale w gruncie rzeczy każdemu odbiorcy krajobrazu. Obie perspektywy nie są oczywiście rozłączne, a indywidualne różnice pogłę-biają się wraz ze szczegółowością skali.



Tabela 6. Skala a znaczenie krajobrazu dla aktywności turystycznej

Skala/perspektywa Zbiorowa Indywidualna

Globalna poznawczo-edukacyjne

Regionalna promocja, planowanie strategiczne wybór miejsca wyjazdu, ogólne wraże-nia z podróży

Lokalna ochrona i udostępnienie krajobrazu, symbolika konkretnych miejsc dla danej zbiorowości

osobiste wrażenia i przeżycia związane z konkretnymi miejscami i sytuacjami

Opracowanie własne

2.4 Dynamika krajobrazuKażdy krajobraz charakteryzuje swoista dynamika, mająca nie tylko skalę prze-strzenną, ale również czasową. Według F. Plita (2011) jej uchwycenie jest jed-ną z większych trudności związanych z kartowaniem krajobrazów, jednak brak podejścia dynamicznego obniża wartość wielu publikacji. K. Wojciechowski (2010) podkreśla względność czasu, jako przykłady podając skalę geologiczną, skalę pory roku (dla aspektów przyrodniczych) bądź też skalę epoki historycz-nej albo życia ludzkiego (dla aspektów kulturowych). Jak podkreśla cytowany autor, zmiany krajobrazu są zjawiskiem „skalozależnym”. Oznacza to różne zna-czenie tych samych zjawisk rozpatrywanych na różnych poziomach hierarchicz-nych układów krajobrazowych, a tym samym konieczność stosowania różnych, adekwatnych do przyjętej skali rozważań, metod badawczych.

Ze względu na ciągłość i kierunek, zmiany zachodzące w krajobrazie podzie-lić można na ciągłe i cykliczne. Zmiany ciągłe, jeżeli nie ulegają dodatkowym zakłóceniom, są zmianami nieodwracalnymi, prowadzą do powstania nowego krajobrazu. Można wyróżnić zmiany ewolucyjne (stopniowe) i zmiany cha-otyczne, gwałtowne. Zmiany cykliczne wiążą się z mniej bądź bardziej regular-nym powrotem krajobrazu do poprzedniego stanu. Część aspektów krajobrazu charakteryzuje wysokie tempo zmienności i towarzysząca mu zmiana jakości. K. Wojciechowski (2010) nazywa takie zmiany efemerycznymi. Zmiany efeme-ryczne mogą mieć charakter przyrodniczy (np. pojawienie się zwierząt u wodo-poju) jak i kulturowy (zabawa uliczna). Według P. Brassleya (1998) specyfika zjawisk efemerycznych polega na tym, iż są one ważne dla ludzi, ale mimo to



Zmienność krajobrazu w czasie a jego dostępność dla turystów

Sezonowe i nieregularne zmiany krajobrazu mogą czasowo uniemożliwiać turystom korzysta-nie z jego walorów. W przypadku, kiedy atrakcyjność krajobrazu postrzegana jest powszech-nie jako atrakcyjność jednego tylko jego elementu, następstwem ograniczenia dostępności może być różnego rodzaju kompensacja. Ryc. 7 przedstawia panoramę Andów Patagońskich obserwowaną z miejscowości El Chaltén (P.N. Los Glaciares, Argentyna). Niestabilny cha-rakter krajobrazu górskiego, a konkretnie lokalny układ prądów powietrznych, sprawia, że jeden z najefektowniejszych i jednocześnie symbolicznych elementów tego widoku — szczyt Cerro Torre (3 133 m n.p.m.; legendę jego eksploracji przedstawił w filmie „Krzyk Kamienia” W. Herzog), bardzo często jest zasłonięty chmurami. Dla turystów, którzy mimo wszystko chcą mieć poczucie „obcowania z legendą” albo po prostu mają trudności z wyobrażeniem sobie kompletnej panoramy, przygotowano „widok zastępczy” — drewnianą płaskorzeźbę. Bardzo często to właśnie ona, a nie oryginalny krajobraz, jest tłem pamiątkowych fotografii.

Ryc. 7. Panorama Andów Patagońskich z El Chaltén; objaśnienia w tekście; fot. autorka, luty 1996



nie są uwzględniane ani w różnego typu ocenach krajobrazu, ani w procesie planowania przestrzennego. Ten sam autor dzieli zjawiska efemeryczne na prze-widywalne i nieprzewidywalne. Podział ten wydaje się kluczowy dla zagadnień związanych z turystyką. Zjawiska przewidywalne często stanowią ważny walor turystyczny i powinny być uwzględniane we wszelkiego typu ocenach i planach rozwoju turystyki. Dotyczy to zarówno zjawisk przyrodniczych (np. miejsca szczególnie malownicze podczas zachodu słońca, punkty obserwacyjne prze-lotów ptaków, rejony występowania efektownie kwitnących kwiatów) jak i kul-turowych (targi, święta, itp.). Efemeryczne zjawiska przewidywalne mogą mieć charakter regularny (wschody i zachody słońca, targi) bądź nieregularny (moż-liwość obserwacji dzikich zwierząt). Cecha ta warunkuje ich odmienny sposób wykorzystania jako atrakcji turystycznych. W przypadku zjawisk regularnych łatwiejsze jest organizacja zagospodarowania turystycznego i powiązania zjawi-ska z innymi atrakcjami turystycznymi, zagrożenie natomiast stanowi nadmier-na liczba turystów odwiedzających dane miejsce w tym samym czasie (którzy sami w sobie stanowią zjawisko efemeryczne, zazwyczaj negatywnie wpływające na percepcję krajobrazu). Zjawiska nieregularne nie są atrakcyjne (a często sta-nowią przeszkodę) dla turystyki masowej, działającej zgodnie ze szczegółowym planem, ale dzięki temu są mniej zagrożone komercjalizacją i mogą stanowić cenny walor dla form turystyki nastawionych na głębszy kontakt z otoczeniem (np. ekoturystyka).

Zakładając otwartość turystów na różne aspekty krajobrazu, zmienność cza-sowa ma wpływ na sposób wyeksponowania poszczególnych jego elementów. Na ryc. 8 przedstawiono krajobraz strukturalnego progu na krawędzi kotliny Nigru, w okolicach Hombori w Mali. Głównym elementem przyciągającym w to miejsce turystów są charakterystyczne góry — świadki. Mają one duże walory estetyczne, ale są też bardzo atrakcyjnym rejonem wspinaczkowym. Ich dostępność może jednak ograniczyć nadejście harmattanu, północnego wiatru niosącego duże ilości ograniczającego widoczność pyłu. Uwaga pozbawionego szerokich widoków odbiorcy może skupić się na innych aspektach krajobrazu n.p. życiu codziennym pobliskiej wioski czy detalach ukształtowania powierzch-ni terenu.

J.G. Granö (1997), wyróżnił dwie formy dynamiki krajobrazu: mobilność i zmienność. Do zjawisk mobilnych zaliczył te związane z pogodą (np. pojawienie


Ryc. 8. Hombori Tondo i jego najbliższa okolica przy pogodzie bezwietrznej w dzień codzienny (A) oraz w dzień targowy podczas harmattanu (B), fot. autorka, grudzień 1998



się tęczy) oraz przemieszczanie się organizmów żywych. Zmienność jest katego-rią przypisaną do elementów krajobrazu nie zmieniających położenia w prze-strzeni. J.G. Granö (1997) wiąże ją z cyklicznym rytmem zmian, a za najważniej-sze przejawy uważa zmianę kolorystyki i oświetlenia. W tabeli 7. wymieniono przykłady zjawisk związanych ze zmianami różnego typu, które powszechnie postrzegane są jako walory turystyczne.

Tabela 7. Walory turystyczne związane ze zmianami zachodzącymi w krajobrazie

Charakter zmian Walory przyrodnicze Walory kulturowe

Zmiany trwałe

Aktualne wybuch wulkanu budowa dużego i znaczącego obiektu

Historyczne miejsca występowania skamieniałości zabytki

Zmiany cykliczne sakura – kwitnienie wiśni parada karnawałowa

Zmiany efemeryczne tęcza świętowanie zwycięskiego meczu

Opracowanie własne

Charakter zmian zachodzących w krajobrazie zależy od:• liczby elementów podlegających jednocześnie zmianie;• zróżnicowania charakteru oddziaływań prowadzących do zmian kraj obrazu;• jakości zmian;• tempa zmian.Określenie „zmiany krajobrazu” jest pewnym przybliżeniem. Całkowita

przemiana krajobrazu jest zazwyczaj albo bardzo długotrwała (bliższa skali geologicznej — np. zanik tundry w okolicach dzisiejszej Warszawy) albo zacho-dzi na stosunkowo niewielkiej powierzchni (np. zalanie dna doliny rzecznej w wyniku budowy zapory). Większość zmian zachodzących w krajobrazie doty-czy jego poszczególnych elementów i w odniesieniu do tychże elementów jest badana. Należy mieć na uwadze, że na każdy element krajobrazu działa zazwy-czaj kilka różnych czynników, w różnym stopniu ze sobą powiązanych. Stopień skomplikowania systemu krajobrazowego sprawia, że najłatwiejsze do zaobser-wowania są konkretne efekty (zmiany), nie zaś mechanizm ich działania.

Z punktu widzenia badań nad turystyką kardynalne znaczenie wydaje się mieć świadomość zachodzących zmian wśród turystów. Świadomość ta może wynikać z osobistych doświadczeń i zainteresowań turysty, ale również z dostęp-



nych informacji, zarówno dotyczących konkretnego obszaru, jak i zjawisk glo-balnych. Świadomość zmian jest zmienną trudną do identyfikacji, o wysoce indywidualnym charakterze.

Zmiany krajobrazu mogą być rozpatrywane w zakresie funkcjonalnym bądź też strukturalnym. Co zrozumiałe, uwagę badaczy i innych obserwatorów kraj-obrazu przyciągają przede wszystkim zmiany wyraźne, tzn. zachodzące sto-sunkowo szybko i na relatywnie dużym obszarze. Dużą popularnością cieszą się badania zmian użytkowania ziemi (Burel, Baudry 1990, Plit J. 1996, Farina 1998). Cechę tę wyróżnia czytelność, a jej stosunkowo szybkie przekształcenia w dużej mierze wiążą się z działalnością człowieka. Upowszechnienie tego typu badań wiąże się w dużej mierze z rozwojem geograficznych systemów infor-macyjnych (GIS). Jednak, jak zauważa F. Plit (2011), stosunkowo łatwym do uzyskania informacjom ilościowym nie zawsze towarzyszy pogłębiona anali-za i wyjaśnienie zjawiska. Badania zmian użytkowania ziemi dotyczą również zmian związanych z rozwojem turystyki (Gkoltsiou, Terkenli, bez daty opubli-kowania), sprowadzających się przede wszystkim do zaboru ziemi na potrzeby zagospodarowania turystycznego. Rozwój turystyki stanowi ważny czynnik zmiany funkcji poszczególnych elementów krajobrazu. Wzrasta popularność turystyki w obiektach poprzemysłowych (Turystyka zrównoważona 2010), dużym zainteresowaniem cieszy się baza noclegowa zlokalizowana w zabyt-kowych zamkach i pałacach (Rouba 2004), a dawne ścieżki pasterskie stają się szlakami turystycznymi (Buijs, Pedroli, Luginbühl 2006). Opisywany kierunek zmian wpisuje się w paradygmat turystyki zrównoważonej i wydaje się sprzyjać zachowaniu walorów widokowych oraz ograniczać negatywne oddziaływanie intensywnych form gospodarki na krajobraz.

Znaczącą cechą waloru turystycznego jest jego unikalność. Zmiany kraj-obrazu prowadzić mogą do ograniczenia występowania pewnych typów kraj-obrazu (bądź też jedynie elementów krajobrazu o dużym znaczeniu — wizual-nym, mentalnym czy użytkowym — dla odbiorcy). Takie krajobrazy nazywane bywają „ginącymi”. Pojęcie to jest bardzo szerokie, obejmuje zarówno krajob-razy zagrożone, ale ciągle istniejące, jak i próby rekonstrukcji (fizycznej bądź mentalnej) nieistniejących już krajobrazów (Kulczyk 2010a). Należy pod-kreślić, że uznanie konkretnego krajobrazu za zagrożony jest w dużej mie-rze konstrukcją medialną — obiektywne fakty odgrywają rolę drugorzędną.



Gwałtowny rozwój turystyki w rejonach polarnych w dużej mierze łączy się z nagłośnieniem zjawiska topnienia pokrywy lodowej w wyniku globalnych zmian klimatycznych (Endagered sites see boom in “tourism of doom” 2009). Przewodniki turystyczne i książki popularnonaukowe formułują długie listy krajobrazów, które być może nie będą już znane kolejnemu pokoleniu (Hughes 2008, Lewandowski, Szewczyk 2008). Popularne hasła marketingowe, jak np. prehistorical landscapes, odnoszą się jednak zazwyczaj do pojedynczych — naj-bardziej atrakcyjnych dla turystów — elementów krajobrazu (w przypadku przytoczonym wyżej mowa o obiektach megalitycznych ze Stonehenge na cze-le). Wszelkiego rodzaju rekonstrukcje odtwarzające przeszłość cieszą się zazwy-czaj dużą popularnością, mogą też mieć znaczące walory edukacyjne. Niestety, pieczołowitość odtworzenia stanu pierwotnego nie zawsze jest priorytetem dla realizatorów rekonstrukcji. Przyczyną takiego stan rzeczy może być chęć łatwe-go zaspokojenia wymagań klientów bądź też nieznajomość realiów odtwarza-nej epoki czy specyfiki ekosystemu. Jaki powinien być zakres prac odtworze-niowych, aby można było mówić o „rekonstrukcji” krajobrazu? Czy ważne jest przywrócenie struktury i funkcji czy charakteru wizualnego? Czy też wystar-czy, że turyści zainspirowani opowieścią przewodnika wyobrażą sobie, „jak drzewiej bywało”? Pełna rekonstrukcja krajobrazu jest oczywiście niemożliwa, również ze względu na fakt powiązania ze sobą poszczególnych elementów mozaiki krajobrazowej i rolę, jakie ma każdy z nich w krajobrazie rozumianym globalnie. Krajobraz penetrowany przez turystę jest zawsze krajobrazem współ-czesnym, istniejącym „tu i teraz”. Duże znaczenie ma natomiast zachowanie wybranych elementów krajobrazu, kreujących jego jakość wizualną i znaczenie. Z punktu widzenia zarządzania krajobrazem na potrzeby turystyki przydatna wydaje się koncepcja „biografii krajobrazu” (Cuijpers, Bekius 2004). Zgodnie z nią każdy krajobraz podlega nieuchronnym przemianom, niemniej możliwe jest zachowanie elementów materialnych i niematerialnych, które świadczą o jego przeszłości, tak w aspekcie kulturowym jak i przyrodniczym. Proces ten w większości przypadków ma charakter spontaniczny. Wzrost świadomości znaczenia różnych aspektów dziedzictwa historycznego w ostatnich stu kilku-dziesięciu latach sprawił, że wybrane elementy biograficzne krajobrazu bywają wtórnie wyróżniane (np. poprzez objęcie ich ochroną, zagospodarowanie tury-styczne) bądź nawet odtwarzane (ryc. 9).



Ryc. 9. Elementy biograficzne krajobrazu: (A) przyrodnicze, naturalnie istniejące: pnie skamieniałych drzew, Monumento Natural Bosque Petrificado, Argentyna; fot. autorka, grudzień 1995; (B) kulturowe, zrekonstruowane: przebieg muru warszawskiego getta, ul. Świętojerska, Warszawa; fot. autorka, czerwiec 2012



Biografia krajobrazu powinna być pielęgnowana nie tylko na poziomie wizualnym, ale też toponimicznym i genius loci. Ponieważ każdy krajobraz ma swoją historię, więc możliwości wykorzystania tej koncepcji w turystyce wyda-ją się nieograniczone. Oczywiście, im bardziej różnorodna była historia dane-go obszaru, tym więcej elementów zasługuje na „ożywienie”. Wykorzystywanie elementów biografii krajobrazu w turystyce wymaga od odpowiedzialnych za realizację tego typu zadań wysokiego poziomu wiedzy i wyczucia estetycznego. W przeciwnym razie łatwo o stworzenie kiczowatej karykatury (Przybyś 2006, Myga-Piątek 2010). Dodatkowe utrudnienie stanowić może fakt, że większość odbiorców poszukuje przede wszystkim rozrywki, nie przywiązując wagi do zgodności oferowanej atrakcji z oryginałem. Jaskrawym przykładem takiego sta-nu rzeczy może być olbrzymia popularność polskich „Parków Jurajskich” (m in. Bałtów, Solec Kujawski, Łeba), w których walory rozrywkowe zdecydowanie dominują nad poznawczymi.

Czynnikiem decydującym o skali czasowej badań krajobrazowych z zakre-su geografii turyzmu wydaje się być ich zakres. W zakresie fizycznym badania nad turystyką skupiają się bądź na interpretacji wieku elementów budujących krajobraz jako waloru turystycznego bądź też na analizie zmian przestrzennych związanych z rozwojem turystyki. W zakresie mentalnym (wyobrażenia tury-stów) duże znaczenie wydają się mieć zmiany efemeryczne, natomiast w zakre-sie wizualnym istotne wydaje się połączenie tych dwóch skal.

Ze względu na możliwość uwzględnienia zmian krajobrazu w planowaniu turystycznym, istotny wydaje się ich podział na zaistniałe (historyczne) i zacho-dzące (aktualne). Dla określenia znaczenia i możliwości wykorzystania zmian zaistniałych istotny jest ich kompleksowość, zasięg przestrzenny i wyrazistość w terenie. Należy podkreślić, że poprzez odpowiednie udostępnienie (zagospo-darowanie i marketing) cechy te można modyfikować.

W przypadku zmian zachodzących współcześnie, kluczowy wydaje się czas trwania zmian oraz ich przewidywalność. Czas trwania jest bezpośrednio zwią-zany z możliwością osobistego zaobserwowania zmian przez turystów, prze-widywalność zaś umożliwia uwzględnienie zjawisk w procesie planowania na potrzeby turystyki.



2.5 Autentyczność krajobrazuWedług D. MacCannella (2002) jednym z wyróżników współczesnej turystyki jest pogoń za autentycznością (rozumianą jako oryginalność, ale również wyjąt-kowość) przeżycia, z drugiej zaś strony rozbudowa skomplikowanego systemu „dekoracji”, mających zapewnić turyście poczucie niepowtarzalnego doświad-czenia. Ponieważ, jak wykazano wyżej, różne formy interakcji z krajobrazem są istotną składową doświadczenia turystycznego, jego również dotyczy problem autentyczności.

Autentyczność tę można pojmować na kilka sposobów:• jako kontrast z krajobrazem rodzimym turysty (autentyczność jako miara

nieznanego);• jako zgodność z oczekiwaniami turysty (np. z wizerunkiem ukształtowa-

nym w efekcie lektury materiałów promocyjnych);• jako zgodność ze wzorcem powstałym w efekcie rozpoznania naukowego

(tzw. krajobraz typowy dla danej grupy).Wszystkie trzy ujęcia są w pewnym stopniu ze sobą powiązane, różni je przede

wszystkim stopień obiektywizmu. Dwa pierwsze ujęcia charakteryzuje duży sto-pień subiektywności i relatywności, wydają się jednak mieć zasadnicze znaczenie dla społecznego nurtu badań nad turystyką. Podejście pierwsze jest najbardziej indywidualne, i, jak się wydaje, trudne do wykorzystania na potrzeby zarządzania turystyką, wymaga bowiem szczegółowej znajomości profilu klientów. Możliwe są oczywiście pewne przybliżenia; np. dla turystów z krajów leżących w strefie międzyzwrotnikowej zazwyczaj dużym przeżyciem jest zetknięcie się ze śniegiem i lodem. Podejście drugie ma zasadnicze znaczenie z punktu widzenia zarządza-nia rozwojem turystyki — istotne jest np. zapewnienie turystom możliwości podziwiania tych samych ujęć krajobrazu, które znane są im z reklam czy prze-wodników. Z kolei zobiektywizowana autentyczność stwierdzona w wyniku roz-poznania naukowego dla większości turystów może pozostawać nieczytelna, a co za tym idzie — nieatrakcyjna. Na zmianę takiego stanu rzeczy wpłynąć może odpowiednie zagospodarowanie turystyczne, np. w postaci tablic objaśniających otaczający turystę krajobraz. Typowość krajobrazu ma duże znaczenie dla zarzą-dzania nim (również w aspekcie rozwoju turystyki) ze względu na łatwość pro-gnozowania zmian będących efektem działalności człowieka. Wymienione ujęcia najczęściej przenikają się ze sobą, budując kompleksową całość.


58 Krajobraz i turystyka. O wzajemnych relacjachBawić czy uczyć?

Sam fakt obecności w krajobrazie określonych elementów biograficznych nie przesądza o tym, czy i w jaki sposób zostaną one wykorzystane na potrzeby turystyki. Przykładem dwóch skrajnie różnych podejść do podobnych sobie zasobów są Jura Park w Bałtowie (Góry Świętokrzyskie, Polska) i rezerwat Ipolytarnóc w Górach Bukowych na Węgrzech. W obu tych miejscach dokonano odkryć paleontologicznych — w Bałtowie są to tropy fauny jurajskiej, w Ipolytarnóc natomiast — zakonserwowany pod warstwą wulkanicznego tufu fragment lasu mioceńskiego, z odciskami tropów i roślin oraz skamieniałymi pniami drzew. Nośny motyw odkryć paleontologicznych był inspiracją do utworzenia w 2004 r. Jura Parku w Bałtowie. Idea turystyki naukowo-edukacyjnej, zrealizowana jako plenerowa wystawa makiet (ryc. 10) przedstawiających różne gatunki dinozaurów oraz towarzyszące jej muzeum mineralogiczne (z efektownymi, ale w większości nie związanymi z lokalną historią geologiczną eksponatami), szybko uległa jednak komercjalizacji i trywializacji. Większość obiektów, o które w kolejnych latach rozbudowano obiekt — park safari, ośrodek jazdy konnej czy spływ tratwami — nie jest już powiązanych z paleontologicznymi elementami krajobrazu. W innych, bazujących bezpośrednio na dziedzictwie paleontologicznym — jak wykorzystywany do zajęć edukacyj-nych kamieniołom Sabathówka — silnie akcentuje się elementy semiotyczne, nawiązujące do legend związanych z regionem (przede wszystkim motyw czarownic). Z obserwacji wyni-ka, że oryginalne tropy dinozaurów budzą relatywnie najmniejsze zainteresowanie wśród odwiedzających.

Ryc. 10. Jura-Park Bałtów; fot. autorka, czerwiec 2008



W Ipolytarnóc pierwsze elementy zagospodarowania turystycznego pojawiły się w poło-wie lat osiemdziesiątych XX w. Od początku ściśle nawiązywały one do walorów geologicz-nych. Najważniejszymi elementami oferty są muzeum i ścieżka geologiczna. Wszystkie ekspo-naty w muzeum związane są historią geologiczną okolicy. Nawiązuje do niej nawet oryginalna, stylizowana na pień skamieniałego drzewa, forma samego budynku. Największe możliwości wyobrażenia sobie, jak wyglądał odwiedzany krajobraz przed ponad dwudziestoma miliona-mi lat, daje jednak spacer z przewodnikiem do stanowisk geologicznych. Obserwując różne rodzaje utworów powierzchniowych zwiedzający zapoznają się z historią geologiczną obsza-ru, oglądają in situ skamieniałe pnie drzew, a w końcu kilka tysięcy tropów pozostawionych przez mioceńską faunę na mulistym brzegu (ryc. 11). Oczywiście, w czasie można przenieść się jedynie mentalnie. Wyjaśnienia przewodnika, malarskie rekonstrukcje krajobrazu oraz film 3D wyświetlany bezpośrednio nas odsłonięciem geologicznym bardzo tę „podróż” ułatwiają. Inną formą przybliżenia zwiedzającym krajobrazu „mioceńskiego” jest arboretum, gdzie oglą-dać można gatunki sięgające historią swego istnienia do trzeciorzędu. Warto zaznaczyć, że zagospodarowanie rezerwatu Ipolytarnóc ułatwia zapoznanie się również ze zróżnicowaniem współczesnego krajobrazu — wyznaczono ścieżkę botaniczną i szlak prowadzący urozmaiconą pod względem rzeźby krawędzią doliny rzecznej. Co więcej, nie brak tam obiektów rozrywko-wych, jak plac zabaw czy park linowy. Sposób zaaranżowania wszystkich elementów uwypukla jednak przyrodnicze walory krajobrazu i jego historię.

Opracowano na podstawie informacji zamieszczonych na stronach internetowych Nature Reserve Ipolytarnóc Fossils i Jura Park Bałtów oraz obserwacji terenowych przeprowadzonych w maju i czerwcu 2008

Ryc. 11. Turyści oglądają ślady mioceńskiej fauny, Ipolytarnóc, Węgry; fot. autorka, maj 2008


60 Krajobraz i turystyka. O wzajemnych relacjachPlaża — natura pod kontrolą

Plaża, będąc jednym z archetypów krajobrazu „turystycznego”, najczęściej postrzegana jest jako obiekt naturalny, jej istnienie jest bowiem oczywistą konsekwencją istnienia graniczące-go z lądem morza. Założenie, że przekształcenia związane z turystyką dotyczą przede wszyst-kim obszarów położonych na zapleczu plaży, nie jest jednak prawdziwe. Współczesne plaże bardzo często usypane są z piasku pochodzącego z odległych miejsc (jak Playa Las Teresitas na Gran Canarii, której jasny piasek przywieziono w latach siedemdziesiątych XX w. z terenu Sahary Zachodniej). W miejscach, gdzie erozja staje w sprzeczności z potrzebami turystów, na dużą skalę toczy się walkę o zachowanie wybrzeża — przykładem mogą być rozmywane przez huragany plaże Jukatanu czy niektóre fragmenty polskiego wybrzeża (Gdynia Orłowo, Ustka). Plaże, na których wypoczywają turyści, są zazwyczaj codziennie sprzątane i grabione. Proces ten przyczynia się wprawdzie do zachowania estetyki i bezpieczeństwa, ale jednocze-śnie ruguje z plaży wszelkie pionierskie organizmy zwierzęce. Turysta znający nadbałtyckie kurorty w Polsce ze zdumieniem ogląda obfitujące w słonorośla (ale również wyrzucone przez morze plastiki) „dzikie” plaże na Łotwie.

Zagospodarowanie turystyczne plaż często nawiązuje do modelowego, tropikalnego raju. Charakterystyczne trzcinowe daszki i palmy (niekiedy plastikowe) spotyka się pod niemal każdą szerokością geograficzną, rów-nież na plażach śródlądowych; i cho-ciaż często w oczywisty sposób kłócą się one z naturalnymi cechami środo-wiska, stały się symbolem dobrego wy-poczynku. Co więcej, raj można stwo-rzyć niemal wszędzie — od czasu urzą-dzenia w 2002 r. pierwszej paryskiej plaży na nabrzeżu Sekwany, pomysł podchwyciło wiele miast i miasteczek na całym świecie. Miejskie plaże często

jedynie w bardzo umowny sposób nawiązują do nadmorskich oryginałów (zazwyczaj nie mają dostępu do wody), ale mimo to przyciągają złaknionych chwili relaksu mieszkańców, a często są również dodatkową atrakcją dla turystów (ryc. 12). Podobne zjawisko dotyczy popularnego sportu, siatkówki plażowej. Piasek nad brzegiem oceanu dawno już zastąpiły sztucznie usypane boiska. Podczas igrzysk olimpijskich w 2012 r. mecze siatkówki plażowej rozgrywano na Horse Guards Parade — placu w centrum Londynu.

Ryc. 12. „Plaża” na warszawskim Wilanowie, fot. autorka, lipiec 2011



Z zagadnieniem autentyczności krajobrazu wiąże się kwestia jego komplek-sowości. Autentyczność postrzegana jest często przez pryzmat konkretnych obiektów bądź nawet ich indywidualnych cech, nie zaś krajobrazu jako całości (patrz uwagi o krajobrazach „historycznych” w rozdz. 2.4). Popularność obiek-tów zagospodarowania turystycznego bazujących na inscenizacji oraz częste porównywanie krajobrazów (bądź konkretnych obiektów) ze sobą wydają się wskazywać, że autentyczność i niepowtarzalność krajobrazu mogą mieć dla turystów mniejsze znaczenie, aniżeli powierzchowna nawet zgodność krajobra-zu z jego wizerunkiem wykreowanym w wyobraźni odbiorcy.

Kolejnym aspektem autentyczności krajobrazu jest problem zmian global-nych. Szeroko pojęta globalizacja dotyczy również krajobrazu, we wszystkich jego zakresach. Ze względu na swój mobilny i powszechny charakter kataliza-torem zmian jest często turystyka. T. S. Terkenli (2002) wskazuje na wielowąt-kowość procesów zachodzących w krajobrazach wykorzystywanych na potrzeby turystyki (patrz tab. 8).

Tabela 8. Procesy zachodzące w krajobrazach związanych z turystyką

Proces Opis Główne trendy

„Uświatowienie” (enworldment)

połączenie wszystkich światów w jeden upadek barier geograficznych i granic, połączenie różnych sfer życia oraz zatarcie różnic między naturą a kulturą.

„Odświatowienie” (unworldment)

rozkład unikalności geograficznej i toż-samości krajobrazu

nieautentyczność, nieumiejscowienie; zanik regionalnych cech krajobrazu; stworzenie ageograficznych form i funkcji

„Zeświatowienie” (deworldment)

dekonstrukcja, przedefiniowania, decentralizacja

komercjalizacja, upodmiotowienie, ode-stetyzowanie, disneifikacja, banalizacja kultury i społeczeństwa. Nowy zestaw reguł i trendów definiujący powszech-ne praktyki i koncepcje przestrzenie; dominacja rzeczywistości wirtualnej i inscenizacji

„Przeświatowienie” (transworldment)

rozsiewanie, komunikacja szybkie zmiany wzorców krajobrazu turystycznego; szeroko zakrojony, szybki przepływ wizerunków krajobrazu; replikacja i globalizacja krajobrazu

Według T.S. Terkenli 2002



W dobie rosnącej mobilności fizycznej oraz znacznego nasilenia wymiany informacji wskazać można dwa, wzajemnie ze sobą powiązane, kierunki prze-mian krajobrazu w zakresie fizycznym:

• mobilność, czyli wędrówkę krajobrazów w przestrzeni;• unifikację — upodabnianie się do siebie pierwotnie różnorodnych krajobrazów.Od zawsze podróżom towarzyszyło zjawisko przywożenia rozmaitych

pamiątek oraz próby odtworzenia egzotycznych okolic na własnym podwór-ku. Do mobilnych elementów krajobrazu zaliczyć można roślinność, zwie-rzęta i artefakty będące wytworem człowieka. Jednak palma w donicy, zwie-rzęta w zoologu ani nawet egipski obelisk ustawiony w zupełnie nowym otoczeniu nie są jeszcze nowym krajobrazem. Należałoby je raczej uznać ze ele-menty MacCannellowskiej scenografii. Do popularnych elementów mobilnych, uważanych wręcz za symbole krajobrazu „wypoczynkowego” należą elemen-ty „rajskiej plaży” — piasek, palmy i elementy małej architektury nawiązujące wyglądem do stylu lokalnych budowli (patrz ryc. 12). Ze względów technicz-nych krajobrazy mobilne mają często ograniczoną skalę przestrzenną i jako takie winny być raczej obiektem badań architektury, nie zaś geografii. Zjawisko mobilności dotyczy też zakrojonych na szeroką skalę zmian użytkowania ziemi i często jest wskazywane jako główny przejaw globalizacji krajobrazu (Primdahl, Swaffield 2010). Zmiany użytkowania ziemi mają nie tylko znaczenie ekologicz-ne, ale również wizualne. Gospodarka wielkoobszarowa zazwyczaj przyczynia się do unifikacji i monotonii widoków. Zdarza się jednak, że nowe formy użyt-kowania ziemi są atrakcyjne estetycznie, niekiedy stając się atrakcjami turystycz-nymi (np. plantacje herbaty na Sri Lance, kwitnące pola rzepaku w okolicach Luoping w chińskim Junnanie). Zjawisko unifikacji dotyczy w największym stopniu krajobrazów zurbanizowanych. F.M. Muñoz (2010) nazywa je „urbana-lizacją” i poszukuje przyczyn zmian w takich trendach jak kreowanie wizerunku miasta, gloryfikacja poczucia bezpieczeństwa i zapotrzebowanie na przestrzeń rekreacyjną. Ich efektem są umarkowienie (brandyfikacja) i tematyzacja miasta, które autor wiąże z utratą autentyczności oraz segregacja przestrzenna funkcji (i idące za nią upodabnianie się do siebie obszarów pełniących te same role). Rejonem związanym z turystyką jest w każdym mieście starówka. Jak podkreśla F.M. Muñoz (2010), autentyczność starych murów często ginie za szyldami zna-nych, globalnych marek obecnych zawsze tam, gdzie przebywają turyści.


3. Krajobraz jako struktura

3.1 Struktura krajobrazu w badaniach nad turystykąW ujęciu systemowym krajobraz jest układem wzajemnie powiązanych elemen-tów. Układ ten, czyli struktura krajobrazu, jest wyrazem zachodzących w nim zmian (czasowych i przestrzennych), określa charakter przepływu materii, energii i informacji i ma decydujący wpływ na fizjonomię krajobrazu. Według M. Pietrzaka (1998) struktura krajobrazu odzwierciedla wszelkie przejawy jego zróżnicowania, niezależnie od ich genezy i materialnego bądź mentalnego cha-rakteru. Może być badana w ujęciu przestrzennym (chorostruktura), funkcjo-nalnym (etostruktura) bądź czasowym (chorostruktura). Według cytowanego autora chorostrukturę krajobrazu można rozpatrywać przestrzennie bądź wer-tykalnie. O pionowym (wertykalnym) zróżnicowaniu krajobraz decyduje układ powiązanych ze sobą komponentów. Jako przykład koncepcji badawczej eksplo-rującej to ujęcie M. Pietrzak (1998) wskazuje koncepcję geomas i geohoryzon-tów sformułowaną przez N.L. Beruczaszwilego (1986).

Strukturę przestrzenną krajobrazu można scharakteryzować badając jego kompozycję (zróżnicowanie oraz liczba obiektów) i konfigurację (układ prze-strzenny obiektów budujących krajobraz) (McGarigal 1995). W tym celu powszechnie wykorzystuje się wskaźniki struktury przestrzennej (Solon 2002, Uuemaa i in. 2009). W literaturze wymienia się ich setki, co może utrudniać zarówno właściwy dobór jak i interpretację uzyskanych rezultatów (próbę upo-rządkowania listy ogólnie przydatnych wskaźników podjęli m.in. S.A. Cushman i N. McGarigal (2008)).

M. Pietrzak (2007) wyróżnia dwa główne, w dużej mierze zazębiające się ze sobą etapy w historii badań nad strukturą krajobrazu: okres do końca lat 80. ubiegłego stulecia (tzw. preGis) oraz współcześnie trwający okres badań z wyko-rzystaniem GIS. W pierwszym okresie badania struktury krajobrazu skupiały się na analizie układu wcześniej wyróżnionych jednostek przestrzennych różne-go typu (np. geokompleksów). Rozwój GIS znacznie ułatwił analizy ilościowe,



umożliwił też wykorzystanie na szeroką skalę ciągłych danych przestrzennych, np. materiałów teledetekcyjnych.

W zakresie badań nad turystyką analiza struktury krajobrazu znajduje zasto-sowanie dla:

• oceny walorów i przydatności krajobrazu dla potrzeb turystyki;• oceny chłonności krajobrazu oraz określania potencjalnych zagrożeń zwią-

zanych z rozwojem turystyki;• identyfikacji zmian zachodzących w krajobrazie pod wpływem turystyki.Struktura krajobrazu stanowi podstawę waloryzacji krajobrazu na potrze-

by turystyki, zarówno w aspekcie przydatności krajobrazu dla poszczególnych form turystyki, jak i jego cech estetycznych. Waloryzację taką można prowadzić w oparciu o charakterystykę różnego typu jednostek krajobrazowych bądź też na podstawie danych ciągłych. Najczęściej jako jednostki podstawowe wyko-rzystywane są powierzchnie o jednorodnych cechach rzeźby i użytkowania terenu (m.in. Bartkowski 1986, Sołowiej 1987, Richling 1992, Kulczyk 2008). W przypadku wielu form turystyki aktywnej (piesza, rowerowa, kajakowa) większą przydatność ma odniesienie waloryzacji do liniowych elementów kraj-obrazu, np. dróg bądź cieków (Pietrzak 1998, Kulczyk 2008). Dla waloryzacji estetycznej szczególne znaczenie ma uwzględnienie elementów punktowych krajobrazu — punktów widokowych (Pstrocka-Rak, Rak 2010).

Problem oceny krajobrazu od wielu lat budzi kontrowersje. Szczególnie w odniesieniu do oceny estetycznej podnosi się jej subiektywność, brak stan-dardowych metod, niejasną hierarchię wartości i brak powtarzalności w prze-prowadzanych ocenach (Dramstad i in. 2006). Waloryzację krajobrazu prze-prowadza się najczęściej metodą bonitacji punktowej, nadając rangi wybranym cechom bądź też wskaźnikom charakteryzującym krajobraz. Rangi przyjmuje się zazwyczaj dla konkretnego terenu, w odniesieniu do danych uzyskanych poprzez badanie preferencji turystów (m.in. Clay, Daniel 2000, de Aranzabal, Schmitz, de Pineda 2009) bądź też, w przypadku oceny przydatności kraj-obrazu dla konkretnej formy turystyki, na podstawie eksperymentów tereno-wych (Adamczyk 1999, Mazurczyk, 2002). Cechą, której pozytywna korelacja z atrakcyjnością krajobrazu została najszerzej potwierdzona, jest różnorodność krajobrazu (m.in. Zube 1987, Kaplan R. i S. 1989, Tzolova 1995, Piorr 2003, Dramstad i in. 2006, Macagno, Nunes, Loureiro 2010).


