Krajobraz kulturowy Wielkopolski w pradziejach i czasach ...

Landform Analysis, Vol. 16: 17–19 (2011)

Krajobraz kulturowy Wielkopolski w pradziejachi czasach historycznych – wprowadzenie

Iwona Hildebrandt-Radke, Mirosław MakohonienkoInstytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań,e-mail: [email protected], [email protected]

Termin „krajobraz” pojawił się po raz pierwszy w ję-zyku staroniemieckim w VIII w. jako landscaf i pier-wotnie odpowiadał łacińskiemu regio, provincia, ter-ra. W Niemczech też powstała naukowa podstawatego pojęcia. Landschaft, czyli krajobraz pojmowanybył i jest na dwa sposoby, jako widok lub sceneria wi-dziana z pewnego miejsca (landscap) oraz jako frag-ment powierzchni ziemi o charakterystycznych ce-chach (landship).

Na gruncie nauk geograficznych krajobraz kultu-rowy tworzy historycznie ukształtowany fragmentprzestrzeni geograficznej powstały w wyniku zespo-lenia oddziaływań środowiskowych i kulturowych,tworzących specyficzną strukturę, która objawia sięregionalną odrębnością postrzeganą jako swoista fi-zjonomia (Myga-Piątek 2001, 2005). Postać krajo-brazu stanowi rezultat długotrwałego rozwoju, a jegocharakter, określony m.in. przez jego strukturę ifunkcję, nie stanowi ostatecznego stadium, lecz re-prezentuje chwilowy stan podlegający zmianom wkolejnych epokach historycznych (Solon 2007).

Na terenie Wielkopolski rozumianej jako regionhistoryczny najstarsze ślady penetracji człowieka po-chodzą z końca epoki lodowej. Związane są one zgrupami ludności prowadzącej gospodarkę zbierac-ko-łowiecką epoki schyłkowego paleolitu, funkcjo-nującymi w środowisku przyrodniczym bez istotnegonaruszania jego równowagi ekologicznej. W świetleźródeł archeologicznych kulminacja rozwoju wielko-polskich społeczności zbieracko-łowieckich przypa-da na schyłek mezolitu, na VI tysiąclecie p.n.e.Pierwszymi społecznościami, które zaczęły w sposóbczytelny kształtować krajobraz kulturowy regionu,były społeczeństwa rolnicze epoki neolitu – w naj-starszej fazie głównie na Kujawach, później także nainnych obszarach Wielkopolski. Najstarsze ślady po-bytu ugrupowań reprezentujących gospodarkę wy-twórczą pochodzą z drugiej połowy VI tysiąclecia,około 5400 lat p.n.e. Następne tysiąclecia zapisywały

się okresami intensywniejszych procesów osadni-czych i gospodarczych, kształtujących kolejneodsłony krajobrazu kulturowego, rozdzielanychokresami osłabienia lub przerw w aktywności gospo-darczej człowieka. We wczesnym średniowieczu naobszarze Wielkopolski zachodzi proces kształtowa-nia państwowości polskiej. Z okresu plemiennejWielkopolski wieku IX i pierwszej połowy X wyrastaw drugiej połowie wieku X państwo Piastów (Kurna-towski 2008). Wielkopolska staje się wówczas cen-tralnym regionem historycznym, kulturowym i go-spodarczym kraju. Krajobraz kulturowy czasównowożytnych tworzą liczne zabytki architektury orazinfrastruktura gospodarcza, komunikacyjna itp.

Celem wycieczki jest zapoznanie z rozwojem kraj-obrazu kulturowego Wielkopolski na przestrzenidziejów od okresu neolitu do czasów historycznych.Poruszana problematyka naświetlona zostanie napostawie rezultatów badań archeologiczno-histo-rycznych i przyrodniczych. (1) W trakcie wycieczkizaprezentowane będą najważniejsze wczesnośre-dniowieczne ośrodki państwowości polskiej (OstrówTumski w Poznaniu, Ostrów Lednicki na jeziorzeLednica, Gniezno, Grzybowo, Giecz, Bonikowo,grodzisko na Zawodziu w Kaliszu). Przedstawionyzostanie zapis przyrodniczy funkcjonowania średnio-wiecznych zespołów osadniczych. (2) Na wybranychprzykładach omawiane będą problemy antropoge-nicznych przekształceń rzeźby na stanowiskach ar-cheologicznych i w ich otoczeniu (Ostrów Lednicki,Gniezno, Bruszczewo, Bonikowo). (3) Przedstawio-ne zostaną zagadnienia wpływu cech morfometrycz-nych obszarów nizinnych na rozmieszczenie osadnic-twa pradziejowego (z zastosowaniem metod GIS, naprzykładzie Równiny Kościańskiej). (4) Zaprezento-wane zostaną wyniki zapisu działalności gospodar-czej człowieka w pradziejach i czasach wczesnohisto-rycznych na podstawie badań osadów zbiornikówakumulacji biogenicznej w aspekcie litologicznym,

17

18

Iwona Hildebrandt-Radke, Mirosław Makohonienko

Ryc. 1. Trasa wycieczki KKW

geochemicznym, palinologicznym i diatomologicz-nym, w kontekście zmian lokalnych i regionalnych(jeziora: Świętokrzyskie, Lednica, Wonieść, kopalnyzbiornik w rynnie glacjalnej Samicy). (5) Przedsta-wiona będzie ewolucja systemu dolinnego w holoce-nie na przykładzie Prosny pod Kaliszem, ponadto ge-neza, zmienność litofacjalna, geochemiczna oraznaturalne i antropogeniczne uwarunkowania rozwo-ju stożka napływowego na terasie zalewowej Prosny(Kościelna Wieś k. Kalisza). (6) Poruszone zostanązagadnienia zmian sieci hydrograficznej – historiamelioracji w centralnej Wielkopolsce w czasach hi-storycznych (ziemia kościańska), przekształcenia ko-ryt rzecznych na obszarach zurbanizowanych (zmia-ny koryta Prosny w Kaliszu). (7) Dopełnieniemprezentowanej problematyki będzie zwiedzenie wy-branych ośrodków muzealnych Wielkopolski o wy-bitnych walorach kulturowych, takich jak Gołuchów,Śmiełów, Kórnik.

Trasa wycieczki przebiega przez krajobraz polo-dowcowy Wielkopolski z różnych faz rozwojowych.W okolicach Gniezna reprezentuje on rzeźbę fazypoznańskiej zlodowacenia Wisły, drugiego dnia wy-cieczki, w okolicach Kalisza – rzeźbę staroglacjalną,a w okolicach Żerkowa – urozmaiconą rzeźbę strefymarginalnej fazy leszczyńskiej. Trzeciego dnia, wokolicach Kościana i Śmigla, krajobraz reprezentujerzeźbę zaplecza fazy leszczyńskiej zlodowaceniaWisły.

Trasa wycieczki:23 września 2011, piątek (trasa 150 km):Poznań – Ostrów Tumski (stanowisko I) – ka-

tedra, palatium Mieszka I, kaplica Dąbrówki. Led-nogóra – Ostrów Lednicki, jezioro Lednica (sta-nowisko II) – wczesnośredniowieczny zespółosadniczy z grodziskiem, pozostałościami architek-tury kamiennej, przeprawami mostowymi oraz skan-sen budownictwa wielkopolskiego. Gniezno (stano-wisko III) – Muzeum Początków Państwa Polskiego,Wzgórze Lecha z katedrą, kopalne Jezioro Święte,Jezioro Świętokrzyskie. Grzybowo (stanowisko IV)– grodzisko wczesnośredniowieczne. Poznań – miej-sce noclegowe.

24 września 2011, sobota (trasa 240 km):Giecz (stanowisko V) – gród wczesnopiastowski

w dolinie Maskawy. Śmiełów (stanowisko VI) –pałac z założeniem parkowym, Muzeum AdamaMickiewicza. Żerków –„Szwajcaria Żerkowska” –punkt widokowy. Gołuchów (stanowisko VII) – za-mek, kamień św. Jadwigi. Kościelna Wieś (stanowi-sko VIII) – stożek napływowy, dolina Prosny. Kalisz(stanowisko IX) – grodzisko na Zawodziu. Poznań –powrót na miejsce noclegowe.

25 września 2011, niedziela (trasa 190 km):Łęki Małe (stanowisko X) – kurhany z epoki

brązu. Bonikowo (stanowisko XI) – gród wczesno-średniowieczny. Bruszczewo (stanowisko XII) – sta-nowisko archeologiczne z wczesnej epoki brązu. Dę-biec Nowy lub Wonieść (Jezioro Wonieskie)(stanowisko XIII) – badania paleośrodowiskowe.Poznań – zakończenie wycieczki.

Literatura

Kurnatowski S., 2008. Jak powstawała Wielkopol-ska. W: M. Kobusiewicz (red.), Pradzieje Wielko-polski. Od epoki kamienia do średniowiecza. Insty-tut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział wPoznaniu, Poznań, s. 49–92.

Myga-Piątek U., 2001. Spór o pojęcie krajobrazu wgeografii i naukach pokrewnych. Przegląd Geogra-ficzny, 73, 1–2: 163–172.

Myga-Piątek U., 2005. Krajobraz kulturowy w bada-niach geograficznych. W: U. Myga-Piątek (red.),Krajobraz kulturowy – aspekty teoretyczne i meto-dologiczne. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowe-go PTG, Komisja Krajobrazu Kulturowego, 4:40–53.

Solon J., 2007. Współczesne koncepcje ekologicz-no-krajobrazowe i ich przenikanie do innych nauko środowisku przyrodniczym. W: K. Ostaszewska,I. Szumacher, S. Kulczyk, E. Malinowska (red.),Znaczenie badań krajobrazowych dla zrównowa-żonego rozwoju. Wydział Geografii i Studiów Re-gionalnych, Uniwersytet Warszawski, s. 57–74.

19

Krajobraz kulturowy Wielkopolski w pradziejach i czasach historycznych – wprowadzenie


Wielkopolska krainą grodów – krajobraz kulturowy kolebkipaństwa polskiego w świetle nowych ustaleń chronologicznych

Michał Kara1, Mirosław Makohonienko2

1Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Poznaniu, ul. Rubież 46, 61-612 Poznańe-mail: [email protected] Instytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznańe-mail: [email protected]

Abstract: Development of the Early Medieval stronghold settlements in Wielkopolska (Great Poland) connected with theprocess of Polish state formation has been outlined. The new established chronology of the strongholds based ondendrodates, showed their younger age than it was previously deduced from archaeological chronology. The stronghold ar-chitecture was the main feature of the medieval cultural landscape of the region. In the light of historical records, archaeo-logical data and palaeobotanical reconstructions, the Early Medieval Great Poland was a land of strongholds and arablefields.

Key words: Wielkopolska, Early Medieval period, cultural landscape, stronghold settlements, dendrochronology

Krajobraz kształtowany przez człowieka, określanyjako kulturowy, wraz z rozwojem technologicznym,demograficznym i światopoglądowym społeczeństwulega stałym przemianom. W długiej perspektywierozwoju kultury człowieka jego wyraźniejsze obliczeobserwuje się powszechniej od czasu przejścia od go-spodarki przyswajalnej do gospodarki wytwórczej, cona ziemiach polskich nastąpiło około 7,5 tys. lat temuwraz z początkiem neolitu. Zarówno źródła arche-ologiczne, jak i przyrodnicze pokazują, że w historiirozwoju krajobrazu Wielkopolski istniały wydzie-lające się okresy intensyfikacji osadnictwa oraz fazyosłabienia bądź zaniku, pozwalające na samoistnąregenerację zasobów przyrody. W przeszłości Wiel-kopolski ostatnią fazą odtwarzania naturalnego kra-jobrazu był okres wędrówek ludów, podczas któregona wielu obszarach działalność osadnicza całkowiciezanikła lub uległa silnemu ograniczeniu. Od wcze-snego średniowiecza Wielkopolska weszła w fazęprzekształceń krajobrazu w skali wcześniej niespoty-kanej, czego dobrą ilustracją są profile palinologicz-ne pokazujące proces wylesień, rozwoju obszarówpolnych, łąk i pastwisk oraz siedlisk związanych z sie-dzibami ludzkimi.

Na kulturowej mapie wczesnośredniowiecznejPolski obszar Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej wyróż-

nia się obecnością licznych grodów – osad obronnychmających potężne umocnienia w postaci pierścienio-watych wałów w konstrukcji drewniano-ziemnej bądźstożkowatych nasypów zwieńczonych drewnianymikonstrukcjami obronnymi. Pełną inwentaryzację gro-dów wielkopolskich przedstawił Władysław Kowalen-ko w roku 1938, podając łącznie 544 grodziska. W śre-dniowiecznym krajobrazie Wielkopolski grody obokpól uprawnych stanowiły jego najbardziej charaktery-styczną cechę, a region ten określić można „krainągrodów”, podobnie jak ówczesną Ruś, która przezprzybyłych drogą z północy wikingów nazwana zostałaGardarike, tj. kraj grodów.

W historycznym procesie formowania się monar-chii Piastów – zalążka obecnej Polski – Wielkopolskazajmowała miejsce szczególne. W ostatnich latachnastąpiła intensyfikacja badań nad procesem formo-wania się państwowości, w tym zagadnieniami roz-woju grodzisk wielkopolskich, wnoszących zmiany wdotychczasowych ujęciach chronologicznych. Po-nownie przeprowadzone analizy zespołów zabytkówz grodzisk i osad otwartych, srebrnych skarbów orazznalezisk nekropolicznych pozwoliły sformułowaćszereg nowych wniosków.

Wśród średniowiecznych grodzisk ziemi gnieźnień-skiej oraz jej pogranicza nie stwierdzono – z wyjąt-

20

kiem Giecza – obiektów, które można by przeko-nująco łączyć z najstarszymi fazami wczesnego śre-dniowiecza, tj. z okresem między VI a drugą połowąIX w.Dotyczy to również warowni w Poznaniu i Gnie-źnie, których związek z historyczną monarchią Pia-stów poświadczony jest w „Kronice polskiej” GallaAnonima. Do grupy najstarszych warowni ziemi gnie-źnieńskiej (wraz z peryferiami) zaliczono grody: Bnin,Chłądowo, Giecz-Grodziszczko, Glinno (pod Pozna-niem), Gniezno-Góra Lecha, Grzybowo-Rabieżyce,Góra, Kłecko, Kociałkowa Górka, Kołdrąb, Ląd (Ry-dlowa Góra), Małachowo-Złych Miejsc, Moraczewo,Ostrów Lednicki, Ośno, Pawłowice (pod Poznaniem),Poznań-Ostrów Tumski, Rogoźno i Trzek. Metodądendrochronologiczną datowano grodziska w Bninie,Gieczu, Gnieźnie, Grzybowie, Lądzie, Poznaniu i na

Ostrowie Lednickim. Datowanie izotopem węgla ra-dioaktywnego metodą AMS uzyskano dla reliktówgrodu w Poznaniu, Gieczu oraz w Moraczewie.

Analizowane grody to założenia pobudowane na„surowym korzeniu” ewentualnie poprzedzoneosadnictwem otwartym, a rejestrowane w nich ze-społy zabytków pozostają bez odpowiedników na sta-nowiskach z IX w. Wcześniejszą metrykę wśród gro-dów ziemi gnieźnieńskiej ujawniła tylko najstarszawarownia w Gieczu wzniesiona w drugiej połowie IXw., według wskazań dendrochronologicznych okołoroku 865 (–7/+8). Być może przed rokiem 900 pobu-dowano jeszcze gród w Glinnie pod Poznaniem orazgród w Lądzie nad Wartą, aczkolwiek w świetle do-stępnych aktualnie źródeł archeologicznych początkiobu warowni są niepewne.