65Krajobraz jako struktura

Ważnym nurtem badawczym, wykorzystującym informacje o strukturze kraj-obrazu jest identyfikacja zmian zachodzących w krajobrazie pod wpływem roz-woju turystyki. Najczęściej analizie poddawane są zmiany użytkowania ziemi. T. Holland i in. (2011), badając zmiany w rejonie Bahia de Navidad w Meksyku w latach 1985–2000, wykorzystali następujące wskaźniki: procentowych udział płatów różnego typu, średni rozmiar płatów, liczba i gęstość płatów reprezen-tujących różne typy pokrycia terenu. K. Gkoltsiou i T. Terkenli (bez daty opu-blikowania), analizując zmiany struktury krajobrazu na greckiej wyspie Kos w latach 1981–2001, również sięgnęły po podstawowe wskaźniki związane z powierzchnią płatów; procentowy udział płatów różnego typu oraz gęstość pła-tów zabudowanych. Duże znaczenie dla uszczegółowienia wyników badań mia-ło zastosowanie wskaźników opisujących liniowe elementy krajobrazu (łączność sieci komunikacyjnej) a także zasięg widoczności z punktów węzłowych. Analizy zmian krajobrazu pod wpływem rozwoju funkcji turystyczno rekreacyjnej pro-wadzi się niekiedy w bardzo szczegółowej skali, skupiając się na rejonach, gdzie są one najbardziej intensywne. R. Krukowska, M. Krukowski i E. Skowronek (2010) w swoim opracowaniu dotyczącym zmian, jakie w latach 1980–2005 zaszły nad Jeziorem Białym na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim skupili się na analizie zmian zasięgu poszczególnych typów użytkowania ziemi.

Krajobraz może być postrzegany i oceniany z różnych perspektyw. R.K. Bodnár (2011) zauważa, że większość badań nad strukturą krajobrazu rozpatruje go w ujęciu wertykalnym (tak, jak przedstawiany jest na mapach bądź zdjęciach satelitarnych i lotniczych), podczas gdy turysta postrzega kraj-obraz z perspektywy horyzontalnej. Perspektywa horyzontalna wykorzystywa-na jest w badaniach struktury krajobrazu przede wszystkim na potrzeby oceny estetycznej. Sformalizowane metody takiej oceny zaproponowali między inny-mi M. Rogowski (2009), M. Pstrocka-Rak i G. Rak (2010) oraz R.K. Bodnár (2011). Próbą połączenie obu perspektyw badawczych był projekt zrealizowany przez W.E. Dramstad i in. (2006). Ocenę estetyczną krajobrazu przeprowadzili oni poprzez waloryzację fotografii (ujęcie horyzontalne), a następnie odnieśli uzyskane wyniki do przestrzennych jednostek strukturalnych wyznaczonych na mapie (ujęcie wertykalne).

Struktura krajobrazu jest przedmiotem badań większości dyscyplin zajmu-jących się krajobrazem, nie wypracowano jednak dotąd interdyscyplinarnych



metod badań. Poszczególne dyscypliny badawcze posługują się różnymi mode-lami struktury krajobrazu (patrz tab. 9). Ich cechą wspólną jest identyfikacja trzech podstawowych typów obiektów strukturalnych — liniowych, punkto-wych i powierzchniowych.

Tabela 9. Jednostki strukturalne stosowane na potrzeby badań nad turystyką w ramach różnych dyscyplin badawczych

Dyscyplina badawcza Wyróżniane elementy strukturalne Przykład zastosowania w badaniach nawiązujących do turystyki i rekreacji

Geografia fizyczna Powierzchnie (geokompleksy), ele-menty liniowe i punktowe;

Bartkowski 1986; Lewandowski, Kulczyk 2006

Ekologia krajobrazu Matryca (tło), płaty i korytarze Pietrzak 1998

Architektura krajobrazu Wnętrza i ciągi krajobrazowe, domi-nanty, otwarcia

Jaszczak 2008

Geografia historyczna Krajobrazowe jednostki biograficzne Peil 2006

Opracowanie własne

Należy podkreślić, że elementy powierzchniowe, punktowe i liniowe wyróż-nia się również w badaniach z zakresu turystyki operujących w ramach innych koncepcji, przede wszystkim w badaniach przestrzeni turystycznej (Włodarczyk 2009b), percepcji otoczenia (Lynch 1960) oraz klasyfikując atrakcje turystyczne (Wall 1996).

Wielu autorów (m.in. Wall 1996) zwraca uwagę na relatywność powierzch-niowego bądź punktowego charakteru badanych obiektów, których charakter zależny jest od skali badań. Zwiększenie dokładności badań ujawnia wewnętrz-ną strukturę obiektów; prowadzi do zamiany punktów w powierzchnie. Zgodnie ze sztuką kartograficzną punktami oznacza się też te krajobrazy, których powierzchnia jest zbyt mała, aby możliwe byłoby przedstawienie ich w skali prze-strzennej. Takie rozwiązanie zastosowano m.in. na mapie krajobrazów rekreacyj-nych Europy opracowanej w ramach projektu Leisurescapes (Wascher i in., bez daty opublikowania). Jako obiekty powierzchniowe wyróżniono na niej obszary o różnym stopniu rozwoju funkcji turystycznej oraz obszary o szczególnej dyna-mice zmian związanych z turystyką. Jako obiekty punktowe uwzględniono głów-ne atrakcje turystyczne (miasta, parki rozrywki) oraz szczególnie piękne krajob-razy podwodne (których zasięg trudno byłoby wyznaczyć w skali mapy).



Powierzchniowe, liniowe i punktowe elementy krajobrazu mają zróżnicowa-ne znaczenie dla turystyki. Elementy powierzchniowe w zasadniczym stopniu kształtują estetykę krajobrazu, stanowią rodzaj tła, w obrębie którego istnieją obiekty liniowe i punktowe. Cechy i wzajemne relacje tych ostatnich w zasadni-czym stopniu wpływają na charakter ruchu turystycznego w obrębie badanego krajobrazu. Ryc. 13 przedstawia krajobraz południowej Francji. Powierzchnię — tło krajobrazowe — stanowią łagodne, w większości zalesione wzgórza. Tło decyduje o charakterze wizualnym krajobrazu, przede wszystkim o jego kolory-styce, ale też o dostępności terenu. W przypadku terenów rolniczych dostępność ta jest ograniczona obecnością upraw. Tym większą rolę odgrywają w omawia-nym typie krajobrazu struktury liniowe — na omawianym zdjęciu są to drogi. Poza funkcją komunikacyjną mają one również znaczenie estetyczne — wyzna-czające je aleje drzew stanowią rodzaj oprawy dla mozaiki pól. W centralnej czę-ści zdjęcia wyróżnia się obiekt punktowy. Cechy przyrodnicze — kulminacja

Ryc. 13. Strukturalne elementy krajobrazu, objaśnienia w tekście; Francja, okolice Najac; fot. autorka, sierpień 2004



progu strukturalnego — podkreślone są przez obiekt o znaczeniu kulturowym, ruiny zamku (na zdjęciu oznaczone gwiazdką). Obiekt ten przyciąga wzrok oglądającego pejzaż, a jednocześnie skupia ruchy turystyczny jako atrakcja udo-stępniona do zwiedzania. Omawiane zdjęcie prezentuje oczywiście tylko przy-kładowe obiekty różnych typów. Wszystkie elementy struktury krajobrazu są wielozakresowe, wielkoskalowe i charakteryzują się swoistą dynamiką, co decy-duje o wysokim stopniu kompleksowości krajobrazu.

3.2 Elementy strukturalne krajobrazu a jego wykorzystanie na potrzeby turystyki

Nie ulega wątpliwości, że charakter krajobrazu ma duże znaczenie dla sposo-bu, w jaki na danym obszarze rozwija się turystyka. O stopniu rozwoju funk-cji turystycznej decydują trzy czynniki: walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne i ruch turystyczny (Derek 2008). Poszczególne elementy struktury krajobrazu mają różny wpływ na ich wykształcenie.

Elementy punktowe utożsamiane są często z „atrakcjami turystycznymi”, rozumianymi jako miejsca przyciągające turystów, dostarczające im rozrywki oraz niezbędnych usług. Elementy punktowe są często jednocześnie walorem, zagospodarowaniem turystycznym i centrum ruchu turystycznego. Ich dystry-bucja w przestrzeni, różnorodność oraz jakość (tak obiektywna jak i subiektyw-na) ma zasadnicze znaczenie dla postrzegania atrakcyjności krajobrazu.

Elementy punktowe charakteryzuje bardzo duża różnorodność skali. Większość „punktów” w krajobrazie to hierarchiczne układy o względnej skali. Na etapie planowania wyjazdu, Paryż jest kropką na mapie. W trakcie wycieczki staje się rozległą przestrzenią wypełnioną punktami zasługującymi na odwiedze-nie. Punkty te również składają się z licznych części o różnej funkcji. Na przy-kład dla turysty odwiedzającego Luwr (jeden z punktów na turystycznej mapie Paryża) znaczenie poznawczo-emocjonalne będą miały z pewnością wybra-ne elementy ekspozycji10, ale zapamiętane mogą też zostać obiekty z założenie poboczne (np. tabliczki informacyjne), jak również efemeryczne (np. tłumek

10. Ich dobór zależy od indywidualnych preferencji.



podziwiających Monę Lisę). Drugą grupą znaczących dla turysty elementów punktowych są obiekty utylitarne, np. szatnia i toaleta. Po powrocie z wyciecz-ki do Paryża następuje ponowna zmiana skali — miasto staje się punktem na „mapie wspomnień” turysty. Punkt ten jest jednakże znacznie bardziej, aniżeli przed jego osobistym poznaniem, nasycony treścią. Opowieści podróżników czę-sto za punkt wyjścia obierają jakiś szczególnie interesujący według nich detal.11

Drugą, oprócz różnorodności skali, cechą obiektów punktowych, jest ich wysoka dynamika. Grupą elementów punktowych, które nie powinny być pomijane w badaniach nad turystyką (chociaż nie wszyscy uważają je za inte-gralną część krajobrazu — patrz rozdz. 1.1), są elementy mobilne. Do katego-rii tej należą zwierzęta, których obserwacja jest stosunkowo częstym motywem podróży turystycznych oraz ludzie. W tej ostatniej kategorii mieszczą się zarów-no przedstawiciele lokalnych społeczności oraz inicjowane przez nich wydarze-nia jak też osoby zatrudnione w turystyce i sami turyści.

Zasadnicze znaczenie dla atrakcyjności turystycznej krajobrazu ma liczba, różnorodność oraz gęstość przyciągających uwagę turystów elementów linio-wych. Przykładem krajobrazu o dużym nasyceniu różnego typu obiektami punktowymi są krajobrazy miejskie12. Relatywna bliskość obiektów punkto-wych postrzeganych jako warte odwiedzenia, ułatwia planowanie i realiza-cję podróży. Zasadniczy wpływ na skrócenie — bądź wydłużenie — dystansu pomiędzy obiektami punktowymi może mieć charakter powiązanych z nimi obiektów liniowych.

Ze względu na specyfikę turystyki najważniejszą cechą obiektów liniowych w krajobrazie wydaje się być sposób, w jaki modyfikują one ruch turystyczny. Można tu wyróżnić dwie podstawowe kategorie: obiekty liniowe łączące, czyli różnego rodzaju drogi i szlaki wodne oraz bariery. O tym, do jakiej kategorii będzie przynależał konkretny obiekt, decyduje niekiedy motyw oceny. Na przy-kład dla kajakarza rzeka będzie szlakiem o charakterze łączącym, natomiast dla rowerzysty stanowić może (w przypadku braku mostów) trudną do pokonania przeszkodę.

11. Prawidłowość ta nie dotyczy zresztą tylko turystyki — klasycznym przykładem tak budo-wanej narracji są proustowskie magdalenki.

12. Co nie znaczy, że są one bardziej atrakcyjne.



Elementy liniowe są bardziej stabilne, aniżeli elementy powierzchniowe. Jakkolwiek ich dostępność oraz charakterystyka może podlegać okresowym bądź efemerycznym zmianom, trudno wskazać w tej grupie znaczące elemen-ty mobilne. Oprócz funkcji komunikacyjnej obiekty liniowe mogą mieć też znaczenie poznawcze, funkcjonując jako odrębne atrakcje turystyczne bądź tworząc nierozerwalną całość ze zbieżnymi przestrzennie obiektami punkto-wymi. Duże znaczenie dla turystyki mają też walory estetyczne obiektów linio-wych. W Polsce o estetyce szlaków komunikacyjnych stanowią często zabytko-we aleje przydrożne. Wiele z nich jest integralną częścią zabytkowych założeń rezydencjonalnych bądź krajobrazu rolniczego), jednak często ulega dewa-stacji ze względu na nieprawidłową konserwację bądź (często fałszywie poj-mowane) racje bezpieczeństwa drogowego (m.in. Zwierowicz 2003, Liżewska, Zwierowicz 2009).

Skalę elementów liniowych wyznaczają zazwyczaj ich fizyczne rozmiary. Mogą być mieć one niekiedy tak znaczne, że turyści ograniczają się do poznania „linii” jedynie na pewnym odcinku, bądź wręcz punktowo. Interpretacja tego, co w krajobrazie jest punktem, a co linią, zależy od ukierunkowania rozważań. Punkt postrzegany przez eksplorującego krajobraz turystę może być elementem liniowej atrakcji turystycznej i odwrotnie.

Elementy powierzchniowe stanowią, jak już wspomniano wyżej, rodzaj „tła” dla elementów punktowych i liniowych. W przypadku elementów powierzch-niowych zasadnicze znaczenie dla turystyki wydają się mieć zatem cechy wizual-ne. Jako komponenty mające największy wpływ na ich atrakcyjność wskazuje się powszechnie (m.in. Bartkowski 1986, Wyrzykowski 1986, Sołowiej 1987) rzeź-bę i pokrycie terenu oraz cechy hydrograficzne — obecność wód powierzchnio-wych. Jakkolwiek cechy te są zmienne w czasie, to w porównaniu do elemen-tów punktowych czy liniowych powierzchniowe elementy krajobrazu wydają się bardziej stabilne. Znaczącymi cechami elementów powierzchniowych są ich wewnętrzna jednorodność oraz stopień domknięcia. Zazwyczaj wyżej ocenia się obszary wyróżniające się pewnym zróżnicowaniem rzeźby lub pokrycia terenu (m.in. Bartkowski 1986, Sołowiej 1987). Stopień domknięcia widoku wiąże się z pozycją obserwatora w stosunku do krajobrazu. Oglądany z samolotu, las tro-pikalny jest rozległym płatem, jednak dla osoby znajdującej się w jego wnętrzu powierzchnia dostępna wizualnie pozostaje bardzo ograniczona.


71Krajobraz jako strukturaNajdłuższa granica Europy

Granica cesarstwa rzymskiego jest przykładem obiektu liniowego o dużym znaczeniu kul-turowym. Na niektórych odcinkach (np. mur Hadriana w Wielkiej Brytanii) linia ta istnie-je realnie w krajobrazie, gdzie indziej (południowo-zachodnia Ukraina) nawet przybliżone wskazanie jej przebiegu w terenie jest skazane na niepowodzenie. Niemiecki odcinek linii granicznej zwanej Limesem — 550 km między Renem a Dunajem jest przypadkiem „pośred-nim”. Przebiegu granicy nie wyznacza ciągły mur, na ponad tysiącu stanowisk archeologicz-nych zachowały się jednak pozostałości posterunków i strażnic. Wiele z nich zrekonstruowa-no (ryc. 14) bądź w inny sposób udostępniono turystom. Do największych atrakcji należą zamek Saalburg w Bad Homburg oraz muzea i parki archeologiczne w Osterburken, Aalen i Weissenburg. Śladami omawianego fragmentu Limesu prowadzi liczący 550 km szlak rowe-rowy. Tabliczki wyznaczające jego przebieg w terenie pośrednio uwidaczniają samą granicę. Nie wszystkie elementy zagospodarowania szlaku są jednak widoczne w terenie. Koordynaty GPS, które turysta może pobrać z sieci i załadować do własnego odbiornika, wyznaczają pro-ponowaną trasę, ale nie widoczną w krajobrazie linię.

Obiekty oryginalne, zrekonstruowane i zagospodarowanie turystyczne wyznaczające przebieg Limesu są częścią większej struktury krajobrazowej. Dla wielu turystów liniowość omawianej granicy może być nieczytelna, ponieważ oglądają ją tylko w jednym punkcie. To, czy omawiana struktura będzie postrzegana jako linia czy jako punkt, zależy od skali prze-strzennej i charakteru zainteresowań poznawczych obserwatora.

Opracowano na podstawie strony internetowej Limesstrasse oraz obserwacji terenowych przeprowadzo-nych w sierpniu 2007

Ryc. 14. Rekonstrukcja strażnicy Limesu, okolice Rheinbrohl, Niemcy; fot. autorka, sierpień 2007



3.3 Typologia elementów strukturalnych krajobrazu na potrzeby badań nad turystyką

Mimo, że relacje między turystyką a krajobrazem są badane w bardzo wie-lu zakresach, dostrzegalny jest brak typologii, która ułatwiałaby identyfikację istniejących związków. Powinna być ona prosta i na tyle ogólna, aby opisywać zróżnicowanie krajobrazowe w dowolnym miejscu świata oraz obejmować sto-sunkowo niewielką liczbę kategorii.

Jak wynika z przedstawionych wyżej rozważań, sposób postrzegania i użyt-kowania krajobrazu na potrzeby turystyki jest, podobnie jak w przypadku innych form działalności człowieka, zależny od jego struktury. W przypadku turystyki trzeba jednak brać pod uwagę elementy o bardzo różnej skali prze-strzennej i dynamice. Nie wiadomo, czy uwaga turysty obserwującego krajobraz skupia się na rozległej panoramie czy na małym ptaszku kreślącym ósemki na niebie.

Propozycję typologii elementów strukturalnych krajobrazu na potrzeby badań nad turystyką przedstawia ryc. 15. Pierwszą osią podziału jest skala: kraj-obraz można traktować jako ogólny widok (tło), którego osnowę stanowią ele-menty punktowe i liniowe.

Podstawą typologii tła jest pokrycie terenu, powszechnie (Ko walczyk Andrzej 2001) wskazywane jako istotny czynnik atrakcyjności turystycz-nej, a jednocześnie łatwe do wizualnej identyfikacji. Na charakter elementów powierzchniowych wpływa przekształcenie terenu przez człowieka — jego szczególnie wyrazistym przejawem jest gęstość zabudowy — jako osobną kate-gorię wyróżniono obszary miejskie. Obszary naturalne i zbliżone do natural-nych podzielono na lądowe oraz wodne. Wśród lądowych wyróżniono rolnicze, leśne, oraz naturalnie bezleśne (pozbawione pokrywy leśnej i nie objęte upra-wą). Dla omawianej grupy wprowadzono kolejny stopień podziału, związany ze zróżnicowaniem rzeźby, które ma zasadniczy wpływ tak na estetykę krajob-razu, jak i możliwość jego wykorzystanie na potrzeby różnych form turystyki. Rozróżnienia tego nie stosowano w krajobrazach miejskich i wodnych, wycho-dząc z założenia, że w tych przypadkach wobec dużego zróżnicowania innych cech krajobrazu (miasta — zabudowa, wody — np. falowanie), charakter rzeź-by terenu ma drugorzędne znaczenie. Tło może charakteryzować różny stopień dynamiki, związanej zarówno z przemieszczaniem się elementów punktowych



(patrz niżej), jak również ze zmiennością warunków pogodowych, oświetlenio-wych itp., które mogą znacząco wpłynąć na jego ostatecznych charakter (patrz rozdział 2.4). Różnorodność opisywanych zjawisk jest jednak tak duża, że nie uwzględniono ich w prezentowanym podziale. Na przykład morze podczas sztormu i w bezwietrzną pogodę zaliczać należy do jednej i tej samej kategorii tła wodnego.

Osnowę krajobrazu stanowią elementy punktowe i liniowe. Jak wspo-mniano wyżej, grupa elementów punktowych jest najbardziej zróżnicowana tak pod względem rozmiarów poszczególnych elementów jak i ich dynamiki. Ogólną osią podziału może być w tym przypadku stopień powiązania z całością krajobrazu.

„Punkty” stanowiące zasadnicze elementy osnowy, integralne elementy kraj-obrazu, podzielić można na statyczne i dynamiczne. Wśród statycznych ele-mentów mozaiki krajobrazowej wyróżnić można zarówno te związane z dzia-łalnością człowieka (budowle i inne elementy architektoniczne) oraz elementy przyrodnicze, które podzielić można na obiekty przyrody nieożywionej oraz rośliny. Dynamika wymienionych kategorii (jak również elementów w obrębie tej samej grupy) jest oczywiście różna, co jest szczególnie wyraźne w przypadku roślinności. Mimo iż niektóre drzewa mogą przetrwać nawet ponad tysiąc lat, a inne rośliny są jednoroczne, za wspólny mianownik można uznać fakt, że nie zmieniają one swojego położenia w przestrzeni; w przeciwieństwie do elemen-tów zaliczonych do grupy dynamicznych.

Podobnie, jak elementy statyczne, można je podzielić na związane z czło-wiekiem (do tej kategorii zaliczono samych ludzi i, bardzo ważne w kontekście turystyki, środki transportu oraz przyrodnicze (zwierzęta).

Elementy drobne i ulotne nie stanowią integralnej części krajobrazu, są swoistym „dodatkiem”, zazwyczaj pomijanym w badaniach krajobrazowych. Jednocześnie jednak jako MacCannellowskie „oznaczniki” mają duże znaczenie dla interpretacji krajobrazu, kreują jego wizerunek i wspomnienia samych tury-stów (Wieczorkiewicz 2008). W grupie elementów towarzyszących wyróżnio-no trzy kategorie: rękodzieło i pamiątki, kulinaria (potrawy i produkty spożyw-cze) oraz tablice informacyjne.

Elementy liniowe podzielono na lądowe i wodne (rzeki bądź kanały), bo cecha ta zasadniczo wpływa na sposób wykorzystywania tych elementów na



potrzeby turystyki. Wśród elementów lądowych wyróżniono drogi oraz ogro-dzenia — dwie grupy w oczywisty sposób różniące się od siebie funkcją13.

Zaprezentowaną typologię wykorzystano na potrzeby badania postrzegania krajobrazu przez turystów indywidualnych (rozdz. 5).

13. Jakkolwiek możliwe jest, aby granica pełniła rolę przewodzącą (tzn. była drogą) — np. Wielki Mur Chiński dla spacerujących po nim turystów, pod pojęciem „ogrodzenia” rozu-miane są w tym przypadku bariery.

Ryc. 15. Typologia elementów strukturalnych krajobrazu na potrzeby badań nad turystyką; opracowanie własne


4. Relacje turystyka–krajobraz; próba identyfikacji

4.1 Krajobraz turystyczny czy turystyka krajobrazowa? Wielowymiarowość związków między turystyką a krajobrazem odzwierciedla występowanie w literaturze kilku, różniących się zakresem znaczeniowym pojęć odnoszących się do obu zjawisk jednocześnie. Są to: krajobraz turystyczny, tury-styka krajobrazowa i turystyka w krajobrazie.

P. Donadieu i M. Périgord (2005) wyróżniają cztery zakresy relacji człowiek–krajobraz: krajobraz jako medium estetyczne, teren zabaw, obszar biologicznie czynny bądź też miejsce życia. W każdym z tych zakresów można wskazać nici wiążące krajobraz z turystyką: w pierwszym przypadku mamy do czynienia z „turystyką krajobrazową”. Posługiwanie się pojęciem „krajobraz turystyczny” wiąże się z postrzeganiem go jako „miejsca zabaw”; w tym przypadku znaczenie ma nie tylko estetyka, ale również zróżnicowanie rzeźby, stosunki wodne i inne cechy krajobrazu (zależnie od formy „zabawy”). Krajobraz w swoim ekologicz-nym aspekcie również wiąże się z turystyką — zróżnicowanie przyrodnicze może być zarówno walorem, jak i przeszkodą dla podejmowania różnych form aktywności (Luginbühl 2001). W końcu, niezależnie od formy turystyki, kraj-obraz pozostaje „miejscem życia”, sceną, na której realizowane są typowe czyn-ności życiowe.

Większość form aktywności turystycznej (chociaż, jak zauważa W. An drej-czuk (2010) — nie wszystkie) oparta jest na interakcji z krajobrazem. Stanowi on zarówno tło estetyczne, jak i impuls oraz bazę do konkretnych zachowań. W literaturze przedmiotu funkcjonują takie pojęcia, jak „krajobrazy tury-styczne” bądź „krajobrazy rekreacyjne” (ang. tourism landscapes bądź leisure landscapes). Różnorodność krajobrazu i długość interakcji z odbiorcą w zna-czący sposób oddziałuje na sposób jego postrzegania i formy wykorzystania. Zakładając, że warunkiem istnienia krajobrazów rekreacyjnych jest obecność



wypoczywających, M. Pietrzak (2010) stwierdza, że sezonowość zachowań turystyczno-rekreacyjnych decyduje o nieciągłości czasowo-przestrzennej tak rozumianych krajobazów.

F. Plit (2010) podjął próbę zdefiniowania terminu „krajobraz rekreacyj-ny” w ramach pięciu głównych nurtów badań krajobrazowych (patrz tab. 10). Według autora omawiane pojęcie jest przydatne w badaniach krajobrazu kultu-rowego — w aspekcie materialnym jako forma użytkowania terenu, w aspekcie semiotycznym jako obiekt postrzegany przez turystów (wypoczywających).

Tabela 10. Krajobraz rekreacyjny w różnych nurtach badań krajobrazowych

Nurt Znaczenie pojęcia „krajobraz”

Metody Możliwość zastosowania i znaczenie pojęcia „kraj-obraz rekreacyjny”

Tradycyjny kompleksowa całość złożona z elemen-tów przyrodniczych i antropogenicznych

brak sformalizowanych podejść badawczych

nie ma racji bytu, po rekreacja nie jest materialną składową krajobrazu; możliwe byłoby wyróżnianie „kraj-obrazów infrastruktury rekreacyjnej”

Fizycznogeograficzny wyróżniany na podsta-wie zróżnicowania cech przyrodniczych

dobrze wypracowane i sprawdzone metody badawcze, rozbudowa-ne systemy klasyfikacji i nazewnictwa

termin nie przystaje do stosowanych klasyfikacji; rozpatruje się przydat-ność poszczególnych typów krajobrazów dla potrzeb rekreacji

Krajobrazów kulturo-wych traktowanych realnie

zbiór materialnych form utworzonych przez człowieka

badania skupiają się na analizie użytkowania terenu

wyróżniane na podstawie zróżnico-wania infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej

Krajobrazów kulturo-wych traktowanych symbolicznie

metafora, pozwalająca przez widzialne elementy materialne dostrzec treści niematerialne

badania koncentrują się na percepcji krajobra-zu przez różne grupy użytkowników

krajobrazy rekreacyjne jako wytwór percepcji wypoczywających

Estetyczny obiekt rozpatrywa-ny w kategoriach estetycznych

głównie analiza struktury widoku

termin nie ma znaczenia typologicznego, może pojawiać się w znaczeniu „krajobraz, którego walo-ry sprzyjają rekreacji”

Według F. Plita (2010)


77Relacje turystyka–krajobraz; próba identyfikacji

Wielu autorów (m.in. Kowalczyk, Kulczyk 2008, Richling 2010, Pietrzak 2010) wskazuje na bliski związek koncepcji „krajobrazu turystycznego” bądź „rekreacyjnego” z koncepcją terytorialnych systemów rekreacyjnych. Wprowa-dzo na przez W.S. Prie ob ra żen skie go i J.A. Wie die ni na (1971) traktuje ona całość zjawisk związanych z turystyką i rekreacją jako system, na który składa-ją się następujące podsystemy: uczestnicy wypoczynku, walory przyrodnicze i antropogeniczne, infrastruktura techniczna, obsługa ruchu turystycznego, instytucja zarządzająca danym systemem. Na gruncie polskim koncepcję tę zastosowali m.in. A. Krzy mow ska-Ko stro wic ka (1980), M. Przewoźniak (1993) i J. Czo chański (1999). Według A. Richlinga (2010) pojęcie „system rekreacyj-ny” ma charakter indywidualny (regionalny), natomiast pojęcie „krajobraz rekreacyjny” zakłada jego przestrzenną powtarzalność (charakter typologiczny). Ten sam autor definiuje krajobraz turystyczny jako „system przyrodniczy lub przyrodniczo-antropogeniczny, który wzbudza lub może potencjalnie wzbu-dzać czasowe przemieszczanie ludności poza miejsce stałego zamieszkania” (Richling 2010, s. 343). Bardzo szeroki zakres proponowanej definicji stawia pod znakiem zapytania praktyczną możliwość odróżnienia krajobrazów „tury-stycznych” od pozostałych.

W węższym zakresie pojęcie „krajobrazu turystycznego” najczęściej odnosi się do obszarów intensywnie użytkowanych na potrzeby turystyki i rekreacji, wyróżniających się specyficznym zagospodarowaniem. Krajobrazy turystyczne zaliczane są do kategorii krajobrazów silnie przekształconych przez człowieka, w których dominującą funkcją ekonomiczną jest turystyka, a intensywne zago-spodarowanie turystyczne w zasadniczy sposób zmienia użytkowanie ziemi. Andrzej Kowalczyk (2007) zalicza krajobraz turystyczny do grupy krajobrazów kulturowych i definiuje jako „krajobraz naturalny (przyrodniczy), który został przekształcony w wyniku działalności człowieka związanej z turystyką i wypo-czynkiem”. Ten sam autor zauważa, że „krajobraz turystyczny” ze względu na wysoki stopień przekształcenia jest bliski określeniu „urbanizacja turystyczna”, co upodabnia koncepcję krajobrazu turystycznego do koncepcji przestrzeni turystycznej (patrz rozdz. 1.2). Podobne stanowisko prezentuje U. Myga-Piątek (2012), która jako czynnik wyróżniający ten typ krajobrazu wskazuje obecność zagospodarowania turystycznego o charakterze wyraźnie organizującym prze-strzeń i przesądzającym o jej fizjonomii. Według cytowanej autorki krajobrazy



turystyczne są stosunkowo nowym, ale dynamicznie rozwijającym się podty-pem krajobrazu kulturowego. Za „klasyczną” ich formę U. Myga-Piątek (2012) uznaje te powstałe w wyniku przekształcenia obszarów o wysokim stopniu naturalności.

Powstanie pierwszych krajobrazów silnie przekształconych przez turystykę łączy się z intensywnym zagospodarowaniem śródziemnomorskich wybrzeży Francji i Hiszpanii w latach 60. XX w. P. Donadieu i M. Perigord (2005) nazy-wają to zjawisko „marbelizacją” (od hiszpańskiego kurortu Marbella), uznając to słowo za synonim „wybetonowania”. Ci sami autorzy identyfikują krajobraz turystyczny w nieco szerszym znaczeniu, jako krajobraz „użytkowany, konsu-mowany, niekiedy zaś zadeptany” (Donadieu, Perigord 2005, s. 18), co sugeru-je, że wszystkie obszary o dużym natężeniu ruchu turystycznego (tak o prze-wadze walorów naturalnych jak i kulturowych) można uznawać za krajobrazy turystyczne. P. Donadieu i M. Perigord (2005) wymieniają również krajobrazy, których jedyną funkcją jest dostarczanie przyjemności i rozrywki. Zaliczają do nich parki (tereny zielone), ogrody zoologiczne i parki rozrywki. W przypad-ku tych ostatnich podkreślają, że na potrzeby turystów/zwiedzających kreuje się rodzaj krajobrazu wirtualnego, któremu bliżej jest do baśni, aniżeli do realnie istniejącej przestrzeni. Należy jednak zauważyć, że wymienione rodzaje krajob-razów silnie przekształconych ze względów technicznych mają zazwyczaj sto-sunkowo niewielką powierzchnię — powstaje zatem pytanie, czy można o nich mówić jako o odrębnych krajobrazach? U. Myga-Piątek (2006) zwraca uwagę, że na potrzeby turystyki powstawać mogą zupełnie nowe obszary lądowe — jako przykład przywołuje sztuczne Wyspy Palmowe (Palm Islands) w Zatoce Perskiej. Jednocześnie powstanie pierwszych podwodnych hoteli (n.p. Jules’ Undersea Lodge u wybrzeży Florydy czy Poseidon Undersea Resort na Fidżi) sygnalizuje, że być może za jakiś czas pojęcie „krajobrazu turystycznego” nie będzie ograniczało się tylko obszarów leżących na powierzchni Ziemi.

Wykorzystanie krajobrazu na potrzeby turystyki czy rekreacji nie musi koniecznie łączyć się ze znaczącymi przekształceniami budujących go kom-ponentów. Jeśli pojęcie krajobraz „turystyczny” czy „rekreacyjny” odnieść to funkcji pełnionych przez dany obszar, to dotyczyłoby ono np. obszarów leśnych w większości krajów Europy (Pröbstl i in. 2010). Coraz większa społeczna świa-domość wpływu turystyki i rekreacji na ogólnie rozumianą „przyrodę” oraz



rosnące zainteresowanie minimalizowaniem negatywnych oddziaływań prowa-dzi do zmian metod projektowania i zagospodarowywania terenu na potrzeby turystyczno-rekreacyjne. Przykładem mogą być pola golfowe. Od czasu, kie-dy wyniki badań dotyczące ich negatywnego oddziaływania14 trafiły do opinii publicznej, uwarunkowania środowiskowe są w większym stopniu uwzględnia-ne w procesie planowania tego typu obszarów, co ogranicza ewentualne nega-tywne zmiany (a nawet może przyczyniać się do wzrostu jakości krajobrazu mie-rzonej w kategoriach przyrodniczych (Terman 1997, Gange, Lindsay, Schofield 2003).

Według T.S. Terkenli (2005) krajobraz turystyczny może ukształtować się nie tylko w efekcie zmian przestrzennych, ale również jako wynik proce-sów socjoekonomicznych prowadzących do zmian relacji, wpływów i symboli których odzwierciedleniem jest krajobraz. Autorka wskazuje na kilka etapów zmian zachodzących w krajobrazie, które łączy z modelem rozwoju destynacji turystycznej zaproponowanym przez Butlera.

Socjolodzy używają pojęcia „krajobraz turystyczny” w odniesieniu do kraj-obrazu postrzeganego przez turystów, podkreślając tym samym różnice w per-cepcji tego samego obszaru przez odwiedzających i jego stałych mieszkańców. K. Połomski (2010) przeciwstawia krajobraz pracy, jak postrzegają go miesz-kańcy, turystycznemu krajobrazowi konsumpcji, pojmowanej przede wszystkim w kategoriach estetycznych. A. Buijs, B. Pedroli i Y. Luginbühl (2006) zauwa-żają, że upowszechnienie turystyki i rekreacji wpłynęło na zmianę postrzegania krajobrazu; obszary, których główną funkcją jest produkcja (np. tereny rolni-cze) coraz częściej odbierane są w kategoriach hedonistycznych.

Pojęcie turystyki krajobrazowej najczęściej odnosi się do formy turysty-ki, której głównym celem jest podziwianie widoków (Andrejczuk 2010). Zainteresowanie wizualnymi walorami otoczenia może wynikać wyłącznie z ich atrybutów estetycznych, ale może być też uwarunkowane kulturowo (krajobrazy symboliczne, krajobrazy uwiecznione w literaturze) bądź przy-rodniczo (D. Newsome i R.K. Dowling (2010) łączą turystykę krajobrazową

14. M.in. zmiany bioróżnorodności, stosunków wodnych, chemizmu wód i gleb, erozja gleb (Terman 1997).



z geoturystyką). Pojęcie „turystyka krajobrazowa” jest bardzo nieostre, bo podziwianie widoków łączy się zazwyczaj z innymi formami turystyki. Jako formy zagospodarowania turystycznego ułatwiające konsumpcję wizualnych walorów krajobrazu wskazać można punkty widokowe oraz drogi i szlaki wido-kowe (scenic routes). Te same elementy zagospodarowania turystycznego służą jednak często również innym celom. Tablica ustawiona w punkcie widokowym w Masywie Centralnym zawiera informacje dotyczące historii geologicznej regionu (ryc. 16a), zaś panorama klifowego wybrzeża w Étretat w Normandii prezentowana jest jako źródło inspiracji impresjonistów (ryc. 16b). To, czy podziwiający te widoki turyści uprawiają turystykę krajobrazową, geoturystykę czy turystykę kulturową, mogliby stwierdzić tylko oni sami (najprawdopodob-niej jednak jest to dla nich bez znaczenia).

Dużo szersze spojrzenie na turystykę krajobrazową prezentuje J.M. Mateo Rodríguez (2003), według którego krajobraz w turystyce ma cztery zakresy znaczeniowe: może być rozumiany jako wizerunek, jako atrakcja, jako źródło przyjemności i rozrywki oraz jako przedmiot poznania. Autor podkreśla, że krajobraz pełni w turystyce rolę integrującą, łącząc w jedną całość różne walo-ry i sposoby ich wykorzystania. Rozpatrywanie kwestii związanych z turystyką z perspektywy krajobrazowej wpisuje się więc w ideę zrównoważonego rozwoju. Według J.M. Mateo Rodrígueza (2003) pojęcie „turystyka krajobrazowa” ozna-cza produkt wysokiej jakości, utworzony w odpowiedzi na potrzeby poznania, zrozumienia i odkrycia krajobrazu tak w zakresie przyrodniczym, jak i społecz-no-kulturowym. Tak rozumiana turystyka krajobrazowa kształtuje u turystów aktywność poznawczą i charakteryzuje się wolnym tempem penetracji krajob-razu, dającym czas na jego poznanie (jako preferowane formy aktywności autor wymienia turystykę pieszą, konną i rowerową). Tak rozumiana turystyka kraj-obrazowa jest bliska ekoturystyce (Zaręba 2000).

Niniejsza praca dotyczy różnorodnych relacji między turystyką a szerokim spektrum krajobrazów. Przedmiot badań nie mieści się więc w granicach pojęcia „krajobrazu turystycznego” ani wąsko (w znaczeniu estetycznym) rozumianej turystyki krajobrazowej. Autorce najbliższa jest przedstawiona wyżej koncepcja J.M. Mateo Rodrigueza (2003), traktująca krajobraz jako medium integrujące elementy kulturowe i przyrodnicze, zaś turystykę krajobrazową jako turysty-kę świadomą, odpowiedzialną, zgodną z ideą zrównoważonego rozwoju. Ze


Ryc. 16. Geoturystyka? Turystyka kulturowa? Turystyka krajobrazowa? (A) Parc des Volcans d'Auvergne, Francja; fot. autorka, sierpień 2005; (B) Étretat, Francja; fot. autorka, lipiec 2007



względów terminologicznych (znacznie szersza popularność bliskiego znacze-niowo terminu „ekoturystyka”) właściwsze wydaje się odnoszenie się do rela-cji różnych form turystyki (ze względu na charakter podejmowanej aktywno-ści) z krajobrazem i traktowanie tego ostatniego jako katalizatora aktywności turystycznej.