21

Wielkopolska krainą grodów – krajobraz kulturowy kolebki państwa polskiego...

Ryc. 1. Państwo Mieszka I, około 960–992 AD (oprac. M. Kara na podstawie publikacji Kurnatowskiej; rys. P. Namiota)1 – grody centralne na ziemi gnieźnieńskiej i inne główne grody piastowskie, 2 – grody o niższym statusie w strukturze państwa wczesno-piastowskiego, 3 – dendrodaty (Anno Domini) podające chronologię konstrukcji grodu lub jego przebudowy, 4 – obszar pierwotny dome-ny piastowskiej (ziemia gnieźnieńska z najbliższymi obszarami peryferyjnymi), 5 – zasięg państwa Civitas Schinesghe w końcu X w.

Wyróżniony na ziemi gnieźnieńskiej najstarszygrodowy horyzont kulturowy (1 poł.–początek 2 poł.X w.) ujawnia wyraźne zapożyczenia z kultury elitstrefy nadbałtyckiej, po części też z elitarnej kulturystrefy tzw. południowej, która czerpała z dorobkuWielkich Moraw oraz cesarstwa Karolingów i Otto-nów. Ramy chronologiczne wspomnianego horyzon-tu kulturowego wypada osadzić między IX/X apoczątkiem trzeciej ćwierci X stulecia. Terytorialniepokrywa się on z Wysoczyzną Gnieźnieńską oraz jejnajbliższym pograniczem.

Treść kulturowa tego horyzontu nie ma analogiiw wieku IX, wykazuje natomiast wyraźne związkichronologiczne, funkcjonalne i przestrzenne z hory-zontem kulturowym datowanym na trzecią ćwierć Xoraz początek czwartej ćwierci X stulecia, znanymjuż z obszaru całej Wielkopolski, łącznie z Kujawa-mi, Pałukami, ziemią sieradzko-łęczycką orazwschodnią częścią ziemi lubuskiej.

Symptomatyczne są również grody centralnejWielkopolski z pierwszej połowy do początku drugiejpołowy X w., które wyznaczają najstarsze w tej częścidorzecza Warty średniowieczne osadnictwo obronne.W obrębie Wysoczyzny Gnieźnieńskiej tworzą onewyraźne skupisko: od południa i zachodu ograniczonezakolem rzeki Warty, od wschodu Wrześnicą i górnąWełną, a od północy środkowym oraz dolnym odcin-kiem rzeki Wełny. W większości były to obiekty roz-ległe jedno- lub dwuczłonowe, obronne z natury, okonfiguracji przestrzennej ściśle podporządkowanejwarunkom topograficznym. Zostały pobudowane nakulminacjach niewielkich wypiętrzonych wysp (Gnie-zno i Poznań), w obrębie trudno dostępnych półwy-spów (Bnin; Glinno; Giecz) lub na terenach zabagnio-nych rozciętych ciekiem wodnym (Moraczewo;Grzybowo-Rabieżyce). Analizowane grodziska ujaw-niły planową infrastrukturę z zabudową w partii przy-wałowej, w tym relikty naziemnych domostw o zrębo-wej konstrukcji ścian, z dranicową podłogą ikamiennym paleniskiem we wnętrzu. Potężne obwa-rowania spięte w system drewniano-ziemnych umoc-nień, stabilizowane czasami odsadzką w formie tzw.suchego muru kamiennego (Moraczewo; Gnie-zno-Góra Lecha; Ostrów Lednicki) lub płaszczem ka-miennym (Giecz; Góra), lokują omawiane grody wgrupie szczytowych rozwiązań ówczesnej sztuki forty-fikacyjnej Słowian Zachodnich. Wały wznoszonowedług ujednoliconego planu, preferując obwarowa-nia drewniano-ziemne złożone z piaszczysto-gliniane-go nasypu, który przykrywał twardy dębowy szkielet wkonstrukcji rusztowo-przekładkowej z wiązaniem ha-kowym, uszczelniony piaskiem bądź gliną. Wał stabili-zowała co najmniej jedna odsadzka drewniano-ziem-na, zazwyczaj spięta hakowatymi belkami. Nie ulegawątpliwości, że budowa tego rodzaju grodów wyma-gała znacznego nakładu sił i środków oraz sprawnejorganizacji, a także kierownictwa dysponującego du-żymi prerogatywami oraz prestiżem społecznym. Do

takich wniosków skłaniają wymiary wałów, którychwysokość oscylowała wokół 10 m, a szerokość u pod-stawy (łącznie z odsadzkami) wynosiła około 15–20 m.Wspomnijmy o skomplikowanych technikach budow-lanych oraz wyjątkowej ilości surowca (zwłaszcza dę-biny) niezbędnych do wzniesienia tego rodzaju kon-strukcji, nadto o ujawnionych dendrochronologiczniekrótkich odcinkach czasu, w jakich stawiano obwaro-wania (nawet do 2 lat – gród w Bninie). Poszczególnestosy danego fragmentu wału układano jednocześniew ramach wyznaczonych działek, co stwierdzono naprzykład w Gnieźnie. Grody zlokalizowano nad cieka-mi bądź zbiornikami wodnymi połączonymi z Wartą,a grody w Poznaniu i Lądzie wzniesiono w pobliżubrodów warciańskich położonych na przeciwległychskrajach ziemi gnieźnieńskiej.

W okrzepłym terytorialnie patrimonium Piastówszczególną rolę pełniły grody w Poznaniu, Gnieźnie,Gieczu oraz na Ostrowie Lednickim, przy czymwyjątkowa, ponadlokalna pozycja warowni lednic-kiej zarysowała się raczej dopiero od lat 60. X w., wzwiązku z chrystianizacją oraz gruntowną przebu-dową dotychczasowej struktury organizacyjno-osad-niczej państwa przez Mieszka I. Przypisane im w X w.funkcje centrów kultowych, gospodarczych oraz mili-tarnych, przede wszystkim jednak nadrzędnychośrodków sprawowania władzy zwierzchniej przezPiastów, warownie te zachowały do kryzysu państwaw latach 30. XI stulecia. W zestawieniu ze współcze-snymi im mniejszymi grodami z centralnej Wielko-polski – o wymiarach wnętrza nieprzekraczających50–80 m (np. Moraczewo, Bnin czy Kłecko podGnieznem) – cechowała je szczególna lokalizacja,wyjątkowo rozległy areał, wieloczłonowa konfigura-cja przestrzenna, potęga umocnień, jak również za-stosowanie surowca kamiennego w konstrukcji ob-warowań, a po roku 950 także w architekturzemonumentalnej (kościoły i palatia). Ze względu nafunkcje i charakter były to główne ośrodki monar-chii, tzw. grody centralne o szczególnych konota-cjach symboliczno-prestiżowych.

Pobudowany na tzw. Górze Lecha gród gnieźnień-ski pełnił od początku rolę ideologicznej stolicy pań-stwa, a od roku 1000 również stolicy arcybiskupstwa.Prymat ów zachowało Gniezno do początków rządówBolesława Chrobrego, natomiast po roku 1000, tzn. wmomencie przekształcenia państwa gnieźnieńskiegow rozległe, zespolone już regnum chrześcijańskie, ide-ologiczne funkcje Gniezna jako stołecznego ośrodkapaństwa Piastów pełnić zaczął też gród w Krakowie,wzniesiony na skale wawelskiej.

Zaobserwowane w Wielkopolsce centralnej skupi-sko wczesnośredniowiecznych grodów pobudowa-nych w pierwszej połowie oraz na początku drugiejpołowy X w. ma analogie w Czechach, Danii, Bułgariii na Rusi Kijowskiej, gdzie tego rodzaju strukturyosadnicze uznawane są za wyznaczniki najstarszegoetapu formowania się organizmów państwowych w ty-

22

Michał Kara, Mirosław Makohonienko

23


Ryc

.2.(

A)

Lok

aliz

acja

osie

dlio

twar

tych

igro

dzis

kz

końc

atz

w.d

oby

plem

ienn

ejw

środ

kow

ejW

ielk

opol

sce,

wot

ocze

niu

Pozn

ania

,dat

owan

ych

nast

arsz

efa

zyw

czes

nego

śre-

dnio

wie

cza

1–

grod

zisk

o,2

–em

pori

um,3

–os

ady

otw

arte

,4–

ślad

osad

nicz

y,5

–że

lazn

aos

trog

atz

w.h

aczy

kow

ata,

6–

frag

men

tżel

azne

gogr

otu

włó

czni

lub

oszc

zepu

,7–

żele

źce

topo

ra/s

ieki

ery,

8–

relik

tyw

arsz

tatu

kow

alsk

o-od

lew

nicz

ego,

9–

dend

roda

tyw

lata

chA

D,1

0–

dato

wan

yel

emen

tkon

stru

kcji

zezł

oża

wtó

rneg

o,11

–pr

zedz

iałk

alib

row

aneg

ow

ieku

kale

ndar

zow

ego

(opr

ac.M

.Kar

a,ry

s.P.

Nam

iota

)(B

)O

sadn

ictw

ow

środ

kow

ejW

ielk

opol

sce,

wot

ocze

niu

Pozn

ania

z1

poł.

(głó

wni

e2

ćw.)

X–p

oczą

tku

3ćw

.Xw

.1

–gr

odzi

sko,

2–

grod

zisk

oz

otw

artą

osad

ąlu

bos

adam

iprz

ygro

dow

ymi,

3–

skar

bsr

ebrn

yuk

ryty

nagr

odzi

e,4

–em

pori

um,5

–os

ada

tzw

.otw

arta

,6–

ślad

osad

nicz

y,7

–pł

aski

ecm

enta

rzys

koci

ałop

alne

,8–

skar

bdi

rhem

ówlu

bdi

rhem

ówz

niew

ielk

ądo

mie

szką

mon

eteu

rope

jski

ch,p

odan

ote

rmin

usa

quo

(taq

)lub

term

inus

post

quem

(tpq

)ukr

ycia

depo

zytu

,9–

loka

lizac

jaor

ient

acyj

na,1

0–

dend

roda

tyw

lata

chka

lend

arzo

wyc

hA

D,1

1–

prze

dzia

łkal

ibro

wan

ego

wie

kuka

lend

arzo

weg

o(o

prac

.M.K

ara,

rys.

P.N

amio

taiM

.Śni

edzi

ewsk

a-L

ercz

ak)

pie monarchii militarnej, o silnie scentralizowanymaparacie władzy. Wśród ufortyfikowanych warowniotoczonych otwartymi osadami, z wykształconymzapleczem wiejskim, rysuje się kilka większych o roz-budowanej konfiguracji przestrzennej. W Czechachi na Rusi, o czym informują wczesnośredniowieczneźródła pisane, grody te obsadzone były członkami dy-nastii, która kontrolowała sytuację w państwie. Wspo-mniane grody lokalizowano w strategicznych punk-tach dalekosiężnych szlaków handlowych, łączącychpaństwo z ośrodkami wysoko rozwiniętych cywilizacjieuro-azjatyckich. Napływający tą drogą kruszec orazluksusowe towary (głównie uzbrojenie, oporządzeniejeździeckie, elementy paradnego stroju, drogocennetkaniny, wykwintna żywność), będące wyznacznikamiprestiżu w społecznościach stanowiących wzorzec dlaelit danego państwa, decydowały o bogactwie dynastiii związanych z nią możnych.

Wnosząc z zarejestrowanych znalezisk, najstarszegrody piastowskie zamieszkiwali możni z rodzinami iczeladzią. Ci ostatni również żyli w rodzinach; była tozapewne ludność wolna, o czym sądzimy na podsta-wie informacji Galla Anonima, odnoszących się jed-nak do czasów Bolesława Chrobrego. Obecność wgrodzie ludności służebnej najwyraźniej potwier-dziły, jak dotąd, wykopaliska na Ostrowie Tumskimw Poznaniu. W południowym członie grodu, pobu-dowanym na Zagórzu, odsłonięto zespół jam piekar-niczych, służących najprawdopodobniej do wypiekuciast, prażenia zboża, pieczenia mięsa i ryb oraz osu-szania tych ostatnich przed wędzeniem. Lokalizacja,wymiary oraz charakter jam wskazują, że odsłoniętofragment gospodarczego zaplecza, które pracowałona użytek ludności uprzywilejowanej, po części sku-pionej w niewielkim silnie ufortyfikowanym grodziepółnocnym, po części zamieszkującej rozległą wa-rownię południową na Zagórzu. W obrębie tej ostat-niej znajdował się zapewne wydzielony plac targowy,o czym informują przedmioty związane z wymianąhandlową, stwierdzone stosunkowo licznie już w naj-starszych poziomach osadniczych grodziska (bryłkibursztynu, szklane i bursztynowe paciorki, żelaznesztabki – zapewne grzywny). Na Zagórzu, wewnątrztamtejszego grodu, wznosił się znany z XII-wiecznejwzmianki kronikarskiej kościół pw. św. Mikołaja –patrona kupców i żeglarzy, co sugeruje tradycję miej-sca targowego.

Uprzywilejowaną warstwę grodzian stanowiliurzędnicy książęcy oraz elitarni wojownicy konni lubspieszeni, pozostający wraz z rodzinami na utrzyma-niu władcy, co sugeruje informacja żydowskiego po-dróżnika z arabskiej Hiszpanii Ibrahima ibn Jakuba zroku 961/962 lub 965/966.

W żadnej z rozpoznanych osad najstarszego pań-stwa piastowskiego nie natrafiono na ślady rozwinię-tej, stacjonarnej działalności rzemieślniczej, co różnije od współczesnych im ośrodków wczesnomiejskichz basenu Morza Bałtyckiego oraz strefy naddunaj-

skiej. Luksusowe towary, jakie trafiały w ręce ówcze-snej arystokracji oraz związanej z nią ludnościsłużebnej, to bez wyjątku przedmioty obcej prowe-niencji, które do Wielkopolski dotarły w wyniku da-lekosiężnej wymiany handlowej względnie zostaływykonane głównie przez tzw. wędrownego rzemieśl-nika. Wypada podkreślić, że większość luksusowychprzedmiotów, jakie dostały się do Wielkopolski wpierwszej połowie X stulecia, pochodziła z północy.

Pod koniec pierwszej połowy X w. (najpóźniej ok.roku 950) nastąpiła gwałtowna ekspansja militarnaPiastów na tereny ościenne. W rezultacie doszło doinkorporacji pozostałych ziem historycznej Wielko-polski, którą poprzedziło unicestwienie organizacjispołecznej podbitych wspólnot. W miejsce zniszczo-nych warowni (horyzont katastrof z tego czasu ujaw-niły m.in. grody położone w południowo-zachodniejWielkopolsce) wzniesiono nowe niewielkie castra oodmiennej funkcji (głównie administracyjnej i mili-tarnej). Pustki osadnicze zasiedlono ludnością qu-asi-jeniecką, sprowadzoną z pogańskiego Pomorzaewentualnie z terenów Związku Wieleckiego, przyczym osadzano ją na peryferiach skupisk osadni-czych. Zorganizowano w ten sposób państwo, którezasięgiem obejmowało już całą Wielkopolskę z bez-pośrednim zapleczem. Współcześni określali je jako„państwo Mieszka” (np. Ibrahim ibn Jakub), a samMieszko w dokumencie wystawionym tuż przedśmiercią w roku 992 jako Civitas Schinesghe cumpertinentiis.

Publikacja przygotowana w ramach projektuMNiSW N N305 059140.

Literatura

Dylik J., 1936. Analiza geograficznego położeniagrodzisk i uwagi o osadnictwie wczesnohistorycz-nym Wielkopolski, Badania Geograficzne. PraceInstytutu Geograficznego Uniwersytetu Pozna-ńskiego, 16–17: 50–72.

Hładyłowicz K.J., 1932. Zmiany krajobrazu i rozwójosadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku.Badania z Dziejów Społecznych i Gospodarczych,12: 1–256.

Kara M., 2000. Anfänge der Bildung des Piastensta-ates im Lichte neuer archäologischer Ermittlun-gen. Quaestiones Medii Aevi Novae, 5: 57–85.

Kara M., 2004. Archeologia o początkach państwaPiastów (wybrane zagadnienia). W: W. Fałkowski(red.), Kolory i struktury średniowiecza. Wydaw-nictwo DiG, Warszawa, s. 253–317.

Kara M., 2010. Najstarsze państwo Piastów – rezultatprzełomu czy kontynuacji? Studium archeologicz-ne. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Aka-demii Nauk, Poznań.

Kobusiewicz M. (red.), 2008. Pradzieje Wielkopol-ski. Od epoki kamienia do średniowiecza. Mu-

24

Michał Kara, Mirosław Makohonienko

zeum Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Po-znaniu.

Kurnatowska Z., 2000. Wielkopolska w X wieku iformowanie się państwa polskiego. W: H. Samso-nowicz (red.), Ziemie polskie w X wieku i ich zna-czenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy.Kraków, s. 99–117.

Kowalenko W., 1938. Grody i osadnictwo grodoweWielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do XIIw.). Biblioteka Prehistoryczna, 3: 1–217.

Krąpiec M., 1998. Dendrochronological dating ofearly medieval fortified settlements in Poland. W:J. Henning, A.T. Ruttkay (red.), Frühmittelalter-licher Burgenbau in Mittel- und Osteuropa. Bonn,s. 257–266.

Krąpiec M., 1998. Oak dendrochronology of theNeoholocene in Poland. Folia Quaternaria, 69:5–133.

25



Ekologia historyczna miasta – uwarunkowania środowiskowei podstawy gospodarcze wczesnomiejskiego zespołu

osadniczego na Ostrowie Tumskim w Poznaniu

Mirosław Makohonienko1, Daniel Makowiecki2, Joanna Koszałka3, Michał Kara4

1Instytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznańe-mail: [email protected] Pracownia Rekonstrukcji Środowiska Przyrodniczego, Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernikaw Toruniu, ul. Szosa Bydgoska 44/48, 87-100 Toruńe-mail: [email protected] Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Oddział w Poznaniu, ul. Rubież 46, 61-612 Poznańe-mail: [email protected] Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Oddział w Poznaniu, ul. Rubież 46, 61-612 Poznańe-mail: [email protected]

Abstract: Environmental conditions, animal and plant economy of the Early Medieval stronghold complex at OstrówTumski – and island on Warta river – have been discussed. The stronghold complex with the nearby open settlements, its roleas a center of administration, church, and trade center have been considered as the early urban type of settlement. It finallydeveloped into main economic and cultural center of western Poland – Poznań city.

Key words: urban historical ecology, early urban settlement, archaeobotany, archaeozoology, Ostrów Tumski, Poznań,Central Great Poland, Warta river, Early Medieval period

Pojęcie miasta i jego formy różnią się w różnych ob-szarach świata w zależności od tradycji kulturowej,warunków środowiskowych i czasu. Pierwsze osadytypu miejskiego, budowane z gliny i kamienia, poja-wiły się na Bliskim Wschodzie, według dominu-jącego poglądu, w konsekwencji „rewolucji neoli-tycznej”, która umożliwiła gromadzenie nadwyżekżywnościowych, doprowadziła do wzrostu zróżnico-wania społecznego, specjalizacji wykonywanych za-jęć, wymiany towarowej oraz koncentracji ludności.Za jedno z najstarszych założeń typu miejskiegouważane jest Jerycho w Palestynie, otoczone ka-miennym murem już około 9400 lat przed Chrystu-sem. Na kontynencie europejskim osady wczesno-miejskie powstawały w czasach antycznych najpierww basenie Morza Śródziemnego. Na północ od Kar-pat, w dorzeczu Wisły i Odry, pierwsze założeniamiejskie datowane są dopiero na okres wczesnegośredniowiecza, jakkolwiek osady obronne o zwartejzabudowie, z regularnym układem ulic, budowanojuż w epoce brązu i w młodszej epoce żelaza, czego

przykładem jest osiedle w Biskupinie, zamieszkaneprzez około 800–1000 ludzi na powierzchni 0,02 km2.Te przedhistoryczne osady obronne oraz po-chodzące z wczesnego średniowiecza konstruowanebyły z drewna i otaczane drewniano-ziemnymiwałami. Architektura kamienna na ziemiach pol-skich pojawia się w drugiej połowie X w. wraz z wpro-wadzeniem chrześcijaństwa. Pierwsze osady z takzwanymi prawami miejskimi powstały na początkuXIII w. (najstarsza lokacja – Złotoryja, 1211 AD).Pierwsze ceglane i kamienne obwarowania miast po-jawiają się w połowie wieku XIII i rozbudowywane sąprzez kolejne sześć stuleci. W przypadku Poznaniadopiero początek wieku XX uwalnia miasto od forty-fikacji ograniczających jego dalszy rozwój prze-strzenny. Współczesne kryteria uznające osadę zaorganizm miejski są złożone, ale i umowne – od-wołują się do czynników przestrzennych, infrastruk-turalnych, historycznych, funkcjonalnych, demogra-ficznych i społecznych. Na obszarze Polskizarejestrowanych jest obecnie 905 miast, w których

26

liczba mieszkańców waha się od zaledwie 1300, przygęstości zaludnienia 12 osób/km2 (Krynica Morska),do ponad 1,7 mln i gęstości zaludnienia 3300osób/km2 (Warszawa).

Początki miast w Wielkopolsce związane są z po-wstawaniem tzw. grodów centralnych (ryc. 1) w okre-sie tworzenia państwa polskiego przez władców z dy-nastii piastowskiej. W przeważającej opiniiarcheologów i historyków średniowiecza te szczegól-ne założenia grodowe, datowane w świetle nowychustaleń na wiek X, uważane są za najstarsze ośrodkiwczesnomiejskie, funkcjonujące w oparciu o prawolokalne, określane także jako zalążki miast. Za wy-różnik ich miejskiego charakteru uważana jestzłożona funkcja jako siedziby władcy, ośrodka mili-tarnego, religijnego oraz gospodarczego, sku-piającego rzemieślników oraz handel lokalny i dale-kosiężny. Na ówczesny zespół wczesnomiejskiskładał się gród, obwarowane podgrodzie lub pod-grodzia oraz znajdujące się w sąsiedztwie osadyotwarte. W otoczeniu grodu, zapewne przy głównymtrakcie, lokalizowane były miejsca handlu. Przypo-mnieć można, że etymologia miasta w języku polskimwywodzi się od słowa miejsce – tym kluczowym, jakuważa się, dla ludności miejscem sfery publicznej byłprzygrodowy targ, skupiający ludność lokalną i przy-jezdną, gdzie się spotykano i dokonywano wymianyhandlowej. Słowo gorod ( ) w języku rosyjskimokreśla do dziś zarówno gród, jak i miasto.

Kartografia rozmieszczenia osadnictwa wczesno-średniowiecznego oraz rekonstrukcja sieci hydrogra-ficznej okolic Poznania przekonują, że warunki śro-dowiskowe doliny Warty były tym czynnikiem, któryzadecydował o lokalizacji grodu, z którego rozwinąłsię organizm wczesnomiejski, z czasem najważniej-

szy ośrodek gospodarczo-kulturowy Wielkopolski.Specyficzny układ środowiskowy Warty płynącej natym odcinku wieloma ustabilizowanymi korytami,rozdzielonymi wyspami, tworzył dogodniejsze prze-jście przez rzekę, a wyspy mające naturalne waloryobronne dla osadnictwa stanowiły o dobrej kontroliprzejścia. Nieopodal do Warty wpływała rzeczkaGłówna, biorąca początek w jeziorze Lednica, orazCybina przepływająca przez jezioro Góra. Te lokal-ne szlaki wodne umożliwiały komunikację z centrumosadniczym państwa piastowskiego na WysoczyźnieGnieźnieńskiej, dla którego gród poznański stanowiłprzez szlak warciański wyjście na Pomorze Zachod-nie, a drogą lądową na ziemię lubuską. Wzdłuż lewo-i prawobrzeżnych dopływów Warty w rejonie Ostro-wa Tumskiego rozwinął się wraz z lokacją grodu ciągosad otwartych. Rozmieszczenie X–XII/XIII-wiecz-nych osad wskazuje na tendencję do ich lokowaniana wyniesieniach lub piaszczystych łachach w obrę-bie dolin rzecznych oraz w przybrzeżnych partiachniecek jeziornych. Skarby oraz cmentarze po-chodzące z tego czasu ujawniają korelacje ze skłona-mi wzniesień, z ciekami wodnymi oraz terenami pod-mokłymi.

Na wyspie warciańskiej, początkowo nazywanejsummum (łac. wierzchołek, góra czegoś), a późniejOstrowem Tumskim (tum – oznaczające katedrę lubkolegiatę, zbieżne z niemieckim Dom), powstał jedenz najważniejszych grodów monarchii wczesnopiastow-skiej. Według analiz dendrochronologicznych w wy-konaniu M. Krąpca, jego powstanie datuje się napierwszą połowę X w., najprawdopodobniej na prze-łom pierwszej i drugiej ćwierci (ok. 925 r.). Podobnąlokalizację najstarszej części miasta wykazuje najwię-kszy ośrodek Śląska – Wrocław, z grodem na wyspie

27

Ekologia historyczna miasta – uwarunkowania środowiskowe...

Ryc. 1. Grody Wielkopolski w okresie wczesnego średniowiecza na tle ważniejszych lądowych szlaków komunikacyjnych1 – grody centralne monarchii wczesnopiastowskiej, 2 – grody o znaczeniu ponadlokalnym, 3 – grody o znaczeniu lokalnym, 4 – głównelądowe szlaki komunikacyjne (za Kurnatowską 1995) (rys. P. Koszałka)

anastomozującego odcinka Odry o analogicznej jak wPoznaniu nazwie Ostrów Tumski. Również początkiGłogowa związane są z wyspą na Odrze zwaną Ostro-wem Tumskim. Innym przykładem jest Paryż, gdziewczesne miasto rozwinęło się wokół ośrodka zlokali-zowanego na wyspie Cité na Sekwanie.

Przebudowa wczesnomiejskiego układu osadni-czego podporządkowanego grodowi na OstrowieTumskim jako ideowemu, administracyjnemu, go-spodarczemu i militarnemu centrum rozpoczęła sięw połowie XIII w. i związana była z lokacją miasta nalewym brzegu Warty przez Przemysła I (1253 r.)według założonego z góry planu architektonicznego.Sercem nowo powstającego założenia miejskiegostał się rynek, do którego nawiązano regularny układulic. Dotychczasowa siedziba księcia w grodzie po-znańskim przekazana została wraz z wyspą nawłasność biskupowi i kapitule katedralnej. Siedzibęksięcia przeniesiono w obręb miasta, do górującegow okolicy murowanego zamku Przemysłów.

Podjęty obecnie projekt badawczy zmierza do re-konstrukcji procesów osadniczych Poznania w konte-kście przemian środowiskowych i rozwoju krajobrazukulturowego od czasów osadnictwa otwartego typu

wiejskiego, poprzez osadnictwo wczesnomiejskie,miasta lokacyjnego, po epokę industrialną. Projektprowadzi do syntezy dotychczasowych ustaleń nad go-spodarką roślinną i zwierzęcą w oparciu o źródła ko-palne ze stanowisk archeologicznych (on-site studies)oraz nowe źródła z osadów biogenicznych – torfowychi jeziornych – lokowanych poza stanowiskami arche-ologicznymi (off-site studies), badanych metodami pa-leoekologicznymi. Studia archeobotaniczne i arche-ozoologiczne obiektów i warstw kulturowych zOstrowa Tumskiego dostarczyły już bogatego zbiorudanych na temat wczesnośredniowiecznej gospodarkimieszkańców kompleksu grodowego oraz warunkówśrodowiska przyrodniczego wyspy i jej otoczenia. Wmateriałach botanicznych przypadających na X i XIw. zarejestrowano dotąd 267 taksonów roślinnych (wtym 216 zidentyfikowanych na poziomie gatunku).Dominujące ilościowo są w tym okresie gatunki roślinuprawnych, chwastów polnych, roślin ruderalnych, łąki pastwisk. Głównym zbożem było proso. Skład chwa-stów wskazuje na dominację upraw jarych. Współwy-stępowanie gatunków bagiennych i siedlisk suchychświadczyć może o zróżnicowanych warunkach na wy-spie i w jej otoczeniu – zarówno terenów podmokłych,

28

Mirosław Makohonienko, Daniel Makowiecki, Joanna Koszałka, Michał Kara

Ryc. 2. Sytuacja osadnicza Poznania w X–XII w. na tle rekonstruowanej na podstawie map historycznych sieci hydrograficz-nej. Płaskie cmentarzyska szkieletowe z drugiej połowy X–XI lub z X/XI–XII w. odkryte w okolicy grodu w Poznaniu na tleanalogicznie datowanych osad tzw. otwartych oraz najstarszych kościołów aglomeracji poznańskiej (oprac. M. Kara; rys.M. Śniedziewska-Lerczak i P. Namiota)

jak i piaszczystych łach nadrzecznych i suchych mu-raw. Zestawienie flory średniowiecznej z florąwspółczesną Ostrowa Tumskiego (liczącą 337 gatun-ków zielnych) zwraca uwagę na większą w okresiewczesnego średniowiecza różnorodność florystycznązbiorowisk bagiennych z olszą oraz wilgotnych łąk. Ichredukcja powiązana jest z pracami budowlanymi iużytkowaniem wyspy, co spowodowało wielkie zmia-ny w morfologii terenu, który miejscami podniesionyzostał o 5 m ponad poziom pierwotny. Podobne prze-kształcenia następowały w innych obszarach miasta.Flory średniowieczne wykazują wyższy udział gatun-ków chwastów polnych, co niewątpliwie odzwierciedlawiększe znaczenie ówczesnego krajobrazu pól.

Szczątki kostne z Ostrowa Tumskiego dostar-czają danych na temat gospodarki zwierzęcej i kon-sumpcji mięsa od wieku IX do XVIII. MieszkańcyOstrowa posiadali złożony system gospodarki zwie-rzętami łączący hodowlę z użytkowaniem zwierzątwolno żyjących. We wszystkich okresach domino-

wała jednak konsumpcja zwierząt domowych, co wzapisie kopalnym odzwierciedla udział kości tej gru-py, zwykle powyżej 90% (ryc. 4).

Najwszechstronniej wykorzystywane było bydłohodowlane, dostarczające mięsa, energii somatycz-nej dla transportu kołowego i w pracach polowych.Było też głównym dostawcą produktów mlecznych.Kości świni są najliczniejsze w materiałach wczesno-średniowiecznych (ryc. 5). W późniejszym okresiekonsumpcja wieprzowiny spada na rzecz wołowiny.Jadano również baraninę i mięso kozie. Wśród dro-biu najczęściej spożywano kury, w mniejszym zakre-sie dzikie i udomowione gęsi. Kości kaczek znajdo-wane były tylko sporadycznie. Mięso zwierząt dzikichjadano w mniejszym stopniu, jakkolwiek pozosta-wało cennym pożywieniem – zwłaszcza mięso dzika,sarny i jelenia.