4.2 Indywidualizacja jako nowy (?) trend w turystyceAndrzej Kowalczyk (2001) upatruje początków turystyki w wędrówkach o cha-rakterze pielgrzymkowym w starożytnym Egipcie, Grecji i Indiach. Głównym motywem były tu przeżycia duchowe. Nie wiadomo, czy oglądane po drodze pejzaże miały jakiekolwiek znaczenie dla pielgrzymów. Z całą pewnością ich relacje z krajobrazem miały charakter utylitarny — fizyczne zróżnicowanie kra-jobrazowe było przeszkodą, jaką należało pokonać, aby dotrzeć do celu. W sta-rożytnym Rzymie rozwinęły się pierwsze formy turystyki wypoczynkowej, z czym wiąże się wykorzystanie zasobów krajobrazu (np. turystyka zdrowotna z użytkowaniem gorących źródeł, wypoczynek nad morzem). Przez wiele stuleci podróże pozostawały przede wszystkim spotkaniem z ludźmi, wizualne aspek-ty krajobrazu nie tylko nie budziły zainteresowania, ale niekiedy wręcz trwogę (Aitchison, McLeod, Shaw 2000). Epoka romantyzmu zmieniła sposób postrze-gania otoczenia przez podróżujących, dając, jak pisze J. Urry (2007, s. 43) „przy-zwolenie na uczuciowy stosunek do przyrody i krajobrazu”. Zwrot ku przyro-dzie zbiegł się w czasie z ważnym etapem w rozwoju turystyki, jaki wyznaczyła popularność Grand Tours — podróży o charakterze poznawczym, głównie na południe Europy. Młodzi, dobrze urodzeni Anglicy odwiedzali nie tylko mia-sta i zabytki, ale podziwiali również piękno przyrody — zapoczątkowali między innymi karierę Chamonix jako ośrodka turystyki alpejskiej (Andrzej Kowalczyk 2001).

Przemiany, jakie przyniósł wiek XIX — przede wszystkim rozwój środków transportu i pojawienie się regulacji czasu pracy — zadecydowały o umasowie-niu turystyki. Za początek turystyki masowej uważa się z pierwszy grupowy wyjazd zorganizowany przez Thomasa Cooka w 1841 r. (Urry 2007). Trzy lata później ten sam organizator oferował w pakiecie wycieczki przewodnik po war-tych zobaczenia miejscach kultury narodowej i… rekomendowanych sklepach


83Relacje turystyka–krajobraz; próba identyfikacjiTurystyka krajobrazowa w Burgundii

Jakkolwiek położony w centralnej Francji region posiada niewątpliwe walory kulturowe i przy-rodnicze (Kulczyk 2006), tutejsze atrakcje turystyczne nie trafiły na listę najczęściej odwie-dzanych obiektów w kraju (Mémento du tourisme éditon 2011). Turystyka (i jej promocja) w Burgundii nie opiera się jednak na jednym czy kilku miejscach wymienianych przez prze-wodniki pod hasłem „zobacz koniecznie”. Jako główną atrakcję gościom przedstawia się cały krajobraz, rozumiany jako system uzupełniających się walorów przyrodniczych i kulturowych. O ile jednak można założyć, że pojedyncze atrakcje (m.in. winnice, zamki, świątynie, grupy skalne) przyciągną uwagę odbiorcy samym swoim wyglądem, zrozumienie ich wzajemnych relacji i usytuowania w całym systemie krajobrazowym wymaga elementarnej wiedzy przy-rodniczej oraz historycznej. W tym znaczeniu turystyka krajobrazowa mieści się w pojęciu turystyki poznawczej. Aby pozwolić turyście „odkrywać” krajobraz Bur-gundii, konieczne jest dostarczenie mu niezbędnego minimum infor-macji o nim. Cel ten do pewnego stopnia spełniają publikacje popular-nonaukowe (Des paysages à voir et à lire en Bourgogne 2009), ale skon-frontowanie wiedzy w nich zawartej z realnym krajobrazie możliwe jest jedynie po warunkiem odpowied-niego zaplanowania i przygotowania się do podróży. Informacje umiesz-czone w terenie mają tę zaletę, że są dostępne nawet dla przypadkowych odbiorców. Na punkcie widokowym w Vezelay, miejscowości słynącej z romańskiego kościoła pielgrzymkowego Św. Marii Magdaleny, zainstalowano „stację czytania krajobrazu” (station de lecture du paysage — ryc. 17). Na pierwszy rzut oka ceramiczny półokrąg przypomina typową panoramę, jakich nie brakuje na wzniesieniach całego kraju. Jednak w tym przypadku można nie tylko zapoznać się z opisem charakterystycznych punktów widoku, ale zrozumieć, w jaki sposób powiązane są ze sobą jego poszczególne elementy. Informacje o cechach przyrodniczych (przekroje geologiczne, kateny, dane klimatyczne) uzupełniają te dotyczące historii, architek-tury i tradycji regionu (nie brakuje również odniesień do wina oraz typowych dań kuchni bur-gundzkiej). Dzięki temu krajobraz — pejzaż — zyskuje treść i wiele wymiarów.

Ryc. 17. „Stacja czytania krajobrazu", Vezelay, Francja; fot. autorka, sierpień 2012



(Urry 2007). Wraz z umasowieniem turystyki motyw poznawczy podróży w wielu przypadkach przestał być najważniejszym, a grupy turystyczne zaczę-to postrzegać jako bezmyślne stado podążające za przewodnikiem. Za główny grzech takiej turystyki turystów uważano powierzchowność doświadczenia i nieprzywiązywanie wagi do jego autentyczności (Boorstin 1964, Turner, Ash 1975). Liczba doznań „zabiła” ich jakość, zaś główną potrzebą stało się „skon-sumowanie” jak największej liczby miejsc i przeżyć w narzuconym, krótkim czasie urlopu. Szersze społeczne uświadomienie tego faktu, które łączyć należy z refleksją na temat dalszych dróg rozwoju społeczeństwa Zachodu, jaka mia-ła miejsce w latach 60. XX w., zaowocowało narodzinami koncepcji turystyki alternatywnej, opisanej przez J. Krippendorfa (1987) jako przysparzająca korzy-ści wszystkim współuczestniczącym, przy jednoczesnej minimalizacji szkód ekologicznych, społecznych i gospodarczych. Cytowana praca uważana jest za pierwszy opis zjawiska nazywanego dziś powszechnie turystyką zrównoważoną (Turystyka zrównoważona 2010). Aczkolwiek najczęściej chyba podnoszonym aspektem „zrównoważenia” turystyki jest minimalizacja szkód, ten sam mecha-nizm ma także ważne implikacje dla sposobu, w jaki turysta postrzega otocze-nie — zakłada jego rzeczywiste zaangażowanie w poznawanie otaczającego go świata. Oczywiście często przynosi ono dodatkowe pozytywne efekty, do jakich niewątpliwie należy zainteresowanie ograniczeniem negatywnego wpływu na środowisko czy odwiedzaną społeczność, zgodnie ze schematem „poznaj — pokochaj — ochroń” (Kulczyk, Lewandowski 2004).

Turystyka alternatywna (jak wskazuje sama nazwa) kształtowała się jako zjawisko niszowe w stosunku do głównych trendów. Wielu autorów (m.in. Butler 1999, Saarinen 2006) twierdzi, że koncepcję zrównoważonego rozwoju w turystyce należy traktować jako pewną ogólną ideę, nie zaś zbiór wcielanych w życie zasad. Potrzebę realizacji założeń zrównoważonego rozwoju wyraża jed-nak większość organizacji zaangażowanych w rozwój turystyki, między innymi Światowa Organizacja Turystyczna (Making Tourism More Sustainable 2005) i Komisja Wspólnot Europejskich (Agenda dla zrównoważonej i konkuren-cyjnej turystyki europejskiej 2007). Równolegle do kształtowania się nowych poglądów na ogólne kwestie dotyczące rozwoju gospodarki i społeczeństwa, zmianie ulegają postawy samych turystów. Współczesne, postmodernistycz-ne społeczeństwo cechuje wysoki stopień indywidualizmu, dbałości o własny



rozwój i zainteresowanie zmianami zachodzącymi wokół (Urry 2007). W tury-styce odpowiedzią na te potrzeby jest wzrost liczby małych i wyspecjalizowa-nych biur podróży, rosnąca popularność turystyki indywidualnej, szczególne zainteresowanie tymi formami turystyki, które nastawione są na bliski kontakt z kulturą i przyrodą oraz rosnąca liczba podróży dalekich, często międzykon-tynentalnych (Kruczek 2011). Obok modelu biernej, turystyki wypoczynko-wej typy 3S (sun, sand and sea), utożsamianego z turystyką masową pojawił się model turystyki 3E (entertainment, excitement, education) (Turystyka 2007). W literaturze opisano również kilka innych, pokrewnych modeli rozwoju tury-styki podkreślających znaczenie minimalizacji szkód i osobistego doświadczenia turystów. M. Franch i in. (2008) piszą o turystyce 4L (landscape, leisure, learning and limit), rozumianej jako turystyka przykładająca wagę do walorów przyrod-niczych i kulturowych, a jednocześnie akceptującą ograniczenia wynikające z konieczności ich ochrony. Tego typu turystyka miałaby w opinii autorów sta-nowić podstawę dalszego rozwoju alpejskich centrów turystycznych, których dalsze funkcjonowania stanęło pod znakiem zapytania ze względu na światowe zmiany klimatu. Z kolei V.L. Smith (1996) odniosła się do konieczności ochro-ny dziedzictwa kulturowego formułując model 4H — habitat, heritage, history and handicrafts. Priorytetowym założeniem koncepcji jest dążenie do osiągnię-cia korzyści zarówno przez turystów, jak i przez lokalne społeczności.

Jak podkreśla N. Uriely (1997), współczesna turystyka nie jest monolitem. Jej olbrzymie zróżnicowanie wynika nie tylko z różnych preferencji osób podej-mujących aktywność turystyczną, ale również z braku jakichkolwiek wewnętrz-nych czy zewnętrznych ograniczeń, co zapewnia turyście swobodę mieszania postaw, doświadczeń i sposobów postępowania zgodnie z chwilowym, indywi-dualnym upodobaniem. Ta swoboda jest w dużej mierze efektem rozwoju tech-nologicznego, które umożliwił tzw. „masową indywidualizację”; powszechny dostęp do produktu turystycznego dopasowanego do indywidualnych oczeki-wań klienta (Poupard 2003).

Indywidualizacja we współczesnej turystyce nie jest równoznaczna z powro-tem do etapu poznawania świata przez średniowiecznych odkrywców, nie jest też powieleniem osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych Grand Tours. Rozwój technologiczny i globalizacja sprawiły, że indywidualne podróżowanie stało się ogólnie dostępne i łatwe jak nigdy przedtem. Te same czynniki zdecydowały



o upowszechnieniu zagospodarowania i usług turystycznych, które, choć nie-kiedy w bardzo podstawowej formie bądź za bardzo wysoką cenę, są dostępne właściwie w każdym zakątku globu. Należy podkreślić, że ani indywidualizacja wyboru i organizacji podróży ani popularność turystki poznawczej — przy-rodniczej i kulturowej — nie przesądza o rzeczywistych motywacjach turysty i jego nastawieniu na głębokie poznanie i edukację, bądź też na płytką rozryw-kę i powierzchowne zaspokojenie ciekawości (m.in. Weaver 2001, Butler 2006, Richards, Wilson 2006). W literaturze (i oczywiście w praktyce) znaleźć moż-na liczne świadectwa umasowienia i trywializacji tego, co z założenia miało być podstawą głębokiego, indywidualnego przeżycia. Przykładem może być ewo-lucja turystyki typu backpacking (więcej informacji w ramce). Należy jednak

Czym jest backpacking?

Backpacking, rozumiany jako forma turystyki indywidualnej, ukierunkowanej na wnikliwe, zazwyczaj długotrwałe poznawanie świata możliwie małym kosztem uważany jest często za kolejny etap turystyki hipisowskiej lat 60. i 70. XX w., dla której charakterystycznym typem był opisany przez E. Cohena (1979) drifter. Zasygnalizowane wyżej przemiany społeczne i polityczne dały impuls do dynamicznego wzrostu liczby podróżujących z plecakiem tury-stów, szczególnie w krajach tanich, a jednocześnie kulturowo i przyrodniczo atrakcyjnych (mekką dla tego typu turystów od lat pozostaje Azja Płd.-Wsch.). Wraz ze wzrostem liczby popularności zjawiska zaobserwowano jego zmiany — skłonność do podróżowania według ustalonego schematu (do czego w znacznym stopniu przyczynia się powszechne, odtwórcze korzystanie z przewodników serii Lonely Planet (Sorensen 2003), skłonność do dłuższych pobytów w enklawach pełnych innych backpackersów i przedkładanie relacji z towarzyszami podróży nad poznanie lokalnej społeczności (Cohen 2004), w końcu rezygnację z osobistej eksploracji na rzecz zawierzania stereotypom (O’Reilly 2006). Jak podkreślają m.in. E. Cohen (2004) oraz N. Uriely i in. (2002), pierwotny archetyp włóczęgi z plecakiem jest dziś raczej ikoną stylu życia, niż praktycznie realizowanym wzorcem. K. Hannam i A. Diekmann (2010) charakteryzują zjawisko flashpackingu, uprawianego przez turystów, którzy ideologicznie pozostając wierni „plecakowemu” stylowi życia mogą i chcą pozwolić sobie na znaczne pod-niesienie standardu podróży (ponoszone koszty służą nie tylko wygodzie, ale umożliwiają też sfinansowanie logistyki związanej z odwiedzaniem trudno dostępnych rejonów świata),



podkreślić, że obok indywidualizacji rozwojowi turystyki towarzyszy wzrost zainteresowania twórczym spędzaniem czasu, co według G. Richardsa i J. Wilson (2006) jest odpowiedzią na potrzebę osobistego, głębokiego doświadczenia, a nie jedynie powierzchownego obejrzenia odwiedzanych miejsc.

Opisana wyżej różnorodność form turystyki i motywacji samych turystów zaowocowała sporem o relacje między określeniami „podróżnik” a „tury-sta”, w którym głos zabierają zarówno sami podróżujący, jak i badacze zjawisk związanych z podróżami i turystyką. Wybór właściwego określenia jest nie-kiedy traktowany bardzo emocjonalnie — wiąże się to z coraz powszechniej-szym pejoratywnym odbiorem turystów masowych, którzy, jak pisze A. Wie-czor kie wicz (2008) postrzegani są często jako ograniczeni umysłowo i bierni

zaś A. Sorensen (2003) stwierdza powszechność zjawiska backpackingu krótkoterminowe-go. Nieprecyzyjny zakres pojęcia backpacking utrudnia szczegółowe opisanie jego aktualnego status quo. Badacze traktujący backpacking jako styl życia i zakładający, że tę formę turystyki uprawia się z powołania, dostarczają licznych przykładów na znaczenie osobistego doświad-czenia i wartość edukacyjną tej formy turystyki (Noy 2004, Pearce, Faith 2007). Z kolei S. Larsen, T. Ogaard i W. Brun (2011), którzy określając ramy zjawiska odnieśli się jedynie do rodzaju wykorzystywanej przez turystów bazy noclegowej, stwierdzili znaczące podobieństwo pomiędzy postawami turystów „plecakowych” i pozostałych. W świetle tych uwag (oraz wła-snych obserwacji autorki) trudno zgodzić się z podziałem zaprezentowanym w podręczniku „Turystyka” (2007), gdzie backpacking zaliczono do form turystyki przygodowej, ukierunko-wanej na emocjonalne przeżycia wynikające z „podróży w nieznane”. Współcześnie ta forma podróżowania jest już tak zróżnicowana, że wymyka się próbom generalizacji.

Na gruncie polskim terminem pokrewnym pojęciu backpacking jest tramping, scharaktery-zowany przez autorów podręcznika „Turystyka” (2007) jako tanie podróżowanie indywidualnie bądź w małych grupach. Pojawienie się słowa „tramping” w słowniku polskiej turystyki uwarun-kowane było realiami polityczno-organizacyjnymi lat 70. XX w. (patrz ramka „Obieżyświaty, trampowie, turyści”). Obecnie wydaje się nieco anachroniczne, ale bywa jeszcze czasami używa-ne w katalogach biur podróży. Mianem tym określa się tam wyjazdy o charakterze poznawczym, najczęściej w małych grupach, do mniej popularnych krajów.



poznawczo intruzi. Według K. Podemskiego (2005) pojęcia te zaczęto sobie prze ciw sta wiać w latach 50. i 60., a w latach 70. stosowano je już swobodnie, często zamiennie. Według cytowanego autora przedstawiciele dominującej obecnie w socjologii orientacji postmodernistycznej posługują się niemal wy-łącznie kategorią turysty. Sam K. Podemski (2005) łączy pojęcie turystyki z za-mkniętą, zorganizowaną formuła wyjazdu. „Podróżą” nazywa wszelkie inne formy zmiany miejsca pobytu, w tym również indywidualne wyjazdy podejmo-wane w celach poznawczo-wypoczynkowych. Oprócz klasyfikacji ze względu na sposób organizacji wyjazdu, podziału na podróżników i turystów dokonać można ze względu na cel podróży bądź też postawy i motywy osób podejmują-cych wyjazd. Z. Kruczek (2011) pisząc o rosnącym rynku zorganizowanej tury-styki egzotycznej, wyraźnie oddzielając uczestników dalekich, studyjnych wy-praw (których zalicza do grona podróżników, nazywanych też globtroterami) od innych uczestników wyjazdów zorganizowanych. Różnicę motywacji i po-staw miedzy turystą a podróżnikiem podkreśla E. Bunkse (2007). Podróżnika stawia on gdzieś pomiędzy odkrywcą a turystą. Z tym ostatnim łączą go chęć opuszczenia miejsca zamieszkania i zobaczenia świata, z pierwszym zaś — cięż-ka praca (autor zwraca uwagę na wspólna etymologię słów travel i traveil), prze-chodzenie podczas wyjazdu wewnętrznej transformacji oraz pragnienie auten-tyczności i bliskiego kontaktu z obcymi kulturami. W ciekawy sposób różnicę między turystą a podróżnikiem postrzega J. Balon (informacja ustna). Turysta jest według niego wyłącznie odbiorcą dostarczanych mu wrażeń, podróżnik zaś — dawcą, bo poprzez opowiadanie czy pisanie o tym, co widział, przyczy-nia się do poznawania świata przez innych. Znaczenie podróżnika jako osoby dostarczającej informacji i wiedzy deprecjonuje jednak M. Gawrycki (2010, 2011). Ten sam autor do kategorii turysty (ukierunkowanego na utwierdzenie poprzez podróż poznanych wcześniej, stereotypowy wzorców) i podróżnika (poszukującego „inności”) dodaje jeszcze celebrytę (dla którego podróż jest elementem autopromocji) i badacza (ten z kolei podróżując realizuje zadania związane ze swoją pracą, skupiając się na szczegółowym poznaniu interesują-cych go obiektów czy zjawisk) (Gawrycki 2012).

Geograficzny, a nie socjologiczny czy psychologiczny charakter niniejszej pracy zdecydował o nie stosowaniu w niej terminu „podróżnik”, który jest



bardzo subiektywny („podróżnik to tytuł z nadania”15 — pisze jeden z uczestni-ków internetowej dyskusji dotyczącej omawianych terminów).

Według autorki definicja turystyki obejmuje wszelkie formy aktywności wyjazdowej podejmowane dla zaspokojenia własnych potrzeby wypoczyn-kowych i poznawczych. Jeśli za klucz zaliczający do grupy „turystów” przyjąć korzystanie z dostępnej infrastruktury i usług, to nawet wysoce wyspecjalizowa-ne wyjazdy o charakterze eksploracyjnym mają w sobie pierwiastek turystyki.

Rezygnacja z podziału o charakterze językowym ma znaczenie porządkujące, nie neguje jednak faktu, że turystyka jest zjawiskiem o bardzo szerokim zakresie i wewnętrznym zróżnicowaniu. Podobnie jak inne aspekty życia człowieka ulega ciągłej ewolucji. Próba identyfikacji relacji między krajobrazem a turystyką wyma-ga zatem skonkretyzowania zakresu prowadzonych badań, które ograniczono do grupy turystów uprawiających turystykę indywidualną, traktujących wyjazdy jako ważny element stylu życia, głęboko zaangażowanych w poznawanie świata16.

Istotnym aspektem jest również rosnąca popularność tego typu turystyki oraz jej innowacyjne znaczenie — indywidualne wyjazdy poznawcze stanowią często pierwszy etap rozwoju turystyki w danym regionie. Osobiste zaangażo-wanie turysty to w końcu podstawa turystyki zrównoważonej, rozumianej jako przyjazna środowisku, lokalnym społecznościom i inwestorom i powszechnie wskazywanej jako antidotum na zagrożenia generowane przez turystykę utowa-rowioną, nastawioną wyłącznie na sukces ekonomiczny (Turystyka zrównowa-żona 2010).

15. Wypowiedź użytkownika „glina” w dyskusji „Jaka jest definicja podróżnika” prowadzonej na forum travelbit.pl (dostęp: 15.05.2012).

16. Brak zainteresowania głębszą relacją z otoczeniem nie jest z całą pewnością cechą właściwą dla wszystkich turystów korzystających z masowych, zorganizowanych form wypoczynku. Wybór konkretnej oferty turystycznej wynikać może z jej powszechności (turyści często nie wiedzą, że istnieje jakaś alternatywa), braku obycia z podróżami i związanych z tym obaw, konieczności zachowania standardów zakwaterowania czy diety (motyw szczególnie istot-ny dla osób starszych oraz rodzin z małymi dziećmi) czy w końcu kwestii ekonomicznych (wykupienie zorganizowanej wycieczki jest w przypadku niektórych destynacji najtań-szym sposobem dotarcia na miejsce). Jednak, jak zauważa K. Podemski (2005), możliwości poznawcze uczestników turystyki masowej w znaczący sposób ogranicza zamknięta formu-ła wyjazdu.



4.3 Polscy turyści indywidualni na przykładzie uczestników OSOTT

Kierując się przedstawionymi wyżej argumentami, szczegółową analizę rela-cji zachodzących między turystami o poznawanymi przez nich krajobrazami ograniczono do wybranej grupy. Założono, że badaniem objęci zostaną turyści o zainteresowaniach poznawczych, preferujący indywidualne wyjazdy do wie-lu miejsc na świecie, niekoniecznie tych będących głównymi celami turystyki masowej. Takie sprofilowanie grupy miało przesądzić o tym, że badani rzeczywi-ście będą mieli bardziej osobisty, w mniejszym zaś stopniu ukształtowany przez promocję turystyczną i media stosunek do odwiedzanych obszarów i będą pene-trować je swobodnie, kierowani własnymi zainteresowaniami, nie zaś wtłocze-ni w zamkniętą formułę wypoczynku allinclusive. Grupą spełniającą przyjęte założenia są uczestnicy Ogólnopolskiego Spotkania Obieżyświatów, Trampów i Turystów, odbywającego się corocznie w Polsce od dwudziestu ośmiu lat (wię-cej informacji w ramce).

Podczas OSOTT 2007 autorka przeprowadziła badanie kwestionariuszowe, mające w założeniu stanowić uzupełnienie analizy percepcji krajobrazu wyko-rzystującej materiał fotograficzny (patrz rozdz. 4). Respondentów poproszono o wypełnienie ankiety składającej się z dwóch bloków tematycznych (załącznik 1). Pierwszy (pyt. 2, 3, 4) poświęcono preferencjom podróżników co do celu podróży, drugi (pyt. 5, 6, 7) zmierzał do zidentyfikowania idealnego wzorca krajobrazu. Oddzielne pytanie (1) dotyczyło sposobu percepcji odwiedzanych miejsc.

Badanie miało potwierdzić, czy profil respondentów odpowiada poszukiwa-nej sylwetce turysty zaangażowanego w poznawanie świata. Ankietę wypełniło 108 osób. 100 arkuszy okazało się kompletnych i te wzięto pod uwagę.

Ankietę wypełniło 46 mężczyzn i 54 kobiety. Badana grupa była zróżni-cowana wiekowo. Najwięcej respondentów to osoby między 26. a 65. rokiem życia — udział trzech grup wiekowych 26–35, 36–50 i 51–65 lat jest wyrów-nany (odpowiednio 30%, 32% i 24%). Nasuwa się spostrzeżenie, że do podró-żowania trzeba „dorosnąć”, ale już się z niego nie wyrasta. Należy jednak pamiętać, że przekrój wiekowy uczestników OSOTT-u podyktowany jest po części charakterem imprezy (koszty uczestnictwa i dojazdu mogą być zbyt obciążające dla młodszych podróżników). Większość (50%) respondentów



pochodzi z miast powyżej 500 tys. mieszkańców, a kolejne 20% z miast liczących od 100 do 500 tys. mieszkańców. To spodziewany wynik, ponie-waż badana forma turystyki pozostaje do pewnego stopnia elitarna (wymaga umiejętności organizacyjnych, otwartości na świat i, mimo możliwości zmi-nimalizowania kosztów, pewnych nakładów finansowych). Dla porównania, według danych Instytutu Turystyki wśród polskich turystów biorących udział w wyjazdach zagranicznych z miast powyżej 500 tys. mieszkańców pochodzi-ło w 2008 r. 26,5% respondentów (Łaciak 2009). Ankietowanych osób nie zapytano o wykształcenie, uznając, że ich wybory o wiele silniej modyfikuje doświadczenie podróżnicze (cecha wspólna dla całej badanej grupy), które nie-co górnolotnie można by nazwać wykształceniem odebranym w „szkole życia”. Większość ankietowanych podróżuje z partnerem bądź partnerką (43%) albo w grupie przyjaciół (40%). W wieku 26–35 lat turyści chętnie podróżują para-mi, ale już w kolejnej grupie wiekowej większą popularnością cieszą się podró-że w szerszym gronie. Dwukrotnie więcej ankietowanych podróżuje samych (8%), niż z przypadkową grupą (6%), co wydaje się świadczyć o wadze, jaką przywiązują do doboru towarzysza podróży. Samotnie podróżuje więcej męż-czyzn niż kobiet — zwłaszcza starsze panie wybiorą raczej przypadkową gru-pę niż wyjazd w pojedynkę. Znikomą liczbę (5%) stanowią dalekie podróże podejmowane w gronie rodzinnym. W szczególności dotyczy to grupy wieko-wej 26–35 lat, czyli rodziców najmłodszych dzieci i prawdopodobnie wiąże się zarówno z trudnościami natury logistycznej jak i z wysokimi kosztami wyjaz-dów. „Typowi” polscy turyści w badaniach przeprowadzonych dla czasopisma Newsweek w czerwcu 2009 r. (Marczak 2009) deklarowali, że wyjeżdżają na wakacje przede wszystkim z rodziną.

Respondentów zapytano również o ich ulubiony sposób aktywnego spędza-nia czasu. Miała być to aktywność „w krajobrazie”, pytano więc o formy rekre-acji i turystyki kwalifikowanej realizowane w terenie, na powierzchni ziemi bądź wody (stąd pominięcie speleologii czy nurkowania). Zakładano, że uczestnicy badania są dość aktywnymi turystami. W istocie, wśród aktywności podejmo-wanych regularnie najczęściej wymieniano piesze wędrówki (52%), żeglarstwo, jazdę rowerem (38%) i narciarstwo (30%). Wśród „okazjonalnych” najczęściej wskazywano bardziej pasywną formę wypoczynku — piknikowanie (60%), ale również obserwację dzikich zwierząt (52%) i kajakarstwo (51%). Uzyskane



Obieżyświaty, trampowie, turyści

Realia polityczne miały bardzo duży wpływ na kształtowanie się polskiej turystyki po 1945 r. Utrudnienia, jakie na swojej drodze napotykały osoby marzące o swobodnym podróżowaniu po świecie, zaowocowały niespotykaną w krajach kapitalistycznych integracją grona miło-śników poznawania świata. Idea trampingu — imprez, których uczestnicy wyruszają w świat w celach krajoznawczych, podróżują lokalnymi środkami transportu i nie korzystają z usług zagranicznych kontrahentów, wykiełkowała w środowisku studenckim z początkiem lat 70. XX w. Pierwsze grupy trampingowe, zorganizowane przez działający przy Uniwersytecie Warszawskim klub UNIKAT wyruszyły w 1973 r. do Rumunii. W kolejnych latach lista odwiedzanych przez studentów krajów i środowisk akademickich zaangażowanych w ruch trampingowy dynamicznie rosła. Formalna organizacja imprez firmowanych przez studenc-kie Biuro Podróży Almatur była kluczem do uzyskania paszportów, wiz i możliwości zakupu dewiz. Oficjalnym motywem powołania do życia tego typu turystyki były jej niskie koszty, jed-nak w istocie najważniejszą cechą wyjazdów trampingowych była duża swoboda poruszania się wyjeżdżających grup, niespotykana na innego typu wyjazdach zagranicznych możliwość wpływu na program oraz duża elastyczność jego realizacji. Pod koniec lat siedemdziesiątych turystyka trampingowa przekroczyła ramy środowiska studenckiego, a imprezy tego typu fir-mowały też Logostour, Juventur, Harctur i PTTK. Nawet wprowadzenie stanu wojennego nie zdołało zgasić pasji podróżowania — już latem 1982 r. polskie grupy trampingowe eksploro-wały Mongolię.

Odpowiedzialność za sprawną organizację wyjazdów spoczywała w dużej mierze na kie-rownikach grup, którzy musieli posiadać nie tylko umiejętności organizacyjne, ale też prak-tyczną wiedzę o kraju, do którego organizowali wyjazd. Wobec braku przewodników, map i innych powszechnych dziś źródeł informacji nieocenioną wartość miały relacje z podroży. W 1975 r. w Warszawie powstało działające do dziś Towarzystwo Eksploracyjne, stawiające sobie za cel stworzenie praktycznych możliwości organizacji wyjazdów oraz popularyzację wiedzy i doświadczeń dzięki nim zdobytych. W 1976 r. szef sekcji trampingowej krakowskiego Almaturu, Andrzej Urbanik, założył Bank Informacji Turystycznej (od 1994 r. działający jako Travelbit). Początkowo był to po prostu skoroszyt wypełniony relacjami z podróży. Wymianie informacji służyły też spotkania połączone z pokazami przezroczy, jakie odbywały się w wielu



miastach Polski. Pierwsze ogólnopolskie spotkanie turystów — trampingowców zorganizo-wał w 1985 r. wspomniany już Andrzej Urbanik. Do podkrakowskich Harbutowic zjechało 50 osób. Impreza pod nazwą OSOTT (Ogólnopolskie Spotkanie Organizatorów Turystyki Trampingowej) oficjalnie miała wymiar sympozjum szkoleniowego, w praktyce zaś była towa-rzyskim spotkaniem pozwalającym na wymianę wrażeń i informacji z podróży.

Po 1989 r. formalny gorset „turystyki trampingowej” stracił rację bytu, a grono miłośni-ków poznawania świata na własną rękę zaczęło się szybko rozrastać. Dawny Bank Informacji Trampingowej to obecnie portal Travelbit, mający ok. 12 tys. zarejestrowanych użytkow-ników. Od 1996 r. z inicjatywy Travelbitu wydawana jest seria książek „Przez Świat”. Każdy z ukazujących się corocznie tomów zawiera kilkanaście autorskich relacji z podróży*. Z czasem OSOTT zmienił nazwę na, bardziej dostosowane do współczesnych realiów, Ogólnopolskie Spotkanie Obieżyświatów, Trampów i Turystów. W 2009 r. obchodzono dwudziestą piątą edycję imprezy, która corocznie gromadzi ponad dwustu miłośników podróży (w tym wielo-pokoleniowe rodziny).

Ważnym elementem OSOTT-u były od samego początku pokazy przezroczy oraz prezen-tacja zdjęć z podróży formie plakatów — mini wystaw fotograficznych. Większość uczestni-ków chętnie korzysta z możliwości podzielenia się wrażeniami z odbytych podróży. Pokazy ciągną się niemal przez cały czas trwania imprezy.

Opracowano na postawie strony internetowej Travelbit

* Są one nie tylko cennym źródłem informacji praktycznych, ale również ciekawym materiałem badaw-czym — niektóre z nich poddał analizie K. Podemski (2005).



wyniki wskazują, że większość respondentów jest zainteresowana szerokim spektrum form turystyki aktywnej, niekoniecznie zaś poświęca się doskonale-niu umiejętności i doposażeniu w sprzęt związany tylko z jedną z nich. Sporo osób deklarowało chęć zdobycia doświadczeń związanych z aktywnościami uznawanymi za bardziej ekstremalne (bądź też bardziej wymagające sprzętowo) (np. lotniarstwo — 31%). W kategorii działań, których respondenci nigdy nie podejmują, dominowało polowanie (90% udzielonych odpowiedzi). Ponieważ wskazaniu temu towarzyszą inne, jak wędkowanie, sporty motorowodne, jaz-da quadem, można postawić tezę o proekologicznym (świadomym bądź nie) stosunku badanych do turystyki aktywnej. Obraz ten burzy jednak stosunek respondentów do jazdy skuterem śnieżnym — 48% deklaruje, że nigdy tego nie robiło, ale aż 41% chciałoby spróbować tej negatywnie oddziaływującej na śro-dowisko formy aktywności.

Próbą określenia preferencji regionalnych uczestników było poproszenie ich o wskazanie trzech regionów w Polsce, w których najchętniej spędzają wolny czas i trzech znanych z autopsji krajów na świecie, które mogą nazwać „ulubio-nymi”. Wskazania respondentów odniesione do głównych krain geograficznych Polski ujawniają wyraźną dominację wyjazdów w góry (patrz ryc. 18). Wśród wskazań szczegółowych dla gór najczęściej wymieniano Tatry (46% odpowie-dzi w omawianej grupie). W przypadku Pomorza respondenci nie są tak jedno-myślni — najczęściej wybierano okolice Gdańska i Półwyspu Helskiego (10% odpowiedzi dotyczących Pomorza). 60% osób preferujących pojezierza wskaza-ło na Mazury. Respondenci wybierający niziny najczęściej wskazywali Podlasie (72%). Najmniejszą popularnością cieszyły się wyżyny; ich najbardziej popular-ną częścią są Kraków i okolice (42%).

W pytaniu o ulubione kraje świata respondenci wskazywali przede wszyst-kim kraje europejskie (36% odpowiedzi) i azjatyckie (32% odpowiedzi). Najrzadziej wskazywano kraje położone najdalej od Polski (patrz ryc.19). Ta prawidłowość wydaje się być powiązana z przeważającymi kierunkami podróży respondentów, zainteresowanych dalekimi wyjazdami, ale najczęściej odwiedza-jących rejony stosunkowo łatwo dostępne (kraje europejskie, chociaż raczej nie najbliższych sąsiadów) lub relatywnie tanie (Azja). Nie bez znaczenia jest też zapewne wewnętrzna różnorodność Europy i Azji, zaspokajająca zróżnicowane preferencje. Wśród wszystkich wymienionych krajów najczęściej wskazywano



Ryc. 18. Turystyka w Polsce - preferencje uczestników OSOTT; gwiazdkami oznaczono najczęściej wskazywane części każdej z wydzielonych krain (patrz komentarz w tekście); opracowanie własne, n=191 (można było wymienić maksymalnie 3 rejony)

Ryc. 19. Wyjazdy zagraniczne - preferencje uczestników OSOTT; opracowanie własne, n=228 (można było wymienić maksymalnie 3 kraje)



Indie i Stany Zjednoczone. Oba te kraje są bardzo zróżnicowane wewnętrz-nie (tak przyrodniczo, jak i, przede wszystkim w przypadku Indii, kulturowo), a spośród dalekich celów podróży wyróżniają je stosunkowo niskie ceny biletu lotniczego z Polski.

4.4 Krajobraz jako część doświadczenia turystycznego; zmysły, motywy, preferencje

Zapytani o to, które z elementów: widoki, zapachy, dźwięki czy smaki zajmu-ją najważniejsze miejsce w ich wspomnieniach z podróży, respondenci bardzo jednoznacznie wskazali na znaczenie bodźców wizualnych. Aż 93% responden-tów uznało widoki za najistotniejszy element podróżniczych wspomnień, przy czym dla mężczyzn miały one jeszcze większe znaczenie niż dla kobiet (odpo-wiednio 98% i 89% wskazań widoków jako „bardzo istotnych). Dość duże zna-czenie przypisywano również dźwiękom, ale rzadko miały one najwyższą ran-gę — być może dlatego że dźwięki są tak wszechobecne i niekoniecznie muszą się jednoznacznie wiązać z konkretnym miejscem. Porównując odpowiedzi kobiet i mężczyzn zauważa się, że dla pań nieco większe znaczenie mają smaki i zapachy (smaki: kobiety 26%, mężczyźni 15% wskazań jako najbardziej istot-ne, zapachy: kobiety 19%, mężczyźnie 15% wskazań jako najbardziej istotne). Porównując rangi nadawane poszczególnym rodzajom bodźców określono ich znaczenie w postrzeganiu (ryc. 20).

Na decyzję o wyborze konkretnego celu podróży wpływa szereg czynników. Celem niniejszej pracy nie jest dogłębna analiza uwarunkowań socjologicznych ani psychologicznych indywidualnych wyborów respondentów. Podjęto jednak próbę zidentyfikowania znaczenia różnych grup czynników wpływających na wybór konkretnego celu podróży. Za czynniki takie uznano:

• cechy destynacji (walory widokowe, walory obiektów — „atrakcji” tury-stycznych);

• osobistą rangę celu: wyjątkowość i nowość celu dla respondenta, osobiste wyzwanie, jakie niesie ze sobą podróż;

• zagospodarowanie turystyczne destynacji: dostępność informacji, łatwość przemieszczania się, baza gastronomiczna, baza noclegowa;



• potencjalne zagrożenia: zagrożenie przestępczością, zagrożenie chorobami;• ogólne koszty wyjazdu. Łącznie w pytaniu wymieniono 12 czynników, którym respondenci mieli

przypisać rangi (0 — nieistotne, 5 — wyjątkowo istotne, możliwe powtórzenia odpowiedzi).