Ważną gałęzią gospodarki było rybołówstwo. Donajwiększych spożywanych ryb należały jesiotry (Aci-penser oxyrinchus) (znaleziska od X w.) i sumy (Silu-

29


Ryc. 3. Poznań – Ostrów Tumski. Przybliżona rekonstrukcja pierwotnego ukształtowania Ostrowa Tumskiego wykonana napodstawie pomiaru stropu calca, odpowiadająca powierzchni wyspy w okresie funkcjonowania zespołu grodowego z 4ćwierci X–1 poł. XI w. Zaznaczono położenie katedry pw. św. Piotra, kościoła pw. Najświętszej Marii Panny, KolegiumLubrańskiego oraz kościoła pw. św. Mikołaja i kaplicy Arcybiskupiego Seminarium Duchownego w południowej częściwyspy zwanej Zagórze. Zamieszczono też rekonstrukcję bryły najstarszej bazyliki katedralnej z 4 ćwierci X–pocz. XI w.oraz książęcego zespołu sakralno-pałacowego z 2 poł. X–1 poł. XI w. Oprac. M. Kara i T. Kasprowicz. Rekonstrukcja kate-dry na podstawie Józefowiczówny (1963; z uzupełnieniami Biedroń, Rodzińska-Chorąży 2001, Janiak 2003); rekonstruk-cja pałacu na podstawie Kóčka-Krenz (2003)

rus glanis). Wśród szczątków kopalnych odkryto po-zostałości śledzia datowane na wiek XVIII. Zespołykostne z Ostrowa Tumskiego wskazują na stopniowywzrost konsumpcji ryb i ptaków w analizowanymokresie. Szczątki kostne udomowionej formy gołębiaznaleziono w materiałach datowanych na drugapołowę X w. Należą one do najstarszego horyzontuznalezisk tej formy gołębia na terenie kraju. NaOstrowie Tumskim odkryto też najstarsze w Polsceszczątki pawia (Pavo cristato) datowane na wiekXI–XII, ptaka pochodzącego z Indii. Bezpośredniedowody archeozoologiczne obecności szczura wę-drownego (Rattus norvegicus) – gatunku pocho-dzącego z Azji Wschodniej – na obszarze wczesno-

miejskiego zespołu grodowego Ostrowa Tumskiegodatowane zostały na XIII–XIV w., co generalnieprzypada na czasy rozwoju w Europie Zachodniej iPołudniowej „czarnej śmierci”, choroby zawleczonejz Chin, prawdopodobnie jedwabnym szlakiem. Ga-tunek ten preferuje współcześnie systemy kanaliza-cyjne, piwnice, brzegi ścieków. Reprezentacja kościzająca szaraka (Lepus europaeus) w zapisie kopal-nym wykazuje wzrost udziałów począwszy od X w.Ten dziki mieszkaniec terenów otwartych, pierwot-nie, jak się sądzi, związany ze strefą stepu i lasostepu,może pośrednio odzwierciedlać wzrost udziału tere-nów odlesionych i rozwój krajobrazu kulturowego,tak zwanego „stepu kulturowego”.

30

Mirosław Makohonienko, Daniel Makowiecki, Joanna Koszałka, Michał Kara

Ryc. 5. (A) Zmiany udziałów procentowych poszczególnych grup zwierząt w znaleziskach kostnych z Ostrowa Tumskiego wPoznaniu od IX do XVIII w., ze wskazaniem niektórych ważniejszych znalezisk ryb, ptaków i ssaków. (B) Procentowyudział szczątków kostnych zwierząt udomowionych odkrytych na Ostrowie Tumskim w sąsiedztwie kościoła NajświętszejMarii Panny w materiale między IX a XVIII w. (za: Makowiecka i in. 2005)

Ryc. 4. Porównanie ilościowe udziału gatunków zielnych, zestawione w grupy ekologiczne, we florze Ostrowa Tumskiego wPoznaniu z okresu wczesnego średniowiecza (X–XI w.) (analizowanej przez J. Koszałkę) oraz flory współczesnej (zinwen-taryzowanej przez B. Jackowiaka) (za: Koszałka 2006)

Publikacja przygotowana w ramachprojektu MNiSW N N305 059140 „Prze-miany środowiska przyrodniczego Pozna-nia od średniowiecza po czasy współcze-sne. Ekologia historyczna miasta”

Literatura

Hensel W., 1963. Archeologia o początkach miastsłowiańskich. Zakład Narodowy im. Ossolińskich –Wydawnictwo, Wrocław.

Kaczmarek J., 2005. Między grodem a miastem.Przemiany osadnicze na terenie aglomeracji po-znańskiej w X–XIII wieku. W: Z. Kurnatowska, T.Jurek (red.), Civitas Posnanienis. Studia z dziejówśredniowiecznego Poznania. Wydawnictwo PTPN,Poznań, s. 43–58.

Kaczmarek J., 2008. Archeologia miasta Poznania I.T. 1–2. Stan badań i materiały. Poznań.

Kaniecki A., 2004. Poznań. Dzieje miasta wodą pisa-ne. Przemiany rzeźby i sieci wodnej. WydawnictwoPTPN, Poznań.

Kóčka-Krenz H., 2005. Najstarszy Poznań. W: Z.Kurnatowska, T. Jurek (red.), Civitas Posnanienis.Studia z dziejów średniowiecznego Poznania. Wy-dawnictwo PTPN, Poznań, s. 27–42.

Koszałka J., 2005. Badania archeobotaniczne ze-społu grodowego na Ostrowie Tumskim w Pozna-niu – historia i najnowsze wyniki. W: K. Wasyliko-

wa, M. Lityńska-Zając, A. Bieniek (red.), Roślinneślady człowieka. Botanical Guidebooks, 28:173–194.

Koszałka J., 2006. Środowisko przyrodnicze i użytko-wanie roślin we wczesnośredniowiecznym Pozna-niu. Perspektywa archeobotaniczna. Praca doktor-ska. Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Poznań.

Kurnatowska Z., 1995. Frühstadlische Entwicklungan den Zentren der Piasten in Großpolen. W: H.Brachmann (red.), Burg-Burgstadt-Stad. Zur Ge-nese mittelalterlicher nichtagrarischer Zentren inOstmitteleuropa. Berlin, s. 133–248.

Makohonienko M., Makowiecki D., 2011. Przemia-ny środowiska przyrodniczego Poznania do końcaXIX w. Stan i perspektywy badawcze. Muzeum Ar-cheologiczne w Poznaniu, Poznań [w druku].

Makowiecka M., Makowiecki D., 2004. Pożywieniezwierzęce mieszkańców osad przedlokacyjnych iokolic Starego Rynku w Poznaniu w świetle źródełarcheozoologicznych. W: Z. Kurnatowska, T. Ju-rek (red.), Civitas Posnanienis. Studia z dziejówśredniowiecznego Poznania. Wydawnictwo PTPN,Poznań, s. 339–462.

Makowiecka M., Makowiecki D., Müller R., Wus-sow J., 2005. Wstępne wyniki badań archeozoolo-gicznych z Ostrowa Tumskiego (NPM). W: H.Kóčka-Krenz (red.), Poznań we wczesnym śre-dniowieczu. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, s.179–190.

31



Rozwój krajobrazu kulturowego w otoczeniu jeziora Lednicana Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej

Mirosław Makohonienko1, Daniel Makowiecki2

1 Instytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznańe-mail: [email protected] Pracownia Rekonstrukcji Środowiska Przyrodniczego, Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika wToruniu, ul. Szosa Bydgoska 44/48, 87-100 Toruńe-mail: [email protected]

Abstract: The paper presents development of cultural landscape in Central Great Poland, in the Ostrów Lednicki settle-ment complex during the Early Medieval times in the light of vegetation history and faunal records. The destruction of horn-beam forests The differences in vegetation cover between areas of moraine upland and outwash plains was demonstrated.Archaeozoological studies showed the dominant role of pig and cattle in the Early Medieval animal economy. Relativelyhigh representation of hare remains among wild animals, corresponds with palaeobotanical data and confirms the domi-nance of open, cultural landscape.

Key words: Early Medieval period, Ostrów Lednicki, Lednica Lake, cultural landscape, hornbeam forests history,archaeozoology, sturgeon, hen, hare

Zespół osadniczy Ostrowa Lednickiego na Wysoczy-źnie Gnieźnieńskiej położony był w centrum wcze-snopiastowskiej domeny – państwa Civitas Schi-nesghe. Powstałe tu założenie grodowezlokalizowano na największej z 4 (5) wysp jezioraLednica, drugiego pod względem wielkości po Goplejeziora Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Najstarszy,mały gródek na wyspie wzniesiony został, wedługobecnych datowań, najpóźniej w drugiej ćwierci Xw., przebudowany następnie w większy, dwuczłono-wy gród w połowie tego wieku przez Mieszka I(prawdopodobnie ok. 960 r.). Około roku 963/4 po-wstały mosty wiodące przez jezioro do grodu, z któ-rych dłuższy, zachodni, mierzył 440 m. Trzecia fazaprzebudowy grodu polegała na rozbiórce wałówwcześniejszego, mniejszego grodu i utworzeniu du-żego jednoczłonowego założenia, co według dendro-dat przeprowadzono w końcu lat 70. X w. Sądzi się,że w przeciwieństwie do grodów w Gnieźnie i Pozna-niu, które można nazwać grodami „stołecznymi” –sedes regni principalis, gród na Ostrowie Lednickimmiał charakter „prywatnej” rezydencji księcia. Nawyspie, w obrębie grodu, w jego trzeciej fazie rozwo-

jowej, wzniesiono z kamienia założenie rezydencjo-nalno-sakralne, tzw. palatium z kaplicą, wewnątrzktórego znajdowało się baptysterium1. Wiele zaga-dek dostarcza tzw. drugi kościół – obecnie interpre-towany jako prawdopodobnie najstarszy kościół nawyspie, ufundowany przez Dąbrówkę lub Mieszka I,a być może pierwszy kościół w Wielkopolsce (Kurna-towska 2004). Zespół grodowy, wraz z palatium i mo-stami, zniszczony został przez wojska księcia czeskie-go Brzetysława w roku 1038/1039. Po najeździe gródodbudowano. Schyłek użytkowania wałów grodo-wych datowany jest na drugą połowę wieku XII.

Historię przemian krajobrazu obszaru lednickiegoprzybliżyły badania paleoekologiczne zapoczątkowa-ne w latach 80. XX w., kierowane przez K. Tobolskie-go. Dostarczyły one danych zwłaszcza do rekonstruk-cji naturalnych i antropogenicznych zmian szatyroślinnej, począwszy od okresu późnoglacjalnego (ryc.1). Obszar lednicki okazał się przyrodniczym fenome-nem, gdyż stwierdzono tu obecność lasów grądowychz niespotykaną w innych rejonach kraju reprezentacjągraba (Carpinus betulus). Historia trzebieży lasówgrabowych zapisana w źródłach palinologicznych to

32

1Użytkowanie surowców na Ostrowie Tumskim – zob. Skoczylas (1990).

jednocześnie historia rozwoju osadnictwa (ryc. 1),którego dowody przyrodnicze czytelne są od okresuneolitu, a znaczące przekształcenia krajobrazu doku-mentują w fazach osadniczych kultury łużyckiej wmłodszej epoce żelaza i w późniejszym okresiedziałalności społeczeństw kultury przeworskiej, póź-nego okresu przedrzymskiego i okresu wpływówrzymskich. Fazy intensywnego osadnictwa przeplatałysię z fazami regeneracji powierzchni leśnych. Takimostatnim okresem odtworzenia zasobów leśnych i pa-nowania krajobrazu „puszczańskiego” – jakkolwiekfitocenoz silnie już uprzednio poddanych transforma-cji przez ludność kultury przeworskiej – była faza po-przedzająca dynamiczny rozwój osadnictwa wczesno-średniowiecznego.

Z przyrodniczo-kulturowego punktu widzenia naszczególną uwagę zasługuje związek WysoczyznyGnieźnieńskiej, jako centrum kształtowania pa-ństwowości, ze specyficznym ówczesnym środowi-skiem lasów grabowych – swego rodzaju „wyspą gra-bową” (ryc. 2) między Poznaniem a Gnieznem,zbieżną z szacunkowymi danymi wysokiego zalud-nienia we wczesnym średniowieczu. Okres ów przy-niósł wielkie wylesienia i rozwój krajobrazu polnegow otoczeniu Lednicy. Po raz pierwszy odsłoniętotakże znacząco dostęp do brzegów jeziora, co ujaw-niają zmniejszone udziały olchy. Ciekawe, że w mate-riałach z warstw kulturowych i wczesnośredniowiecz-nych obiektów regionu lednickiego nie stwierdzonoznaczących ilości drewna grabu. Sądzić można, że

33

Rozwój krajobrazu kulturowego w otoczeniu jeziora Lednica na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej

Ryc. 1. Uproszczony diagram pyłkowy z Jeziora Skrzetuszewskiego koło Lednicy pokazujący dwa zasadnicze etapy panowa-nia lasów liściastych w holocenie – wielogatunkowych lasów liściastych, zwłaszcza z dębami w starszej części holocenu, i la-sów grabowych w młodszym odcinku holocenu (wg Tobolskiego 1990) – oraz główne okresy rozwoju krajobrazukulturowego (za: Makohonienko 2010)

34

Mirosław Makohonienko, Daniel Makowiecki

Ryc. 2. (A) Współczesny stan zalesienia środkowej Wielkopolski w otoczeniu jeziora Lednica oraz ważniejsze stanowiska ba-dań palinologicznych umożliwiające rekonstrukcje rozwoju krajobrazu kulturowego na podstawie szaty roślinnej. (B)Mapa szacunkowej gęstości zaludnienia Wielkopolski około 1000 AD (za: Kurnatowski 1987) oraz maksymalne udziałyziarn pyłku grabu notowane w spektrach kopalnych (wg Tobolskiego 1990). (C) Udziały grabu na obszarze Polski w obra-zie izopolowym, pokazujące jego dominujące wartości w środkowej Wielkopolsce – horyzont czasowy 3000 BP (w skali latradiowęglowych niekalibrowanych) przypadający na wczesny okres rozwoju drzewostanów grabowych w Polsce

Ryc. 3. Krajobraz osadniczy w świetle znalezisk archeologicznych (badania AZP – Archeologiczne Zdjęcie Polski) dla znale-zisk kultury przeworskiej oraz osadnictwa wczesnośredniowiecznego (za: Makohonienko 1989)

35


Ryc. 4. Historia 5 tysięcy lat rozwoju grabu (Carpinus betulus) na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej – najbardziej charakterystycz-nego gatunku drzewa w jej krajobrazie, wchodzącego w skład fitocenoz grądowych. Udziały grabu wyrażone w procentachpokazano w zestawieniu z palinologicznymi wskaźnikami gospodarki człowieka. Diagramy przedstawiają stanowiska zestrefy wysoczyzny morenowej z glebami na podłożu gliniastym (A), gdzie notowane są wysokie udziały grabu, oraz z krajo-brazu sandrowego (B) z glebami na podłożu piaszczysto-żwirowym, o niższej reprezentacji grabu

obszary lasów grabowych przejęte zostały pod upra-wy polne – na siedliskach lasów grądowych powsta-wać musiały nowiny, obsiewane na wiosnę główniedrobnoziarnistym prosem.

Sporadyczny, co najwyżej, udział grabu w mate-riałach archeologicznych, jako drewna użytkowego,może nasuwać przekonanie, że było ono spalane bez-pośrednio na nowinach, prawdopodobnie po przepro-wadzanych w okresie zimowym, wolnym od prac rol-nych, zabiegach cerklowania, powodujących

obumieranie drzew poprzez przerwanie krążenia so-ków i przesuszenie pni, które następnie łatwo możnabyło spalić. Metoda taka musiała być efektywna, do-starczając w krótkim czasie znaczących powierzchnipod uprawy. Po obumarciu drzew, przy braku listowia– zasiewy mogą być prowadzone w obrębie suchychświadków dawnego lasu, nawet bez konieczności kar-czowania i szczególnie uciążliwego usuwania pnia-ków. Profile palinologiczne obrazują także wyraźnieregres osadniczy po pierwszym etapie rozkwitu ze-

36


Ryc. 5. Zestawienie udziałów procentowych kości pięciu gatunków ssaków domowych na stanowiskach lednickiego zespoługrodowego (A) (za: Makowiecki 2001) oraz (B) udziały poszczególnych gatunków ssaków wolno żyjących, stanowiącychprzedmiot polowań, pośrednio mogących wskazywać na warunki środowiskowe w otoczeniu zespołu grodowego (za: Ma-kowiecki 2001)

Ryc. 6. Udziały poszczególnych gatunków notowanych w zbiorach kostnych lednickiego zespołu osadniczego, zestawioneoddzielnie dla grupy ptaków (A) i ryb (B) (wg Makowieckiego 2001)

społu lednickiego przypadający na początki XI stule-cia, kiedy to w wyniku konfliktów dynastycznych, re-akcji pogańskiej i najazdu Brzetysława region zostałzniszczony, a w konsekwencji centrum polityczne pa-ństwa przeniesione na ziemię krakowską.

Porównania diagramów pyłkowych pocho-dzących ze stanowisk na wysoczyźnie morenowej po-krytej utworami gliniastymi oraz z rejonów piaszczys-tych sandrów pokazują różnice w składziedrzewostanów. Obszary sandrowe z glebami napodłożu piaszczysto-żwirowym w mniejszym stopniusprzyjały rozwojowi lasów grądowych (ryc. 4), w wię-kszym – udziałowi borów sosnowych i mieszanychlasów sosnowo-dębowych. Profile takie pochodzą zjeziora Głęboczek, lokalizowanego w strefie granicz-nej między gnieźnieńskim regionem osadniczym aregionem biskupińskim, oraz z jeziora Baba, poło-żonego między lednickim i gieckim obszarem osad-niczym. Współczesne rozmieszczenie obszarów le-śnych i uprawnych odzwierciedla te różnicesiedliskowe. Tereny leśne, głównie te sosnowe, wy-stępują dziś na uboższych glebach obszarów sandro-wych. Mimo wielkiego znaczenia grądów w „przedś-redniowiecznym” krajobrazie, ich dzisiejszy udziałna Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej można uznać za re-liktowy. Krajobraz grądowy przekształcony zostałniemal w całości w kulturowy – pól i osiedli. Utwo-rzone później od słowa „pole” etnonim Polanie orazchoronim Polska znajdują w źródłach paleobotanicz-nych potwierdzenie trafności tych określeń dla ko-lebki i mieszkańców państwa polskiego na Wysoczy-źnie Gnieźnieńskiej.

Szeregu informacji odnośnie do gospodarkispołeczności wczesnego średniowiecza regionu led-nickiego dostarczyły badania archeozoologiczneOstrowa Lednickiego, prowadzone intensywniej odlat 60. ubiegłego wieku. Pokazały one, że podobniejak na Ostrowie Tumskim w Poznaniu dominującągrupą użytkowanych zwierząt były ssaki domowe,stanowiące zwykle powyżej 90% zespołów kostnych.Wśród nich dominowały świnie i bydło. W mniej-szym stopniu konsumowano owce i kozy, sporadycz-nie spotykane są kości konia, prawdopodobnie teżspożywanego, jakkolwiek jego użytkowaniezwiązane było główne z funkcjami przyżyciowymi.Hodowla świń miała największe znaczenie we wcze-śniejszej fazie funkcjonowania ośrodka grodowego,od X do pierwszej połowy XI stulecia. Na podgro-dziu więcej jadano mięsa wołowego, a także baraninyi koziny, w grodzie więcej wieprzowiny. W świetlewyników z Ostrowa Lednickiego, gdzie przebadanoduży liczebnie zbiór materiałów kostnych, możnapowiązać preferencje wieprzowiny z rozwojem gro-dów w okresie wczesnopiastowskim. W grodach,jako zespołach gromadzących znaczną liczbę miesz-kańców, łatwiej i szybciej uzyskiwano mięso poprzezhodowlę świń. Ten wszystkożerny gatunek w sposóbnaturalny nadawał się do hodowli w pomieszcze-

niach zamkniętych lub na ograniczonej przestrzeni.W grodach mogły być wydzielane niewielkie chlewy –do prowadzenia „tuczu”.

Prowadzono również hodowlę drobiu, zwłaszczakur, przy czym na uwagę zasługuje stosunek udziałuszczątków kogutów do kur, który przekraczał 2:1, comogło wynikać z dłuższego utrzymywania przy życiuniosek dostarczających jaj. Stosunkowo liczne w de-pozytach są szczątki ryb. Biorąc pod uwagę liczeb-ność szczątków kostnych, pozycję dominującą w die-cie rybnej zajmował jesiotr – największa rybapolskich rzek. Niektóre okazy z Lednicy miały ponad180 cm długości. Obecność jesiotra na stołachwiązała się najpewniej z handlem – łowiony mógł byćw Warcie lub w Wiśle i transportowany na Lednicę.O przywożeniu ryb świadczy też obecność szczątkówłososiowatych i śledzia. Spośród lokalnie odławia-nych ryb w największym udziale występowałyszczątki karpiowatych (leszcz, boleń, lin, płoć, kleń,jaź), także szczupaka i suma.

Na uwagę zasługuje niski wskaźnik procentowykości zwierząt dzikich, świadczący o niewielkiej roliłowiectwa. Skład gatunków zwierząt wolno żyjącychujawnił, że najważniejszymi z nich były – dzik, jeleń,sarna i zając. Kości pozostałych ssaków dzikich noto-wano sporadycznie. Mały udział gatunków dzikichbył efektem znacznego odlesienia obszarów bliskichcentrum grodowemu na wyspie, co ilustrują wynikianalizy pyłkowej. Z powyższych ssaków jedynie jeleńjest gatunkiem preferującym środowisko leśne, zaś oterenach otwartych świadczą udziały zająca i sarny.Zwłaszcza pierwszego z wymienionych kręgowców wPolsce, a szerzej także w Europie Środkowej, uznaćmożna za archeozoologiczny wyznacznik krajobrazukulturowego.

Literatura

Burchard L. (red.), 2008. Jezioro Lednica. Histo-ryczne i współczesne funkcjonowanie ekosystemuwodnego. Kwartet, Poznań.

Filbrandt-Czaja A., 1998. Historia roślinności północ-nej części Lednickiego Parku Krajobrazowego zeszczególnym uwzględnieniem czynnika antropoge-nicznego. Biblioteka Studiów Lednickich, 3: 9–41.

Górecki J., 2002. Gród na Ostrowie Lednickim na tlewybranych ośrodków grodowych pierwszej monar-chii piastowskiej. Biblioteka Studiów Lednickich,7: 1–228.

Grygorowicz A., Tobolski K. (red.), 1998. Podstawyrekonstrukcji wczesnodziejowego zespołu rezy-dencjonalno-obronnego i sakralnego na OstrowieLednickim. Wydawnictwo Homini, Bydgoszcz.

Kurnatowska Z. (red.), 2000. Wczesnośredniowiecz-ne mosty przy Ostrowie Lednickim. T. I. Mostytraktu gnieźnieńskiego. Biblioteka Studiów Led-nickich, 5: 1–215.

37


Kurnatowska Z., 2004. Ostrów Lednicki in the EarlyMiddle Ages. W: P. Urbańczyk (red.), PolishLands at the turn of the First and Second Millen-nia. Institute of Archaeology and Ethnology PolishAcademy of Sciences, Warszawa, s. 167–184.

Kurnatowski S., 1994. Przemiany osadnicze w proce-sie kształtowania Wielkopolski jako regionu histo-rycznego. Slavia Antiqua, 35: 3–45.

Makohonienko M., 1989. Badania palinologiczne wrejonie osadniczym Lednogóry – rdzeń I/86 iWal/87. Praca magisterska obroniona na WydzialeFilozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Łódz-kiego.

Makowiecki D., 2001. Hodowla oraz użytkowaniezwierząt na Ostrowie Lednickim w średniowieczu.Studium archeozoologiczne. Biblioteka StudiówLednickich, 6: 1–130.

Makowiecki D., 2003. Historia ryb i rybołówstwa wholocenie na Niżu Polskim w świetle badań arche-oichtiologicznych. Instytut Archeologii i EtnologiiPolskiej Akademii Nauk, Poznań.

Polcyn M., 2003. Archeobotaniczna interpretacjawczesnośredniowiecznych, podwodnych warstwkulturowych z Ostrowa Lednickiego i Giecza. Bi-blioteka Studiów Lednickich, 9: 1–77.

Skoczylas J., 1990. Użytkowanie surowców skalnychwe wczesnym średniowieczu w północno-zachod-niej Polsce. Zeszyty Naukowe UAM, seria Geolo-gia, 12: 1–138.

Stępnik T., 1996. Średniowieczne wyroby drewnianez Ostrowa Lednickiego. Studia Lednickie, 4:261–296.

Tobolski K., 1990b. Paläoökologische Untersuchun-gen des Siedlungsgebietes im Lednica Landschaft-spark (Nordwestpolen). Offa, 47: 109–131.

Tobolski K. (red.), 1991. Wstęp do paleoekologiiLednickiego Parku Krajobrazowego. Wydawnic-two Naukowe UAM, Poznań.

Tobolski K. (red.), 1998. Paleoekologiczne studiumpóźnoglacjalnych osadów jeziora Lednica wImiołkach (Lednicki Park Krajobrazowy). Wydaw-nictwo Homini, Bydgoszcz.

38



Przyrodnicza historia Gniezna – plemiennego ośrodka kultui centrum wczesnopiastowskiego państwa polskiego

Civitas Schinesghe

Mirosław Makohonienko1, Michał Kara2, Joanna Koszałka3

1Instytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznańe-mail: [email protected] Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Oddział w Poznaniu, ul. Rubież 46, 61-612 Poznańe-mail: [email protected] Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Oddział w Poznaniu, ul. Rubież 46, 61-612 Poznańe-mail: [email protected]

Abstract: The stronghold complex in Gniezno located on the Lech’s Hill belonged to the main centers of the early PolishState described for the first time in historical documents as Civitas Schinesghe – the Gniezno State. Recent archaeologicalstudies indicate that the site on Lech’s Hill was originally a tribal cult center. Palaeoecological studies provided records ofenvironmental changes and cultural landscape development in the prehistoric periods and early historical times. Recon-structed changes of floristic diversity correlate well with the cultural processes.

Key words: Gniezno, Lech’s Hill, Early Medieval stronghold, vegetation history, floristic diversity

Według legendarnego przekazu zamieszczonego w„Kronice wielkopolskiej”, pochodzącej z końca XIIIlub z XIV w., to w Gnieźnie Lech – praojciec Lechi-tów, późniejszych Polaków, zauroczony pięknem ibogactwem ziemi, zatrzymał się, by założyć swoją sie-dzibę „gniazdo” – od czego powstać miała nazwamiasta i państwa. W wieku X na Górze Lecha wznie-siono gród, którego ranga wyrastała z kultowej roliwzgórza, tradycji plemiennej okresu przedchrześci-jańskiego. Jak podaje „Kronika” – „dzielnica gnieź-nieńska jest stolicą wszystkich Lechitów i początkiemdzielnic”.

W zapisach historycznych przez wczesnych kroni-karzy, podróżników i geografów Gniezno wraz z Kra-kowem jest najczęściej wymienianym ośrodkiemziem polskich. W dokumencie „Dagome iudex” – wktórym Mieszko I, zwracając się do papieża JanaXV, oddaje swój kraj pod opiekę stolicy apostolskiej,pojawia się nazwa Civitas Schinesghe – państwo gnie-źnieńskie, fundament państwa polskiego. Gall Ano-nim, pierwszy kronikarz Polski, w tekście z początkuXI w. podaje, że Gniezno w państwie BolesławaChrobrego miało największą liczbę zbrojnych – 1500pancernych i 5000 tarczowników. Po sprowadzeniu z

Prus i złożeniu w romańskiej bazylice w Gnieźniezwłok świętego Wojciecha stało się sakralnym cen-trum kraju. W roku 1000 do grobu świętego przyby-wa cesarz Otton III. Za sprawą zjazdu Gnieznowchodzi na arenę wydarzeń europejskich. Po kryzy-sie lat 30. XI w., konfliktach dynastycznych, rozru-chach i najeździe czeskiego księcia Brzetysława w la-tach 1038/1039 Gniezno utraciło swoją rolę na rzeczKrakowa, wokół którego za sprawą KazimierzaOdnowiciela odradza się państwo. Po najeździeBrzetysława Gniezno popada w zapaść na kilka dzie-sięcioleci – odbudowuje się, ale pozostaje na drugimmiejscu po Krakowie. Tak je też wymienia arabskigeograf al-Idrisi w „Księdze Rogera” z 1154 r.

Archeologia potwierdza wielkość wczesnopia-stowskiego Gniezna i dostarcza wciąż nowych źródełz jego przeszłości. Potwierdziła na pół legendarneprzekazy historyczne o dominującym, regionalnymznaczeniu gnieźnieńskiego ośrodka kultowego. Po-zostałości kurhanopodobnego nasypu kamiennego,otoczonego rowem i paleniskami, odkryte zostałypod romańskim kościołem św. Jerzego, w najwyższejczęści Góry Lecha, wznoszącej się nad brzegiem Je-ziora Świętego (ryc. 1). W jego miejscu wybudowano

39

później najstarsze partie wału grodowego, na podsta-wie oznaczeń dendrochronologicznych, około 940AD. W podobnym czasie powstał gród w Lądzie nadWartą, a grody w Poznaniu, Gieczu i Grzybowie zo-stały wówczas rozbudowane. Biorąc pod uwagę prze-kaz dynastyczny Galla Anonima, gród gnieźnieńskioraz rozbudowa pozostałych mogłaby być łączona zczasami ojca Mieszka I – Siemomysła (Kurnatowska2008).

Wały grodu gnieźnieńskiego były potężne (ryc.2), budowane w konstrukcji przekładkowej, drewnia-no-ziemnej, układane z pni dębowych, miały u pod-stawy 30–40 m, miejscami dochodząc do 75 m (!)(Kurnatowska 2004). Około lat 970/980 gród podda-no rozbudowie o tak zwane podgrodzie II, późniejdołączając kolejne podgrodzie dochodzące niemaldo jeziora Jelonek. Ostatecznie powstał 4-członowyzespół grodowy, który wraz z miejscem targu nasąsiednim Wzgórzu Panieńskim utworzył wczesno-miejskie założenie osadnicze.

Krajobraz Gniezna od czasów ośrodka kultu ule-gał przeobrażeniom w wyniku działalności człowie-ka. Wzgórze Lecha zmieniało swoją konfigurację –częściowo powierzchnie zostały zniwelowane i nad-budowane warstwami usypiskowymi oraz tworzący-mi się warstwami kulturowymi. Imponująco w ów-czesnym krajobrazie wyglądać musiały wały grodu.U podnóża wzgórza istniało jeszcze w okresie wcze-snego średniowiecza jezioro, zwane Świętym. Najego naturalnej wyspie odkryto pozostałości osady,jedynej jak dotąd stwierdzonej z pewnością osady zokresu przedgrodowego, z czasów funkcjonowaniaośrodka kultowego na Górze Lecha. Jezioro uległo

wypłyceniu i zanikło. Ryciny z pierwszej połowy XIXw. w miejscu dawnego jeziora pokazują łąki, na któ-rych prowadzono wypas bydła i kóz. Dziś znajduje siętu park. Parów między Górą Lecha a Wzgórzem Pa-nieńskim, którym płynęła Srawa, został zasypany.