W celu wykrycia wewnętrznej struktury i związków między badanymi zmiennymi posłużono się analizą czynnikową (Sagan 1998, Johnson i Wichern 2002, Stanisz 2007, Wieczorkowska, Wierzbiński 2007). Analizę przepro-wadzono przy użyciu pakietu STATISTICA 9.0 PL. Jako procedurę wyod-rębniania czynników wybrano analizę składowych głównych. Wybór liczby istotnych czynników przeprowadzono w oparciu o kryterium Kaisera i test osy-piska R. Cattella. W celu uzyskania przejrzystego układu czynników wybrano strategię rotacji VARIMAX (znormalizowaną). W toku analizy (załącznik 2) wyodrębniono trzy czynniki wyjaśniające w sumie 61,15% ogółu wariancji.

Ryc. 20. Znaczenie obrazów kreowanych przez różne zmysły we wspomnieniach z podróży; opracowanie własne, n=100



Pierwszy czynnik, wyjaśniający 34,87% ogółu wariancji związany jest z para-metrami dotyczącymi praktycznej strony organizacji wyjazdu (dostęp do infor-macji, możliwości transportu, baza gastronomiczna i noclegowa, zagrożenie chorobami). Z parametrami wyznaczającymi ten czynnik stosunkowo wysoko skorelowane jest również zagrożenie przestępczością. Drugi czynnik, wyjaśnia-jący 14,02% ogółu wariancji, zależy od wyjątkowości celu podróży w oczach respondenta i stopnia, w jakim ów cel jest dla podróżującego wyzwaniem. Stosunkowo duży ładunek w odniesieniu do tego czynnika ma również nowość celu. Trzeci, wyjaśniający 12,26% ogółu wariancji to czynnik „krajobrazowy”, związany z walorami widokowymi oraz liczbą obiektów — atrakcji turystycz-nych — na obszarze będącym celem podróży. Uwagę zwraca dość duży ładunek, jaki dla tego czynnika mają koszty podróży. Podobnie, jak cechy krajobrazu, są one immanentną cechą celu podróży. Wśród wyróżnionych czynników (ryc. 21) wskazać można jedną grupę kształtowalnych, na które podróżujący ma do pewnego stopnia wpływ (n.p. może się zaszczepić, ubezpieczyć, włożyć więcej wysiłku w poszukiwanie potrzebnych informacji) oraz dwie grupy czynników stałych, na które podróżujący w zasadzie nie ma wpływu. Są to cechy osobo-we badanego (potrzeba samorealizacji, otwartość na nowe doznania itp.) oraz cechy destynacji.

Kolejne pytania miały za zadanie wyjaśnić, czy dla podróżników większe znaczenie ma możliwość kontaktu z przyrodą, czy też walory związane z czło-wiekiem i jego kulturą. Respondentów poproszono o wskazanie poziomu istot-ności dziesięciu cech przyrodniczych oraz ośmiu cech kulturowych, powszech-nie uważanych za atrakcyjne turystycznie. Wśród elementów przyrodniczych znalazły się zarówno odniesienia do cech większych obszarów (dziewiczość przyrody, urozmaicenie form terenu), obiektów punktowych statycznych (zbiorniki wodne, formacje skalne, jaskinie, źródła wód mineralnych, zjawi-ska wulkaniczne, plaże, rafy koralowe) jak i obiektów dynamicznie zmienia-jących miejsce występowania (dzikie zwierzęta). Wśród ocenianych elemen-tów kulturowych znalazły się elementy nie posiadające konkretnego wymiaru przestrzennego, związane z lokalnym kolorytem (łatwość nawiązywania kon-taktu z miejscowymi, możliwość uczestniczenia w lokalnych świętach i festi-walach, możliwość uczestniczenia w życiu codziennym miejscowych, spróbo-wania lokalnych potraw), elementy punktowe statyczne (zabytki, muzea) oraz



elementy punktowe dynamiczne (imprezy kulturalne, możliwość zrobienia cie-kawych zakupów). Wstępna analiza macierzy korelacji wskazywała na zasadność przeprowadzenia analizy czynnikowej. Podobnie, jak w przypadku analizy omó-wionej wyżej, procedurę przeprowadzono przy użyciu pakietu STATISTICA 9.0 PL. Jako procedurę wyodrębniania czynników wybrano analizę składo-wych głównych. Wybór liczby istotnych czynników przeprowadzono w oparciu o kryterium Kaisera i test osypiska R. Cattella. W celu uzyskania przejrzystego układu czynników wybrano strategię rotacji VARIMAX (znormalizowaną). W toku analizy (załącznik 3) wyodrębniono pięć czynników wyjaśniających 63,63% ogółu wariancji. Pierwszy z nich, wyjaśniający 25,12% ogółu wariancji, wskazuje na znaczenie geoturystycznych atrakcji przyrodniczych. Są nimi jaski-nie, źródła i wulkany. Stosunkowo wysokie ładunki dla tego czynnika uzyska-ły również takie elementy jak plaże, rafy koralowe i skały. Nasuwa się tu spo-strzeżenie, że obiekty tego typu, mając niezaprzeczalnie przyrodniczą genezę,

Ryc. 21. Czynniki wpływające na wybór celu wyjazdu - wykres ładunków czynnikowych; opracowanie własne, n=100



są zazwyczaj silnie powiązane z kulturą, powszechnie też podlegają procesowi przekształcenia w atrakcję (produkt turystyczny), co obejmuje zarówno zmia-ny kodyfikacji kulturowej, jak i fizycznych cech samego obiektu i jego otocze-nia (np. poprzez zagospodarowanie turystyczne). Jak wynika z charakterystyki badanej grupy, wśród respondentów nie ma rzeszy aktywnych speleologów czy wulkanologów — można więc przypuszczać, że odpowiedzi dotyczą głównie obiektów dostępnych — a co za tym idzie, „ukulturowionych” i „uprodukto-wionych”, będących walorami dla turystów, których E. Cohen (1972) nazywa „zinstytucjonalizowanymi”.

Kolejny czynnik, wyjaśniający 13,07% ogółu wariancji, można nazwać „etnicznym”. Definiują go wysokie ładunki następujących parametrów: możli-wość udziału w lokalnych świętach, możliwość uczestniczenia w życiu codzien-nym odwiedzanych społeczności, możliwość kosztowania lokalnych potraw. Innymi cechami powiązanymi z tym czynnikiem są możliwość uczestniczenia w imprezach kulturalnych i dokonania zakupów. Czynnik ten definiuje więc turystykę kulturową o charakterze „eksploracyjnym” (E. Cohen (1972) nazywa ją również „niezinstytucjonalizowaną”).

Trzeci czynnik, wyjaśniający 9,88% ogółu wariancji, jest określony przez zróżnicowanie rzeźby terenu i, w niższym stopniu, przez jego dziewiczość. Powiązanie rzeźby z dziewiczością wydaje się wskazywać, że to właśnie góry uważane są za ostoję niezmienionej przez człowieka przyrody (w istocie, tury-styka na obszarach górskich ma szczególną pozycję, czego świadectwem jest m.in. znaczenie tradycji Towarzystwa Tatrzańskiego dla rozwoju polskiej turystyki). Czynnik ten opisuje zatem turystykę przyrodniczą o charakterze eksploracyjnym.

Kolejny czynnik, wyjaśniający 8,36% ogółu wariancji, to czynnik „klasycz-nej” turystyki kulturowej — definiują go wysokie ładunki takich parametrów jak możliwość odwiedzania zabytków i muzeów, stosunkowo duży ładunek dla tego czynnika ma również możliwość uczestniczenia w imprezach kulturalnych. Czynnik ten określa więc turystykę kulturową bazującą na obiektach i wydarze-niach, które zostały przygotowane specjalnie na jej potrzeby — a zatem turysty-kę kulturową „zinstytucjonalizowaną”.

W przypadku piątego wyróżnionego czynnika (wyjaśniającego 7,22% ogó-łu wariancji) żaden z badanych parametrów nie ma ładunku > 0,7. Parametr



„wody” jest jednak do tego poziomu bardzo zbliżony (0, 698), inne stosunko-wo wysokie ładunki dla tego czynnika to możliwość obserwacji zwierząt (0, 588) i łatwość kontaktu z miejscowymi (0, 579). Czynnik ten jest dość wyso-ko skorelowany ze wszystkimi pozostałymi i, jak się wydaje, można go uznać za opisujący turystykę o charakterze wypoczynkowym (taką, dla której aspekty poznawcze mają stosunkowo niewielkie znaczenie). Analiza wzajemnych kore-lacji między czynnikami pozwala wyróżnić czynniki związane z eksploracyjnym (czynniki 2. i 3.) i bądź produktowym (1. i 4.) poznawaniem walorów, tak przy-rodniczych, jak i kulturowych. Brak wzajemnych korelacji między czynnikami 1. i 3. (przyrodniczymi o różnym stopniu zaangażowania poznawczego) oraz 2. i 4. (kulturowymi o różnym stopniu zaangażowania poznawczego) wskazuje, że im większa specjalizacja turysty, tym bardziej skupia on swoją uwagę na kon-kretnej grupie walorów. Na ryc. 22 i 23 przedstawiono rozkład ładunków czyn-nikowych względem form turystyki o różnym stopniu zaangażowania poznaw-czego. Jak wynika z ryc. 23, w przypadku turystyki niezinstytucjonalizowanej wyraźniej wyodrębniają się dwie cechy przyrodnicze — dziewiczość i rzeźba. Są one podstawą popularnych form aktywnej turystyki górskiej (wędrówki pie-sze i rowerowe, wspinaczka itp.). W przypadku turystyki zinstytucjonalizowa-nej (ryc. 23) najwyraźniej wyodrębnioną grupą cech są możliwość zwiedzania muzeów i zabytków. Te dwa typy obiektów są tradycyjną podstawą bardzo sze-roko rozumianej turystyki kulturowej.

Ponieważ analiza czynnikowa wykazała zasadność zróżnicowania na przy-rodnicze i kulturowe cechy krajobrazu, dokonano podsumowania preferencji respondentów odnośnie tych dwóch typów cech krajobrazu. Dla większości (52%) respondentów większe znaczenie mają cechy kulturowe, ale duża grupa (40%) uważa cechy przyrodnicze i kulturowe krajobrazu za mające równorzęd-ne znaczenie. Jedynie 8% ankietowanych wskazało na cechy przyrodnicze kraj-obrazu jako najbardziej istotne podczas podróży.

Powyższe rozważania dotyczyły dalekich wyjazdów turystycznych (podróży) o charakterze poznawczym. Cechy krajobrazu mają jednak duże znaczenie rów-nież w przypadku turystyki wypoczynkowej i rekreacji — preferencje turystów mogą być w tym przypadku inne, głównym celem jest bowiem czysta przyjem-ność z obcowania z krajobrazem, nie zaś potrzeba poznania czy konfrontacji. W dalszej części kwestionariusza zapytano o krajobraz, w którym respondenci



Ryc. 22. Walory krajobrazowe dla turystyki niezinstytucjonalizowanej – wykres ładunków czynnikowych; opracowanie własne, n=100

Ryc. 23. Walory krajobrazowe dla turystyki zinstytucjonalizowanej – wykres ładunków czynnikowych; opracowanie własne, n=100



najchętniej spędzaliby wolny czas, prosząc o wskazanie preferowanych elemen-tów jego struktury — powierzchniowych oraz punktowych i liniowych.

W przypadku elementów powierzchniowych podzielono je na związane z rzeźbą terenu, występowaniem wód powierzchniowych i pokryciem terenu. Nie są one ze sobą wzajemnie skorelowane, można więc sądzić, że jedna, odpo-wiednio wykształcona, cecha przesądza o pozytywnym odbiorze krajobrazu.

Respondenci zdecydowanie preferują urozmaiconą rzeźbę terenu — naj-częściej wskazywano na niskie bądź średnie góry (35%), ale niemal taka sama liczba osób opowiedziała się za krajobrazami wysokogórskimi (32%), a jedynie 8% respondentów preferowało równiny. Deklarowano chęć spędzania wolnego czasu nad morzem (44% odpowiedzi), ewentualnie nad jeziorem bądź rzeką (po 18%). Respondenci preferują krajobrazy leśne (41% odpowiedzi) bądź też tradycyjne krajobrazy wiejskie — mozaikę lasów, pól i łąk (34% odpowiedzi). Jako najbardziej pożądane krajobrazy „czasu wolnego” można zatem wyróżnić: krajobraz wysokogórski, nadmorski i leśny. Należy podkreślić, że lokalizacje charakteryzujące się właśnie takimi cechami krajobrazu wskazywano w pytaniu o ulubione miejsca spędzania wolnego czasu w Polsce.

Poza obiektami powierzchniowymi krajobraz budują również obiekty punk-towe i liniowe, naturalne bądź też stworzone przez człowieka. Respondentów poproszono o ocenę (według pięciostopniowej skali — nieistotny, mało istotny, średnio istotny, bardzo istotny, wyjątkowo istotny) znaczenia wybranych obiek-tów przyrodniczych (10, w tym 2 liniowe i 8 punktowych) i kulturowych (16, w tym 4 liniowe i 12 punktowych), które powszechnie uważa się za mające zna-czenie tak dla turystyki jak i dla estetyki krajobrazu.

Jako najbardziej istotne przyrodnicze elementy krajobrazu wskazywano strumienie i małe rzeki (39% odpowiedzi w danej kategorii), skały (34% odpo-wiedzi) i wodospady (28%). Jako bardzo istotne wskazywano skarpy i progi terenowe (59%), strumienie i małe rzeki (47%) oraz wodospady (41%). Takie wyniki uwypuklają znaczenie, jakie dla postrzegania krajobrazu mają różne-go rodzaju elementy liniowe. Za najmniej istotne uznano grupy drzew owo-cowych (17% wskazań jako „nieistotne” i brak wskazań jako „wyjątkowo istotne”). Kontrowersyjne są plaże, uważane przez większość (28%) respon-dentów za wyjątkowe istotne, ale też przez znaczący odsetek (15%) responden-tów za nieistotne. Rozpatrując osobno każdy z wyróżnionych wcześniej jako



najatrakcyjniejsze typów krajobrazu (wysokogórski, nadmorski, leśny), uzysku-jemy trzy odmienne obrazy. W przypadku krajobrazów leśnych za najistotniej-sze obiekty punktowe bądź liniowe uznawano małe zbiorniki wodne i stawy, za najistotniejsze dopełnienie krajobrazów wysokogórskich uznano skały i wodo-spady, a najbardziej istotnym elementem krajobrazu nadmorskiego okazały się plaże.

Sumując odpowiedzi według głównych komponentów przyrodniczych warunkujących wykształcenie różnego typu obiektów (rzeźba, woda, roślin-ność) stwierdzono, że na atrakcyjność krajobrazu zazwyczaj wpływają dwa z nich. 29% respondentów równorzędne znaczenie przypisało rzeźbie terenu i obecności wody, a 28% uznało za najbardziej istotny element przyrodniczy wody (ryc. 24).

Ryc. 24. Przyrodnicze elementy krajobrazu; podsumowanie preferencji respondentów; opracowanie własne, n=100



Wśród kulturowych elementów krajobrazu wybrano do oceny 4 elementy liniowe i 12 punktowych. Za najbardziej istotne kulturowe elementy krajobra-zu uznano zabytkowe świątynie, tradycyjna zabudowę wiejską oraz ruiny zam-ków i pałaców (odpowiednio 40%, 32% i 30% wskazań jako „bardzo istotne”). Wszystkie wymienione elementy są elementami punktowymi, mieszczącymi się w kategorii „typowych” atrakcji turystycznych. Stosunek respondentów do kulturowych elementów krajobrazu można zatem określić jako kontemplacyj-no-rozrywkowy. Ponad połowa respondentów za nieistotne elementy kraj-obrazu, w którym chcieliby spędzać wolny czas, uznała nie tylko współczesne obiekty przemysłowe (57% wskazań jako „nieistotne”), ale również autostrady i drogi szybkiego ruchu (55% wskazań jako „nieistotne”), 42% za nieistotne uznało również występowanie w krajobrazie dróg asfaltowych. Nie stwierdzo-no różnic w wyborze elementów kulturowych w odniesieniu do krajobrazów leśnych, nadmorskich i wysokogórskich. Podsumowując wszystkie odpowiedzi według podziału na nowoczesne i tradycyjne elementy kulturowe krajobra-zu stwierdzono, że aż 90% respondentów zdecydowanie preferuje tradycyjne (historyczne) elementy krajobrazu, a 10% stawia na równowagę między trady-cją a nowoczesnością17.

Zbiór ocenianych elementów krajobrazu pogrupowano według dwóch kry-teriów: podziału na obiekty punktowe i liniowe oraz przyrodnicze bądź kultu-rowe. Respondenci uważają za bardziej istotne elementy liniowe (49% wska-zań). Jak się wydaje, wynika to z (świadomego bądź nie) uwzględniania faktu, że tego typu elementy umożliwiają poruszanie się w terenie. Dużo odpowiedzi wskazywało również na równorzędne traktowanie elementów liniowych oraz punktowych (37%).

Podsumowanie preferencji respondentów w odniesieniu do obiektów przyrodniczych i kulturowych wskazało na duże zainteresowanie obiekta-mi przyrodniczymi (75% respondentów uważa je za najbardziej istotne ele-menty krajobrazu). 19% uważa elementy przyrodnicze i kulturowe za rów-norzędne. Uwagę zwraca, że wyniki uzyskane w odpowiedzi na pytanie 3 i 4

17. W podsumowaniu pominięto „tory kolejowe” i „drogi asfaltowe”, uznając je za elementy neutralne.



dały całkowicie odwrotne wyniki, wskazując na znaczenie cech kulturowych. Podstawową różnicę między oboma pytaniami stanowi różny zakres uwzględ-nianych elementów krajobrazu. O atrakcyjności krajobrazu rozpatrywanego jako zespół obiektów statycznych (pyt. 6 i 7) decydują cechy przyrodnicze. Jeżeli jednak uwzględnić również elementy dynamiczne, w tym ludzi i ich zachowa-nia (pyt. 3 i 4), to właśnie one mają największy wpływ na postrzeganie krajobra-zu poznawanego podczas podróży. Wyjątkowe znaczenie „czynnika ludzkiego” kilkukrotnie podkreślano w odręcznych dopiskach na kwestionariuszu.

Wyniki przeprowadzonych analiz wskazują, że:• Wizualna zmienność krajobrazu ma zasadnicze znaczenie dla jego percep-

cji.• Charakter krajobrazu celu podróży jest jednym z czynników pod uwagę

przy podejmowaniu decyzji o wyjeździe; innymi czynnikami mającymi zasad-niczy wpływ na wybór celu wyjazdu są kwestie organizacyjno-logistyczne, cechy osobowe turysty i potencjalne koszty wyjazdu.

• Turyści nie różnicują cech krajobrazu zależnie od ich rozmiarów czy czasu trwania (tzn. odbierają krajobraz w wielu skalach jednocześnie).

• Turystyka „produktowa” (zinstytucjonalizowana) w większym stop-niu opiera się na cechach kulturowych krajobrazu, natomiast cechy przy-rodnicze mają większe znaczenie dla turystyki o charakterze eksploracyjnym (niezinstytucjonalizowanej).

• Wszystkie grupy elementów strukturalnych krajobrazu: powierzchniowe, liniowe i punktowe wpływają na atrakcyjność krajobrazu w oczach turystów.

• O atrakcyjności krajobrazu stanowią zarówno elementy statyczne jak i dynamiczne, w tym ludzie i ich zachowania.

Uzyskane wyniki opisują stosunek wybranej grupy turystów do krajobrazu. W jakim stopniu deklarowane preferencje przekładają się na sposób postrzega-nia krajobrazu? Próbą odpowiedzi na to pytanie są kolejne rozdziały.


5. Fotografowanie jako sposób postrzegania krajobrazu

5.1 Paradygmaty percepcji a badania nad turystykąJak napisano wyżej, wizualny zakres krajobrazu ma bardzo duże znaczenie dla wszelkich form działalności ludzkiej, a widok bardzo często uważany jest za jedyny atrybut krajobrazu. W przypadku turystyki „oglądanie” jest szczególnie ważne, często stanowiąc esencję aktywności turystycznej. Jak pokazują badania omówione w rozdziale 3., użytkowanie krajobrazu przez turystów nie sprowa-dza się wyłącznie do przyglądania się mu, niemniej wrażenia wizualne stanowią najważniejszą część wspomnień z wakacji.

Pytanie „Jak turyści patrzą na krajobraz?” było i jest przedmiotem zaintere-sowania przedstawicieli wielu nauk, zarówno humanistycznych i społecznych jak i przyrodniczych.

E.H. Zube, J.L. Sell i J.G. Taylor, (1982) opisują percepcję jako interakcję między krajobrazem a człowiekiem. Proces ten może być badany w ramach czte-rech różnych paradygmatów: eksperckiego, psychofizycznego, poznawczego i empirycznego.

W ramach paradygmatu eksperckiego ocena krajobrazu prowadzona jest przez przeszkolonych obserwatorów. Podejście takie stosowane jest na potrze-by prac projektowych, planistycznych i na potrzeby zarządzania krajobrazem. Liczba proponowanych i wykorzystywanych metod jest bardzo duża; według D. Gruehna i M. Rotha (2008) jedynie w Niemczech i wyłącznie w odnie-sieniu do wizualnych aspektów krajobrazu jest ich ok. 150. W Polsce zasady „eksperckiej” oceny wizualnych aspektów krajobrazu sformułowała B. Żarska (2003). Hierarchiczny model oceny krajobrazu kulturowego, uwzględniający kilka grup kryteriów (wartość użytkową, informacyjną, estetyczną, emocjonalną i symboliczną krajobrazu) zaproponowała U. Myga-Piątek (2012). Na gruncie europejskim upowszechniła się w ostatnim dziesięcioleciu brytyjska Landscape



Character Assessment (LCA) (Swanwick 2002). Wieloetapowa procedura18 jest stosowana do oceny krajobrazu nie tylko w Wielkiej Brytanii, ale też w innych krajach, m.in. w Danii i Szwecji (Ode, Tveit, Fry 2008). Była również punktem wyjścia dla sformułowania metody oceny krajobrazu na poziomie kontynentu19 (Wascher 2005). Stosowana na potrzeby LCA metodyka w znaczącym stopniu uwzględnia wizualne aspekty krajobrazu; rozpoznanie terenowe oraz powstałe w jego trakcie fotografie i szkice są niezbędnym krokiem do sformułowania osta-tecznej charakterystyki krajobrazu. Propozycję poszerzenia LCA o wykorzysta-nie różnego typu wskaźników przedstawili Å. Ode, M.S. Tveit i G. Fry (2008).

Ocena tego samego fragmentu krajobrazu według różnych metod eksperc-kich nie zawsze przynosi podobne wyniki (m.in. Clay, Daniel 2000, Gruehn, Roth 2008), może też znacząco odbiegać od subiektywnej oceny obserwatora. Ich ważnym atutem jest jednak przejrzystość przyjmowanych zasad oraz moż-liwość osiągania powtarzalnych rezultatów. Żeby spełnić to ostatnie założe-nie, metody ocen eksperckich nie powinny koncentrować się na efemerycznej zmienności krajobrazu, ale na jego stabilnych cechach.

Paradygmat psychofizyczny zakłada, że miarą wartości krajobrazu jest sto-pień, w jakim stymuluje on zmysły odbiorcy (Zube 1987). Badania tego typu koncentrują się więc na charakterze interakcji między odbiorcą a jego otocze-niem. Ocena może być przeprowadzana zarówno w terenie (Malinowska 2010), jak i na podstawie wyselekcjonowanych zdjęć (Pietrzak 1998). Wynikiem tego typu analiz są dane statystyczne informujące o postrzeganiu krajobrazu przez „typowego” odbiorcę, których wyniki mogą być brane pod uwagę przy reali-zacji inwestycji przekształcających krajobraz. „Typowość” postrzegania jest jednak bardzo często podważana. Różnice w percepcji otoczenia wiążą się przede wszystkim z emocjonalną reakcją na nie. Propozycję uporządkowa-nia emocjonalnych reakcji na otoczenie przedstawili J.A. Russel i U.F. Lanius (1984). Kilkadziesiąt potocznie stosowanych określeń opisujących emocje

18. Warto zauważyć, że jakkolwiek procedura LCA przeprowadzana jest przez ekspertów, na każdym z jej etapów zaleca się konsultacje z interesariuszami (różnymi grupami użytkowni-ków krajobrazu).

19. Niestety, projekt European Landcape nie uwzględnia polskiego dorobku w zakresie badań krajobrazowych.


109Fotografowanie jako sposób postrzegania krajobrazu

uporządkowali oni według dwóch osi: przyjemne — nieprzyjemne i pobu-dzające — niepobudzające. Według cytowanych autorów te dwa zakresy mają największy wpływ na emocjonalne postrzeganie otoczenia. Ci sami autorzy podkreślają znaczenie dostosowania (adaptacji) obserwatora do postrzeganego krajobrazu. Cytowani autorzy na podstawie eksperymentu polegającego na oce-nie zdjęć o różnorodnym charakterze stwierdzili, że oglądane wcześniej widoki wpływają na sposób oceniania następnych (np. jeśli wyjdziemy z ciemnej jaskini na jasno oświetloną łąkę, będzie dla nas ona rozleglejsza i jaśniejsza, niż gdyby-śmy przybili do jej brzegu po żegludze na jeziorze). Na postrzeganie krajobrazu wpływają też liczne czynniki kulturowe (m.in. Yang, Brown 1992, Kowalczyk Aleksandra 1992) — postulowana „typowość” percepcji nie istnieje zatem w skali globalnej, może być identyfikowana jedynie w stosunku do konkretnej grupy odbiorców o podobnych cechach.

Przykładem badań nad percepcją krajobrazu operujących w ramach para-dygmatu psychofizycznego są badania z zastosowaniem sakadometrii (Pietrzak 2010b, Młynarczyk, Potocka 2011). Technika ta bazuje na pomiarze aktyw-ności wzroku. Za pomocą specjalnego sprzętu (sakadometru) i oprogramowa-nia uzyskuje się zapis zmian skupienia wzroku w czasie, co umożliwia wskaza-nie tych elementów czy obszarów poddawanego badaniu widoku (najczęściej przedstawionego na zdjęciu), które przyciągają uwagę odbiorcy.

Założenie, że poszczególne elementy krajobrazu oddziaływają na świado-mość obserwatora, leży u podstaw teorii percepcji ekologicznej sformułowanej przez J.J. Gibsona (1979). Według cytowanego autora, w procesie postrzega-nia człowiek odbiera nie pojedyncze bodźce, które jego mózg następnie prze-twarza w całościową informację, ale szereg bezpośrednich sygnałów, będących dla odbiorcy informacją, do czego może być wykorzystany dany element lub ich grupa. J.J. Gibson (1979) podkreśla holistyczność procesu postrzegania — według niego człowiek widzi nie pojedyncze obiekty, ale całe struktury o okre-ślonej przydatności. Informację przekazywaną odbiorcy autor teorii percepcji ekologicznej określa jako affordance, co tłumacze podręcznika „Psychologia śro-dowiskowa” (Bell i in. 2004) przełożyli jako „afordancja”, zaś A. Klawiter (2006) jako „oferta”.

A. Klawiter (2006) przedstawia proces percepcji jako postrzeganie użytecz-ności. Podejście to odpowiada paradygmatowi kognitywistycznemu, zgodnie



z którym człowiek nie odpowiada pasywnie na sygnały otoczenia, ale wybiera te aspekty krajobrazu, które mają dla niego znaczenie (Zube 1987). Krajobraz jest więc źródłem informacji, z którego człowiek wybiera interesujące go elementy. Jakie są zatem preferencje jego użytkowników? Próbą odpowiedzi na to pytanie jest model preferencji środowiskowych S. i R. Kaplanów (1989). Zgodnie z nim człowiek postrzega otoczenie na dwa sposoby: jako dwuwymiarową struktu-rę (szyk przestrzenny) i przestrzeń trójwymiarową (treść). Szyk przestrzenny widoku decyduje o tym, ile informacji dostępnych jest dla odbiorcy, trójwymia-rowa treść wpływa na to, czy odbiorca będzie w stanie przetworzyć otrzymy-wane bodźce. W pierwszym przypadku ocenie podlegają spójność i złożoność ocenianego widoku. Spójność (coherence) rozumiana jest jako stopień, w jakim poszczególne elementy krajobrazu pasują do siebie. Złożoność (complexity) wyraża liczba i zróżnicowanie elementów widoku. O treści krajobrazu decydują jego czytelność (legibility), czyli wyrazistość postrzeganej sceny oraz tajemni-czość (mystery) — liczba sygnałów sugerujących istnienie ukrytych informacji, które oglądający będzie starał się odkryć. Do najbardziej preferowanych nale-żą widoki, w których wszystkie wymienione parametry mają duże natężenie. Oczywiste jest jednak, że często dominuje jedynie jedna albo dwie cechy. Prace operujące w ramach paradygmatu kognitywistycznego często dotyczą preferen-cji krajobrazowych różnych grup użytkowników (m.in. Rogge, Nevers, Gulinck 2007). Na potrzeby tego typu badań często wykorzystuje się materiał fotogra-ficzny (patrz rozdział 4.3).

Paradygmat doświadczeniowy (experiential) skupia się na interakcjach mię-dzy krajobrazem a odbiorcą. Dla nauk humanistycznych charakterystyczne jest podejście fenomenologiczne (m.in. Relph 1976, Martínez de Pisón 2009). Nacisk kładziony jest najczęściej na osobiste przeżycia i całościowy opis wrażeń. W ramach opisywanego paradygmatu mieszczą się też badania nad tożsamością krajobrazu oraz krajobrazem w literaturze i sztuce. Krajobraz jest w tym przy-padku nie zbiorem elementów, ale całościowym bytem, a sposób postrzegania stymulują wiedza i doświadczenie odbiorcy.

Podsumowanie różnic między opisanymi paradygmatami przedstawiono w tabeli 11. Autorka zgadza się ze zdaniem J.K.S. Jacobsena (2007), według którego szczególne znaczenie w badaniach z zakresu planowania turystycznego i studiów nad gospodarką turystyczną ma paradygmat poznawczy. Zmierza on



do wyjaśnienia, na ile konkretne cechy bądź elementy krajobrazu mają wpływ na postawę jego użytkowników. Zrozumienie zasad rządzących zachowaniem turystów jest jednym z głównych problemów badań nad turystyką, mającym duże znaczenie praktyczne.

Należy podkreślić, że granice podziału zaproponowanego przez E.H. Zubego i in. (1982) nie są ostre, a prowadzone badania operują niekiedy na granicy róż-nych paradygmatów. Cytowani autorzy podkreślają, że możliwe jest łączenie ze sobą czterech wymienionych paradygmatów w ramach jednych badań; osobiste bądź literackie doświadczenie kontaktu z krajobrazem może wytyczyć kierun-ki szczegółowych badań prowadzących do identyfikacji znaczenia konkretnych cech bądź elementów (podejście psychofizjologiczne lub kognitywistyczne). Zdobyta wiedza posłużyć może do opracowania metod eksperckich, wspomaga-jących efektywne zarządzanie krajobrazem.

Tabela 11. Paradygmaty percepcji krajobrazu

Paradygmat Krajobraz Obserwator/odbiorca

Ekspercki zespół cech uznanych za istotne wykwalifikowany ekspert

Psychofizyczny zespół cech/obiektów stymulujących pasywny odbiorca

Poznawczy zespół cech/nośników będących nośni-kami informacji

aktywny użytkownik

Doświadczeniowy wzajemna interakcja

Źródło: E.H. Zube, J.G. Taylor. J.L. Sell (1982)

5.2 Fotografowanie jako świadectwo doświadczenia turystycznego

Turystyka i fotografia, równe sobie wiekiem20 często wymieniane są jednym tchem i uważane za nierozerwalnie związane. Według P. Sztompki (2005), róż-ne formy aktywności człowieka cechuje różny stopień wizualizacji (potrzeba wizualnego podkreślania specyfiki sytuacji oraz różna potrzeba dokumento-

20. Za początek fotografii powszechnie uznaje się ogłoszenie wynalazku L.J. Daguerre’a (7.01.1839), zaś jako wydarzenie otwierające epokę zinstytucjonalizowanej turystyki wymienia wycieczkę zorganizowaną przez T. Cooka (5.07. 1841).



wania. Podróże bez wątpienia należą do aktywności zarówno wizualizowanych (specyficzny strój i wyposażenie turysty, zazwyczaj wynikające ze względów praktycznych, ale niekiedy nadające jego właścicielowi cechy karykaturalne), jak i obficie dokumentowanych. Zmiany techniczne, których efektem była miniaturyzacja sprzętu i znaczący spadek kosztów eksploatacyjnych, uczyni-ły fotografowanie rozrywką dostępną dla każdego. Upowszechnienie telefo-nii komórkowej niejako przy okazji zaprowadziło aparaty „pod strzechy”21. Turyści często postrzegani są jako nierozerwalnie związani ze swoim sprzętem fotograficznym. Obserwacje takie czynią zarówno socjolodzy (Urry 2007), mieszkańcy odwiedzanych terenów (Walther, Renaud, Kissling 2008, Turton 2004) jak i sami turyści, którzy pozbawieni możliwości fotografowania często czują się niekomfortowo (Markwell 1997). W efekcie postępu technicznego prowadzenie dokumentacji fotograficznej możliwe jest praktycznie przez cały czas i w każdych warunkach. Nawet amatorski sprzęt fotograficzny pozwala na fotografowanie przy słabym oświetleniu, także pod wodą; również uchwyce-nie w kadrze obiektów szybko poruszających się bądź bardzo oddalonych nie jest współcześnie problemem technicznym. W ostatnich latach oprócz sta-tycznej z definicji fotografii popularne stało się rejestrowania turystycznych wrażeń za pomocą filmu. Opcja ta, do niedawna zarezerwowana dla profesjo-nalistów, dostępna jest obecnie nawet w prostych aparatach kompaktowych. Powszechnie dostępne są też urządzenia do nagrywania dźwięku. Zebrane w podróży materiały są często upubliczniane. J. Isański (2004) podkreśla olbrzymie znaczenie sieci internetowej, umożliwiającej swobodne dzielenie się fotografiami ze swoich podróży z każdym zainteresowanym. Powszechny zasięg i dostępność do internetu umożliwia dzielenie się wrażeniami już pod-czas trwania wyjazdu „na gorąco”, a nie dopiero po powrocie. Według J. Larsena (2008) postęp techniczny w fotografii (przede wszystkim uproszczenie jej przekazu) prowadzi do zatarcia różnic między „tu” i „tam”, „kiedyś’ i „teraz”,

21. W 2005 r. w miejscowości Ayourou w Nigrze dwie miejscowe pielęgniarki cieszące się weekendową wycieczką poprosiły mnie o pozowanie do zdjęcia. Jedna z nich wyjęła z fałd swojego tradycyjnego stroju telefon komórkowy i z radością udokumentowała niecodzien-ne spotkanie. Trzeba dodać, że na zasięg sieci telefonii komórkowej w Ayourou trzeba było poczekać jeszcze kilka lat.



Tabela 12. Imprezy podróżnicze, których integralną częścią były pokazy zdjęć, Polska, 06.2010–04.2011

Miesiąc Nazwa imprezy Czas trwania (dni)

Lokalizacja Edycja

Czerwiec 2010 Festiwal Garamthanda 1 Warszawa 1

Sierpień 2010 Festiwal Podróżniczy Strefa Przygody 3 Olsztyn 3

Wrzesień 2010 Letnia Edycja festiwalu Podróżników 3 Żywioły 3 Srebrna Góra

3

Wrzesień 2010 Travel Masters — Festiwal Podróży i Przygody 2 Zakopane 1

Październik 2010 Festiwal Podróży Travenalia 2 Kraków 1

Październik 2010 Raciborski Festiwal Podróży Wiatraki 4 Racibórz 7

Październik 2010 Poznański Festiwal Podróży i Fotografii 3 Poznań 1

Listopad 2010 Podkarpacki Kalejdoskop Podróżniczy 2 Rzeszów 2

Listopad 2010 Pasja — rajdy, wyprawy, podróże 3 Stargard Szczeciński

1

Listopad 2010 Krakowskie Spotkania Podróżników, Kolosy — prolog

4 Kraków 4

Listopad 2010 Ogólnopolskie Spotkanie Obieżyświatów, Trampów i Turystów — OSOTT

3 Szczyrk 26

Listopad 2010 TERRA — Festiwal Slajdów Podróżniczych 2 Warszawa 10

Grudzień 2010 Festiwal Kontynenty 2 Katowice 5

Styczeń 2011 Beskidzkie Slajdowisko Fasolka 3 Istebna 8

Luty/marzec 2011 Gryfiński Festiwal Miejsc i Podróży Włóczykij 11 Gryfino 5

Marzec 2011 Kolosy — Ogólnopolskie Spotkania Podróżników, Żeglarzy i Alpinistów

3 Gdynia 13

Marzec 2011 Festiwal Podróżników Trzy Żywioły 3 Kraków 8

Marzec 2011 Podlaskie Spotkania z Podróżnikami 3 Białystok 1

Marzec 2011 Festiwal Przygody i Podróży Bonawentura 2 Stary Sącz 1

Marzec/ kwiecień 2011

Festiwal Slajdów Podróżniczych 6 Katowice 9

Kwiecień 2011 Festiwal Podróżników Rozjazdy 2 Rybnik 3

Kwiecień 2011 Festiwal Podróżniczy Bez Granic 2 Mielec 1

Kwiecień 2011 Ogólnopolski Studencki Festiwal Podróżniczy 3 Olsztyn 1

Opracowanie własne



Etyka fotografowania

Możliwość robienia zdjęć, postrzegana dziś powszechnie jako prawo, a niekiedy wręcz „obowiązek” turysty, niesie ze sobą szereg zagrożeń, tak dla przyrody, jak i środowiska spo-łeczno-kulturowego. W aspekcie przyrodniczym ważnym problemem jest świadome bądź nieświadome straszenie zwierząt w celu uwiecznienia ich na zdjęciu. Już sama obserwacja prowadzi często do stresu, którego efektem może być spadek populacji (w literaturze najlepiej opisano przypadek obserwacji dużych zwierząt podczas wschodnioafrykańskich safari (Wall, Mathieson 2006), ale problem dotyczy też np. ssaków morskich (Valentine i in. 2004). Na potrzeby wykonania efektownego zdjęcia zwierzęta są często dodatkowo straszone, np. aby ptactwo efektownie poderwało się do lotu. Podczas zdjęć nocnych zwierzęta straszy światło lamp błyskowych. O wadze problemu świadczyć może fakt pojawienia się pierwszych zakazów fotografowania podczas obserwacji — np. w kolonii pingwinów na Phillip Island u wybrzeży Australii.