Badania paleoekologiczne dostarczają informacjio przekształceniach krajobrazu przyrodniczo-kultu-rowego Gniezna w perspektywie całego holocenu.Analizy palinologiczne pozwoliły naświetlić holoceń-ską historię szaty roślinnej w rejonie Gniezna podkątem rozwoju i przekształceń naturalnych zbioro-wisk leśnych oraz zbiorowisk otwartych związanych zaktywnością osadniczo-gospodarczą społecznościpradziejowych oraz wczesnohistorycznych.

Rozwój fitocenoz leśnych okolic Gniezna prze-biegał od lasów sosnowych ze znacznym udziałemjałowca, następnie brzozowo-sosnowych (okres pre-borealny), lasów sosnowych z malejącą domieszkąbrzozy i wczesnymi postaciami wielogatunkowych la-sów liściastych (okres borealny), ukształtowanychwielogatunkowych lasów liściastych zdominowanychprzez dęby, wiązy, lipę i jesiony z rozwiniętym pod-szytem leszczynowym (okres atlantycki oraz pierw-sza połowa okresu subborealnego) do lasów grabo-wych (druga połowa okresu subborealnego ipierwsza połowa okresu subatlantyckiego). Wnajmłodszym odcinku holocenu zaznaczył się po-nowny wzrost znaczenia sosny z okresowym wzro-stem udziałów jałowca.

Wielogatunkowe lasy liściaste okresu atlantyckie-go nawiązują udziałami poszczególnych komponen-tów do zbiorowisk leśnych rejonu lednickiego, wyod-rębniają się mniejszą reprezentacją sosny od lasów

40

Mirosław Makohonienko, Michał Kara, Joanna Koszałka

Ryc. 1. Gniezno – Góra Lecha i jej otoczenie. Przybliżona rekonstrukcja pierwotnego ukształtowania wzgórza wykonana napodstawie pomiaru stropu calca, informująca o powierzchni terenu w okresie budowy najstarszego grodu dwuczłonowegoz około 940 r., z uwzględnieniem lokalizacji grodu oraz młodszej od niego katedry i kościoła św. Jerzego (świątynie nanie-siono w celach orientacyjnych) (oprac. M. Kara – wykorzystano blokdiagram z pierwotną topografią wzgórza wg T. Sawic-kiego; oprac. komputerowe P. Namiota)

41

Przyrodnicza historia Gniezna – plemiennego ośrodka kultu i centrum wczesnopiastowskiego państwa polskiego...

Ryc. 2. Gniezno – Góra Lecha. (A) Rekonstrukcja konfiguracji przestrzennej grodu na tle obecnej siatki ulic i zabudowy. (B)Fragment drewniano-ziemnego wału odkrytego na stanowisku 15c (otaczał niższy człon grodu, wydatowany dendrochro-nologicznie na około 940 AD). (C) Przekrój S–N przez północną kulminację Góry Lecha, informujący o pierwotnymukształtowaniu tej partii wzgórza (od końca X w. intensywnie niwelowana), wraz z lokalizacją odkrytych fragmentów kur-hanopodobnego nasypu kamiennego (oprac. M. Kara na podstawie publikacji K. Żurowskiego i T. Sawickiego; oprac.komputerowe P. Namiota). (D) Konfiguracja przestrzenna grodu gnieźnieńskiego na tle współczesnego układu ulic i zabu-dowy – lokalizacja przybliżona (zdjęcie Google)

rozwijających się w przyległym obszarze biskupiń-skim oraz położonym w kierunku wschodnim obsza-rze nadgoplańskim. Związek z rejonem lednickimuwidocznił się ponownie w okresie rozwoju drzewo-stanów grabowych uzyskujących na tym tereniewyjątkowo korzystne warunki rozwoju. Maksymalneudziały w spektrach pyłkowych, nawet do 25%,osiągnął grab w okolicach Gniezna podczas swojegotrzeciego maksimum, datowanego metodą radiowę-glową na około 1800 lat BP. Subborealne i subatlan-tyckie lasy sąsiadujących regionów biskupińskiego inadgoplańskiego miały skład drzewostanów, który wzapisie kopalnym odzwierciedlił się reprezentacjąziarn pyłku grabu na poziomie 10%.

U schyłku okresu atlantyckiego, około 5250 BP(wg dat niekalibrowanych), drzewostany wiązoweuległy w rejonie Gniezna wyraźnej destrukcji – zjawi-sko to jako tzw. pierwszy spadek wiązu znane z wielustanowisk europejskich interpretowane jest jako wy-nik działalności społeczności neolitycznych, a czę-ściej jako rezultat holenderskiej choroby wiązów lubzmian klimatycznych. W rejonie Gniezna oraz na in-nych stanowiskach Wysoczyzny Gnieźnieńskiej,gdzie spadek wiązu jest wyraźnie zaznaczony w mate-riałach kopalnych, poprzedzający go udział wskaźni-ków antropogenicznych nie upoważnia do przyjęciatezy o antropogenicznym podłożu tego procesu.

Zmiany wywołane wyniszczeniem drzewostanówwiązowych miały istotny wpływ na całokształt proce-sów w ekosystemach środowisk terrestrycznych orazlimnicznych, prowadząc do zwiększenia erozji po-wierzchniowej, wmywania biogenów do zbiornika, aw konsekwencji wzrostu poziomu troficznego wód.Środowiska terrestryczne wskutek rozluźnieniakopuły lasu zareagowały bujniejszym rozwojem lesz-czyny. Przyjmując tezę o klimatyczno-chorobotwór-czym podłożu spadku wiązów, w związku z poja-wiającymi się wkrótce pierwszymi czytelniejszymiprzejawami działalności antropogenicznej, za jakieuważa się obecność ziarn pyłku babki lancetowatej,postawić można pytanie, w jakim stopniu naturalneprzekształcenia środowiska, noszące znamiona kata-strofy ekologicznej naruszającej równowagę stabil-nych dotąd siedlisk leśnych, oddziaływały na zacho-wania gospodarcze ówczesnych społeczności.

Punktem zwrotnym w młodoholoceńskiej historiiszaty roślinnej rejonu Gniezna była ekspansja i roz-wój lasów grabowych; w spektrach pyłkowych dato-wanych na około 4150 lat BP reprezentacja grabuwzrasta z 0,6 do 2,6%. Zakończenie przebudowydrzewostanów nastąpiło według datowań radiowę-glowych około 3500 lat BP, kiedy grab stabilizujeswoje wartości na poziomie 20%. Przesłanki litolo-giczne uzyskane na podstawie analizy rdzeni osadówJeziora Świętokrzyskiego oraz jeziora Lednica wska-zują na przebieg migracji i rozwoju drzewostanówgrabowych na terenie Wysoczyzny Gnieźnieńskiej wwarunkach trwalszej tendencji spadku opadów, co

najprawdopodobniej wiązać można z procesem kon-tynentalizacji klimatu. Dalsza historia lasówgrabowych okolic Gniezna pozostaje w ścisłymzwiązku z procesami gospodarczo-osadniczymi po-wodującymi powtarzające się trzebieże lasów zdomi-nowanych przez grab. Pierwsze ślady aktywnościludzkiej obserwowane przez pryzmat analiz palino-logicznych pochodzą z okresu mezolitycznego, oczym pośrednio świadczą ślady pożarów, przejaśnie-nia śródleśne z rozwijającą się orlicą pospolitą orazsporadyczna jeszcze w spektrach obecność heliofi-tów. Zabiegi ówczesnych łowców i zbieraczy mogłyprowadzić do celowego tworzenia „leśnych past-wisk” sprzyjających wzrostowi liczebnemu i kontrolinad zwierzyną. Wnioski w odniesieniu do aktywnościgrup mezolitycznych przyjmowane są jednak z ostro-żnością wynikającą z charakteru i niewielkiej skalioddziaływań na środowisko utrudniające ich jedno-znaczne odczytanie.

Jakościowe zmiany świadczące o przekształce-niach siedlisk przypadają na okres środkowego neo-litu i wiązane są z działalnością ludności kultury pu-charów lejkowatych. Pojawiają się w młodszej faziepierwszego spadku wiązu, kiedy po raz pierwszy za-obserwowano obecność Plantago lanceolata – gatun-ku związanego z terenami otwartymi, użytkowanymijako łąki kośne lub pastwiska, ale także pozosta-jącego w bliskim związku z gruntami objętymiuprawą. Towarzyszy mu wzrost liczebny innego typupyłkowego siedlisk antropogenicznych Rumex aceto-sa-acetosella. W tym wczesnym okresie spektra nienotują jeszcze ziarn należących do zbóż ani wyra-źniejszego wzrostu relacji roślin zielnych do drzew,wskazującego na rozwój powierzchni otwartych.Sądzić jednak można, że powierzchnie takie były jużw krajobrazie obecne. Naturalna destrukcja spowo-dowana czynnikami biologicznymi mogła być jednymz czynników sprzyjających szerzeniu nowych formgospodarowania.

Wspomniany początek lokalnego rozwoju lasówgrabowych zbiega się w okolicach Gniezna z aktyw-nością grup ludzkich związanych z okresem późnegoneolitu. Krótkotrwałość obserwowanej fazy w rejo-nie Gniezna oraz brak jej szerszego potwierdzenia wmateriałach z innych stanowisk Wysoczyzny Gnie-źnieńskiej nie wskazuje na potencjalne przyjęcie an-tropogenicznego podłoża rozprzestrzeniania się gra-bu. Zdecydowana aktywizacja antropogenicznychprzekształceń szaty leśnej następuje dopiero w epocebrązu, najprawdopodobniej od trzeciego okresu. Po-jawiają się wówczas pierwsze jednoznacznie czytelnew oparciu o źródła palinologiczne trzebieże lasów,głównie kosztem reprezentacji grabu i dębu. Procesten zapoczątkował dłużej trwający wzrost roli brzozy,która trwalsze znaczenie w krajobrazie straci dopierow wieku XIV. Porównania z profilami palinologicz-nymi rejonu lednickiego w odniesieniu do epokibrązu wskazują na większą aktywność osadniczą w

42


43


Ryc

.3.Z

mia

nykr

ajob

razo

we

wok

olic

ach

Gni

ezna

reko

nstr

uow

ane

napo

dsta

wie

hist

orii

szat

yro

ślin

nej.

Zap

ispa

linol

ogic

zny

zJe

zior

aŚw

ięto

krzy

skie

gow

Gni

eźni

e(M

akoh

o-ni

enko

2000

)

okolicach Gniezna – w tym czasie ślady działalnościw okolicach Lednicy czy Giecza są widoczne, jednakwykazują przekształcenia krótkotrwałe i w mniejszejskali.

Dalsza intensyfikacja procesów osadniczych i roz-wój krajobrazu kulturowego następuje w początkachepoki żelaza (okres halsztacki) – wyraża się onawzrostem powierzchni odlesionych i spadkiemudziałów grabu, dębu, wiązu, lipy i jesionu. Taksona-mi, które zyskują na znaczeniu, są sosna oraz brzozazasiedlające wtórnie powierzchnie odlesione. Poosadnictwie związanym z cyklem łużyckim następujefaza regeneracji powierzchni leśnych, grab nie odzy-skał w tym czasie swojej pierwotnej reprezentacji.Okresowe załamanie krzywej wzrostu grabu, obser-wowane w diagramach z Jeziora Świętokrzyskiego,jeziora Głęboczek oraz rejonu Lednicy, może odno-sić się do krótkotrwałej fazy osadniczej związanej zaktywnością mniejszych grup ludzkich kultury po-morskiej, znanej na tym terenie z obecności niewiel-kich, zwykle jedno- lub dwugrobowych cmentarzysk.

Następująca faza osadnicza, którą łączyć należy zosadnictwem kultury przeworskiej, doprowadziła doponownych, intensywnych trzebieży zregenerowa-nych do pewnego stopnia lasów grabowych i rozwojuzbiorowisk otwartych, w tym po raz pierwszy udoku-mentowanych upraw żyta. Istotną różnicą w zacho-waniach ówczesnych osadników na obszarze Wyso-czyzny, manifestującą się w źródłach przyrodniczych,jest stosunek do zasobów drzewostanów dębowych.Wzrost notowań ziarn pyłku dębu stwierdzony dlatego okresu w Gnieźnie, a także obserwowany w dia-gramach pyłkowych z sąsiednich stanowisk środko-wej Wielkopolski, jest wyraźnie protegowany przezówczesne społeczności. Źródeł takich zachowań szu-kać należy w celowych przejawach gospodarczych,takich jak wykorzystywanie żołędzi na karmę dlatrzody, lub w szczególnym podejściu znajdującymźródło w sferze wierzeniowej.

Materiały przyrodnicze z Gniezna wskazują nabrak kontynuacji osadniczej między wczesnymi faza-mi osadnictwa średniowiecznego a okresem po-przednim, łączonym ze społecznościami kulturyprzeworskiej. Rozdzielająca je faza regeneracji lasuprzedstawia pełną odnowę pokrywy leśnej, w którejdominującą rolę odegrał grab. Udziały grabu uzy-skują wówczas absolutne maksimum w dotychczaso-wej holoceńskiej historii tego gatunku w rejonieGniezna, co wskazuje także na wyjątkowo korzystnyzbieg warunków klimatycznych. Wzrost grabu po-przedzony został wycofaniem się osadnictwa orazspadkiem udziałów olchy – drzewa, którego ustąpie-nie, niezwiązane w tych okolicznościach z trzebie-żami przez człowieka, wskazuje, jak można przyjąć,na ujemny bilans wodny wskutek zmniejszenia opa-dów lub podwyższenia temperatur lata.

Rozwój osadniczy okresu wczesnego średniowie-cza odczytany w źródłach przyrodniczych, przeja-

wiający się tu wyjątkowym dynamizmem zmian za-chodzących w krótkiej perspektywie czasowej, macharakter pozostający w zgodzie z modelem zasie-dlenia Wysoczyzny Gnieźnieńskiej nakreślonymprzez Kurnatowską (1987). Osadnictwo okresuwczesnośredniowiecznego doprowadziło do zmiankrajobrazu w skali uprzednio nienotowanej wskutekrozwoju zbiorowisk otwartych, w tym segetalnych.Trzebieżom uległy panujące wcześniej lasy grabowe,na znaczeniu stracił również dąb, lipa i jesion. Ga-tunkiem, który trwale odtąd zyskiwał, była sosna. Pookresie wczesnego rozwoju ośrodka gnieźnieńskiegozamieszki oraz najazd czeskiego księcia Brzetysławaw końcu lat 30. XI w., podawane w źródłach histo-rycznych, znajdują odzwierciedlenie w diagramiepyłkowym w formie spadku wskaźników antropoge-nicznych. Istotny postęp gospodarczy wiążący się zdalszym wzrostem powierzchni odlesionych i posze-rzeniem upraw żyta dokonał się u schyłku wieku XIIlub w początkach XIII. Zmiany w sposobie produkcjirolnej uwidaczniają się w spektrach pyłkowych po-czątkiem regularnej obecności ziarn pyłku chabrabławatka. Przeprowadzone porównania danych pali-nologicznych ujawniają regionalny charakter wzro-stu notowań Centaurea cyanus.