Etyka fotografowania jest ważnym aspektem spotkania odmiennych kultur, do którego tak często dochodzi podczas wyjazdów turystycznych. Według S. Sonntag (2009) akt fotografo-wania jest jednocześnie aktem zawłaszczenia i tak właśnie odbierany jest w wielu społeczno-ściach. Przed laty fotograf dokonujący tajemniczych „obrzędów” wokół sprzętu budził często lęk przed zabraniem duszy, dziś w wielu ubogich, a często odwiedzanych przez turystów regio-nach przyczyną sprzeciwu przed fotografowaniem jest przekonanie o korzyściach ekonomicz-nych, jakie czerpią oni z publikacji wizerunków ludzi uwiecznionych na zdjęciach. W wielu regionach doszło do komercjalizacji procesu pozowania do zdjęć — członkowie lokalnej społeczności chętnie pozwalają się fotografować, ale za wynagrodzeniem. Stawka bywa usta-lona z góry. Wykonanie zdjęcia często jest głównym, a nawet jedynym celem turystów, któ-rym zależy na efektownej pamiątce z podróży, nie zaś na poznaniu lokalnej społeczności. D. Turton (2004) opisuje ten proceder w odniesieniu do ludu Mursi zamieszkującego rejon doliny Omo. Autor, który pracował wśród Mursi jeszcze przed boomem turystycznym w tym zakątku Etiopii i jest blisko związany z lokalną społecznością, wskazuje na poczucie utraty własnej wartości, jakie towarzyszy pozowaniu do zdjęć. Mursi wiedzą, że turyści przyjeżdżają



sfotografować „ostatnich prawdziwych dzikusów”, a ich sposób zdobienia ciała (w tym impo-nujących rozmiarów płytki wargowe noszone przez kobiety) nie budzi u robiących zdjęcia zachwytu, ale raczej odrazę. Brak poszanowania dotyczy nie tylko ludzi, ale też obiektów dziedzictwa kulturowego. Szkody mogą być fizyczne — próby dodatkowego oświetlenia malo-wideł czy uwypuklenia struktury petroglifów na dłuższą metę prowadzą do ich zniszczenia, ale też pozamaterialne — w kilku miejscowościach w Mali (między innymi w dawnym porcie karawan Djenne) zakaz wejścia do meczetu motywuje się historią o nielegalnej sesji fotogra-ficznej, jaką niegdyś zorganizowano w uświęconym praktykami religijnymi wnętrzu.

Paradoksalnie, fotografowanie może nie wzbogacać, ale zubażać doświadczenie turystycz-ne. Turystów często krytykuje się za patrzenie wyłącznie przez wizjer aparatu, jednowymia-rowość i selektywność takiego oglądania świata. E. Carpenter (1972) zauważa, że turyści za wszelką cenę starają się wrócić do domu z takimi zdjęciami, jakie wcześniej widzieli w prospek-tach czy albumach. W wielu atrakcjach turystycznych ułatwiają im to specjalne oznakowanie oraz dodatkowe urządzenia (tarasy, postumenty) wyróżniające punkty, z których zrobić moż-na najbardziej „fotogeniczne” ujęcie. Schematyzacja spojrzenia przez wizjer aparatu dotyczy też kontaktu z odwiedzanym otoczeniem. Problem etyki fotografowania ma głębsze korzenie, odnosząc się w ogóle do sposobu przedstawiania obcych kultur i środowisk w prasie i mediach. Ironiczny felieton B. Wainainy (2005) „jak pisać o Afryce” pokazuje w krzywym zwierciadle obciążenia kulturowe, z którymi turyści często nie potrafią się zmierzyć. Narzędziem przeciw-działania tego typu wypaczeniom ma być opracowane etycznych zasad opisywania i fotografo-wania krajów odrębnych kulturowo. Poradniki takie (np. Jak mówić o większości świata 2009), przygotowywane na potrzeby pracowników organizacji pozarządowych i mediów, mogą być też pomocne dla turystów. Problem „etycznego fotografowania” uwzględnia już wielu organi-zatorów turystyki zrównoważonej, monitorując działania swoich klientów poprzez ustne bądź pisemne wskazówki (np. Responsible Photography Holidays, strona internetowa).



łącząc realne przeżycia i wirtualny świat utrwalonych wizerunków. Rozwój przestrzeni wirtualnej nie oznacza jednak spadku zainteresowania tradycyjny-mi formami prezentacji zdjęć z podróży.

W ostatnich latach w Polsce zaobserwować można znaczący wzrost liczby wystaw fotograficznych, prelekcji i pokazów będących efektem indywidualnych wyjazdów o charakterze poznawczym. Są to zarówno pojedyncze wydarzenia, jak i regularne cykle prelekcji czy tzw. festiwale podróżnicze. Otwarta formuła większości z nich pozwala na osobiste spotkanie z prelegentami, a często rów-nież zaprezentowanie własnych zdjęć i opowieści. Należy podkreślić że orga-nizatorami, uczestnikami i sponsorami tego typu wydarzeń są firmy z szeroko pojętej branży turystycznej, co przeczy rzekomej hermetyczności środowiska podróżników (patrz rozdz. 3.2). Liczba tego typu imprez w Polsce szybko rośnie (patrz tab. 12). Pokazom zdjęć towarzyszą zazwyczaj kiermasze literatu-ry i sprzętu turystycznego, warsztaty fotograficzne bądź prelekcje o charakterze praktycznym, np. z zakresu medycyny podróży. Prezentacje mają duże znacze-nie poznawcze, a jednocześnie skłaniają do dyskusji o technicznych i etycznych aspektach fotografowania.

Współczesny turysta nie jest już jedynie konsumentem przygotowywanych na jego potrzeby obrazów, ale ich aktywnym twórcą. Biorąc pod uwagę zaan-gażowanie turysty w powstanie materiałów, ikonografię turystyczną podzielić można na zewnętrzną — nie związaną bezpośrednio z osobistą aktywnością, chociaż mogącą mieć znaczący wpływ na decyzję o jej podjęciu i niekiedy peł-niącą rolę upamiętniającą wyjazd oraz wewnętrzną, będącą efektem osobistej aktywności turystycznej (ryc. 25). Do ikonografii zewnętrznej zaliczyć można przedstawienia nie mające intencji promocyjnych, dokumentujące walory este-tyczne obiektów o wyjątkowej wartości przyrodniczej bądź kulturowej oraz róż-ne rodzaje materiałów mających za zadanie uwypuklić bądź przedstawić walo-ry turystyczne promowanych regionów, miejsc czy obiektów. Do ikonografii wewnętrznej zaliczyć można zdjęcia wykonywane osobiście przez turystów, oraz zdjęcia dokumentujące wyjazd, w którym biorą udział, ale realizowane przez osoby trzecie. Obie grupy można podzielić na materiały ikonograficzne utrwa-lające postać turysty, będące najbardziej bezpośrednią dokumentacją osobistego doświadczenia oraz materiały dokumentujące cechy otoczenia turysty (tzn. róż-ne elementy krajobrazu).



Należy podkreślić, że zakres pojęcia „ikonografia” nie jest tożsamy z „foto-grafią”. M. Fularski, analizując w 1938 r. przydatność różnych środków prze-kazu na potrzeby promocji turystycznej, za znaczący „środek oddziaływania bezpośredniego” (Fularski 1938, s. 2) uznawał graficzne plakaty. Według auto-ra powinny być one wielokolorowe i w zrozumiały sposób przedstawiać jeden motyw. W latach trzydziestych XX w. fotografie odgrywały mniejszą, aniżeli grafiki, rolę w promocji turystycznej. Za ich główną zaletę M. Fularski (1938) uważa fakt, iż „(…) stanowią (…) podkład obiektywnego określenia »gatunko-wości« atrakcji turystycznej” (s. 3). Kilkadziesiąt lat później proporcje uległy zmianie. Wprawdzie niektóre przewodniki publikują jeszcze ryciny zamiast fotografii, a wśród turystów zdarzają się hobbyści ze szkicownikami w garści, ale w powszechnej świadomości to zdjęcie pozostaje nierozerwalnie związane z turystyką (Peltier 1997).

O znaczeniu fotografii w turystyce (i w konsekwencji, o jej roli jako obiektu bądź narzędzia badawczego) pisali m.in. P. Albers i W. James (1988), E. Cohen (1993), M. Crang (1997), B. Garrod (2008) i A. Wieczorkiewicz (2008). Materiały wizualne są powszechnie wykorzystywane w badaniach nad wizerun-kiem obszaru recepcji turystycznej (Pike 2002), fotografia wykorzystywana jest też jako narzędzie antropologiczne i etnograficzne, służąc dokumentowaniu zachowań samych turystów (m.in. Larsen 2005, Sztompka 2005, Minca 2007, Bandyopadhyay 2011).

Ryc. 25. Ikonografia turystyczna – podział; opracowanie własne



5.3 Metody fotograficzne w badaniach krajobrazuCharakter wizualny jest bardzo ważną, definiującą cechą krajobrazu (patrz rozdz. 1 i 2.1). Użyteczność fotografii dla wszystkich dyscyplin badawczych zaj-mujących się krajobrazem jest oczywista. Nie jest to oczywiście materiał pozba-wiony pewnych wad: zdjęcia nie uwzględniają innych aspektów zróżnicowania krajobrazu (np. dźwięków, zapachów), utrwalają obraz wraz z całym bagażem zachodzących w danym momencie zjawisk efemerycznych, w końcu ostateczny efekt jest w dużej mierze odzwierciedleniem sposobu postrzegania rzeczywisto-ści przez fotografa (a do pewnego stopnia również przez fotoedytora). Należy jednak zaznaczyć, że świadomość tych problemów pozwala na minimalizację ich wpływu na wyniki badań.

Fotografia jest wykorzystywana w badaniach krajobrazowych w kilku zakre-sach:

• jako zapis stanu fotografowanego obiektu; • jako zapis doświadczenia (przeżyć) fotografującego;• jako zapis aktywności fotografowanego (gdzie był, co oglądał?).Na potrzeby tak zakreślonych badań wykorzystuje się szereg zróżnicowanych

metod.Pierwszą i prawdopodobnie nadal najważniejszą rolą fotografii w badaniach

krajobrazu jest dokumentacja. Fotografia pozwala na szybkie i sprawne (w prze-ciwieństwie do szkiców sporządzanych przez K. Darwina czy A. Humboldta) utrwalenie badanych zjawisk czy obiektów. Obok fotografii „tradycyjnej” olbrzymie znaczenie mają tu zdjęcia lotnicze i satelitarne (Richling 2007). Różnego typu materiały fotograficzne są bardzo przydatne dla odczytywania zmian zachodzących w krajobrazie. Dotyczy to zarówno sformalizowanych metod ilościowych, jakie stosowane są przede wszystkim dla zdjęć lotniczych i satelitarnych, jak i interpretacji jakościowej, przy której wykorzystywać można wszelkie dostępne materiały fotograficzne. Nie tylko dokumentacja wykonana celowo przez poprzednich badaczy, ale również stara pocztówka albo zdjęcie przypadkowo wykonane przez turystę mogą być znaczącym źródłem informacji o zmianach zachodzących w krajobrazie. Metoda fotografii powtarzalnej, pole-gająca na możliwie najwierniejszym powtarzaniu ujęć wykonanych wcześniej (planowo, jako cykl badawczy, bądź też na inne potrzeby), wykorzystywana jest często w geografii fizycznej (m.in. Butler 1994). Wielokrotnie wykorzystywano



ją również w badaniach dotyczących zmian przestrzennych związanych z roz-wojem turystyki (np. Byers 1987, Pupo-Correia, Aranha, Menezes de Sequeira 2011).

Drugim zastosowaniem, bardzo ważnym z punktu widzenia badań nad tury-styką, jest wykorzystanie fotografii jako narzędzia oceny krajobrazu. Istnieją dwie grupy metod wykorzystujących zdjęcia w tego typu badaniach; ocenie poddawany jest przygotowany wcześniej materiał fotograficzny bądź też foto-grafie wykonywane są przez samych oceniających (turystów).

Przygotowane wcześniej zdjęcia są często włączane do ankiet i wywia-dów oraz oceniane tak w kategoriach ilościowych, jak i jakościowych. Według J.K. Jacobsena i G. Danna (2003), wyniki uzyskane w badaniach wykorzystu-jących fotografie mogą mieć większą wartość aniżeli pochodzące z tradycyj-nych, werbalnych badań. Popularną metodą bazująca na przygotowanym wcze-śniej materiale fotograficznym, ukierunkowaną na ilościowe wyrażenie różnic w ocenie różnych elementów krajobrazu jest Scenic Beauty Estimation (SBE), opracowana przez T.C. Daniela i R.S. Bostera (1976). Oceniający proszeni są o uporządkowanie otrzymanych zdjęć według dziesięciostopniowej skali. Podobną metodę zastosował do oceny atrakcyjności wizualnej krajobrazu oko-lic Pińczowa P. Śleszyński (2000). Mimo czytelnych wyników, jakie przynosi zastosowanie tej techniki, bywa ona krytykowana za narzucanie oceniającym punktu widzenia badacza. Umożliwienie respondentom swobodnego komento-wania przedstawionych zdjęć pozwala na poznanie szerszego spektrum czynni-ków warunkujących relację turysty z krajobrazem (Dann, Butler 1995).

Przygotowane wcześniej fotografie wykorzystywane są też w procedurach porządkowania danych. Na gruncie badań nad turystyką tego typu badania służą poznaniu preferencji i sposobu postrzegania odwiedzających. Najczęściej wyko-rzystywanymi metodami tego typu są metoda wielokrotnego wyboru (multiple sorting) i metoda Qsort, obie o ugruntowanej pozycji w badaniach socjolo-gicznych. Procedura wielokrotnego wyboru pozwala uczestnikom swobodnie kategoryzować oceniany materiał, dzieląc go na grupy cechujące się wewnętrz-nym podobieństwem. Metodę tę do oceny percepcji krajobrazu zastosowali M.J. Scott i D.V. Canter (1997). Respondentów (uczniów szkoły średniej leżą-cej na terenie, z którego pochodziły zdjęcia) poproszono o dwukrotne posor-towanie materiału fotograficznego. Pierwszy wybór dotyczyć miał zawartości



zdjęcia, drugi zaś nasuwających się w związku z nim skojarzeń. W pierwszym przypadku uzyskane wyniki wskazują na znaczenie zróżnicowania rzeźby oraz obecności wód powierzchniowych jako czynników decydujących o wyróżnie-niu obszarów o różnej atrakcyjności. Drugi wybór charakteryzowało znaczne zróżnicowanie wydzielonych kategorii i uwzględnienie wielu czynników poza-wizualnych. Uzyskane rezultaty wydają się potwierdzać odrębne znaczenie dwóch składowych krajobrazu: jego formy i treści. Metoda Qsort różni się od opisanej wyżej większym stopniem formalizacji. Badani proszeni są o posorto-wanie dostarczonych materiałów zgodnie z określonym kluczem (w przypadku procedury „forsowanej” określa się liczbę zdjęć w poszczególnych kategoriach). Respondenci proszeni są następnie o uzasadnienie swojego wyboru. Metodę tę zastosowali do oceny percepcji krajobrazu przez turystów J. R. Fairweather i S. R. Swaffield (2001). Odwiedzających Kaikoura (Nowa Zelandia) proszono o uporządkowanie zdjęć reprezentujących cztery grupy tematów: ogólne cechy rzeźby, użytkowanie terenu, cechy kulturowe i typowe dla okolicy aktywności turystyczno-rekreacyjne. Po poddaniu uzyskanego materiału analizie statystycz-nej wyróżniono pięć grup turystów, wykazujących wprawdzie podobieństwo w zakresie oceny ogólnej atrakcyjności krajobrazu, ale różniących się preferen-cjami co do jego zagospodarowania i wykorzystania. Opisywane badania wyka-zały przydatność opartej na interpretacji zdjęć metody Qsort do pozyskiwania danych istotnych np. dla planowania przestrzennego.

Do analizy materiałów fotograficznych wykorzystuje się niekiedy zaawan-sowane środki techniczne. We, wspomnianych już w rozdziale 4.1, badaniach, Z. Młynarczyk i I. Potocka (2011) odeszli od oceny werbalnej, podejmując pró-bę oceny atrakcyjności krajobrazu z wykorzystaniem metody sakadometrycznej (znanej również jako eyetracking). Analiza ruchów gałki ocznej osób obserwu-jących zdjęcia różnych rodzajów krajobrazu dostarczyła konkretnych danych dotyczących mechanizmu percepcji widoku, ale też potwierdziła istnienie silne-go związku między sposobem przygotowania materiału badawczego a rezultata-mi eksperymentu.

Mimo powszechności stosowania, metody wykorzystujące przygotowany wcześniej materiał fotograficzny są często krytykowane. Podstawą zarzutów jest najczęściej fakt, że nawet najlepiej oddająca warunki naturalne fotografia pozo-staje zawsze jedynie surogatem. T.C. Daniel i M.M. Meitner (2001) powołują



się na szereg badań stwierdzających wysoką zgodność między ocenami krajob-razów na zdjęciu i w terenie. Podkreślają jednak, że zgodność ta dotyczy przede wszystkim „pasywnego” kontaktu z krajobrazem (zwiedzanie, podziwianie widoków, spacery, przejażdżki samochodem). W przypadku, gdy percepcja krajobrazu wiąże się z podejmowaniem intensywnej aktywności fizycznej, zastosowanie opisywanych metod może nie przynieść pożądanych rezultatów (Hull, Stewart 1992). Według M.J. Scotta i D.V. Cantera (1997) sposobem na uniknięcie różnic percepcji zdjęcia i krajobrazu rzeczywistego jest połączenie zastosowania metod fotograficznych i percepcji realnego krajobrazu, możliwe do osiągnięcia poprzez prowadzenia badań w tym samym rejonie, z którego pochodzą przedstawiane respondentom fotografie. Nie umniejszając znaczenia kontaktu z autentycznym krajobrazem należy podkreślić, że jako zaletę metod fotograficznych podkreśla się często oferowaną przez nie kontrolę warunków eksperymentu: oświetlenia, kompozycji itp. (Daniel, Meitner 2001) możliwość porównywania ze sobą widoków odległych przestrzennie badź czasowo (np. z różnych pór roku) (Real, Arce, Sabucedo 2000) oraz stosunkowo niskie kosz-ty badań (porównując do kosztów transportu respondentów w badane miejsca). Uzyskanie zestawu spełniającego potrzeby konkretnego badania wymaga jed-nak najczęściej nie tylko zatrudnienia profesjonalnego fotografa, ale również komputerowej obróbki zdjęć, co, jak zauważa J.K.K. Jacobsen (2007), jest dys-kusyjne etycznie.

Drugą grupą metod fotograficznych powszechnie wykorzystywanych w badaniach percepcji krajobrazu jest analiza fotografii wykonanych przez uczestników badania (visitoremployed photography) (Cherem, Driver 1983). Odwiedzającym dany obszar rozdaje się aparaty fotograficzne, prosząc o sfoto-grafowanie określonego rodzaju widoków, obiektów bądź zdarzeń. Zazwyczaj badanych prosi się również o zapisywanie okoliczności, motywów i wrażeń, które zadecydował o zrobieniu konkretnego zdjęcia. M. Haywood (1990) zali-cza do zalet opisywanej metody bazowanie na przyjemnym i znanym turystom zajęciu, a także to, że skłania ona respondentów do skupienia się na obserwacji otoczenia, daje badaczom pojęcie o preferencjach turystów oraz ułatwia porów-nywanie ze sobą fotografowanych obiektów. B. Garrod (2008) podkreśla holi-styczny charakter omawianej metody. J. Taylor i inni (1995) do jej słabych stron zaliczają nieumiejętne wypełnianie przez respondentów postawionego przed



nimi zadania. Główny problem polega na dystrybucji wrażeń w czasie — część uczestników tego typu badań intensywnie obfotografowuje pierwsze miejsce na trasie, inni zaś mają tendencję do „oszczędzania” i w konsekwencji nie wykonu-ją wszystkich zdjęć, które mogliby zrobić (rozwój technik cyfrowych znoszący ograniczenie wynikające z długości rolki filmu jedynie częściowo rozwiązuje ten problem, bo zachowanie turystów odzwierciedla ich — niezależną od stoso-wanej techniki — osobowość). Problemem technicznym tego typu badań jest też konieczność zapewnienia badanym odpowiedniego sprzętu oraz logistyka jego dystrybucji i odbioru. Zastosowanie visitoremployed photography możli-we jest przede wszystkim na obszarach o ograniczonej dostępności (np. obszary chronione z bramkami wejściowymi) bądź też wśród turystów na dłuższy czas zatrzymujących się w jednym miejscu. Opisywana metoda znajduje zastosowa-nie zarówno w badaniach wspomagających planowanie przestrzenne i zarzą-dzanie turystyką oraz rekreacją (Taylor i in. 1995, Yamashita 2002, Loeffler 2004, Oku, Fukamachi 2006, Stedman i in. 2004, Dorwart, Moore i Leung 2010) oraz w badaniach społecznych, eksplorujących charakter związków mię-dzy odbiorcą a badanym obszarem (Markwell 1997, Jutla 2000, Garrod 2008, Zainuddin 2009).


6. Struktura krajobrazu postrzeganego przez turystów

6.1 Struktura krajobrazu postrzeganego przez turystów — metodyka przeprowadzonych badań

Ponieważ fotografowanie jest powszechną wśród turystów praktyką, a metody fotograficzne są przydatne w badaniach krajobrazowych, analiza zdjęć wyko-nanych podczas wyjazdów wydawała się właściwą metodą zbadania sposobu postrzegania krajobrazu przez turystów. Głównym celem badania było określe-nie jak często fotografowane (a zatem zauważane i zapamiętywane) są różne ele-menty krajobrazu.

Ze względu na generalny charakter pytania badawczego, starano się objąć analizą różne typy krajobrazu. Metoda visitoremployed photography byłaby w tym przypadku trudna do zastosowania (zrealizowanie zakładanych celów wiązałoby się z bardzo wysokimi kosztami, a nawet w tym przypadku uzyskane wyniki byłyby ograniczone przestrzennie). Zdecydowano zatem o odwróceniu sposobu postępowania i wykorzystaniu zdjęć już istniejących, powstałych jako dokumentacja turystycznych wojaży. Zastosowana metoda opiera się na ilościo-wej analizie treści, która, choć stosowana przede wszystkim do analizy tekstów (Babbie 2008), wykorzystywana jest również w badaniach materiałów wizual-nych (Sztompka 2005). Jej zasadniczymi etapami są:

• Dobór próby.• Kodowanie; określenie najważniejszych z punktu widzenia badanego pro-

blemu składowych obrazu, a następnie ich podział na kategorie. Kategorie te powinny być wyczerpujące (obejmować wszystkie istotne zmienne), rozłącz-ne (każdy element może przynależeć tylko do jednej kategorii) i wyjaśniające (pomocne w odpowiedzi na pytanie badawcze) (Rose 2001).

• Analiza treści; może mieć ona charakter binarny, polegający na stwierdze-niu obecności danego elementu, liczbowy, określający częstość występowania



obiektów, bądź porządkujący, opisujący natężenie danej cechy (Sztompka 2005).

Postawione pytanie badawcze ma charakter generalny, więc ważne było objęcie analizą zdjęć dokumentujących możliwie różnorodne krajobrazy. Jednocześnie ważne było, aby analizowane fotografie były próbą opisu zastanej rzeczywistości, a nie wyłącznie dokumentacją dokonań fotografa (zdjęcia typu „ja na tle…” są oczywiście znaczącym elementem ikonografii turystycznej, autor-ce zależało jednak na takim dobraniu próby, aby nie były one dominujące).

Założono, że badane zdjęcia powinny być wykonane przez osoby zaintere-sowane poznawaniem świata, posiadające pewne doświadczenie turystyczne, preferujące indywidualne wyjazdy do miejsc egzotycznych, niekoniecznie będą-cych głównymi celami turystyki masowej. Takie sprofilowanie grupy badawczej miało przesądzić o tym, że badani będą „swobodnymi konsumentami” krajob-razu. Sposób postrzegania otoczenia powinien odzwierciedlać to, co interesuje respondentów, w mniejszym zaś stopniu schematy narzucane przez promocję turystyczną i media.

Próbą badawczą spełniającą przyjęte założenia są zdjęcia uczestników Ogólnopolskiego Spotkania Obieżyświatów, Trampów i Turystów (patrz rozdz. 3.3). W trakcie trwającego trzy dni spotkania każdy z uczestników może zaprezentować do dwóch zestawów zdjęć z podróży. Prezentacja, wyświe-tlana w postaci wielkoformatowych slajdów, jest ilustrowana komentarzem bądź muzyką (często oboma na raz) i powinna trwać nie dłużej niż 12 minut. Głównym celem wystąpienia jest przedstawienie widzom odwiedzonych miejsc i związanych z nimi osobistych obserwacji. Aczkolwiek szereg prezentacji wyróżnia wysoki poziom artystyczny, głównym celem pozostaje przedstawienie odwiedzonego obszaru, a kluczem doboru zdjęć — ich ilustracyjny charakter. Duża liczba pokazów oraz ich zbliżony rozmiar umożliwiły uzyskanie odpo-wiednio zróżnicowanych a jednocześnie porównywalnych materiałów.

Dobór tematu oraz zdjęć jest determinowany przez stosunkowo krótki czas pre-zentacji. Organizatorzy sugerują, że prawidłowo skonstruowany pokaz powinien obejmować maksymalnie 120 zdjęć. Ograniczenie ukierunkowuje prezentację, skłaniając prelegentów do skupienia się na tym, co w ich podróży było najważniej-szego i najciekawszego — zarówno pod względem geograficznym (często przedsta-wiane są jedynie fragmenty całej pokonanej trasy) jak i zróżnicowania krajobrazu.


125Struktura krajobrazu postrzeganego przez turystów

Przedmiotem prezentacji podczas OSOTT mogą być zarówno diapozy-tywy jak i zdjęcia cyfrowe. Badania prowadzono podczas trzech edycji spo-tkań — w latach 2008, 2009 i 2010. Diapozytywy, stanowiące mniejszość w dwóch pierwszych latach, w 2010 całkowicie wyszły z użycia. Z punktu widzenia badania było to bez znaczenia, podobnie jak pozostałe aspekty tech-niczne i walory artystyczne fotografii. W 2010, w związku z upowszechnie-niem lustrzanek cyfrowych z opcją filmowania, składową kilkunastu pokazów stanowiły krótkie sekwencje filmowe — nie brano ich pod uwagę ze względu na brak formalnej możliwości porównania obrazu dynamicznego (filmu) i sta-tycznego (zdjęć).

Kodowanie zdjęć przeprowadzano w czasie publicznej prezentacji. Średni czas obecności zdjęcia na ekranie wynosił około dziesięciu sekund, stosowana procedura musiała zatem umożliwiać szybkie tempo pracy. Wybrano meto-dę binarną — notowano obecność bądź brak danego elementu na zdjęciu. Identyfikowano typ sfotografowanego krajobrazu oraz głównych przedsta-wionych elementów. Pierwsza informacja miała określać przestrzenne zróż-nicowanie wizualnej eksploracji krajobrazu, druga zaś określać skalę percep-cji. Na potrzeby badania wykorzystano typologię strukturalnych elementów krajobrazu przedstawioną w rozdziale 3.3. Skonstruowana na jej podstawie matryca liczy łącznie 56 pól (patrz tab. 13). Ponieważ analiza ma charakter jakościowy, jej poprawność zależna jest od jednoznaczności wyróżnionych kategorii. Biorąc pod uwagę różnorodność analizowanego materiału i wysokie tempo pracy problem ten jawił się jako dość istotny. Niektóre zdjęcia trud-no było sklasyfikować w sposób jednoznaczny, szczególnie w odniesieniu do obiektów punktowych (Czy ten kwiat sfotografowano w miejskiej palmiarni czy w dżungli? Czy głównym tematem zdjęcia jest pomnik, czy ogólny widok miasta?). W takich przypadkach wątpliwości rozstrzygano kierując się ustnym komentarzem prowadzącego. Zgodnie z zaleceniami G. Rose (2001) popraw-ność przyjętego rozwiązania sprawdzono przeprowadzając kodowanie próbne (dwie osoby oceniały niezależnie kontrolną próbę 500 zdjęć — nie stwierdzo-no rozbieżności).



6.2 Charakterystyka ogólna wyników badańAnalizie poddano próbę 16707 zdjęć. Składały się one na 181 pokazów. Naj-krótszy liczył 21, najdłuższy zaś 181 zdjęć, do daje średnio 92 zdjęcia na pokaz. Fotografie pochodziły ze wszystkich części świata, najwięcej (41%) — z Azji.

Tabela 13. Fotografowane elementy krajobrazu; podział i liczba zidentyfikowanych elementów

Widok ogólny

Elementy punktowe – statyczne

Elementy punktowe – dynamiczne

Elementy liniowe Detale

rzeź

ba m

ało

uroz

mai

cona

rzeź

ba

uroz

mai

cona

arch

itekt

ura

przy

roda

ni

eoży

wio

na

rośl

iny

zwie

rzęt

a

ludz

ie

środ

ki tr

ansp

ortu

rzek

i, ka

nały

drog

i, sz

laki

, tor

y ko

lejo

we

ogro

dzen

ia

tabl

ice

jedz

enie

ręko

dzie

ło

i pam

iątk

i

Rolnicze 68 261 456 36 90 129 863 91 98 133 8 302 228 145

Leśne 53 134 90 160 146 147 140 23 90 91 2

Bezleśne 179 962 717 396 178 490 1043 200 74 471 17

Miejskie 645 1730 92 57 231 2458 261 59 210 43

Wodne 732 127 141 31 355 473 310 25 16 0

Opracowanie własne

Większość zdjęć w badanej próbie stanowiły fotografie wykonane w kraj-obrazie miejskim oraz bezleśnym (ryc. 26). Popularność krajobrazu miejskie-go wydaje się po części wynikać ze względów organizacyjno-logistycznych. Również zapaleni miłośnicy dziewiczych obszarów muszą w trakcie swoich podróży odwiedzać miasta. Nawet, jeśli główny cel wizyty stanowi zmiana środka transportu czy zakupy, nie sposób całkowicie nie zauważać otocze-nia, w którym się przebywa. Z kolei zainteresowanie krajobrazami bezleśny-mi należy łączyć z, bardzo znaczącym we współczesnej turystyce (patrz rozdz. 3.2), mechanizmem poszukiwania odmienności. Autorami badanych zdjęć byli Polacy, dla których pustynie, obszary polarne czy wysokogórskie są odmienne wizualnie od otoczenia, w którym przebywają na co dzień.

Elementy utrwalone na analizowanych zdjęciach odpowiadały trzem skalom postrzegania krajobrazu opisanym przez A. Krzymowską-Kostrowicką (1997)



jako intymna, neutralna i krajobrazowa. Ze względów językowych22 skala intymna będzie dalej nazywana szczegółową, zaś skala krajobrazowa — ogólną. Skali szczegółowej odpowiadały zdjęcia detali, skali neutralnej — elementów punktowych i liniowych krajobrazu, zaś skali ogólnej — panoramicznych wido-ków. Skali ogólnej przypisano 17% badanych zdjęć (ryc. 27). Biorąc pod uwa-gę, że skala ta najpełniej odpowiada popularnemu pojmowaniu krajobrazu jako „widoku z określonego miejsca” (patrz rozdz. 2.3), a przez niektórych autorów (Granö 1997) utożsamiana jest z całością tego pojęcia, dziwić może niewielki udział tego typu fotografii w całości próby. Prawidłowość tę można tłumaczyć kilkoma czynnikami. Po pierwsze, wykonanie dobrego technicznie i ciekawego

22. Pojęcia „skala intymna” sugeruje udział w procesie postrzegania wielu zmysłów. Jakkolwiek bez wątpienia tak właśnie jest, w przypadku prezentowanych badań skupiono się na percep-cji wizualnej. Z kolei pojęcie „skala krajobrazowa” może być mylące, skoro przedmiotem rozważań jest krajobraz w różnych skalach.

Ryc. 26. Typy fotografowanych krajobrazów; opracowanie własne, n=16032 (nie uwzględniono detali)



ujęcia ogólnego widoku jest stosunkowo trudne technicznie (Waśkiel 2011). Zrobienie zdjęcia w najlepszych warunkach oświetleniowych często wyma-ga zaplanowania całego dnia (a nawet dłuższego wyjazdu) specjalnie pod tym kątem. Możliwe więc, że takich zdjęć nie robiono — bądź też tylko nie uwzględ-niano w prezentacji — ze względu na ich niskie walory artystyczne. Inną kwe-stią są zasady kompozycji, zgodnie z którymi fotografujące starają się „zapełnić” pierwszy plan; efektem może być (czasami zapewne niezamierzona) zmiana charakteru zdjęcia z „widokowego” na „obiektowy”. Na niewielkie zainteresowa-nie ogólnymi widokami mogło mieć też wpływ silnie ukierunkowane poznaw-czo podejście fotografujących. Widok ogólny jest jednocześnie powierzchowny, prelegenci zaś często podkreślali w swoich wypowiedziach ambicję „głębokiego kontaktu” z penetrowanym otoczeniem.

Autorzy zdjęć skupiają swoją uwagę na skali neutralnej, fotografując kon-kretne obiekty punktowe bądź (znacznie rzadziej) liniowe. Tego typu fotogra-fie stanowią 79% badanej próby. Wśród przedstawianych podczas pokazów zdjęć elementów punktowych znalazły się elementy statyczne i dynamiczne. Do grupy elementów statycznych zaliczono obiekty architektoniczne (budyn-ki i tzw. „małą architekturę”), obiekty przyrody nieożywionej (formacje skalne,

Ryc. 27. Procentowy udział fotografowanych elementów krajobrazu o różnej skali i dynamice; ppracowanie własne, objaśnienia w tekście, n = 16707



wodospady itp.) oraz rośliny. Stabilność tych ostatnich może wydawać się dys-kusyjna, zwłaszcza, że do jednej grupy zaliczano zarówno drzewa jak i rośliny zielne, charakteryzujące się bardzo różnym cyklem życiowym. Za zasadniczą kwestię uznano w tym przypadku stabilność przestrzenną podczas całego okre-su życia rośliny, niezależnie od czasu jego trwania oraz tendencję do odnawia-nia się roślinności o podobnym charakterze w kolejnych pokoleniach (zgod-ność z siedliskiem). Do najczęściej prezentowanych na fotografiach z podróży elementów punktowych statycznych należą obiekty architektoniczne. W dużej mierze były do typowe „atrakcje turystyczne” — zabytki, ikony architektury współczesnej czy pomniki. Niektórzy turyści utrwalali na zdjęcia również ele-menty zagospodarowania turystycznego — przede wszystkim obiekty bazy noc-legowej, z których korzystali. Wśród elementów punktowych dynamicznych wyróżniono zwierzęta, ludzi i środki transportu. Ta ostatnia grupa początkowo nie była uwzględniana, ale podczas badań pilotażowych okazało się, że obiekty te stosunkowo często przykuwają uwagę turystów (12,2% zdjęć przedstawiają-cych obiekty punktowe dynamiczne). Zdecydowanie najczęściej fotografowa-ni byli ludzie (69% w omawianej kategorii, wśród wszystkich analizowanych zdjęć — 29%). Najczęściej prezentowano na zdjęciach osoby zamieszkujące odwiedzany obszar, więc jako główny motyw można tu wskazać zainteresowa-nie odmiennością. Mniej liczne, ale również obecne, były zdjęcia przedstawia-jące turystów — zarówno autorów prezentacji bądź osoby podróżujące wspól-nie z nimi jak i innych odwiedzających fotografowane miejsca. Fotografowano także osoby związane z obsługą ruchu turystycznego — przewodników, traga-rzy czy obsługę hotelową. W tym przypadku można mówić o pewnej wspól-nocie działań i przeżyć, z której wynikała potrzeba wykonania takich zdjęć. Autoportretów i zdjęć towarzyszy podróży było zauważalnie więcej, gdy relacjo-nowano wyjazdy o charakterze ekstremalnym, prowadzące do rzadko uczęszcza-nych (i często słabo bądź w ogóle nie zaludnionych) miejsc, będące rodzajem podróżniczego wyczynu (wyprawy wysokogórskie itp.). W grupie elementów liniowych identyfikowano elementy wodne (rzeki, kanały), związane z siecią komunikacyjną (drogi, tory kolejowe, szlaki turystyczne) oraz ciągłe granice — różnego rodzaju ogrodzenia. Tych ostatnich było najmniej (5% omawianej kate-gorii), w całej próbie stanowiły znikomą (0,4%) część. Prawidłowość ta budzi zaciekawienie, turystyka bowiem niejako z definicji wiąże się z przekraczaniem



różnych granic, z których część jest wyraźnie widoczna (np. granice admini-stracyjne). Zaobserwowane zjawisko można tłumaczyć na dwa sposoby — ogrodzenia są rodzajem zapowiedzi, informacji o tym, że gdzieś dalej znajduje się zasadnicza atrakcja — mając więc znaczenie operacyjne nie są dla turystów ciekawe poznawczo. Nie bez znaczenia jest też fakt ograniczonych możliwości fotografowania tego typu obiektów — granice administracyjne, zwłaszcza te wyraźnie zaznaczone w terenie, w wielu przypadkach traktowane są jako obiek-ty militarne.

4% analizowanych zdjęć odpowiadało skali szczegółowej. Do najczęściej prezentowanych detali należały tablice (szyldy, drogowskazy itp.) z oryginal-nymi (zdaniem fotografujących) napisami bądź rysunkami (45% wszystkich zdjęć w tej skali). Część z nich była elementem infrastruktury turystycznej, inne nie miały dla odwiedzających znaczenia funkcjonalnego, ale przyciągały uwagę oryginalnością przekazu albo ciekawą formą graficzną. Chętnie utrwa-lanym detalem było również jedzenie bądź produkty spożywcze (34% zdjęć w skali szczegółowej); wrażenia gastronomiczne mają stosunkowo duży udział w całości wspomnień z podróży. Trzecią grupą fotografowanych detali było rękodzieło, najczęściej oferowane turystom na sprzedaż (21% zdjęć w omawia-nej kategorii). Liczba zdjęć w ostatnich dwóch kategoriach wydaje się adekwat-na do typowych zachowań turystów; jeść musi każdy (stosunkowo łatwo więc o inspirujące do zdjęcia okoliczności), a duża część odwiedzających poświęca uwagę również pamiątkom (i zapewne poza wykonaniem zdjęć, dokonuje tak-że jakiś zakupów).

Uzyskane wyniki wydają się ściśle nawiązywać do ustalonych norm zacho-wania turystów oraz sposobu zagospodarowywania przestrzeni na potrzeby turystyki. To właśnie konkretne obiekty — najczęściej punktowe atrakcje tury-styczne — stanowią osnowę ruchu turystycznego, są polecane w przewodni-kach, uwzględniane w programach wycieczek turystycznych i wykorzystywane na potrzeby kreowania wizerunku regionu. Zwraca jednak uwagę, że autora-mi badanych zdjęć są turyści otwarci poznawczo, często otwarcie negujący sens odwiedzania „typowych” atrakcji turystycznych (patrz rozdz. 3.3). Lista odwiedzanych przez nich miejsc różni się nieraz zasadniczo od kanonu atrak-cji w danym rejonie świata — skala postrzegania pozostaje jednak podobna. Wydaje się zatem, że czynniki marketingowo-organizacyjne nie są jedynymi



warunkującymi postrzeganie krajobrazu jako zbioru odrębnych obiektów. U podstaw takiego postrzegania krajobrazu wydaje się leżeć ogólnoludzki wzo-rzec przechowywania informacji geograficznych, tendencja do „oswajania” oto-czenia poprzez identyfikację punktów odniesienia. Uwieczniane na zdjęciach obiekty stanowią zapis eksploracji przestrzeni, zaś ułożenie ich w konkretny zestaw można traktować jako rodzaj mapy poznawczej23. Konkretne obiekty, nie zaś ogólne widoki czy detale, są najczęściej elementami, wokół których budowana jest narracja podróżniczych wspomnień. Wśród zdjęć odpowiada-jących neutralnej skali postrzegania 44% przedstawiało elementy statyczne, natomiast aż 56% — dynamiczne. Wśród elementów statycznych przeważały architektoniczne (69%), co wydaje się odpowiadać koncepcji utrwalania punk-tów pozwalających na orientację w przestrzeni. Jednak aż 56% zdjęć w skali neutralnej przedstawiało elementy dynamiczne, o dużym stopniu zmienności — w tym przede wszystkim ludzi. Jak jednoznacznie wynikało z komentarzy towarzyszącym zdjęciom (i co potwierdziło również badanie kwestionariuszo-we — patrz rozdział 3.4), to właśnie spotkania z ludźmi stanowią ważną część wspomnień z podróży. Zdjęcia reprezentujące skalę neutralną nie sprowadza-ją się więc do utrwalenia lokalizacji przestrzennej w geograficznym znaczeniu tego słowa. Wspomniana wcześniej „orientacja w terenie” wydaje się w dużej mierze dotyczyć zakresu mentalnego, będąc w istocie orientacją we wspo-mnieniach turystów. Fakt ten sugeruje istnienie hierarchii pomiędzy pojęcia-mi „krajobraz” a „miejsce”, rozumiane jako konkretny fragment przestrzeni o mentalnym znaczeniu dla turysty (patrz rozdz. 1.2). Na podstawie analizo-wanych zdjęć krajobraz postrzegany przez turystów można opisać jako struktu-rę zbudowaną z indywidualnych elementów posiadających określony ładunek znaczeniowy — miejsc.

23. O tym, że ważnym aspektem turystycznej fotografii jest nadanie konkretnej, przestrzennej struktury wspomnieniom z podróży świadczyć może rosnąca popularność aparatów z wbu-dowanym GPS i aplikacji pozwalających na łatwe połączenie wykonanych zdjęć z mapą.



6.3 Struktura różnych typów krajobrazów w oczach turystówTyp krajobrazu wpływa na rodzaj postrzeganych i utrwalanych na zdjęciach elementów. Wydaje się to oczywiste — np. immanentną cechą miast jest obec-ność zabudowy i ludzi, których z kolei będzie mniej w lesie. Liczba elementów, jakie turyści uważają za warte uwagi, nie jest jednak dokładnym odzwierciedla-niem rzeczywistej struktury krajobrazu, świadczy raczej o ich roli w tworzeniu doświadczenia turystycznego. Na ryc. 28 przedstawiono zróżnicowanie postrze-ganej struktury krajobrazu dla jego pięciu typów. Liczebność poszczególnych kategorii odniesiono do średniej liczby zdjęć, która przypadałaby na każdą kate-gorię w danym typie krajobrazu przy założeniu ich równoliczności:

a(x) = x(x₁ + … + xⁿ)

n

gdzie a — wskaźnik liczebności, x — liczba zdjęć w kategorii x, n — liczba kategorii

Dzięki temu możliwe było porównywanie ze sobą zarówno elementów w obrębie jednego typu jak i różnych typów krajobrazu między sobą.

Poszczególne typy krajobrazu są różnie prezentowane przez turystów zarówno pod względem liczności poszczególnych elementów, jak i relacji pomiędzy kategoriami. W przypadku krajobrazów leśnych, naturalnych bez-leśnych, rolniczych i miejskich pokazywano wszystkie rodzaje elementów. W krajobrazie wodnym w ogóle nie uwzględniono ogrodzeń, co wydaje się logiczne ze względu na znikomą liczebność tego typu obiektów w omawianym typie krajobrazu.

Krajobraz leśny charakteryzuje się największą harmonią pomiędzy postrze-ganymi elementami krajobrazu. Fotografujący w niemal równym stopniu poświęcali swoją uwagę widokom (przede wszystkim urozmaiconym), obiek-tom przyrody nieożywionej, zwierzętom i ludziom. W oczach turystów las to zatem znacznie więcej, niż same drzewa. Uwagę zwraca, że do najczęściej foto-grafowanych obiektów punktowych należały nie rośliny, ale obiekty przyrody nieożywionej. Wydaje się, że w krajobrazie o wysokim stopniu naturalności to właśnie je traktowano jako podstawowe punkty odniesienia. Same drzewa były-by zbyt liczne i zbyt podobne do siebie, aby pełnić tę rolę.



Ryc. 28. Wskaźnik liczebności elementów krajobrazu w różnych typach; opracowanie własne, objaśnienia w tekście.; n = 16032 (nie uwzględniono detali)



Krajobrazy naturalnie bezleśne są o wiele bardziej zróżnicowane pod względem znaczenia poszczególnych budujących je elementów. W tym przy-padku najczęściej fotografowano widoki (z dużą przewagą tych o urozma-iconej rzeźbie terenu) oraz ludzi. Popularność skali ogólnej nie dziwi — to właśnie rozległość przestrzeni definiuje omawiany typ krajobrazu jako atrak-cyjny turystycznie. Krajobrazy naturalnie bezleśne w większości odpowia-dają obszarom mało, a często w ogóle nie przekształconym przez człowieka — fakt, że o ich atrakcyjności w dużej mierze decydują ludzie, może zatem dziwić. Zaobserwowaną prawidłowość można wyjaśniać dwojako. Omawiane krajobrazy zamieszkuje wiele ludów o bardzo ciekawej i atrakcyjnej wizual-nie kulturze. Mimo ich stosunkowo małej liczebności, możliwość kontaktu z rdzennymi mieszkańcami pustyń, stepów czy górskich płaskowyżów (np. Tybetańczykami, Keczua, Tuaregami) może być ważnym motywem podejmo-wania aktywności turystycznej. Omawiany typ krajobrazu odpowiada jedno-cześnie obszarom o wysokim stopniu naturalności, często trudno dostępnym. Fotografowane na zdjęciach osoby to często sami turyści. Celem autoprezen-tacji jest podkreślenie specyfiki sytuacji, w jakiej się znaleźli. Autorzy zdjęć stają się więc sami dla siebie punktami odniesienia w krajobrazie, w którym o takowe trudno. Podobnie tłumaczyć należy stosunkowo częste fotografowa-nie dróg; łącznika między otaczającą fotografującego pustką a innymi, ukry-tymi za horyzontem obszarami.

Krajobrazy o wyraźnych cechach kulturowych; rolnicze i miejskie są, mimo swojej odrębności, odbierane w podobny sposób. W przypadku obydwu wymienionych typów najczęściej prezentowano zdjęcia ludzi (znaczna przewa-ga w stosunku do pozostałych elementów krajobrazu; największa liczba wyko-nanych zdjęć w całości próby) i obiekty architektoniczne, a w trzeciej kolejności widoki ogólne. O ile w przypadku krajobrazów miejskich dominacja wymie-nionych elementów krajobrazu wydaje się oczywista (ludzie i budynki definiu-ją miasto), to krajobrazy rolnicze często kojarzone są z wartościami przyrodni-czymi (jako „zielone”, „niezabetonowane” itp.). Biorąc pod uwagę preferencje badanej grupy ujawnione w badaniu kwestionariuszowym (patrz rozdz. 3.4) oraz geograficzne zróżnicowanie kierunków wyjazdów jasne staje się, że krajob-razy rolnicze to w wielu przypadkach obszary o dużym potencjale dla turystyki etnicznej, zamieszkałe przez tradycyjne społeczności. Zainteresowanie turystów



przyciągają również obiekty architektoniczne; zabudowa wiejska, często o ory-ginalnym charakterze.

Na zdjęciach wykonanych w krajobrazach wodnych przeważają wido-ki. Poza samą wodą fotografie te przedstawiały często również fragment pla-ży, chmury bądź zachód słońca. Zainteresowanie fotografujących przyciągały również obiekty punktowe dynamiczne wszystkich rodzajów. Na zdjęciach chętnie uwieczniano ludzi i środki transportu — w tym przypadku byli to głównie towarzysze podróży oraz różnego rodzaju jednostki pływające użytko-wane przez fotografujących. Stosunkowo liczne były również fotografie zwie-rząt, będące dowodem na popularność różnych form morskiej turystyki eko-logicznej — od obserwacji delfinów czy wielorybów po nurkowanie na rafie koralowej (część branych pod uwagę zdjęć wykonano pod wodą).

Wśród wyróżnionych typów krajobrazów można wskazać podział na kraj-obrazy lądowe i wodne. W przypadku tych ostatnich duże znaczenie dla ich postrzegania przez turystów mają elementy powierzchniowe, elementy linio-we natomiast zauważane są w znikomym stopniu. Krajobrazy lądowe można podzielić na dwie grupy. Czynnikiem różnicującym jest tu wpływ czynników kulturowych na ostateczny wizerunek krajobrazu. Dla postrzegania krajob-razów o większym stopniu naturalności, leśnych i naturalnie bezleśnych, duże znaczenie mają elementy punktowe statyczne i powierzchniowe. Krajobrazy o wysokim stopniu naturalności cechuje różnorodność, wyrażająca się sto-sunkowo niewielkimi różnicami w liczebności poszczególnych grup elemen-tów. W przypadku krajobrazów o wyższym stopniu przekształcenia przez człowieka — rolniczych i miejskich — rozbieżności te są znacznie większe. W omawianych typach krajobrazu zdecydowanie dominują elementy punk-towe dynamiczne, a w drugiej kolejności elementy punktowe statyczne oraz powierzchniowe. Stwierdzone prawidłowości nasuwają spostrzeżenie, że krajob-razy przekształcone przez człowieka (nacechowane kulturowo) mają znaczący wymiar społeczny; dla turysty większe znaczenie ma interakcja z innymi ludźmi, aniżeli podziwianie typowych, statycznych atrakcji czy widoków. Jakkolwiek pojęcie „krajobraz” funkcjonuje w naukach społecznych i odnosi się do cha-rakterystyki relacji między różnymi grupami ludzi (patrz rozdz. 1), w geogra-fii takie ujęcie jest często negowane jako pozbawione wymiaru przestrzennego. Uzyskane wyniki wskazują na potrzebę (i możliwość — np. poprzez rozwijanie



metodyki badań wizualnych) uwzględniania wątków społecznych w badaniach krajobrazowych, szczególnie w przypadku krajobrazów o charakterze w znacz-nym stopniu zdeterminowanym przez działalność człowieka. W przypadku krajobrazów o wyższym stopniu naturalności duże znaczenie mają elementy punktowe statyczne. Prawidłowość ta wydaje się wynikać z potrzeby orientacji w terenie. Charakterystyczne formy skalne, drzewa i inne podobne obiekty sta-ją się rodzajem punktów reperowych, pozwalających na „oswojenie” i zapamię-tanie krajobrazu. Jak się wydaje, tego rodzaju działanie turystów nie różni się specjalnie od praktyk pierwotnych myśliwych czy podróżników z epoki odkryć geograficznych.

Ryc. 29 przedstawia typogramy opisujące relacje pomiędzy poszczególny-mi grupami elementów w różnych typach krajobrazu. Sporządzono też typo-gram, charakteryzujący krajobraz postrzegany przez turystów w ujęciu ogól-nym. Wynika z niego, że dla turystów największe znaczenie mają elementy powierzchniowe i punktowe dynamiczne, później elementy punktowe statycz-ne, a w znacznie mniejszym stopniu — elementy liniowe. Elementy liniowe były stosunkowo rzadko fotografowane w każdym typie krajobrazu. Prawidłowość tę tłumaczyć można ich mniejszym nacechowaniem znaczeniowym. Różnego typu obiekty liniowe istniejące w krajobrazie mają dla turystów duże znacze-nie funkcjonalne, ułatwiając bądź też ograniczając możliwość przemieszczania się w konkretnym kierunku. Najczęściej są to jednak po prostu łączniki między kolejnymi obiektami punktowymi. Nawet w przypadku specjalnie organizowa-nych na potrzeby turystyki szlaków tematycznych rzadko uwypukla się specy-fikę łączącej je trasy — większość tego typu projektów to zbiór punktów, mię-dzy którymi „nie ma nic ciekawego” — a przynajmniej takie wrażenie odnieść można czytając przewodniki czy informatory turystyczne. Obiekty liniowe — przede wszystkim drogi — były znacznie częściej fotografowane przez turystów poruszających się siłą własnych mięśni24. Osobiste zaangażowanie w proces przemieszczania się przyczyniało się do nadania pokonywanej trasie pewnego znaczenia, czego konsekwencją były powstałe zdjęcia.

24. Dotyczy to również kierowców samochodów — wysiłek fizyczny jest w tym przypadku mniejszy, ale spełniony pozostaje warunek bezpośredniego zaangażowania w przemieszcza-nie się.


Ryc. 29. Zróżnicowanie wskaźników liczebności głównych grup elementów krajobrazu w różnych jego typach; opracowanie własne, objaśnienia w tekście; n = 16032 (nie uwzględniono detali)



Uzyskane wyniki wskazują, że:• Na krajobraz postrzegany przez turystów składają się elementy o różnej

skali, dynamice i formie.• Turyści najczęściej dokumentują elementy krajobrazu przynależące do ska-

li neutralnej (pojedyncze obiekty różnego typu).• Duże znaczenie dla postrzegania krajobrazu mają elementy dynamiczne,

o często zmieniającej się lokalizacji czy charakterze wizualnym. Elementy te są szczególnie istotne dla turystów penetrujących krajobrazy przekształcone przez człowieka — miejskie i rolnicze. Najliczniejszą i najbardziej znaczącą kategorią w tej grupie są ludzie. W krajobrazach miejskich i rolniczych najczęściej foto-grafowani są ich mieszkańcy, w krajobrazach o wyższym stopniu naturalności (a tym samym słabo zaludnionych) ludzie również stanowią ważną część krajob-razu, ale w tym przypadku są to najczęściej towarzysze podróży. Na tej podsta-wie można wskazać, że inni turyści są znaczącą częścią doświadczenia turystycz-nego, szczególnie w krajobrazach o wysokim stopniu naturalności.

• Najmniej istotnym z punktu widzenia turystów elementem krajobrazu są obiekty liniowe.

• Krajobrazy wodne i lądowe, a wśród tych ostatnich krajobrazy w różnym stopniu przekształcone przez człowieka są postrzegane przez turystów jako róż-ne układy strukturalne.

Na podstawie przeprowadzonej analizy ilościowej oraz jakościowych obser-wacji, uwzględniających komentarze autorów wygłaszane podczas prezenta-cji zdjęć stwierdzono, że o zróżnicowaniu struktury krajobrazu postrzeganego przez turystów decyduje kilka czynników:

• Realne zróżnicowanie krajobrazu; znikoma liczba pewnych obiektów (np. ogrodzeń w krajobrazach wodnych, otwartych panoram widokowych w lesie) ogranicza liczebność zdjęć danego typu.

• Charakterystyczne i stabilne punkty odniesienia; szczególnie w krajobra-zach „obcych” (P.A. Bell i in. (2004) wskazują na genetyczne uwarunkowania tej prawidłowości).

• Promocja i udostępnienie wybranych elementów krajobrazu jako atrakcji turystycznych; chodzi tu zarówno o schemat skojarzeń, jaki każdy z członków szeroko rozumianej wspólnoty kulturowej nabywa w procesie edukacji (np. na pustyni naszą uwagę zwraca przestrzeń, w mieście — budynki itp.), ale również



o aktywne działania organizatorów turystyki na rzecz spopularyzowania pew-nych atrakcji (np. rosnąca dostępność tzw. sea safaris przyczyniła się zapewne do postrzegania zwierząt jako znaczącego elementu krajobrazów wodnych).

Wpływ opisanych czynników na postrzeganie różnych krajobrazów jest zróż-nicowany. Precyzyjne określenie uwarunkowań postrzegania krajobrazu wyda-je się możliwe i zasadne jedynie dla skali szczegółowej. Jednostką odniesienia powinny być obszary spójne przestrzennie, charakteryzujące się określonym zróżnicowaniem cech przyrodniczych i kulturowych oraz powiązane ze wzglę-du na natężenie i kierunki ruchu turystycznego. Dysponowanie tego typu dany-mi ułatwiłoby sterowanie ruchem turystycznym, przewidywanie i identyfikację potencjalnych zagrożeń związanych z rozwojem turystyki oraz skuteczną, a jed-nocześnie odpowiedzialną promocję; tym samym sprzyjałoby realizacji założeń zrównoważonego rozwoju w turystyce.


Podsumowanie

Rozważania i wyniki badań zawarte w tej książce miały na celu scharakte-ryzowanie relacji między pojęciami „krajobraz” a „turystyka”. Jakkolwiek fakt istnienia takowej jest oczywisty, rozpoznanie szczegółów utrudniają wieloznacz-ność i wielowymiarowość obu pojęć oraz dynamika obu podmiotów.

W zakresie badań geografii turyzmu do najważniejszych aspektów poję-cia „krajobraz” należą jego holizm oraz uwzględnianie faktu, iż krajobraz jest postrzegany przez człowieka. Aspekty te uwzględnia definicja krajobrazu sfor-mułowana w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Jak się wydaje, definicja ta (patrz rozdz. 1) może być z powodzeniem wykorzystywana na potrzeby badań nad turystyką.

Koncepcjami pokrewnymi koncepcji krajobrazu, które już dawno znala-zły swoje miejsce w geografii turyzmu, są koncepcja przestrzeni, środowiska i miejsca. Jakkolwiek zdarza się, że pojęcia te stosowane bywają wymiennie, każ-de z nich ma swoją specyfikę. W przypadku krajobrazu jest nią fakt, że łączy on aspekty przestrzenne z zagadnieniami percepcji i tożsamości. Pojemna i szeroko stosowana, koncepcja krajobrazu stanowi idealną platformę badań interdyscyplinarnych.

Krajobraz może być pojmowany (i badany) w trzech zakresach: material-nym, wizualnym i mentalnym. Zakresy te wzajemnie są dopełniają, ale może się zdarzyć, że z punktu widzenia roli, jaką odgrywają w turystyce, są rozdzielne przestrzennie (rozdz. 2.1). Różne formy turystyki są w różnym stopniu powią-zane z poszczególnymi zakresami krajobrazu i odmiennie korzystają (bądź nie) z budujących go komponentów. Zależnie od stopnia rozpoznania i rzeczywi-stego wykorzystania krajobraz może być zasobem, walorem bądź atrakcją tury-styczną (rozdz. 1.4).

Potwierdzeniem ścisłych relacji między krajobrazem a turystyką może być fakt, iż w języku naukowymi potocznym istnieją określenia łączące oba pojęcia. „Krajobraz turystyczny” oraz „turystyka krajobrazowa” mogą być interpretowa-ne na rożne sposoby. Gdyby wziąć pod uwagę wszystkie zakresy obu pojęć, na



Ziemi nie ma dziś zakątków, które w jakiś sposób — materialny, wizualny czy mentalny, na potrzeby masowe czy „eksploracyjne” nie byłyby wykorzystywane na potrzeby turystyki. Autorce najbliższa jest koncepcja J.M. Mateo-Rodrigueza (2003), traktująca krajobraz jako medium integrujące elementy kulturowe i przyrodnicze, zaś turystykę krajobrazową jako turystykę świadomą, odpowie-dzialną, zgodną z ideą zrównoważonego rozwoju. Ze względów terminologicz-nych (znacznie szersza popularność bliskiego znaczeniowo terminu „ekotury-styka”) właściwsze wydaje się odnoszenie się do relacji różnych form turystyki (ze względu na charakter podejmowanej aktywności) z krajobrazem i traktowa-nie tego ostatniego jako katalizatora aktywności turystycznej.

Kluczową, z punktu widzenia badań nad turystyką, cechą krajobrazu jest fakt, że koncepcja ta łączy przyrodę i człowieka. Pozycja tego ostatniego jest specyficzna: pozostając elementem krajobrazu, jednocześnie poddaje go obser-wacji i ocenie. Konieczność uwzględniania tych dwóch aspektów decyduje o szczególnym znaczeniu, jakie w badaniach krajobrazowym mają skala prze-strzenna i czasowa. Problem nie jest nowy; krajobraz w ujęciu dynamicznym był przedmiotem badań J.G. Granö przed prawie stu laty. Fakt, że w 1997 r. jego prace wydano w tłumaczeniu na j. angielski wydaje się świadczyć o aktualności tego nurtu badań.

Badania nad strukturą krajobrazu wydają się dobrą drogą do rozpoznania relacji łączących krajobraz i turystykę. Struktura krajobrazu, rozumiana jako charakter i wzajemne powiązania budujących go elementów, warunkuje sposób funkcjonowania krajobrazu (Pietrzak 1998), a co za tym idzie, ma wpływ na sposób postrzegania, oceniania i wykorzystywania krajobrazu. Z faktu, że struk-tura krajobrazu modyfikuje charakter walorów, zagospodarowania oraz charak-ter ruchu turystycznego, wynika, że jest jednym z czynników wpływających na funkcję turystyczną. Jej rozpoznanie powinno być jedną podstaw planowania i innych działań na rzecz rozwoju turystyki.

Podstawą charakterystyki elementów strukturalnych krajobrazu na potrze-by badań związanych z turystyką może być, stosowany w wielu dyscyplinach naukowych, ogólny podział elementów krajobrazu na punktowe, liniowe i powierzchniowe. Podział ten był punktem wyjścia dla typologii elementów strukturalnych krajobrazu na potrzeby badań nad turystyką zaproponowa-nej w rozdziale 3.3. Typologię tę, uwzględniającą zróżnicowanie elementów


143Podsumowanie

strukturalnych krajobrazu pod względem skali i dynamiki, wykorzystano okre-ślając jak turyści postrzegają krajobraz (rozdz. 6).

Ponieważ, jak napisano wyżej, turystyka, a co za tym idzie, również jej uczestnicy pozostają grupą bardzo zróżnicowaną, konieczne było zawężenie zakresu prowadzonych badań. Skoncentrowano się na osobach nastawionych na aktywne (przede wszystkim w znaczeniu mentalnym, ale również fizycz-nym) poznawanie świata. Kierując się doniesieniami o aktualnych trendach w światowej turystyce, jak również biorąc pod uwagę polską specyfikę zjawi-ska, skupiono się na turystach — globtroterach, podróżujących w sposób zin-dywidualizowany25. Przeprowadzone badanie kwestionariuszowe potwierdziło, że wybrana do badań grupa polskich turystów indywidualnych spełnia przyję-te założenia, a jednocześnie wskazało, że uwarunkowania związane z cechami krajobrazu odgrywają dużą rolę przy planowaniu celu podróży. Należy jednak zaznaczyć, iż nie jest to rola kluczowa — większe znaczenie wydają się mieć oso-biste motywy oraz dostępność obszaru warunkowana jego zagospodarowaniem. Zróżnicowanie krajobrazu, jego cechy przyrodnicze i kulturowe nie są synoni-mem atrakcyjności turystycznej.

Przeprowadzone badanie kwestionariuszowe (rozdz. 4.4) wykazało, że wszystkie grupy elementów strukturalnych (punktowe, liniowe i powierzchnio-we), w różnej skali i o różnej dynamice, są przedmiotem zainteresowania tury-stów. W celu szczegółowego zidentyfikowania tych relacji posłużono się meto-dą fotograficzną, identyfikując elementy strukturalne krajobrazu na zdjęciach wykonanych przez turystów (rozdz. 6). Uzyskane wyniki potwierdziły, że kraj-obraz odbierany jest jako wieloskalowy, dynamiczny układ elementów punkto-wych, liniowych i powierzchniowych. Wykazały jednocześnie, że dla turystów szczególne znaczenie ma skala neutralna, zwłaszcza zaś obiekty punktowe sta-tyczne i dynamiczne. Obiekty punktowe statyczne mają szczególne znaczenie dla turystyki zinstytucjonalizowanej. To MacCannellowskie oznaczniki, atrak-cje decydujące o wizerunku obszaru recepcji turystycznej. Wśród dynamicznych elementów krajobrazu utrwalanych na zdjęciach przez turystów szczególną

25. Co nie wyklucza korzystania z oferty małych, wyspecjalizowanych organizatorów turystyki, często działających lokalnie.



pozycję zajmuje człowiek. Może to być zarówno przypadkowy mieszkaniec odwiedzanego obszaru, osoba związana z obsługą ruchu turystycznego czy „współturysta”. Turystyka nie istniałaby bez człowieka — struktura krajobrazu postrzeganego przez turystów pokazuje wyraźnie, że nawet tam, gdzie przyroda pozostaje głównym walorem przyciągającym gości, różnego typu uwarunkowa-nia społeczne kształtują rzeczywistość postrzeganą przez odwiedzających.

Krajobraz to znacznie więcej niż piękne widoki, którymi kuszą przewod-niki i broszury promocyjne. To połączenie przyrody i kultury, cech fizycznych i mentalnych skojarzeń. To różnorodność w przestrzeni i w czasie. Turystyka — ta zaangażowana poznawczo — jest przygodą odczytywania krajobrazu. Można ją przeżywać na wiele sposobów, ale wszystkie będą miały część wspólną. Jest nią identyfikacja tego, co przyciąga uwagę. Jak wykazały przeprowadzone badania, w różnych typach krajobrazu uwagę turystów interesują różnego typu elemen-ty. Turyści chętnie oglądają zabytki i inne „atrakcje”, ale doceniają również dro-biazgi; rower na rogu ulicy, bawiące się dziecko czy polny kwiat. Na potrzeby badań nad turystyką krajobraz musi być rozumiany bardzo szeroko — przynaj-mniej tak, jak na to wskazuje zróżnicowanie aktywności podejmowanych przez turystów.

Rozpoznanie struktury krajobrazu na potrzeby turystyki powinno być punktem wyjścia do dalszych badań. Bardzo ciekawym i istotnym aplikacyjnie zagadnieniem wydaje się rozpoznanie związku między strukturą krajobrazu a ruchem turystycznym. Dla planowania i zarządzania turystyką istotne wyda-ją się zarówno relacje (przestrzenne, ale również mentalne) między atrakcjami turystycznymi jak i ich wewnętrzne zróżnicowanie. Zasadne byłoby objęcie podobnymi badaniami różnych grup użytkowników krajobrazu. W przypadku turystyki masowej, której kompleksowość może ograniczać aktywność poznaw-czą odbiorcy, wskazane wydaje się analiza relacji między zagospodarowaniem turystycznym a pozostałymi elementami krajobrazu.

Turyści nie tylko oglądają krajobraz bądź aktywnie korzystają z jego walo-rów. Są jego integralną częścią i mają — bezpośrednio lub pośrednio — wpływ na zachodzące w nim zmiany. Jak się wydaje, nie zawsze są jednak tego świado-mi. Jeżeli już, dzielą krajobrazową całość na mniejsze wycinki: przyrodę, zabytki itp. Tymczasem o istocie krajobrazu stanowi jego kompleksowość. Problem ten zasługuje na szerszą popularyzację. Nie bez znaczenia jest tu fakt, że formalnym


145Podsumowanie

wyrazem uznania krajobrazu za istotną wartość jest Europejska Konwencja Krajobrazowa, której sygnatariuszem jest również Polska. Warto zadbać o prze-łożenie teorii na praktykę. Turyści świadomi, że krajobraz to coś więcej, niż ładny obrazek w katalogu, mają szansę stać się aktywnymi rzecznikami jego ochrony bądź przekształceń. Ważna jest też nośność samego pojęcia. Jak pod-kreślają A. Buijs, B. Pedroli i Y. Luginbühl (2006), „krajobraz” często kojarzony jest z pięknym, przyjaznym i dostępnym otoczeniem, wykorzystywanym dla zaspokojenia hedonistycznych potrzeb. Tym samym jest znacznie bliższy prze-ciętnemu użytkownikowi, niż hermetycznie brzmiące „bioróżnorodność”, „eko-system” czy „tożsamość regionalna”. Koncepcja krajobrazu może być — i powin-na zostać wykorzystana nie tylko jako pomost między różnymi dyscyplinami naukowymi, ale też jako platforma porozumienia między nauką a użytkowni-kami krajobrazu. Warto nauczyć turystów rozumieć krajobraz — tylko wtedy będą w stanie się z nim identyfikować i aktywnie zaangażować w jego ochronę czy odpowiedzialne kształtowanie. Stanie się tak jednak jedynie w przypadku, kiedy oni sami też uznawani będą za jeden z elementów krajobrazowej całości, nie zaś za ekonomicznie konieczny, ale nad wyraz niewygodny „dodatek”.


Literatura

Adamczyk J., 1999, Ocena walorów środowiska przyrodniczego Bieszczadzkiego Parku Narodowego dla potrzeb turystyki aktywnej, maszynopis pracy magi-sterskiej, archiwum WGiSR UW, Warszawa

Administracíon de Parques Nacionales de la Republika Argentina, 2008, Digesto Normativo, www.parquesnacionales.gov.ar/_old/_din_2008/_visi_on_08_.htm#002; dostęp:22.02.2012

Agenda dla zrównoważonej i konkurencyjnej turystyki europejskiej, Komisja Wspólnot Europejskich, 2007, KOM (2007), 621, wersja ostateczna, Bruksela, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=-COM:2007:0621:FIN:PL:PDF, dostęp: 14.03.2012

Aitchison C., MacLeod N., Shaw S.J., 2000, Leisure and tourism landscape: social and cultural geographies, Routledge, London

Albers P., James W., 1988, Travel Photography: A Methodological Approach, Annals of Tourism Research. 1988, 15, s. 134–158

Andrejczuk W., 2010, Krajobraz a turystyka: aspekt konceptualny, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 14, s. 15–24

Ankomah P.K., Crompton J.L., Baker D., 1996, Influence of Cognitive Distance in Vacation Choice, Annals of Tourism Research, 23, 1, s. 138–150

Antrop M., 2000, Background Concepts for Integrated Landscape Analysis, Agriculture, Ecosystems and Environment, 77, s.17–28

Antrop M., 2006, From Holistic Landscape Synthesis to Transdisiplinary Landscape Management, [w:] From Landscape Research to Landscape Planning; Aspects of Integration, Education and Application, red. B. Tress i in., Springer, Dordrecht, s. 27–49

Armand D.L., 1980, Nauka o krajobrazie. Podstawy teorii i metody logicznomatematyczne, PWN, Warszawa

Balon J., 2009, Porządki przestrzenne — syntetyczna wizja krajobrazu, Problemy Ekologii Krajobrazu, XXIII, s. 61–70



Bandyopadhyay R., 2011, A Photo Ethnography of Tourism as NeoColonialism, Annals of Tourism Research, 38, 2, s. 714–718

Bartkowski T., 1975, O atrakcyjności województwa koszalińskiego dla rekreacji, Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, XXVIII A, s. 7–27

Bartkowski T.,1986, Zastosowania geografii fizycznej, PWN, WarszawaBeerli A., Martin D., 2004, Factors Influencing Destinaton Image, Annals of

Tourism Research, 31, 3, s. 657–681Bell P.A., Green Th.C, Fisher J.D., Baum A., 2004, Psychologia środowiskowa,

tłum. A. Jurkiewicz i in., Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, GdańskBeruczaszwili N.L., 1986, Czetyrie imierienija łandszafta, Myśl, Moskwa Bobek H., Schmithüsen J., 1949, Die Landschaft im logischen System der

Geographie, Erdkunde, 3, 2, s. 112–120Bochen A., 1991, Wielkoskalowe badania struktury środowiska przyrodniczego

na przykładzie rezerwatu “Sokole Góry”, maszynopis pracy magisterskiej, archiwum Zakładu Geoekologii WGiSR UW

Bodnar R.K., 2011, Tourist Aspects of Assessing Landscape Change, GeoJournal of Tourism and Geosites, 7, s. 39–50

Bogdanowski J., 1976, Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu, PAN, Kraków

Bogdanowski J. 1999, Metoda jednostek i wnętrz architektonicznokrajobrazowych (JARKWAK) w studiach i projektowaniu, Politechnika Krakowska, Kraków

Boorstin D., 1964, The Image: A Guide to PseudoEvents in America, Harper, New York

Bratina Jurkovic N., 2011, Landscape Management Methodologies. Synthesis Raport of Thematic Studies, Regional Activity Centre for the Priority Actions Programme, www.pap-thecoastcentre.org/pdfs/Synthesis_Report_web.pdf., dostęp: 10.03.2012

Brickerdoff J.J., 1984, Discovering the Vernacular Landscape, Yale University Press, New Haven

Buijs A., Pedroli B., Luginbühl Y., 2006, From Hiking through Farmland to Farming in a Leisure Landscape: Changing Social Perceptions of the European Landscape, Landscape Ecology, 21, s. 375–389


149Literatura

Bunkse E.V., 2007, Beyond Images: the Phenomenology of Travel Versus Tourism and Implications for Rural Landscapes [w:] European Landscapes and Lifestyles: the Mediterranean and Beyond, red. Z. Roca i in., Edicoes Universiterias Lusofonas, Lisboa, s. 385–395

Burel F., Baudry J., 1990, Structural Dynamic of a Hedgerow Network Landscape in Brittany France, Landscape Ecology, 4, s. 197–210

Burel F., Baudry J., 2001, Ecologie du paysage: concepts, methodes et applications, Editions Tec & Doc-Lavoisier, Paris

Burkart R., Omar Barbaro N., Aldo Gomez D., bez daty opublikowania, Ecoregiones de la Argentina, Presidencia de la Nacíon, Secretaria de Recursos Naturales y Desarollo Sostentable, Administracíon de Parques Nationales, Buenos Aires

Burns P., 2004, Six Postcards from Arabia: A Visual Discourse of Colonial Travels in the Orient, Tourism Studies, 4, 3, s. 255–275

Butler D.R., 1994, Repeat Photography as a Tool for Emphasizing Movement in Physical Geography, Journal of Geography, 93,1, s. 141–151

Butler R.W., 1999, Sustainable Tourism: A StateoftheArt Review, Tourism Geographies, 1, s. 7–25

Butler R.W., 2004, Geographical Research on Tourism, Recreation and Leisure: Origins, Eras and Directions, Tourism Geographies, 6, 2, s. 143–162

Butler R.W., 2006. The Tourism Area Life Cycle, Channel View Publications, Clevedon

Buzinde Ch.N., Manuel-Navarette D., Eunjung Yoo E., Morais D., 2010, Tourists’ Perceptions in a Climate of Change. Eroding Destinations, Annals of Tourism Research, 37, 2, s. 333–354

Byers A., 1987, An Assessment of Landscape Change in the Khumbu Region of Nepal Using Repeat Photography, Mountain Research and Development, 7, 1, s. 77–81

Carpenter E., 1972, Oh What a Blow That Phantom Gave Me!, Holt, Reinhardt and Winston, New York

Cartier C., Lew A.A., 2005, Seductions of Place. Geographical Perspectives on Globalization and Touristed Landscapes, Routledge, Oxon

Chatwin B., 2007, W Patagonii, tłum. P. Lipszyc, Świat Książki, Warszawa



Cherem G.J., Driver B.L., 1983, Visitor Employed Photography: a Technique to Measure Common Perceptions of Natural Environments, Journal of Leisure Research, 15, s. 65–83

Clay G.R., Daniel T.C., 2000, Scenic Landscape Assessment: the Effects of Land Management Jurisdiction on Public Perception of Scenic Beauty, Landscape and Urban Planning, 49, 1–2, s. 1–13

Cohen E., 1972, Towards a Sociology of International Tourism, Social Research, 39, s. 164–182

Cohen E., 1979, A Phenomenology of Tourist Experiences, The Journal of the British Sociological Association, 2, s. 179–199

Cohen E., 1993, The Study of Touristic Images of Native People: Mitigating the Stereotype of a Stereotype, [w:] Tourism Research, red. R. Pearce, R. Butler, Routledge, New York, s. 36–69

Cohen E., 2004, Backpacking: Diversity and Change [w:] The Global Nomad: Backpacker Travel in Theory and Practice, red. G. Richards, J. Wilson, Channel View Publications, Clevedon, s. 43–59

Cosgrove D.,1988, Social Formation and Symbolic Landscape, The University of Wisconsin Press, Madison

Crang M., 1997, Picturing Practices: Research Through the Tourist Gaze, Progress in Human Geography, 1997, Tom 21, 3, s. 359–373

Creswell T., 2004, Place: A Short Introduction, Wiley-Blackwell, ChichesterCuijpers J.J., Bekius, D., 2004, Landscape Biographical Ensembles. A Method

for Using CulturalHistorical Aspects of the Landscape in Planning Practice, [w:] Merging Past and Presence in Landscape Planning, red. I. de Boer, G.J. Carsjens, A. van der Valk, Wageningen University, Wageningen, CD

Cushman S.A., McGarigal K., Neel M.C, 2008, Parsimony in Landscape Metrics: Strength, Universality and Consistency, Ecological Indicators, 8, s. 691–703

Czochański J., 1999, Regionalny system rekreacyjny Tatr, Problemy Ekologii Krajobrazu, V, s. 255–266

Daniel T.C., Boster R.S., 1976, Measuring the Quality of the Natural Environment: a Psychological Approach, American Psychologist, 45, 5, s. 633–637


151Literatura

Daniel T.C., Meitner M.M., 2001, Representation Validity of Landscape Visualisations; the Effects of Graphical Realism on Perceived Scenic Beauty of Forest Vistas, Journal of Environmental Psychology, 21, s. 61–72

Dann G., Butler R.W., 1995, A Sociolinguistic Approach Towards Changing Tourist Imagery, [w:] Change in Tourism: People, Places, Processes, red. R.W. Butler, D. Pearce., Routledge, London, s. 114–136.