Wnioskowania paleośrodowiskowe na podstawieanaliz palinologicznych wsparto wnioskowaniamiopartymi na analizie mikropozostałości innych gruporganizmów. Wśród obserwowanych fosyliów poza-pyłkowych identyfikowano pozostałości Chlorophy-ta, Cyanobacteria, Fungi, Rotatoria, Nematoda, Tur-bellaria, Spongia, Ciliata. Stanowią one potencjalneźródła interpretacji paleoekologicznych. Mikrofosy-lia pozapyłkowe dostarczają dodatkowych, ważnychinformacji w odniesieniu do lokalnych warunkówśrodowiskowych basenu akumulacyjnego, umożli-wiających bliższe porównania przekształceń siedlisklądowych ujawnionych w studiach palinologicznychoraz ekosystemów wodnych, a tym samym lepszezrozumienie przyczyny i charakteru zachodzącychzmian. W warstwach kulturowych strefy brzegowejdawnego Jeziora Świętego odkryto znaleziska pale-oparazytologiczne w postaci ova zidentyfikowanejako pozostałości należące do rodzaju Trichuris(włosogłówka)i Ascaris (glista). Oba taksony mogąbyć reprezentowane przez gatunki pasożytujące worganizmach ludzkich lub świni domowej (Trichuristrichiura lub T. suuis oraz Ascaris lumbricoides lub A.suum). Pozostałości te rozprzestrzeniane z odchoda-mi wskazują najprawdopodobniej na zanieczyszcze-nia odpadami bytowymi usuwanymi z siedzib ludz-kich. Obecność obu wymienionych pasożytówodkryto w nawarstwieniach wczesnośredniowiecz-nych oraz warstwach starszych związanych wedługwskazań analizy palinologicznej z osadnictwem kul-tury przeworskiej. Pozostałości pasożytów stwier-dzono także w osadach strefy profundalnej JezioraŚwiętokrzyskiego.

44


Na podstawie danych palinologicznych rdzeniastrefy profundalnej Jeziora Świętokrzyskiego prze-śledzono rozwój zróżnicowania taksonomicznegoflory holoceńskiej. Zestawienia liczebności przepro-wadzono w trzech klasach: (1) drzew i krzewów, (2)roślin zielnych oraz (3) roślin błotnych i wodnychoraz w postaci krzywej sumarycznej wszystkich wy-mienionych grup. W początkach holocenu na wzrostzróżnicowania florystycznego istotny wpływ wywie-rały fanerofity – nieznaczny, aczkolwiek sukcesywnywzrost ich liczebności trwał do okresu subborealne-go, a następnie dopiero od około XIII w. do dziś.Wyraźniejszy wzrost liczebności taksonomicznej ro-ślin zielnych zaznacza się w drugiej połowie okresuatlantyckiego i początkach subborealnego, zwłaszczaw efekcie wyniszczenia drzewostanów wiązowych,następnie w wyniku działalności antropogenicznejprowadzącej do powstawania zbiorowisk otwartych.Zdecydowane załamanie trendu wzrostu zróżnico-wania taksonomicznego, widoczne w grupie roślinzielnych, nastąpiło w okresie przerwanej aktywnościosadniczej i regeneracji grabu w fazie poprzedzającejrozwój osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Wrazz osadnictwem wczesnego średniowiecza dokonujesię skokowy przyrost w zróżnicowaniu flory zielnejśrodowisk terrestrycznych oraz telmatycznych i lim-nicznych. Przyspieszona tendencja wzrostu zaznaczasię do ostatnich dziesięcioleci, kiedy pojawia siętrend spadku o niewiadomym dalszym przebiegu.

Badania makroskopowe szczątków roślinnychdostarczają dalszych danych odnośnie do środowi-ska i gospodarki roślinnej wczesnego średniowie-cza. Opublikowane w roku 1939 wyniki badań Bro-nisława Jaronia zawierały listy 117 gatunków wmateriałach według ówczesnych datowań przypa-dających na VII–XIII w. W ostatnich latach pracena warstwach kulturowych uzupełniły tę listę o ko-lejne 30 gatunków (Koszałka 2000). Wśród zbóż wznaleziskach z Gniezna z warstw wczesnośrednio-wiecznych dominowały ilościowo szczątki prosa.Uprawiano także pszenicę, żyto i jęczmień. Po-świadczone zostały uprawy ogrodowe, m.in. ogórki,groch, soczewica. Potwierdzono uprawy roślin ole-istych i włóknistych – lnu zwyczajnego i konopi siew-nych. W otoczeniu grodu mogły znajdować się sadyz gruszami, wiśniami i czereśniami. Znaleziono po-zostałości winorośli, co może być łączone z miej-scową uprawą, potwierdzaną w źródłach historycz-nych. Lokalna nazwa jeziora Winiary takżewskazuje na obecność winnic w krajobrazie.

Literatura

Hensel W., 1960. Najdawniejsze stolice Polski. Gnie-zno–Kruszwica–Poznań. PWN, Warszawa.

Janiak T., 2004. Problematyka wczesnych faz ko-ścioła katedralnego w Gnieźnie. W: T. Janiak, D.Stryniak (red.), Początki architektury monumen-talnej w Polsce. Gniezno, s. 85–130.

Janiak T., Strzyżewski C., 2001. Osadnictwo wcze-snośredniowieczne na terenie Gniezna i w jego re-gionie. W: Z. Kurnatowska (red.), Gniezno w świe-tle ostatnich badań archeologicznych. Poznań, s.45–85.

Jaroń B., 1939. Średniowieczne szczątki roślinne zwykopalisk w Gnieźnie. W: J. Kostrzewski (red.),Gniezno w zaraniu dziejów (od VIII do XIII wie-ku) w świetle wykopalisk. Nakładem PolskiegoTow. Prehistorycznego. Biblioteka Prehistoryczna,IV: 273–316.

Karczewski M., 1992. Rzeźba calca i pokrywy kultu-rowe Góry Lecha w Gnieźnie. Manuskrypt w archi-wum Muzeum Początków Państwa Polskiego wGnieźnie.

Koszałka J., 2000. Makroskopowe znaleziska roślin-ne z wczesnośredniowiecznych warstw kulturo-wych i osadów jeziornych w Gnieźnie – rdzeń Gn22/XIII i Sw 3/91. Studia Lednickie, 6: 389–416.

Kurnatowska Z., 2004. The stronghold in Gniezno inthe light of older and recent studies. W: P. Urba-ńczyk (red.), Polish Lands at the turn of the Firstand Second Millennia. Institute of Archaeologyand Ethnology Polish Academy of Sciences, War-szawa, s. 185–206.

Kurnatowska Z., 2008. Początki i rozwój państwa.W: M. Kobusiewicz (red.), Pradzieje Wielkopolski.Od epoki kamienia do średniowiecza. MuzeumArcheologii i Etnologii PAN, Oddział w Poznaniu,s. 297–395.

Makohonienko M., 2000. Przyrodnicza historiaGniezna. Prace Zakładu Biogeografii i Paleoeko-logii, 1. Homini, Poznań–Bydgoszcz.

Mikołajczyk G., 1984. Trzy najwcześniejsze obiektykultowe na Górze Lecha w Gnieźnie w świetle źró-deł archeologicznych. Gniezno. Studia i MateriałyHistoryczne, 1: 111–121.

Pasiciel S. (red.), 1995. Gniezno – pierwsza stolicaPolski, miasto świętego Wojciecha. Katalog wysta-wy. Wydawnictwo ABOS, Gniezno.

Sawicki T., 2001. Wczesnośredniowieczny zespółgrodowy w Gnieźnie. W: Z. Kurnatowska (red.),Gniezno w świetle ostatnich badań archeologicz-nych. Poznań, s. 87–126.

Topolski J. (red.), 1965. Dzieje Gniezna. PWN, War-szawa.

Topolski J., 1979. Gniezno. Zarys dziejów. Wydaw-nictwo Poznańskie, Poznań.

45



Rekonstrukcje stref użytkowania krajobrazu i stopniaantropopresji na podstawie archiwów paleoekologicznych

– przykłady ze środkowej Wielkopolski

Mirosław MakohonienkoInstytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań, ul. Dzięgielowa 27,61-680 Poznańe-mail: [email protected]

Abstract: Results of pollen analysis and records of fossil plankton organisms indicate human activity in catchment areas oflakes. These records of human impact depend on the form of anthropogenic activity, scale of settlement processes and loca-tion of the zones of activity. Comparison of the two records, which illustrate transformations of terrestrial and limnic habi-tats, may indicate the zones of human activity. Some examples of correlation of palynological human impact indicators andPediastrum from lakes in Wielkopolska have been discussed.

Key words: cultural landscape, terrestrial ecosystems, limnic ecosystems, zones of anthropopressure, Pediastrum, pollenanalysis

Rekonstrukcje zmian środowiskowych na podstawiearchiwów kopalnych, prowadzone z użyciem metodpaleoekologicznych opierających się na wskaźniko-wości organizmów, odwołują się do wielu grup syste-matycznych świata organicznego, związanych z róż-nymi siedliskami, których szczątki poddawane sątakże zróżnicowanym procesom tafonomicznym(Berglund, Ralska-Jasiewiczowa 1986). Stosowaniewielowskaźnikowości w odtwarzaniu parametrówminionych środowisk, tzw. podejście multi-proxy,zakłada w swej naturze porównywanie różnych zapi-sów i uzgadnianie ich wymowy indykacyjnej. W anali-zach materiałów kopalnych pojawia się problem ko-relacji wielu proxy – równoczesności reakcji,opóźnienia czy też braku reakcji na zmiany środowi-skowe. Do podstawowych, jakkolwiek niełatwychkwestii interpretacyjnych, należy rozróżnienie sy-gnałów pochodzących od zjawisk tak zwanych natu-ralnych oraz tych, które wywołane zostały kulturowy-mi zachowaniami człowieka.

Przeprowadzając rekonstrukcje naturalnych i an-tropogenicznych przemian krajobrazu na Wysoczy-źnie Gnieźnieńskiej przy użyciu metody palinolo-gicznej i odwołując się do wielu grup fosyliówpozapyłkowych, notowanych w preparatach palino-logicznych, takich jak Cyanobacteria, Chlorophyta,

Rotatoria, Fungi, Spongia i in., w tym fosylia nieprzy-porządkowane taksonomicznie i sklasyfikowane wpostaci typu morfologicznego, podjęto kwestie kore-lacji wskaźników zmian ekosystemów wodnych iwskaźników opisujących zmiany zachodzące na sie-dliskach terestrycznych (Makohonienko 1991, 1997,2000, 2004). W obserwacjach wykorzystano po-wszechnie analizowane wraz ze sporomorfamiudziały cenobiów Pediastrum – gwiazdoszka, glonu zgrupy zielenic (Chlorophyta), na którego intere-sujące zgodności z przebiegiem palinologicznychwskaźników antropopresji zwrócił wcześniej uwagęTobolski w zapisie kopalnym Jeziora Skrzetuszew-skiego (Tobolski 1991). Przyglądając się zmianomstratygraficznym frekwencji gwiazdoszka na stanowi-skach wielkopolskich, zauważyłem dalsze intere-sujące przypadki jego korelacji z fazami antropoge-nicznymi wydzielonymi palinologicznie. Wskazaniate znalazły później potwierdzenie w zestawieniachprzebiegu eutrofizacji rekonstruowanych analizamikopalnych wioślarek (Cladocera) dla jezior Wysoczy-zny Gnieźnieńskiej (Szeroczyńska 1998).

Poczynione obserwacje okazują się przydatne dlawnioskowań nad identyfikacją użytkowania przezczłowieka określonych stref krajobrazu i pozwalajązrozumieć pozorne niekiedy niezgodności zapisów

46

wskaźników opisujących różne siedliska. Rekon-strukcje przemian krajobrazu kulturowego wykony-wane są często na podstawie historii szaty roślinnej zudziałem analizy palinologicznej. Sporomorfy zde-ponowane w złożach transportowane są w głównejmierze drogą powietrzną na znaczne nawet od-ległości, reprezentując środowiska lokalne i ponad-lokalne, w tym spoza bezpośredniego otoczeniazbiornika akumulacyjnego czy nawet spoza obszaruzlewni. Tafocenozy fito- i zooplanktonu pochodzącez ekosystemów wodnych opisują natomiast lokalnewarunki środowiskowe w zbiorniku, na które wpływmają procesy zachodzące na terenie zlewni, w tymzjawiska wywołane działalnością człowieka. W przy-padku krajobrazu pierwotnego (zob. ryc. 1) jedynienaturalne zaburzenia siedlisk terestrycznych i natu-ralne, zwykle powolnie zachodzące procesy eutrofi-zacji zbiorników wodnych mogą uzewnętrznić się wzapisach kopalnych palinologicznych oraz organi-zmów planktonowych.

Przekształcenia ekosystemów przez człowieka sąodczytywane na podstawie archiwów paleoekologicz-nych, przy czym o możliwości ich odczytu decydujeforma aktywności, skala oddziaływań, jak równieżstrefy prowadzonej przez człowieka aktywności. Na-wet wylesienia terenu lub uprawy rolne mogą nie zo-stać ujawnione w diagramach palinologicznych, jeśliich skala jest niewielka, ograniczona do małych „wy-

47

Rekonstrukcje stref użytkowania krajobrazu i stopnia antropopresji na podstawie archiwów paleoekologicznych...

Ryc. 1. Skala antropopresji i strefy użytkowania krajobrazuprzez człowieka a potencjalny zapis mikrofosyliów re-prezentujących siedliska terestryczne i limniczne, zde-ponowanych w osadach zbiornika wodnego(Makohonienko 2000)

Ryc. 2. Jezioro Skrzetuszewskie. Procentowy udział wybranych taksonów palinologicznych oraz cenobiów glonu z rodzaju Pe-diastrum w rdzeniu osadów pobranych w strefie profundalnej zbiornika (rdzeń S/87) i strefie sublitoralnej (rdzeń S/84)według Tobolskiego (1990, 1991). Wartości procentowe dla poszczególnych typów pyłkowych oraz cenobiów Pediastrum ob-liczono w oparciu o sumę AP+NAP=100%, z wyłączeniem roślin wodnych i błotnych. Na wykresie zaznaczono wydzielonefazy intensywniejszego osadnictwa oraz przedzielające je fazy regeneracji drzewostanów w otoczeniu zbiornika, odpowia-dające fazom wzrostu i spadku eutrofizacji zbiornika, sugerowanej w oparciu o zachowanie sumarycznej krzywej Pediastrum

48

Mirosław Makohonienko

Ryc. 3. Jezioro Lednica. Procentowy udział wybranych taksonów palinologicznych oraz cenobiów glonu z rodzaju Pedia-strum w rdzeniu osadów pobranych w strefie profundalnej zbiornika, w zatoce koło Ostrowa Lednickiego – wyspy z pozo-stałościami wczesnośredniowiecznego grodziska (rdzeń I/86) (Makohonienko 1991). Wartości procentowe typówpyłkowych oraz cenobiów Pediastrum obliczono w oparciu o sumę AP+NAP=100% (bez roślin wodnych i błotnych). Nawykresie zamieszczono fazy intensywniejszego osadnictwa oraz fazy regeneracji drzewostanów w otoczeniu zbiornika –odpowiadające fazom wzrostu i spadku eutrofizacji wód na podstawie krzywej Pediastrum

spowych” ognisk w dominującym krajobrazie leśnym(ryc. 1). W przypadku aktywności osadniczo-gospo-darczej człowieka prowadzonej w strefach przybrze-żnych zbiorników lub w sposób intensywny na tereniezlewni zapis kopalny może ją odzwierciedlić zarównow obrazie palinologicznym, jak i mikrofosyliów plank-tonowych. W przypadku lokalizacji stref aktywnościgospodarczej w oddaleniu od zbiornika lub jeśli zbior-nik jest wystarczająco izolowany od otoczenia, np. pa-sem bagiennego lasu z olszą i rozwiniętymi szuwara-mi, ekosystem wodny w niewielkim stopniu poddanyzostanie oddziaływaniom antropogenicznym, a ze-społy fosyliów planktonowych nie ujawnią w takiej sy-tuacji przejawów działalności człowieka. W sytuacjiintensywnej aktywności antropogenicznej na obsza-rach zlewni nieizolowanych od zbiornika należy spo-dziewać się, że zarówno wskaźniki przekształceń sie-dlisk terestrycznych, jak i siedlisk wodnych ujawniąsilne sygnały. Dobrą ilustracją wskazującą na od-działywania człowieka na siedliska terestryczne orazekosystemy wodne są przykłady zaobserwowane wprofilach z Jeziora Skrzetuszewskiego, z jeziora Led-nica, z kopalnego jeziora w Gieczu czy paleomeandruz Baranówka w dolinie Warty, zapisaną udziałami pa-linologicznych wskaźników aktywności ludzkiej i glo-nu Pediastrum (ryc. 2–5).