Darwin K., 2008, Podróż na okręcie Beagle, tłum. K. Szarski, Libron, Krakówde Aranzabal I., Schmitz M.F., de Pineda F.D., 2009, Integrating Landscape

Analysis and Planning: a Multiscale Approach for Oriented Management of Tourist Recreation, Environmental Management, 44, 5, s. 938–951

de Bres K.,1996, Defining Vernacular Tourism, Annals of Tourism Research, 23, s. 945–948

Degórski M, 2005, Krajobraz jako obiektywna wizualizacja zjawisk i procesów zachodzących w megasystemie środowiska geograficznego, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 4, s. 13–25

Derek M., 2008, Funkcja turystyczna jako czynnik rozwoju lokalnego w Polsce, http://www.wgsr.uw.edu.pl/turyzm/uploads/doktorat_cz.I.pdf, dostęp: 14.04.2012

Des paysages à voir et à lire en Bourgogne, 2009, red. L. Courel, Educagri Éditions, Dijon

Deutsche LimesStrasse, http://www.limesstrasse.de/, dostęp 14.04.2012Donadieu P., Perigord M., 2005, Cles pour le paysage, Ophrys, Gap Dorwart C.E., Moore R.L., Leung Y.-F., 2010, Visitors’ Perceptions of a Trail

Environment and Effects on Experiences: A Model for NatureBased Recreation Experiences, Leisure Sciences, 32, s. 33–54

Dramstad W. E., Sundli-Tveit M., Fjellstadt W. J., Fry G.L., 2006, Relationships between visual landscape preferences and mapbased indicators of landscape structure, Landscape and Urban Planning, 78, s. 456–474

Endagered Sites See Boom in “Tourism of Doom”, http://www.smh.com.au/travel/endangeredsites-see-boom-in-tourism-of-doom-20090206–7zbv.html., dostęp: 10.12.2011

Europejska Konwencja Krajobrazowa, sporządzona we Florencji dnia 20 paź-dziernika 2000, Dz. U z dn. 29.01.2006, nr 14 poz. 98.



Fairweather J.R., Swaffield S.R., 2001, Visitor Experiences of Kaikoura, New Zealand: an Interpretative Study Using Photographs of Landscapes and Q Method, Tourism Management, 22, s. 219–228

Farina A., 1998, Principles and Methods in Landscape Ecology, Chapman & Hall, London

Farina A., Bogaert J., Schipani, I., 2005, Cognitive Landscape and Information: New Perspectives to Investigate the Ecological Complexity, BioSystems, 79, 1–3, s. 235–240

Forman R.T.T., 1995, Land Mosaic. The Ecology of Landscapes and Regions, Cambridge University Press, Cambridge

Forman R.T.T., Godron M., 1986, Landscape Ecology, Wiley, New YorkFranch M., Martini U., Buffa F., Parisi G., 2008, 4L Tourism (Landscape,

Leisure, Learning and Limit): Responding to New Motivations and Expectations of Tourists to Improve the Competitivness of Alpine Destinations in a Sustainable Way, Tourism Review, 63,1, s. 4–14

Fry G., 2001, Multifunctional Landscapes — Towards Transdisciplinary Research, Landscape and Urban Planning 57, s. 159–168

Fularski M., 1938, Znaczenie afiszu, fotografii i filmu w propagandzie turystycznej, Turyzm Polski, I, 1–2, s. 2–4

Gange A.C., Lindsay D.E., Schofield J.M., 2003, The Ecology of Golf Courses, Biologist, 50, 2, s. 62–68

Garrod B., 2008, Exploring Place Perception — a Photobased Analysis, Annals of Tourism Research, 35, 2, s. 381–401

Gaworecki W.W., 1998, Turystyka, PWE, WarszawaGawrycki M.F., 2010, W pogoni za wyobrażeniami, Wydawnictwa

Uniwersytetu Warszawskiego, WarszawaGawrycki M.F., 2011, Podglądając innego, Wydawnictwa Uniwersytetu

Warszawskiego, WarszawaGawrycki M.F., 2012, Podróże kształcą? Refleksje na temat sensowności podróżo

wania, Czas Kultury, 3, s. 16–26Geoekologia i ochrona krajobrazu. Leksykon, 2004, red. E.Malinowska,

W. Lewandowski, A. Harasimiuk, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa

Giardinelli M., 2000, Final de novela en Patagonia, Ediciones B, Barcelona


153Literatura

Gibson J.J, 1979, The Ecological Approach to Visual Perception, Houghton Mifflin Co., Boston

Gkoltsiou K., Terkenli T., bez daty opublikowania, Landscape Indicators; A Promising Tool For The Analysis Of Tourist Landscape Structure, http://aegean.academia.edu/TheanoSTerkenli/Papers/496782/LANDSCAPE_INDICATORS_A_PROMISING_TOOL_FOR_THE_ANALYSIS_OF_TOURIST_LANDSCAPE_STRUCTURE, dostęp: 10.11.2011

Granö J. G., 1997, Pure Geography, red. O. Granö, A. Paasi, tłum. M. Hicks, John Hopkins University Press, Baltimore

Griselin M., Wieber J.C., Ormaux S., bez daty opublikowania, Paysage, http://thema.univ-fcomte.fr/IMG/pdf/Paysage.pdf; dostęp: 10.11.2011

Gruehn D., Roth M., 2008, New Approaches in Visual Landscape Assessment and Modelling, http://www.llp.tu-dortmund.de/fileadmin/Downloads/Publikationen/Gruehn___Roth_Jelgava_2008.pdf, dostęp: 15.09.2012

Haber W., 2004, Landscape Ecology as a Bridge From Ecosystems to Human Ecology, Ecological Research, 19, 1, s. 96–106

Hall C.M., Page S.J., 2006, The Geography of Tourism and Recreation. Environment, Place and Space, Routledge, Oxon

Hannam K., Diekman A., 2010, From Backpacking to Flashpacking: Developments in Backpacker Tourism Research [w:] Beyond Backpacker Tourism: Mobilities and Experiences, red. K. Hannam, A. Diekman, Channel View, Bristol, s. 1–7

Haywood M., 1990, Visitoremployed Photography: An Urban Visitor Assessment, Journal of Travel Research, 29, 1, s. 25–29

Hazendonk N., Hendriks M., Venema H., 2008, Greetings from Europe. Landscape & Leisure, OIO Publishers, Rotterdam

Hettner A., 1927, Grundzeuge der Landerkunde, B.G. Treubner, Leipzig Holland T.L. i in., 2011, Landscape Changes in a Coastal System Undergoing

Tourism Development: Implications for Bahia de Navidad Lagoon, Jalisco, Mexico, Investigaciones Geograficas. Boletin del Instituto de Geografia UNAM, 74, s. 7–18

Hoskins W.G., 1970, The Making of the English Landscape, Penguin Books, London



Hughes H., 2008, Frommer’s 500 Places to See Before They Disappear, Wiley Publishing, Hoboken

Hull R.B., Stewart W.P., 1992,Validity of Photobased Scenic Beauty Judgements, Journal of Environmental Psychology, 12, s. 101–114

Hunt J.C.,1975, Image as a Factor in Tourism Development, Journal of Travel Research, 13, 3, s. 1–7

Instituto Nacional de Estadistica y Censos de la Republica Argentina, Áreas protegidas por la Administración de Parques Nacionales, por región natural o provincia fitogeográfica, www.indec.gov.ar, dostęp: 20.02.2012

Instituto Nacional de Estadistica y Censos de la Republica Argentina, Oferta y demanda hotelera, indicadores seleccionados por tipo de establecimiento para las localidades y el total de la region, enero — diciembre 2007, www.indec.gov.ar, dostęp: 20 02 2012

Isaczenko A.G., 1991, Łandszaftowiedienije i fizikogeograficzeskoje rajonirowanije, Wysszaja Szkoła, Moskwa

Isański J., 2004, Związki turystyki z fotografią w społeczeństwie informacyjnym. Globalne i lokalne przemiany pod wpływem rozwoju nowych technologii informacyjnych i ich wykorzystanie w turystyce, [w:] Społeczeństwo informacyjne. Wizja czy rzeczywistość?, red. L.H. Haber, Uczelniane Wydawnictwo Naukowo-Dydaktyczne, Kraków, s. 417–427

Jaakson R., 1986, Secondhome Domestic Tourism, Annals of Tourism Research, 13, 3, s. 367–391

Jackowski A., 2007, Dopełnienie dziejów Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego, [w:] Studia nad turystyką. Tradycje, stan obecny i perspektywy badawcze, red. W. Kurek, M. Mika, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, s. 11–49

Jacobsen J., 2007, Use of Landscape Perception Methods in Tourism Studies: A Review of PhotoBased Research Approaches, Tourism Geographies, 9, 3, s. 234–253

Jacobsen J., Dann G., 2003, Images of the Lofoten Islands, Scandinavian Journal of Hospitality and Travel. 3, s. 24–47

Jak mówić o większości świata. Rzetelna informacja o krajach globalnego Południa, 2009, red. M. Wojtalik, http://www.pah.org.pl/download.php? plik=487, PAH, Warszawa, dostęp: 25.05.2011


155Literatura

Jaszczak A., 2008, Droga krajobrazowa jako produkt turystyczny, Nauka Przyroda Technologie, 2/4, http://www.npt.up-poznan.net/pub/art_2_42.pdf, dostęp: 15. 04. 2012

Johnson R., Wichern D.W., 2002, Applied Multivariate Statistical Analysis, Prentice Hall, New York

Jones M., Howard P., Olwig K.R., Primdahl J., Herlin I.S., 2007, Multiple Interfaces of the European Landscape Convention, Norsk Geografisk Tidsskrift, 61, s. 207–215

Jura Park Bałtów, www.juraparkbaltow.pl, dostęp: 13.03.2012Jutla R., 2000, Visual Image of the City: Tourists’ versus Residents’ Perceptions of

Simla, a Hill Station in North India, Tourism Geographies, 2, s. 404–420Kaplan R., Kaplan S.,1989, The Experience of Nature: a Psychological Perspective,

Cambridge University Press, New York Kistowski M., 2007, Metoda delimitacji i oceny wartości wizualnoestetycznej jed

nostek krajobrazowych i jej zastosowanie dla obszaru województwa pomorskiego, [w:] Znaczenie badań krajobrazowych dla zrównoważonego rozwoju, red. K. Ostaszewska i in., Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa, s. 677–696

Klawiter A., 2006, Jak rozpoznajemy narzędzia? Hipoteza filozoficznokognitywistyczna, [w:] Człowiek między rzeczywistością realną a wirtualną, red. A.Wójtowicz, Ośrodek Wydawnictw Naukowych PAN, Poznań, s. 55–76

Knudsen D.C., Soper A.K., Metro-Roland M.M., 2008, Landscape, Tourism and Meaning, Ashgate, Albingdon

Komisja Wspólnot Europejskich, 2007, Agenda dla zrównoważonej i konkurencyjnej turystyki europejskiej, KOM 92007/621, Bruksela

Kondracki J., 1976, Podstawy regionalizacji fizycznogeograficznej, PWN, Warszawa

Kondracki J., 1988, Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa Kondracki J., Richling A., 1983, Próba uporządkowania terminologii w zakresie

geografii fizycznej kompleksowej, Przegląd Geograficzny. 1983, Tom 55, 1Kostrowicki A.S., 1975, Podejście systemowe w badaniach nad rekreacją,

Przegląd Geograficzny, XLVII, 2, s. 263–278Kowalczyk Aleksandra, 1992, Badanie postrzegania krajobrazu multisensorycz

nego podstawą kształtowania obszarów rekreacyjnych, WSP, Bydgoszcz



Kowalczyk Andrzej, 2001, Geografia turyzmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Kowalczyk Andrzej, 2007, Atrakcyjność turystyczna krajobrazu kulturowego, [w:] Znaczenie badań krajobrazowych dla zrównoważonego rozwoju, red. K. Ostaszewska i in., Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa, s. 121–132

Kowalczyk Andrzej, Derek M., 2010, Zagospodarowanie turystyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Kowalczyk Andrzej, Kulczyk S., 2008, Cztery kamienie węgielne geografii turyzmu, Turyzm, 18, 1, s. 7–25

Krippendorf J., 1987, The Holiday Makers; Understanding the Impact of Leisure and Travel, Butterworth — Heinemann, Oxford

Kruczek Z., 2002, Atrakcje turystyczne. Metody oceny ich odbioru — interpretacja, Folia Turistica, 13, s. 37–61

Kruczek Z., 2011, Egzotyczna turystyka kulturowa (trendy, organizatorzy, uczestnicy), Turystyka kulturowa, 2/2011, www.turystykakulturowa.org/archiwumtk_1.2011.pdf, dostęp: 30.03.2011

Krukowska R., Krukowski M., Skowronek E., 2010, Wpływ użytkowania rekreacyjnego na przemiany krajobrazu gminy Włodawa w latach 1980 — 2005, Problemy Ekologii Krajobrazu, XXVII, s. 217–223

Krzymowska-Kostrowicka A., 1980, Terytorialny system rekreacyjny. Analiza struktury i charakteru powiązań, Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 138

Krzymowska-Kostrowicka A., 1997, Geoekologia turystyki i wypoczynku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Kulczyk S., 2006, Walory przyrodnicze a pozostałe uwarunkowania rozwoju turystyki aktywnej na przykładzie Mazowsza i Burgundii, [w:] Turystyka aktywna i jej rozwój na Roztoczu — regionie pogranicza, red. A. Świeca, K. Kałamucki, Samorząd Województwa Lubelskiego, Lublin, s. 89–96

Kulczyk S., 2007, Problem regionalizacji dla potrzeb turystyki na przykładzie Mazowsza, [w:] Studia nad turystyką. Prace geograficzne i regionalne. Geograficzne, społeczne i ekonomiczne aspekty turystyki, red. W. Kurek, R. Faracik, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, s. 99–108


157Literatura

Kulczyk S., 2008, The Methodical Problems of Landscape Classification for the Purpose of Ecotourism, Problemy Ekologii Krajobrazu, XX, s. 143–146

Kulczyk S., 2010a, “Ginące krajobrazy” a turystyka — wzajemne korzyści czy konflikt?, [w:] Studia krajobrazowe a ginące krajobrazy, red. D. Chylińska, J. Łach., Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, s. 43–49

Kulczyk S., 2010b, Walory turystyczne a świadczenia ekosystemów. Perspektywy wykorzystania koncepcji świadczeń ekosystemowych w badaniach nad turystyką, Ekonomia i Środowisko, 37, s. 134–145

Kulczyk S., Lewandowski W., 2004, Ekoturystyka “zieloną” ścieżką do Europy, Problemy Ekologii Krajobrazu, XIV, s. 113–120

Kulczyk S., Lewandowski W., 2007, La identidad natural y cultural de la region; su papel en el turismo polaco en America Latina, Actas Latinoamericanos de Varsovia, 30, s. 31–37

Larsen J., 2005, Families Seen Photographing: The Performativity of Tourist Photography. Space and Culture 8, 4, s. 416–434

Larsen J., 2008, Practices and Flows of Digital Photography: An Ethnographic Framework, Mobilities, 3, 1, s. 141–160

Larsen S., Ogaard T., Brun, W, 2011, Backpackers and Mainstreamers. Realities and Myths, Annals of Tourism Research, 38, 2, s. 690–707

Lenz S., 2010, Wpływ krajobrazu (landszaftu) na człowieka, [w:] Miasto w sztuce — sztuka miasta, red. E. Rewers, Universitas, Kraków, s.71–86

Lew A.A., 1987, A Framework of Tourist Attraction Research, Annals of Tourism Research, 14, s. 553–575

Lewandowski W., 2003, Ekologia krajobrazu a turystyka ekologiczna, Problemy Ekologii Krajobrazu, XI, s. 153–163

Lewandowski W., Szewczyk R., 2008, Polska. Ginące krajobrazy, Sport i Turystyka — MUZA SA, Warszawa

Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 2002, Geografia turystyki Polski, PWE, Warszawa

Liszewski S., 1995, Przestrzeń turystyczna, Turyzm, 5, 2, s. 87–103Liszewski S., 2007, Geografia turyzmu w Polsce i jej wkład w rozwój nauk o tury

styce, [w:] Studia nad turystyką. Tradycje, stan obecny i perspektywy badawcze,



red. W. Kurek, M. Mika, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, s. 61–76

Liżewska I., Zwierowicz M., 2009, Aleje przydrożne — dziedzictwo historyczne, stan zachowania, ochrona, [w:] Aleje przydrożne. Historia, znaczenie, zagrożenie, ochrona, red. K. Worobiec, I. Liżewska, Borussia, Olsztyn, 2009, s. 95–109

Loeffler T., 2004, A Photo Elicitation Study of the Meanings of Outdoor Adventure Experiences, Journal of Leisure Research, 36, s. 536–556

Luginbühl Y., 2001, La demande sociale de paysage, Conseil National de Paysage. Rapport de la seance inaugurale, http://www.ladocumenta-tionfrancaise.fr/var/storage/rapports-publics/014000726/0000.pdf, dostęp:15.04.2011

Lynch K., 1960, The Image of the City, MIT Press, Cambridge Łaciak J., 2009, Krajowe i zagraniczne wyjazdy Polaków w 2008, http://www.

intur.com.pl/inne/wyjazdy_polakow2008.pdf, dostęp: 15.04.2011Macagno G., Nunes P., Loureiro M., 2010, The Influence of Agricultural

Landscape on Tourism Flows: An Application to Tuscany, www.bioecon.ucl.ac.uk/12th_2010/Macagno.pdf, dostęp: 15.04.2012

MacCannell D., 2002, Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, tłum. E. Klekot i A. Wieczorkiewicz, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa

McGarigal K., 1995, FRAGSTATS Spatial Pattern Analysis Program for Quantyfying Landscape Structure, http://www.umass.edu//landeco/pubs/mcgarigal.marks.1995.pdf, dostęp: 25.04.2011

Macnaghten P., Urry J., 2005, Alternatywne przyrody. Nowe myślenie o przyrodzie i społeczeństwie, tłum. B. Baran, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa

Madurowicz M., Szumacher I., 2007, Warsztaty porównawcze z percepcji przestrzeni Warszawa — Tatry. Raport z badań, [w:] Percepcja współczesnej przestrzeni miejskiej, red. M. Madurowicz, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa, s. 309–328

Makarow M., Rodriguez-Peña A., Žic-Fuchs M., Caball M., 2010, Landscape in a Changing World, Science Policy Briefing, 41 http://www.esf.org/index.php?eID-tx_ccdamdl_file& p[file]-30946


159Literatura

&p[dl]=1&p[pid]=4052&p[site]=European%20Science%20Foundation &p[t]=1348934898& hash=8a90059fd3d39647872af13bd25a6446 &l=en, dostęp: 12.03.2012

Making Tourism More Sustainable. A Guide for Policy Makers, 2005, United Nations Environment Programme, World Tourism Organization, http://www.unep.fr/shared/publications/pdf/DTIx0592xPA-TourismPolicyEN.pdf, dostęp: 20.03.2011

Malinowska E., 2010, Wpływ atrakcyjności wizualnej krajobrazu na potencjał turystyczny Narwiańskiego Parku Narodowego i jego otuliny, Problemy Ekologii Krajobrazu, XXVII, s. 277–287

Manning R.E., 2002, How Much is Too Much? Carrying Capacity of National Parks and Protected Areas. [w:] Monitoring and Management of Visitor Flows in Recreational and Protected Areas, res. A. Ameberger, C. Brandenburg, A. Muhar, s. 306–313

Mapa de los paisajes de Cataluña, Observatori del Paisatge, http://www.catpa-isatge.net/fitxers/catalegs/unitats_A3_esp.pdf, dostęp: 12.03.2012

Marczak M., 2009, Anatomia wypoczynku Kowalskiego, http://www.newsweek.pl/exclusive/anatomia-wypoczynku-kowalskiego,41260,1,1.html, dostęp: 15.04.2011

Markwell K., 1997, Dimensions of Photography in a Naturebased Tour, Annals of Tourism Research, 24, s. 131–155

Martínez de Pisón E., 2009, Miradas sobre el paisaje, Biblioteca Nueva, Madrid Mateo Rodríguez J.M., 2003, La idea del paisaje en el turismo de los sociedades

post modernas. Retos y alternativas, [w:] Paisaje, ordenamiento territorial y turismo sostenible, red. A. Capacci, Brigati, Genova, s. 125–134

Mazurczyk A, 2002, Wpływ turystyki kajakowej na środowisko przyrodnicze szlaku Czarnej Hańczy i Kanału Augustowskiego, maszynopis pracy magi-sterskiej, archiwum WGiSR UW

Meinig D.W, 1979, The Beholding Eye. Ten Versions of the Same Scene, [w:] Ordinary Landscapes. Geographical Essays, Oxford University Press, New York, s. 33–50

Mémento du tourisme. Édition 2011, www.tourisme.gouv.fr/stat_etudes/memento/2011/memento-2011.pdf, dostęp: 10.09.2012



Mileska M.I., 1963, Regiony turystyczne Polski. Stan obecny i potencjalne warunki rozwoju, Prace Geograficzne Instytutu Geografii PAN, 43

Minca C., 2007, The Tourist Landscape Paradox, Social & Cultural Geography. 8, 3, s. 433–453

Mitchell W.J., 2002, Landscape and Power, University of Chicago Press, Chicago

Mityk J., 1986, Geografia fizyczna części świata, PWN, WarszawaMizgajski A., 2008, Krajobraz jako przedmiot ochrony i zarządzania. Wybrane

problemy, [w:] Bariery w zarządzaniu parkami krajobrazowymi w Polsce, red. K. Zimniewicz, PWE, Warszawa, s. 36–48

Mizgajski A., Stępniewska M., 2009, Koncepcja świadczeń ekosystemów a wdrażanie zrównoważonego rozwoju, [w:] Ekologiczne problemy zrównoważone-go rozwoju, red. D. Kiełczewski, B. Dobrzańska, WSE, Białystok, s. 12–23

Młynarczyk Z., Potocka I., 2011, Możliwości wykorzystania eyetracking’u w badaniach krajobrazu turystycznego, [w:] Przestrzeń turystyczna. Czynniki, różnorodność, zmiany, red. M. Durydiwka, K. Duda-Gromada, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa, s. 119–129

Moss Ch., 2008, Patagonia: a Cultural History (Landscapes of the Imagination), Signal Books Limited, Oxford

Muñoz F.M., 2010, Urbanalization: Common Landscapes, Global Places, The Open Urban Studies Journal, 3, s. 78–88

Myga- Piątek U., 2001, Spór o pojęcie krajobrazu w geografii i dziedzinach pokrewnych, Przegląd Geograficzny, 73, 1–2, s. 163–176

Myga-Piątek U., 2008, Between Tradition and Modernity of the Cultural Landscape Research. Discussion on Methodology, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 9, s. 75–91

Myga-Piątek U., 2010, Transformacje krajobrazów Polski — ocena kierunków i perspektywy rozwoju, [w:] Studia krajobrazowe a ginące krajobrazy, red. D. Chylińska, J. Łach, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, s. 21–28

Myga-Piątek U., 2012, Krajobrazy kulturowe. Aspekty ewolucyjne i typologiczne, Uniwersytet Śląski, Katowice

Nature Reserve Ipolytarnoc Fossils, www.osmaradroyah.hu, dostęp: 25.04.2012


161Literatura

Naveh Z., 2001, Ten Major Premises for a Holistic Conception of Multifunctional Landscapes, Landscape and Urban Planning, 57, s. 269–284

Naveh Z., Lieberman A., 1984, Landscape Ecology — Theory and Application, Springer Verlag, New York

Newsome D., Dowling R.K., 2010, Geotourism: The Tourism of Geology and Landscape, Goodfellow Publishers, Oxford

Nowakowska A., 2002, Produkt turystyczny, [w:] Kompendium wiedzy o turystyce, red. G. Gołembski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 61–76

Noy Ch., 2004, This Trip Really Changed Me: Backpackers’ Narratives of SelfChange, Annals of Tourism Research, 31,1, s. 78–102

Ode Å., Tveit M.S., Fry G.L., 2008, Capturing Landscape Visual Character Using Indicators: Touching Base with Landscape Aesthetic Theory, Landscape Research, 33, 1, s. 89–117

Oku H., Fukamachi K., 2006, Preferences in Scenic Perception of Forest Visitors through their Attributes and Recreational Activity, Landscape and Urban Planning, 75, s. 34–42

Olwig K.R., 2005, The Landscape of “Customary” Law Versus That of “Natural” Law, Landscape Research, 30, 3, s. 299–320

Oppermann M., 1993, Tourism Space in Developing Countries, Annals of Tourism Research, 1993, 20, 3, s. 535–556

O’Reilly C., 2006, From Drifter to Gap Year Tourist, Annals of Tourism Research, 33, 4, s. 998–1017

Ostaszewska K., 2002, Geografia krajobrazu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Pearce P., Faith F., 2007, A “University of Travel”: Backpacker Learning, Tourism Management, 28, 5, s. 1285–1298

Peil T., 2006, “Maps of Meaning”: Landscapes on the Map and in the Mind — Discovering Paldiski, Estonia, Norwegian Journal of Geography, 60, s. 110–122

Peltier E., 1997, Le paysage au service de la carte, Strates, 9, http://strates.revues.org/646, dostęp: 19.09.2012

Perelman A.J., 1971, Geochemia krajobrazu, PWN, Warszawa



Phipps M., Berdoulay V., 1985, Paysage et systeme. De l’organisation ecologique al’organisation visuelle, Editions de l’Universite d’Ottawa, Ottawa

Pietrzak M.,1998, Syntezy krajobrazowe. Założenia, problemy, zastosowania, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań

Pietrzak M., 2005, Ewolucja poglądów geograficznych na krajobraz, [w:] Geografia jako nauka o przestrzeni, środowisku i krajobrazie, red. W. Maik, K. Rembowska, A. Suliborski, Zakład Geografii Społecznej i Turystyki UMK, Zakład Badań Społecznych i Regionalnych UŁ, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s.151–162

Pietrzak M., 2006, Krajobraz — między naturą a kulturą (czy istnieją krajobrazy kulturowe)?, Problemy Ekologii Krajobrazu, XVIII, s. 115–118

Pietrzak M., 2007, Istota, teoria i znaczenie praktyczne pojęcia “struktura krajobrazu”, [w:] Znaczenie badań krajobrazowych dla zrównoważonego rozwoju, red. K. Ostaszewska i in., Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa, s. 311–325

Pietrzak M., 2010a, Krajobraz rekreacyjny — istota, treść i zakres pojęcia, Problemy Ekologii Krajobrazu, s. 321–326

Pietrzak M., 2010b, Podstawy i zastosowania ekologii krajobrazu, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im, J. A. Komeńskiego, Leszno

Pike S., 2002, Destination Image Analysis—a Review of 142 Papers from 1973 to 2000, Tourism Management, 23, s. 541–549

Piorr H.P., 2003, Environmental Policy, Agrienvironmental Indicators and Landscape Indicators, Agricultural Ecosystems Environment, 98, s. 17–33

Plit F., 2010, Pięć nurtów badań krajobrazowych w Polsce — czy jest w nich miejsce dla krajobrazów rekreacyjnych?, Problemy Ekologii Krajobrazu, XXVII, s. 327–332

Plit F., 2011, Krajobraz kulturowy — czym jest?, Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa

Plit J., 1996, Antropogeniczne i naturalne przekształcenia krajobrazów roślinnych Mazowsza (od schyłku XVIII w. do 1990 r.), Prace Geograficzne PAN, 166

Podemski K., 2005, Socjologia podróży, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań Połomski K., 2010, Miejsce i przestrzeń. Krajobraz w doświadczeniu mieszkań

ców Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa


163Literatura

Potocka I., 2009a, Atrakcyjność turystyczna i metody jej identyfikacji, [w:] Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki, t. III, red. Z. Młynarczyk i A. Zajadacz, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, s.19–32.

Potocka I., 2009b, Walory turystyczne, [w:] Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki, t. III, red. Z. Młynarczyk, A. Zajadacz., Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, s. 1–18

Poupard J., 2003, De l’individualisation de masse à l’industrialisation de la commercialisation Le rôle des TIC dans la recomposition de la chaîne de distribution, http://w3.u-grenoble3.fr/les_enjeux/2003/Poupard/Poupard.pdf., dostęp: 06.04.2011

Prieobrażenski W.S, Wiedenin, J.A., 1971, Geografija i otdych, Izdatielstwo Znanie, Moskwa

Primdahl J., Swaffield S., 2010, Globalisation and Agricultural Landscapes Change Patterns and Policy Trends in Developed Countries, Cambridge University Press, Cambridge

Pröbstl U. i in., 2010, Management of Recreation and Nature Based Tourism in European Forests, Springer, Berlin

Przecławski K., 1994, Turystyka a świat współczesny, Uniwersytet Warszawski, Warszawa

Przecławski K., 2004, Człowiek a turystyka — zarys socjologii turystyki, Albis, Kraków

Przewoźniak M., 1991, Krajobrazowy system interakcyjny strefy nadmorskiej w Polsce, Uniwersytet Gdański, Gdańsk

Przewoźniak M., 1993, Specyfika TSR strefy nadmorskiej w Polsce [w:] Ekologia krajobrazu w badaniach terytorialnych systemów rekreacyjnych, red. M. Pietrzak, Krajowy Instytut Badań Samorządowych, Poznań, s 91–95

Przybyś J., 2006, Kultura wsi jako element produktu turystycznego, [w:] Turystyka aktywna i jej rozwój na Roztoczu — regionie pogranicza, red. A. Świeca i K. Kałamucki, Samorząd Województwa Lubelskiego, Lublin s. 73–78

Przybyś J., 2008, Dylematy wiejskiej turystyki kulturowej, [w:] Turystyka kulturowa, red. A. Kowalczyk., Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, s. 85–120



Pstrocka-Rak M., Rak G, 2010, Ocena atrakcyjności krajobrazowej punktu widokowego na przykładzie Kotliny Wałbrzyskiej, Problemy Ekologii Krajobrazu, XXVI, s. 345–362

Pucek A., 2003, Przyrodnicze uwarunkowania turystyki w Parku Narodowym Sagarmatha, maszynopis pracy magisterskiej, archiwum WGiSR UW

Pupo-Correia A., Aranha J.T., Menezes de Sequeira M., 2011, Photographs from tourist activity: a source to assess vegetation change using repeat photography, Journal of Tourism and Sustainability, 2011, 1, 1, s. 13–17

Real E., Arce C., Sabucedo M. J., 2000, Classification of Landscapes Using Quantitative and Categorical Data and Prediction of Their Scenic Beauty in NorthWestern Spain, Journal of Environmental Psychology, 20, s. 355–373

Relph E., 1976, Place and Placeness, Pion, London Responsible Photography Holidays, Founding Principles of Responsible

Photography, http://responsiblephotographyholidays.co.uk/founding-prin-ciples-photography-holidays.html, dostęp: 25.04.2012

Richards G, Wilson J., 2006, Developing Creativity in Tourist Experiences: A Solution to the Serial Reproduction of Culture?, Tourism Management, 27, s. 1209–1223

Richling A., 1992, Geografia fizyczna kompleksowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Richling A., 2006, Czy istnieją krajobrazy naturalne i kulturowe?, Problemy Ekologii Krajobrazu, XVIII, s. 119–122

Richling A., 2010, O krajobrazie raz jeszcze. Czy istnieją krajobrazy rekreacyjne?, Problemy Ekologii Krajobrazu, XXVII, s. 341–344

Richling A., Solon J., 1996, Ekologia krajobrazu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Rogge E., Nevers F., Gulinck H., 2007, Perception of Rural Landscapes in Flanders: Looking Beyond Aesthetics, Landscape and Urban Planning, 82, s. 159–174

Rogowski M., 2009, Ocena walorów widokowych szlaków turystycznych na wybranych przykładach z Dolnego Śląska, Problemy Ekologii Krajobrazu, XXV, s. 155–163

Rose G., 2001, Visual Methodologies, Sage, London


165Literatura

Rouba R., 2004, Hotele w obiektach zabytkowych, Ochrona Zabytków, 1/2, s. 143–164

Russel J.A, Lanius U.F, Adaptation Level and the Affective Appraisal of Environments, Journal of Environmental Psychology, 4, 119–135

Saarinen J., 2006, Traditions of Sustainability in Tourism Studies, Annals of Tourism Research, 33, 4, s. 1121–1140

Sagan A., 1998, Badania marketingowe. Podstawowe kierunki, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków

Sauer C., 1925, Morphology of Landscape, University of California Publications in Geography, 2

Scott M.J., Canter D.V., 1997, Picture of Place? A Multiple Sorting Study of Landscape, Journal of Environmental Psychology, 17, s. 263–281

Smith V.L., 1996, Indigenous Tourism — the 4 H’s, [w:] Tourism and Indigenous Peoples, red. R. Butler, L. Hinch, International Thomson Business Press, London, s. 283–307

Solon J., 2002, Ocena różnorodności krajobrazu na podstawie analizy struktury przestrzennej roślinności, Prace Geograficzne PAN, 185

Sołowiej D., 1987, Podstawy metodyki oceny środowiska przyrodniczego człowieka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań

Sołowiej D., 1992, Weryfikacja ocen integralnych atrakcyjności środowiska przyrodniczego człowieka w wybranych systemach rekreacyjnych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań

Sonntag S., 2009, O fotografii, tłum. S. Magala, Wydawnictwo Karakter, Kraków

Sorensen A., 2003, Backpacker Etnography, Annals of Tourism Research, 30, 4, s. 847–867

Stanisz A., 2007, Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny. Tom 3. Analizy wielowymiarowe, Statsoft, Kraków

Stedman R., Beckley T., Wallace S., Ambard M., 2004, A Picture and 1000 Words: Using Residentemployed Photography to Understand Attachment to High Amenity Places, Journal of Leisure Research, 36, s. 580–606

Stephenson J., 2008, The Cultural Values Model: an Integrated Approach to Values in Landscapes, Landscape and Urban Planning, 84, s. 127–139



Swanwick C., 2002, Landscape Character Assessment. Guidance for England and Scotland, The Countryside Agency and Scottish National Heritage, http://publications.naturalengland.org.uk/publication/2671754?category=31019, dostęp: 15.08.2012

Sztompka P., 2005, Socjologia wizualna. Fotografia jako metoda badawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Śleszyński P., 2000, Ocena atrakcyjności wizualnej okolic Pińczowa, Prace i Studia Geograficzne, 27, s. 197–230

Taylor J.G., Czarnowski K.J., Saxton N.R., Flick S., 1995, The Importance of Water to Rocky Mountain National Park Visitors: An Adaptation of Visitoremployed Photography to Natural Resources Management, Journal of Applied Recreation Research, 20, s. 61–85

Terkenli T.S., 2001, Towards a Theory of the Landscape: The Aegean Landscape as a Cultural Image, Landscape and Urban Planning, 57, s. 197–208

Terkenli T.S., 2002, Landscapes of Tourism: Towards a Global Cultural Economy of Space?, Tourism Geographies, 4, 3, s. 227–254

Terkenli T.S., 2005, New Landscape Spatialities: the Changing Scales of Function and Symbolism, Landscape and Urban Planning, 70, s. 165–176

Terman M.B., 1997, Natural Links: Naturalistic Golf Courses as Wildlife Habitat, Landscape and Urban Planning, 38, s. 183–197

Theroux P., 2012, Stary express patagoński, tłum. P. Lipszyc, Czarne, WołowiecTisdell C., 2003, Valuation of Tourism’s Natural Resources, Working Papers on

Economics, Ecology and the Environment, 81., http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/48962/2/WP81.pdf, dostęp: 30. 03. 2010

Toeppen, M., 1995, Historia Mazur, Wspólnota Kulturowa “Borussia”, Olsztyn Tress G., Tress B., Fry G.L., 2004, Claryfying Integrative Research Concepts in

Landscape Ecology, Landscape Ecology,20, s. 479–493Troll C., 1965, Krajobraz geograficzny i jego badanie, Przegląd Zagranicznej

Literatury Geograficznej, 4, s. 6–21Tuan Y.-F.,1987, Przestrzeń i miejsce, tłum. A. Morawińska, PIW, WarszawaTuohino A., Pitkänen K., 2004, The Transformation of a Neutral Lake

Landscape into a Meaningful Experience — the Interpretation of Touristic Photos, Journal of Tourism and Cultural Change, 2, 1, s. 77–93

Turner L., Ash J, 1975, The Golden Hordes, Constable, London


167Literatura

Turton D., 2004, Lipplates and the People Who Take Photographs, Anthropology Today, 20, 2, s. 3–8

Turystyka zrównoważona, 2010, red. Andrzej Kowalczyk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Turystyka, 2007, red. W. Kurek, Wydawnictwo Naukowe PWN, WarszawaTzolova G.V., 1995, An Experiment in Greenway Analisis and Assessment: the

Danube River, Landscape and Urban Planning, 33, s. 283–294UNWTO Tourism Highlights. 2011 Edition., 2011, UNWTO Publications

Department, World Tourism Organisation, Madrid Uriely N, 1997, Theories of Modern and Postmodern Tourism, Annals of

Tourism Research, 24, 4, s. 982–984Uriely N., Yonay Y., Simchai D., 2002, Backapacking Experiences. A Type and

Form Analysis, Annals of Tourism Research, 29, 2, s. 520–538Urry J., 2007, Spojrzenie turysty, tłum. A. Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe

PWN, WarszawaUrry J., 2009, Socjologia mobilności, tłum. J. Stawiński, Wydawnictwo Naukowe

PWN, WarszawaUuemaa E., Antrop M., Roosaare J., Marja R., Mander U., 2009, Landscape

Metrics and Indices: An Overview of Their Use in Landscape Research, Living Reviews in Landscape Research, 3, 1, http://www.livingreviews.org/lrlr-2009–1, dostęp: 15.04.2012

Valentine P.S., Birtles A., Curnock M., Arnold P., Dunstan A., 2004, Getting Closer to Whales — Passenger Expectations and Experiences, and the Management of Swim with Dwarf Minke Whale Interactions in the Great Barrier Reef, Tourism Management, 25, 6, s. 647–655

Van der Duim R., 2007, Tourismscapes — an Actornetwork Perspective, Annals of Tourism Research, 34, 4, s. 961–976

Vidal de la Blache P.,1908, La France. Tableau geographique, Hachette, Paris Vidal de la Blache P.,1922, Principes de la géographie humaine, Armand Coline,

ParisVisual Landscape Design Training Manual, Recreation Branch, the Ministry of

Forests, British Columbia



Wainaina B., 2005, How to Write About Africa?, Granta, 92, http://www.granta.com/Archive/92/How-to-Write-about-Africa/Page-1, dostęp: 25. 05 2011

Wall G., 1996, Tourism Attractions: Points, Lines and Areas, Annals of Tourism Research, 23, s. 240–243

Wall G., Mathieson A., 2006, Tourism: change, impact and opportunities, Pearson Education Limited, Harlow

Walther O., Renaud T., Kissling J., 2008, Heaven on Earth? The development of tourism in the Dogon Country and the Hombori Mountains (Mali), Articulo — Journal of Urban Studies, 4, http://articulo.revues.org/index417.html, dostęp: 20.05.2011

Wascher D.M., 2005, European Landscape Character Assessment. Typologies, Cartography and Indicators for the Assessment of Sustainable Landscapes, European Landscape Character Assessment Initiative, http://www.land-scape-europe.net/files/ELCAI_projectreport_book_amended.pdf, dostęp: 15.08.2012

Wascher D.M., Schuiling R., Hazedonk N., Looise B., bez daty opublikowania, Map of European Leisurescapes. A Geographic Image of Tourist Values, Trends and Potentials in European Landscape, http://edepot.wur.nl/14480, dostęp: 15.04.2012

Weaver D.B., 2001, The encyclopedia of ecotourism, CABI Publishing, New York Weiermair K., Product improvement or innovation: what is the key success in

tourism?, Innovation and growth in tourism: conference papers, http://www.oecd.org/dataoecd/55/31/34267947.pdf, dostęp: 30.11.2012

Wieber J.C., 2006, Landscape as information source for studies of connections between nature and societies, Problemy Ekologii Krajobrazu. 2006, XVI, s. 69–78

Wieber J.C., 2007, Les Diverses Approches Du Concept De Paysage: Dispersion Ou Complementarite? [w:] Znaczenie badań krajobrazowych dla zrównoważonego rozwoju, red. K. Ostaszewska i in., Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa

Wieczorkiewicz A., 2008, Apetyt turysty. O doświadczaniu świata w podróży, Universitas, Kraków


169Literatura

Wieczorkowska G., Wierzbiński J., 2007, Statystyka. Analiza badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa

Winiarski R., Zdebski J., 2008, Psychologia turystyki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa

Włodarczyk B., 2009a, Krajobrazy przestrzeni turystycznej, Turyzm, 19, 1–2, s. 89–97

Włodarczyk B., 2009b, Przestrzeń turystyczna. Istota, koncepcje, determinanty rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź

Wojciechowski A., 1965, Z dziejów malarstwa pejzażowego, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa

Wojciechowski K., 1986, Problemy percepcji i oceny estetycznej krajobrazu, Rozprawy habilitacyjne UMCS, 27, Lublin

Wojciechowski K., 1994, O przydatności badań percepcji krajobrazu [w:] O percepcji środowiska, red. Bogdanowski J. , Zeszyty Naukowe, PAN, 9, Komitet Naukowy Przy Prezydium PAN „Człowiek i Środowisko”, s. 109–124

Wojciechowski K., 2010, Wartości i walory krajobrazów przemijających i efemerycznych, [w:] Studia krajobrazowe a ginące krajobrazy, red. D. Chylińska, J. Łach., Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, s. 43–49

World Tourism Organization, bez daty opublikowania, Sustainable Development of Tourism. http://www.unwto.org/sdt/mission.en/mission.php?op=1, dostęp: 2.04.2011

Wylie J., 2007, Landscape, Routledge, LondonWyrzykowski J., 1986, Geograficzne uwarunkowania rozwoju urlopowej turystyki

wypoczynkowej w Polsce, Acta Universitatis Wratislaviensis, 935Wyrzykowski J. , 1991, Ocena krajobrazu Polski w aspekcie fizjonomicznym na

potrzeby turystyki, Uniwersytet Wrocławski Instytut Geograficzny Zakład Geografii Regionalnej i Turystyki, Wrocław

Yamashita E., 2002, Perception and Evaluation of Water in Landscape: Use of PhotoProjective Method to Compare Child and Adult residents’ Perceptions of a Japanese River Environment, Landscape and Urban Planning, 62, s. 3–17

Yang B-E., Brown T., 1992, A CrossCultural Comparison of Preferences for Landscape Styles and Landscape Elements, Environment and Behavior, 24, 4, s. 471–507



Zagulska O., 2004, Łandszafti zachidnogo Podillja i Ukrainskich Karpat, Obrii, Kiiv

Zainuddin A.Hj., 2009, Using Photo Elicitation in Identifying Tourist Motivational Attributes for Visiting Taman Negara, Malaysia, Management Science and Engineering. 3, 1, s. 9–16

Zaręba D., 2000, Ekoturystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Zonneveld I.S., 1989, The Land Unit — a Fundamental Concept in Landscape

Ecology, and Its Application, Landscape Ecology, 3, 2, s. 67–86Zonneveld I.S., 1995, Land Ecology. An Introduction to Landscape Ecology

as a Base for Land Evaluaton, Land Management and Conservation, SPB Academic Publishing, Amsterdam

Zube E.H., 1987, Perceived Land Use Patterns and Landscape Values, Landscape Ecology, 1, s. 37–45

Zube E.H., Sell J.L., Taylor J.G., 1982, Landscape Perception: Research, Application and Theory, Landscape Planning, 9, 1, s. 1–33

Zwierowicz M., 2003, Warmia i Mazury — krajobraz odziedziczony, [w:] Zachowane — ocalone? O krajobrazie kulturowym i sposobach jego kształtowania, red. I. Liżewska, W. Knercer, Borussia, Olsztyn, s. 40–50

Żarska B, 2003, Ochrona krajobrazu, Wydawnictwo SGGW, Warszawa


Spis rycin, tabel i ramek

RycinyRyc. 1. Schemat pracy, s. 7Ryc. 2. Przestrzeń, środowisko, miejsce, fizjonomia (krajobraz wizualny) —

wzajemne relacje, s. 18Ryc. 3. Atrakcyjność krajobrazu dla turystyki, s. 27Ryc. 4. Relacje między zasobami, walorami a atrakcjami turystycznymi, s. 28Ryc. 5. Krajobraz mieszkańców a krajobraz turystów, s. 35Ryc. 6. Warmia i Mazury — granice historyczne, administracyjne i przyrod-

nicze, s. 41Ryc. 7. Panorama Andów Patagońskich z El Chaltén, s. 49Ryc. 8. Hombori Tondo i jego najbliższa okolica przy pogodzie bezwietrznej

w dzień codzienny (A) oraz w dzień targowy podczas harmattanu (B), s. 51

Ryc. 9. Elementy biograficzne krajobrazu: (A) przyrodnicze, naturalnie istniejące: pnie skamieniałych drzew, Monumento Natural Bosque Petrificado, Argentyna; (B) kulturowe, zrekonstruowane: przebieg muru warszawskiego getta, ul. Świętojerska, Warszawa, s. 54

Ryc. 10. Jura-Park Bałtów, s. 58Ryc. 11. Turyści oglądają ślady mioceńskiej fauny, Ipolytarnóc, Węgry, s. 59Ryc. 12. „Plaża” na warszawskim Wilanowie, s. 60Ryc. 13. Strukturalne elementy krajobrazu; Francja, okolice Najac, s. 67Ryc. 14. Rekonstrukcja strażnicy Limesu, okolice Rheinbrohl, Niemcy, s. 71Ryc. 15. Typologia elementów strukturalnych krajobrazu na potrzeby badań

nad turystyką, s. 74Ryc. 16. Geoturystyka? Turystyka kulturowa? Turystyka krajobrazowa?

(A) Parc des Volcans d’Auvergne, Francja; (B) Étretat, Francja, s. 81Ryc. 17. „Stacja czytania krajobrazu”, Vezelay, Francja, s. 83Ryc. 18. Turystyka w Polsce — preferencje uczestników OSOTT, s. 94



Ryc. 19. Wyjazdy zagraniczne — preferencje uczestników OSOTT, s. 94Ryc. 20. Znaczenie obrazów kreowanych przez różne zmysły we wspomnie-

niach z podróży, s. 97Ryc. 21. Czynniki wpływające na wybór celu wyjazdu — wykres ładunków

czynnikowych, s. 99Ryc. 22. Walory krajobrazowe dla turystyki niezinstytucjonalizowanej —

wykres ładunków czynnikowych, s. 102Ryc. 23. Walory krajobrazowe dla turystyki zinstytucjonalizowanej — wykres

ładunków czynnikowych, s. 102Ryc. 24. Przyrodnicze elementy krajobrazu; podsumowanie preferencji

respondentów, s. 104Ryc. 25. Ikonografia turystyczna — podział, s .117Ryc. 26. Typy fotografowanych krajobrazów, s. 127Ryc. 27. Procentowy udział fotografowanych elementów krajobrazu o różnej

skali i dynamice, s. 128Ryc. 28. Wskaźnik liczebności elementów krajobrazu w różnych typach, s. 133Ryc. 29. Zróżnicowanie wskaźników liczebności głównych grup elementów

krajobrazu w różnych jego typach, s. 137

TabeleTabela 1. Tematyka badań z zakresu turystyka-krajobraz w wybranych czaso-

pismach naukowych; publikacje z lat 2000–2010, s. 22Tabela 2. Zakresy i cechy krajobrazu, s. 33Tabela 3. Liczba odwiedzających a krajobraz patagońskich parków narodo-

wych, s. 39Tabela 4. Skala a wykorzystanie krajobrazu dla rekreacji — metoda kolejnych

przybliżeń, s. 44Tabela 5. Kryteria oceny atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej krajobrazu,

s. 44Tabela 6. Skala a znaczenie krajobrazu dla aktywności turystycznej, s. 48Tabela 7. Walory turystyczne związane ze zmianami zachodzącymi w krajob-

razie , s. 52Tabela 8. Procesy zachodzące w krajobrazach związanych z turystyką, s. 61


173Spis rycin, tabel i ramek

Tabela 9. Jednostki strukturalne stosowane na potrzeby badań nad turystyką w ramach różnych dyscyplin badawczych, s. 66

Tabela 10. Krajobraz rekreacyjny w różnych nurtach badań krajobrazowych, s. 76

Tabela 11. Paradygmaty percepcji krajobrazu, s. 111Tabela 12. Imprezy podróżnicze, których integralną częścią były pokazy zdjęć,

Polska, 06.2010–04.2011, s. 113Tabela 13. Fotografowane elementy krajobrazu; podział i liczba zidentyfikowa-

nych elementów, s. 126

RamkiIle Tatr jest w Tatrach?, s. 29Wielu użytkowników — wiele zakresów krajobrazu, s. 34Patagonia — krajobraz symboliczny a krajobraz użytkowany na potrzeby tury-

styki, s. 38Jak duże są Mazury?, s. 40Zmienność krajobrazu a jego dostępność dla turystów, s. 49Bawić czy uczyć?, s. 58Plaża — natura pod kontrolą, s. 60Najdłuższa granica Europy, s. 71Turystyka krajobrazowa w Burgundii, s. 83Czym jest backpacking?, s. 86Obieżyświaty, trampowie, turyści, s. 92Etyka fotografowania, s. 114


Landscape and tourism — the mutual relations. Summary

The presented work aims to characterize relations between tourism and land-scape. However their existence is obvious, the problem is still unexplored. Ambiguity and multidimensionality of both of discussed notions seemed to be a significant research obstacle.

In the first chapter the definition of landscape is discussed. From the point of view of tourism geography the most important features of landscape are its holistic character and the fact that it is perceived by people. These aspects are present in the definition of landscape given by European Landscape Convention. Thus, this definition can be implemented in tourism research. The differences between concepts that are close to that of landscape: space, place and environment has been also discussed. However mentioned notions are often mixed, each has its specific. In case of the concept of landscape the fact, that it joins spatial, perception and identity aspects is consider as the most important.

The second chapter describes landscape features that are important to tour-ism. Three landscape’s dimensions — material, visual and mental has been dis-cussed. The problems of spatial scale, landscape’s dynamics and authenticity has also been pointed out.

The third chapter focuses on landscape structure. An analysis of landscape’s elements and relations between them is useful in tourism research, especially in an assessment of landscape values, an identification of potential threats and in a research of landscape change generated by tourism. The main groups of struc-tural objects of landscape are spatial elements, points and lines. Spatial elements form a visually important background, whereas point and lines serve as a warp, playing an important role as tourist attractions and infrastructure.

The fourth chapter is dedicated to the problem of relations between tour-ism and landscape. Various interpretation of notions “tourist landscape” and



“landscape tourism” has been discussed. The author agrees with the idea pre-sented by J.M. Mateo Rodriguez (2003), who describes landscape as a medium that integrate cultural and natural elements and identifies landscape tourism with aware, responsible and sustainable activity.

Because of internal diversity of tourism phenomenon it was necessary to narrow the research scope. Empirical part of the work concentrates on active (mentally and physically), tourists, who travel independently all over the world. Realized questionnaire survey (n = 100) confirmed, that a group of pol-ish tourists selected for the research fulfill adopted assumptions. It has been unveiled, that a landscape and its features plays an important role in travel planning. All groups of structural elements (spatial ones, points and lines) are of interest to tourists.

The fifth chapter describes a relation between tourism and an object closely related to this activity — the photographic camera. Photography is an impor-tant part of tourist experience, being at the same time an important source of information on tourists themselves. Various research methods that use photo-graphs has been described.

In the sixth chapter a new photographic method has been proposed and used to identify types of landscape elements that are perceived by tourists. 16707 pic-tures presented during three consecutive annual travelers’ meetings has been classified according to previously described typology of structural landscape elements. Obtained results confirm, that landscape is perceived as multiscale, dynamic system of punctual, linear and spatial elements. It can be stated, that neutral scale and static and dynamic punctual elements are especially impor-tant to tourists. People take an important position as a subject of tourist pho-tographs. Locals, tourism workers or other tourists — all of them are present at travel pictures. Tourism doesn’t exist without human. Identified structure of landscape that is perceived by tourists proves, that even when a nature is main value that attracts visitors, different social determinants forms a reality that is perceived by guests.

Tourists are not just landscape users. They are its integral part and influence landscape change. However, they perceive landscape not as an integrity, but as smaller parts — nature, historical monuments etc. The phenomenon of land-scape complexity deserves wider popularizing. The concept of landscape should


177Landscape and tourism — the mutual relations. Summary

be use not only as a basis for interdisciplinary research, but also serve as a bridge between sciences and landscape users. It is important to teach tourists to under-stand a landscape — only then they will feel responsibility for it.


Załączniki

Kwestionariusz badania percepcji krajobrazu przez turystów 1. Które z wymienionych elementów zajmują najważniejsze miejsce w Twoich

wspomnieniach z podróży. Oceń w skali od 5 (największe znaczenie) do 0 (nieistotne).

5 4 3 2 1 0

Widoki

Zapachy

Dźwięki

Smaki

2. Które z wymienionych elementów uważasz za decydujące przy planowaniu trasy podróży? Oceń w skali do 5 (największe znaczenie) do 0 (nieistotne).

5 4 3 2 1 0

Różnorodność krajobrazów

Różnorodność atrakcji

Wyjątkowość celu (nikt tam nie jeździ)

Nowość celu (jeszcze tam nie byłem)

Osobiste wyzwanie (np. rekord wysokości)

Dostępność informacji

Łatwość przemieszczania się

Zagrożenie przestępczością

Zagrożenie chorobami

Baza gastronomiczna

Baza noclegowa

Ogólne koszty wyjazdu



3. Które z wymienionych elementów mają dla Ciebie największe znaczenie pod-czas podróży? Oceń w skali od 5 (największe znaczenie) do 0 (nieistotne).

5 4 3 2 1 0

Dziewiczość przyrody

Urozmaicenie form terenu

Bliskość i dostępność mórz, rzek, jezior

Możliwość obserwacji dzikich zwierząt

Ciekawe formacje skalne

Jaskinie

Źródła wód mineralnych

Zjawiska wulkaniczne

Charakter plaż

Rafy koralowe

4. Które z wymienionych elementów mają dla Ciebie największe znaczenie pod-czas podróży? Oceń w skali od 5 (największe znaczenie) do 0 (nieistotne).

5 4 3 2 1 0

Łatwość nawiązywania kontaktu z miejscowymi

Ranga zabytków

Możliwość uczestniczenia w lokalnych świętach i festiwalach

Możliwość uczestniczenia w życiu codziennymi mieszkańców

Imprezy kulturalne

Oferta muzealna

Lokalna potrawy

Możliwość zrobienia ciekawych zakupów


181Kwestionariusz badania percepcji krajobrazu przez turystów

5. Opisz krajobraz, w którym najchętniej spędzałbyś wolny czas. Z każdej grupy (A, B i C) wybierz jedną opcję.

A ▫ równina ▫ teren falisty lub pagórkowaty

▫ niskie lub średnie góry

▫ obszar wysokogórski

B ▫ brak większych obszarów wodnych i rzek

▫ dolina rzeczna

▫ nad jeziorem

▫ na bagnach ▫ nad morzem

C ▫ leśny ▫ naturalnie bezleśny

▫ wiejski: mozaika lasów, pól i łąk

▫ wiejski – z rozległymi obszarami pól lub łąk

▫ małomia-steczkowy

▫ wielkomiejski

6. Wskaż elementy przyrodnicze, które powinny znaleźć się w krajobrazie wska-zanym przez Ciebie w poprzednim pytaniu. Oceń w skali od 5 (konieczne) do 0 (nieistotne).

5 4 3 2 1 0

Strumienie, małe rzeki

Skarpy, progi terenowe

Źródła

Grupy krzewów

Grupy drzew owocowych

Skały i grupy skalne

Stawy i inne małe zbiorniki wodne

Wodospady

Pojedyncze drzewa

Plaże

Inne (co?)


7. Jakie ślady działalności człowieka powinny znaleźć się w krajobrazie wskaza-nym przez Ciebie w pytaniu 5.? Oceń od 5 (konieczne) do 0 (zbędne).

5 4 3 2 1 0

Rzeźby, kapliczki

Zabudowa wiejska tradycyjna

Zabudowa wiejska współczesna

Zabudowa miejska zabytkowa

Zabudowa miejska współczesna

Obiekty militarne

Świątynie zabytkowe

Świątynie współczesne

Zamki i pałace zrujnowane

Zamki i pałace w stanie użytkowym

Tory kolejowe

Drogi asfaltowe

Drogi gruntowe

Trasy szybkiego ruchu i autostrady

Inne (co?)

8. Wypełnij metryczkę:

▫ Kobieta ▫ Mężczyzna

Wiek: ▫ do 25 lat ▫ 26–35 lat ▫ 36–50 lat ▫ 51–65 lat ▫ pow. 65. roku życia

Miejsce zamieszkania: ▫ miejscowość do 10 tys. mieszkańców ▫ miejscowość od 10 tys. do 100 tys. mieszkańców ▫ miejscowość od 100 tys. do 500 tys. mieszkańców ▫ miejscowość pow. 500 tys. mieszkańców.

3 najczęściej odwiedzane (w celach turystycznych) rejony w Polsce : ………

3 ulubione, znane Ci kraje świata (poza Polską): ………

Najczęściej podróżujesz (zaznacz jedną opcję): ▫ sam ▫ z partnerem / partnerką ▫ z przyjaciółmi ▫ z rodziną (w tym małe dzieci) ▫ z przypadkową grupą osób


9. Wskaż formy aktywności, które uprawiasz — zaznacz odpowiednie miejsca w tabeli.

Okazjonalnie Regularnie Nigdy Jeszcze nie, ale chciałbym

Piknikowanie

Wędrówki piesze

Jazda rowerem

Kajakarstwo

Żeglarstwo

Sporty motorowodne

Obserwacja dzikich zwierząt

Polowanie

Lotniarstwo

Jazda terenowa samochodem

Jazda quadem

Wspinaczka

Jazda konna

Narciarstwo

Jazda skuterem śnieżnym



Czynniki wpływające na wybór celu wyjazdu (n=100). Wyniki analizy czynnikowej

Pyt. 2 Wartości współczynnika korelacji liniowej Pearsona

V1 V2 V3 V4 V5 V6 V7 V8 V9 V10 V11 V12

V1 1,0000 0,5925 -0,1491 0,0806 -0,0958 0,3341 0,1538 0,2446 0,2581 0,3718 0,0947 0,2504

p= --- p=0,000 p=0,139 p=0,425 p=0,343 p=0,001 p=0,127 p=0,014 p=0,010 p=0,000 p=0,349 p=0,012

V2 0,5925 1,0000 -0,0157 0,0573 0,0319 0,1573 0,1162 0,1890 0,2222 0,2667 0,0236 0,1651

p=0,000 p= --- p=0,877 p=0,571 p=0,752 p=0,118 p=0,250 p=0,060 p=0,026 p=0,007 p=0,816 p=0,101

V3 -0,1491 -0,0157 1,0000 0,2395 0,3722 -0,1629 -0,1150 -0,0817 -0,2262 -0,1337 -0,2092 -0,2385

p=0,139 p=0,877 p= --- p=0,016 p=0,000 p=0,105 p=0,254 p=0,419 p=0,024 p=0,185 p=0,037 p=0,017

V4 0,0806 0,0573 0,2395 1,0000 0,1927 0,2133 0,0474 0,1243 0,1569 0,2277 -0,0860 0,0132

p=0,425 p=0,571 p=0,016 p= --- p=0,055 p=0,033 p=0,639 p=0,218 p=0,119 p=0,023 p=0,395 p=0,896

V5 -0,0958 0,0319 0,3722 0,1927 1,0000 -0,0100 -0,0479 -0,0057 -0,1152 0,1090 -0,1010 -0,0643

p=0,343 p=0,752 p=0,000 p=0,055 p= --- p=0,921 p=0,636 p=0,955 p=0,254 p=0,280 p=0,317 p=0,525

V6 0,3341 0,1573 -0,1629 0,2133 -0,0100 1,0000 0,6145 0,5867 0,5686 0,3602 0,3764 0,3726

p=0,001 p=0,118 p=0,105 p=0,033 p=0,921 p= --- P=0,000 p=0,000 p=0,000 p=0,000 p=0,000 p=0,000

V7 0,1538 0,1162 -0,1150 0,0474 -0,0479 0,6145 1,0000 0,5785 0,7091 0,2929 0,4780 0,3330

p=0,127 p=0,250 p=0,254 p=0,639 p=0,636 p=0,000 p= --- p=0,000 p=0,000 p=0,003 p=0,000 p=0,001

V8 0,2446 0,1890 -0,0817 0,1243 -0,0057 0,5867 0,5785 1,0000 0,7589 0,3415 0,5049 0,3708

p=0,014 p=0,060 p=0,419 p=0,218 p=0,955 p=0,000 p=0,000 p= --- p=0,000 p=0,001 p=0,000 p=0,000

V9 0,2581 0,2222 -0,2262 0,1569 -0,1152 0,5686 0,7091 0,7589 1,0000 0,3756 0,6413 0,4158

p=0,010 p=0,026 p=0,024 p=0,119 p=0,254 p=0,000 p=0,000 p=0,000 p= --- p=0,000 p=0,000 p=0,000

V10 0,3718 0,2667 -0,1337 0,2277 0,1090 0,3602 0,2929 0,3415 0,3756 1,0000 0,2499 0,2589

p=0,000 p=0,007 p=0,185 p=0,023 p=0,280 p=0,000 p=0,003 p=0,001 p=0,000 p= --- p=0,012 p=0,009

V11 0,0947 0,0236 -0,2092 -0,0860 -0,1010 0,3764 0,4780 0,5049 0,6413 0,2499 1,0000 0,5756

p=0,349 p=0,816 p=0,037 p=0,395 p=0,317 p=0,000 p=0,000 p=0,000 p=0,000 p=0,012 p= --- p=0,000

V12 0,2504 0,1651 -0,2385 0,0132 -0,0643 0,3726 0,3330 0,3708 0,4158 0,2589 0,5756 1,0000

p=0,012 p=0,101 p=0,017 p=0,896 p=0,525 p=0,000 p=0,001 p=0,000 p=0,000 p=0,009 p=0,000 p= ---


185Czynniki wpływające na wybór celu wyjazdu (n=100)

Pyt. 2 Wartości własne. Metoda wyodrębnienia: składowe główne

Wartość własna % ogółu – warianc. Skumul. – wartość własna Skumul. – %

1 4,184368 34,86973 4,184368 34,86973

2 1,682357 14,01965 5,866725 48,88938

3 1,470956 12,25797 7,337681 61,14734

Pyt. 2 Ładunki czynnikowe. Rotacja Varimax znormalizowana, metoda wyodrębnienia: składowe główne

czynnik 1 czynnik 2 czynnik 3

V1 0,143508 -0,103073 0,870143

V2 0,035797 0,016357 0,836962

V3 -0,202703 0,725247 -0,137335

V4 0,139219 0,652795 0,174508

V5 -0,043047 0,718701 -0,024636

V6 0,728050 0,102247 0,246207

V7 0,806953 0,026209 0,033278

V8 0,809522 0,095246 0,150366

V9 0,877400 -0,036569 0,163516

V10 0,405679 0,177270 0,504122

V11 0,769504 -0,229439 -0,079036

V12 0,586204 -0,223408 0,180672

wartość wyjaśniająca

3,790932 1,635074 1,911675

udział 0,315911 0,136256 0,159306

V1 = różnorodność pejzaży; V2 = różnorodność atrakcji; V3 = wyjątkowość celu; V4 = nowość celu; V5 = osobiste wyzwanie; V6 = dostępność informacji; V7 = łatwość przemieszczania się; V8 = baza gastronomiczna; V9 = baza noclegowa; V10 = ogólne koszty wyjazdu; V11 = zagrożenie chorobami; V12 = zagrożenie przestępczością


Przyrodnicze i kulturowe elementy krajobrazu ważne dla turystów (n=100). Wyniki analizy czynnikowej

Pyt. 3 i 4. Wartości współczynnika korelacji liniowej Pearsona

V1 V2 V3 V4 V5 V6 V7 V8 V9 V10 V11 V12 V13 V14 V15 V16 V17 V18

V1 1,0000 0,3794 0,1322 0,2828 0,1423 0,1498 0,0285 0,1085 0,0837 0,1911 0,1934 0,1026 0,0379 0,2151 0,1028 0,0007 -0,0171 -0,1667

p= --- p=0,000 p=0,190 p=0,004 p=0,158 p=0,137 p=0,778 p=0,283 p=0,407 p=0,057 p=0,054 p=0,310 p=0,708 p=0,032 p=0,309 p=0,995 p=0,866 p=0,097

V2 0,3794 1,0000 -0,0588 0,0600 0,3270 0,1243 -0,0010 0,0742 -0,0679 0,0307 0,0170 0,0031 0,1242 0,1077 0,0483 -0,0625 -0,0052 -0,2173

p=0,000 p= --- p=0,561 p=0,553 p=0,001 p=0,218 p=0,993 p=0,463 p=0,502 p=0,762 p=0,867 p=0,976 p=0,218 p=0,286 p=0,633 p=0,537 p=0,959 p=0,030

V3 0,1322 -0,0588 1,0000 0,3339 0,0084 0,1656 0,1941 0,2822 0,4582 0,2688 0,3155 0,2784 -0,0722 0,1036 0,2359 0,2305 0,1823 0,2135

p=0,190 p=0,561 p= --- p=0,001 p=0,934 p=0,100 p=0,053 p=0,004 p=0,000 p=0,007 p=0,001 p=0,005 p=0,475 p=0,305 p=0,018 p=0,021 p=0,069 p=0,033

V4 0,2828 0,0600 0,3339 1,0000 0,3042 0,2654 0,1486 0,2131 0,2035 0,2349 0,3747 0,2279 0,0479 0,2705 0,3561 0,3603 0,1908 0,1386

p=0,004 p=0,553 p=0,001 p= --- p=0,002 p=0,008 p=0,140 p=0,033 p=0,042 p=0,019 p=0,000 p=0,023 p=0,636 p=0,006 p=0,000 p=0,000 p=0,057 p=0,169

V5 0,1423 0,3270 0,0084 0,3042 1,0000 0,4440 0,4238 0,4343 0,2331 0,1919 0,1337 0,2973 0,0945 0,0354 0,2842 0,2617 0,0142 0,1803

p=0,158 p=0,001 p=0,934 p=0,002 p= --- p=0,000 p=0,000 p=0,000 p=0,020 p=0,056 p=0,185 p=0,003 p=0,350 p=0,727 p=0,004 p=0,009 p=0,889 p=0,073

V6 0,1498 0,1243 0,1656 0,2654 0,4440 1,0000 0,5628 0,4321 0,3208 0,4573 0,1955 0,0412 0,0685 0,0880 0,1827 0,0542 0,0610 0,1121

p=0,137 p=0,218 p=0,100 p=0,008 p=0,000 p= --- p=0,000 p=0,000 p=0,001 p=0,000 p=0,051 p=0,684 p=0,499 p=0,384 p=0,069 p=0,592 p=0,546 p=0,267

V7 0,0285 -0,0010 0,1941 0,1486 0,4238 0,5628 1,0000 0,4403 0,4353 0,5083 0,0935 0,1175 -0,0156 -0,0121 0,1234 0,1868 0,1193 0,2326

p=0,778 p=0,993 p=0,053 p=0,140 p=0,000 p=0,000 p= --- p=0,000 p=0,000 p=0,000 p=0,355 p=0,244 p=0,877 p=0,905 p=0,221 p=0,063 p=0,237 p=0,020

V8 0,1085 0,0742 0,2822 0,2131 0,4343 0,4321 0,4403 1,0000 0,4161 0,3983 0,0833 0,1750 0,1428 -0,0213 0,2801 0,1700 -0,0009 0,2216

p=0,283 p=0,463 p=0,004 p=0,033 p=0,000 p=0,000 p=0,000 p= --- p=0,000 p=0,000 p=0,410 p=0,082 p=0,156 p=0,833 p=0,005 p=0,091 p=0,993 p=0,027

V9 0,0837 -0,0679 0,4582 0,2035 0,2331 0,3208 0,4353 0,4161 1,0000 0,5235 0,0609 0,3500 0,0901 -0,0530 0,3889 0,2965 0,0885 0,3465

p=0,407 p=0,502 p=0,000 p=0,042 p=0,020 p=0,001 p=0,000 p=0,000 p= --- p=0,000 p=0,547 p=0,000 p=0,373 p=0,601 p=0,000 p=0,003 p=0,382 p=0,000

V10 0,1911 0,0307 0,2688 0,2349 0,1919 0,4573 0,5083 0,3983 0,5235 1,0000 0,0784 0,2299 -0,0295 -,00302 0,1265 0,2103 0,0765 0,0620

p=0,057 p=0,762 p=0,007 p=0,019 p=0,056 p=0,000 p=0,000 p=0,000 p=0,000 p= --- p=0,438 p=0,021 p=0,771 p=0,765 p=0,210 p=0,036 p=0,449 p=0,540

V11 0,1934 0,0170 0,3155 0,3747 0,1337 0,1955 0,0935 0,0833 0,0609 0,0784 1,0000 0,2830 0,2257 0,4479 0,3510 0,1867 0,1300 0,1969

p=0,054 p=0,867 p=0,001 p=0,000 p=0,185 p=0,051 p=0,355 p=0,410 p=0,547 p=0,438 p= --- p=0,004 p=0,024 p=0,000 p=0,000 p=0,063 p=0,197 p=0,050

V12 0,1026 0,0031 0,2784 0,2279 0,2973 0,0412 0,1175 0,1750 0,3500 0,2299 0,2830 1,0000 0,1538 0,0871 0,3121 0,5737 -0,0416 0,0463

p=0,310 p=0,976 p=0,005 p=0,023 p=0,003 p=0,684 p=0,244 p=0,082 p=0,000 p=0,021 p=0,004 p= --- p=0,127 p=0,389 p=0,002 p=0,000 p=0,681 p=0,647

V13 0,0379 0,1242 -0,0722 0,0479 0,0945 0,0685 -0,0156 0,1428 0,0901 -0,0295 0,2257 0,1538 1,0000 0,4396 0,5119 0,2167 0,2952 0,2371

p=0,708 p=0,218 p=0,475 p=0,636 p=0,350 p=0,499 p=0,877 p=0,156 p=0,373 p=0,771 p=0,024 p=0,127 p= --- p=0,000 p=0,000 p=0,030 p=0,003 p=0,018

V14 0,2151 0,1077 0,1036 0,2705 0,0354 0,0880 -0,0121 -0,0213 -0,0530 -0,0302 0,4479 0,0871 0,4396 1,0000 0,4318 0,0525 0,4929 0,1939

p=0,032 p=0,286 p=0,305 p=0,006 p=0,727 p=0,384 p=0,905 p=0,833 p=0,601 p=0,765 p=0,000 p=0,389 p=0,000 p= --- p=0,000 p=0,604 p=0,000 p=0,053

V15 0,1028 0,0483 0,2359 0,3561 0,2842 0,1827 0,1234 0,2801 0,3889 0,1265 0,3510 0,3121 0,5119 0,4318 1,0000 0,5032 0,3581 0,3903

p=0,309 p=0,633 p=0,018 p=0,000 p=0,004 p=0,069 p=0,221 p=0,005 p=0,000 p=0,210 p=0,000 p=0,002 p=0,000 p=0,000 p= --- p=0,000 p=0,000 p=0,000

V16 0,0007 -0,0625 0,2305 0,3603 0,2617 0,0542 0,1868 0,1700 0,2965 0,2103 0,1867 0,5737 0,2167 0,0525 0,5032 1,0000 0,1442 0,2124

p=0,995 p=0,537 p=0,021 p=0,000 p=0,009 p=0,592 p=0,063 p=0,091 p=0,003 p=0,036 p=0,063 p=0,000 p=0,030 p=0,604 p=0,000 p= --- p=0,152 p=0,034

V17 -0,0171 -0,0052 0,1823 0,1908 0,0142 0,0610 0,1193 -0,0009 0,0885 0,0765 0,1300 -0,0416 0,2952 0,4929 0,3581 0,1442 1,0000 0,4107

p=0,866 p=0,959 p=0,069 p=0,057 p=0,889 p=0,546 p=0,237 p=0,993 p=0,382 p=0,449 p=0,197 p=0,681 p=0,003 p=0,000 p=0,000 p=0,152 p= --- p=0,000

V18 -0,1667 -0,2173 0,2135 0,1386 0,1803 0,1121 0,2326 0,2216 0,3465 0,0620 0,1969 0,0463 0,2371 0,1939 0,3903 0,2124 0,4107 1,0000

p=0,097 p=0,030 p=0,033 p=0,169 p=0,073 p=0,267 p=0,020 p=0,027 p=,000 p=0,540 p=0,050 p=0,647 p=0,018 p=0,053 p=0,000 p=0,034 p=0,000 p= ---


Pyt. 3 i 4 Wartości własne. Metoda wyodrębnienia: składowe główne

Wartość własna % ogółu – warianc. Skumul. – wartość własna Skumul. – %

1 4,520823 25,11568 4,52082 25,1157

2 2,352127 13,06737 6,87295 38,1831

3 1,777088 9,87271 8,65004 48,0558

4 1,503938 8,35521 10,15398 56,4110

5 1,300311 7,22395 11,45429 63,6349

6 0,944283 5,24602 12,39857 68,8809

7 0,823735 4,57631 13,22231 73,4573

8 0,786214 4,36786 14,00852 77,8251

9 0,654130 3,63405 14,66265 81,4592

10 0,565798 3,14332 15,22845 84,6025

11 0,496849 2,76027 15,72530 87,3628

12 0,431812 2,39896 16,15711 89,7617

13 0,422468 2,34704 16,57958 92,1088

14 0,362544 2,01413 16,94212 94,1229

15 0,347095 1,92830 17,28922 96,0512

16 0,284549 1,58083 17,57376 97,6320

17 0,235925 1,31069 17,80969 98,9427

18 0,190311 1,05728 18,00000 100,0000

Pyt. 3 i 4. Ładunki czynnikowe. Rotacja Varimax znormalizowana, metoda wyodrębnienia: składowe główne

Czynnik 1 Czynnik 2 Czynnik 3 Czynnik 4 Czynnik 5

V1 0,073759 -0,039971 0,604639 -0,032339 0,499530

V2 0,089148 0,050338 0,783357 -0,019494 -0,030091

V3 0,254915 -0,008875 -0,288933 0,160678 0,699803

V4 0,200606 0,181463 0,167182 0,248352 0,588144

V5 0,568430 0,139436 0,430664 0,342599 -0,157557

V6 0,755710 0,108606 0,212801 -0,114472 0,123147

V7 0,815195 0,045872 -0,056288 -0,002986 0,024617

V8 0,703891 0,071840 0,068314 0,183686 0,015016

V9 0,615901 0,020739 -0,280968 0,338073 0,233573

V10 0,674983 -0,129696 -0,034107 0,078169 0,306454

V11 -0,006813 0,359516 0,126705 0,170541 0,579028


V12 0,081533 -0,043438 0,043817 0,817150 0,233293

V13 -0,020072 0,711302 0,171506 0,263293 -0,162919

V14 -0,125915 0,737795 0,205872 -0,077568 0,368232

V15 0,180627 0,642497 0,019072 0,492414 0,162051

V16 0,121304 0,156623 -0,101027 0,810991 0,123768

V17 0,073865 0,713280 -0,195398 -0,153542 0,187206

V18 0,300505 0,565781 -0,458252 0,093189 -0,009094

War. wyj. 3,173815 2,540533 1,757882 2,078148 1,903910

Udział 0,176323 0,141141 0,097660 0,115453 0,105773

V1 = dziewiczość przyrody; V2 = urozmaicenie form terenu; V3 = bliskość i dostępność mórz, rzek, jezior; V4 = możliwość obserwacji dzikich zwierząt; V5 = ciekawe formy skalne; V6 = jaskinie; V7 =źródła wód mineralnych; V8 = zjawiska wulkaniczne; V9 = charakter plaż; V10 = występowanie raf koralowych; V11 = łatwość nawiązywania kontaktu z miejscowymi; V12 = ranga zabytków; V13 = możliwość uczestniczenia w lokalnych świętach; V14 = możliwość uczestniczenia w życiu codziennym; V15 = imprezy kulturalne; V16 = oferta muzealna; V17 = lokalne potrawy; V18 = możliwość zrobienia ciekawych zakupów


Krajobraz i turystykawgsr.uw.edu.pl/wgsr/wp-content/uploads/2018/11/Krajobraz...10 Krajobraz i...

Documents

Transcript of Krajobraz i turystykawgsr.uw.edu.pl/wgsr/wp-content/uploads/2018/11/Krajobraz...10 Krajobraz i...