Jezioro Skrzetuszewskie o powierzchni około 3,8ha należy do małych jezior, które w związku z nie-wielką masą wód szybciej i wyraźniej reagują nazmiany zachodzące w otoczeniu. Przykłady bliskiejkorelacji wskaźników palinologicznych i glonów z ro-dzaju Pediastrum, wskazujące na przekształcenia za-równo siedlisk terestrycznych (zapewne w bliskimsąsiedztwie zbiornika), jak i wodnych, obrazują tu wzbliżony sposób dwa rdzenie pobrane ze strefy pro-fundalnej i sublitoralnej jeziora (ryc. 2). Stanowiskoujawnia czytelne w zapisie kopalnym procesy kultu-rowych przekształceń krajobrazu i eutrofizacji wódjuż dla pradziejowych faz osadniczych, korelowanychz działalnością ludności kultury łużyckiej młodszejepoki żelaza i późniejszej aktywności kultury prze-worskiej okresu wpływów rzymskich.

Również znacznie większe zbiorniki, takie jak je-zioro Lednica o powierzchni 325 ha, w przypadkuwystarczająco silnych oddziaływań antropogenicz-nych ulegają możliwym do śledzenia w oparciu o sub-fosylne archiwa przekształceniom wód zachodzącymjuż w okresach przedhistorycznych. Badania palino-logiczne oraz udziału glonu Pediastrum w osadach je-ziora Lednica (Makohonienko 1989, 1991), dla rdze-nia pobranego w sąsiedztwie Ostrowa Lednickiego,pokazały obraz w ogólnych zarysach zbliżony do ob-

49

Rekonstrukcje stref użytkowania krajobrazu i stopnia antropopresji na podstawie archiwów paleoekologicznych...

Ryc. 4. Giecz – profil G1/89. Procentowy udział palinologicznych wskaźników działalności człowieka oraz udziały Pedia-strum (na podstawie Mileckiej 1991)

razu udokumentowanego w osadach pobliskiego Je-ziora Skrzetuszewskiego. Zbieżności te zamanifesto-wały się w przypadku osadnictwa związanego zkulturą przeworską oraz późniejszego osadnictwaśredniowiecznego i nowożytnego (ryc. 3).

Zależności masowego występowania glonów Pe-diastrum w kontekście palinologicznych wskaźnikówosadnictwa zarejestrowała Milecka (1991, 1997), ba-dając osady limniczne z Giecza (ryc. 3). W przypadkukopalnego zbiornika gieckiego zjawiska pradziejo-wej, a zwłaszcza wczesnohistorycznej eutrofizacjiprzebiegały równolegle z procesem wypłycania sięzbiornika, o czym świadczą przesłanki litologiczne.Wielkie ilości Pediastrum sięgające 1500% podstawynaliczenia przyjętej jako suma ziarn pyłku(AP+NAP=100%), przypadające na okres średnio-wieczny, ilustrują tu najprawdopodobniej jednocze-śnie podniesiony stan troficzny oraz wypłyceniezbiornika. Na wysoki stan troficzny w tym czasiewskazują wartości zanotowanych gatunków prefe-rujących wody eutroficzne, takich jak Pediastrumsimplex i P. duplex (Komarek, Fott 1983).

Interesujący przyczynek korelacji pradziejowejaktywności gospodarczej, najprawdopodobniejzwiązanej z okresem wpływów rzymskich, ze wzro-stem udziałów glonu Pediastrum pokazują osady wBaranówku (Stach 1987). Korelacja ta uwidoczniłasię bardzo wyraźnie na głębokości 180 cm (ryc. 5).

Niższe wartości Pediastrum w młodszych fazachosadniczych o większej intensyfikacji mogą tu od-zwierciedlać przesunięcie stref użytkowania dalej odzbiornika akumulacji biogenicznej.

Wysokich udziałów Pediastrum nie należy rozpa-trywać wyłącznie w kategoriach oddziaływań antro-pogenicznych – mogą być one związane z przemiana-mi hydrologicznymi o charakterze naturalnym, atakże wahaniami poziomów wód wynikających zprzemian klimatycznych. Obserwacje profili pyłko-wych wskazują również, że nie każde stanowisko zba-dane metodą analizy pyłkowej oraz na zawartość ce-nobiów Pediastrum wykazuje pozytywne korelacjemiędzy palinologicznymi fazami antropogenicznymia nagromadzeniami glonu. Brak takich korelacjimoże być pośrednią wskazówką eksploatacji siedliskw oddaleniu od zbiornika lub zbyt niskiego stopniaoddziaływania na ekosystem wodny, aby mogły zajśćprzekształcenia w zakresie czytelnym na podstawieźródeł kopalnych. Nie bez znaczenia dla predyspozy-cji do eutrofizacji wód wskutek działalnościspołeczeństw pradziejowych był charakter zlewni ipokrywy roślinnej, układ sieci hydrograficznej, mor-fometria zbiornika czy wcześniejszy stan biocenoz.

Obserwowane w osadach dennych jezior środko-wej Wielkopolski nagromadzenia cenobiów Pedia-strum wskazują na możliwość ich wykorzystania w in-terpretacjach paleolimnologicznych w kontekście

50

Mirosław Makohonienko

Ryc. 5. Baranówko – rdzeń Ba/81, wybrane typy pyłkowe oraz udział glonu Pediastrum (Stach 1987)

eutrofizacji o podłożu antropogenicznym. Na pod-stawie zgromadzonych faktów można stwierdzić, żeintensywniejsze przekształcenia ekosystemów wod-nych środkowej Wielkopolski w wyniku oddziaływańkulturowych nastąpiły w połowie 1 tysiąclecia p.n.e.,a wyraźnej intensyfikacji nabrały w fazie wczesnegośredniowiecza. Z inicjalnymi etapami eutrofizacjiantropogenicznej liczyć się jednak należy już w okre-sie gospodarowania kultur neolitycznych.

Literatura

Berglund B.E., Ralska-Jasiewiczowa M. (red.), 1986.Handbook of Holocene palaeoecology and palae-ohydrology. Wiley & Sons, Chichester.

Jankovska V., Komarek J., 1982. Das Vorkommeneiniger Chlorokokkalalgen in böhmischen Spätgl-azial und Postglazial. Folia Geobot. Phytotax., 17:165–195.

Komarek J., Fott B., 1983. Chlorophyceae (Grün-algen). Ordnung: Chlorococcales. W: G. Hu-ber-Pestalozzi (red.), Das Phytoplankton des Süs-swassers. Systematic und Biologie. 7, 1.Schweizerbart, Stuttgart.

Makohonienko M., 1991. Materiały do postglacjal-nej historii roślinności okolic Lednicy. Cz. II. Ba-dania palinologiczne osadów Jeziora Lednickiego– rdzeń I/86 i Wal/87. W: K. Tobolski (red.), Wstępdo paleoekologii Lednickiego Parku Krajobrazo-wego. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, s.63–70.

Makohonienko M., 1997. Subfosylne znaleziskaChlorophyta, Cyanobacteria i Nematoda w osadachlimnicznych środkowej Wielkopolski jako wskaź-nik pradziejowych i wczesnohistorycznych od-działywań antropogenicznych na ekosystemyjeziorne. W: A. Choiński (red.), Wpływ antropo-presji na jeziora. Konferencja naukowa, Poznań 2grudnia 1997 r. Wydawnictwo Homini, Po-znań–Bydgoszcz, s. 101–111.

Makohonienko M., 2004. Shokubutsu purankton oyobi dobutsu purankton bunseki no kankyokoko-gaku e no tekiyo. Application of phyto- and zoo-plankton analyses in environmental archaeology(in Japanese). W: Y. Yoshinori (red.), Kankyoko-kogaku Handobukku (Handbook of Environmen-tal Archaeology). Asakura Shoten, Tokyo, s.295–321.

Milecka K., 1991. Analiza pyłkowa osadów jezior-nych w Gieczu – stan badań. W: K.Tobolski (red.),Wstęp do paleoekologii Lednickiego Parku Krajo-brazowego. Wydawnictwo Naukowe UAM, Po-znań, s. 147–150.

Szeroczyńska K., 1998. Holoceńska historia jeziorLednickiego Parku Krajobrazowego na podstawiekopalnych wioślarek. Studia Geologica Polonica,112: 29–103.

Tobolski K., 1991. Dotychczasowy stan badań pale-obotanicznych i biostratygraficznych LednickiegoParku Krajobrazowego. W: K. Tobolski (red.),Wstęp do paleoekologii Lednickiego Parku Krajo-brazowego. Wydawnictwo Naukowe UAM, Po-znań, s. 11–34.

51

Rekonstrukcje stref użytkowania krajobrazu i stopnia antropopresji na podstawie archiwów paleoekologicznyc...


Krajobraz kulturowy wczesnośredniowiecznego zespołuosadniczego w Gieczu nad Maskawą

Mirosław Makohonienko1, Michał Kara2

1Instytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznańe-mail: [email protected] Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Oddział w Poznaniu, ul. Rubież 46, 61-612 Poznańe-mail: [email protected]

Abstract: The paper presents the Early Medieval history of the Giecz settlement complex and characteristic of its land-scape. The stronghold in Giecz is the oldest among the so-called central strongholds of the Piast monarchy, dated to around865 AD, i.e. to the tribal period. The settlement was located in the vicinity of Góra Górzno – probably a sacred mount. Theremains of stone architecture – palatium were dated to the first half of the 11th century. The studies on vegetation history,based on the sediments from fossil lake, provided a Holocene record of environmental changes and development of culturallandscape.

Key words: Giecz, Early Medieval stronghold settlement, palatium, sacred mount, Górzno, cultural landscape

Gród w Gieczu w świetle nowych ustaleń archeolo-gicznych wyróżnia się na mapie państwa wczesnopia-stowskiego jako najstarszy i jedyny z grodów central-nych o starszej metryce sięgającej czasówplemiennych (Krąpiec, Krysztofiak 2003, Kurnatow-ska 2004), najprawdopodobniej rodowy gród Pia-stów. Od zespołów osadniczych Gniezna, Poznania iOstrowa Lednickiego różni go obecność osadnictwaotwartego w fazie poprzedzającej budowę założeniagrodowego. Niewielka osada otwarta funkcjonowaław miejscu grodu, a w sąsiedztwie stwierdzono zgru-powania osad. Zespoły grodowe na Górze Lecha wGnieźnie, Ostrowie Lednickim czy Ostrowie Tum-skim w Poznaniu powstawały w miejscach o wcze-śniejszej funkcji kultowej, przy braku jednoznacz-nych śladów osad mieszkalnych (Kara 2010).Wzniesienie grodu w Gieczu wydatowano metodądendrochronologiczną na około 865 AD (zob. ryc.1). Najstarszy wał miał u podstawy przekrój 8 m (ryc.1), łącznie z odsadzką około 12 m. Średnica majdanugrodowego wynosiła około 45 m. Wielkość tanawiązuje do innych, niewielkich grodów jed-noczłonowych okresu plemiennego z obszaru Wiel-kopolski czy w szerszym kontekście – obszaruSłowian Zachodnich (Kurnatowska 2004). Odwołu-jąc się do informacji z przekazu dynastycznego Galla

Anonima dotyczącego podanych z imienia poprzed-ników Mieszka I, można przyjąć, że budowanajstarszego grodu w Gieczu przeprowadzona mogłabyć za czasów Siemowita, syna legendarnego Piasta.W pierwszej połowie wieku X gród w Gieczu podda-ny został rozbudowie. Nowe wały wzniesione w kon-strukcji kratowej, częściowo w konstrukcji przekład-kowej, miały u podstawy około 13 m szerokości.Dwukrotnie jeszcze przeprowadzano przebudowęgrodu. W świetle dobrze udokumentowanych usta-leń archeologicznych w pierwszej połowie X w. wprocesie formowania państwowości pierwszych Pia-stów – z obszarem centralnym wyznaczonym od za-chodu i południa doliną Warty, od północy rzekąWełną, a od wschodu Notecią i rynną jeziora Gopło– doszło do przebudowy dawnej struktury społeczneji osadniczej ziem wielkopolskich w drodze celowychdziałań, w tym militarnych. Przyłączenie ziem za-chodniej i południowej Wielkopolski dokonało się wdrodze podboju – spalono liczne małe grody lokal-nych ośrodków władzy, m.in. na ziemi lubuskiej,wzdłuż środkowej Odry, nad dolną Obrą czy w do-rzeczu Mogilnicy (Kurnatowska 2008). W ich miej-sce powstały nieliczne, ale większe założenia obron-ne, lokalizowane w punktach o znaczeniustrategicznym. Gród giecki w tym procesie, jako gród

52

wyrastający z tradycji plemiennej, nie uległ likwida-cji, lecz rozwinął się w jeden z najważniejszych ośrod-ków militarnych.

Wyznacznikiem szczególnej roli Giecza w ówcze-snej sieci osadniczej jest również posadowienie w jegoobrębie architektury kamiennej. Założenia palatiumwzniesiono w południowej części grodu, według no-wych ustaleń chronologicznych, w drugiej połowie Xw. Studia archeologiczne wskazują dość jednoznacz-nie, że budowa obiektu została przerwana i nigdy nie-ukończona. W początku XI w. w północnej części gro-du wzniesiono kościół o unikatowej konstrukcji zpodniesionym chórem oraz znajdującą się pod nimkryptą przeznaczoną dla nieznanej osobistości. Nieja-sna pozostaje przyczyna zaprzestania budowy pala-tium gieckiego. Pod względem rozplanowania i wiel-kości jest ono niemal odpowiednikiem konstrukcji naOstrowie Lednickim, co pozwala doszukiwać się bez-pośrednich między nimi związków. Oba obiekty sąalbo równoczasowe, albo powstały w bliskim odstępieczasu – trudno jeszcze rozstrzygnąć, który z nich byłpierwszy (Kurnatowska 2004).

Giecki region osadniczy położony jest nad rzeczkąMaskawą (Moskawą), w sąsiedztwie górnych zlewnimałych cieków wodnych, dopływów Warty – Cybinyod północy, Kopli od zachodu i Wrześnicy od wscho-du. Podobnie jak zespoły osadnicze Ostrowa Lednic-kiego i Gniezna położony jest na obszarze wysoczy-znowym, w pewnym oddaleniu od większych cieków,głównych dróg wodnych. Lokalny wpływ na posado-wienie zespołu osadniczego w Gieczu miały niewątpli-wie rozlewiska Maskawy, tworzące w czasach wcze-snego średniowiecza jezioro, obecnie zanikłe.

W rozważaniach nad lokalizacją osadnictwa ikształtowania krajobrazu kulturowego zwraca uwa-gę pobliska góra Górzno, o znaczącej jak na Wielko-polskę wysokości 125 m n.p.m., rysująca się w krajo-brazie wysokością względną około 30 m, oddalonaod Grodziszczka w Gieczu o 2,5 km. Na stoku góryoraz u jej podnóża odkryto dwa wczesnośrednio-wieczne skarby siekańcowe, które zdeponowane zo-stały po 979 oraz po 1047 r. Starszy skarb zawierającyokoło 20 kg siekanego srebra jest największym jakdotąd skarbem wczesnośredniowiecznym z ziem pol-

53

Krajobraz kulturowy wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Gieczu nad Maskawą

Ryc. 1. Giecz-Grodziszczko, stanowisko 1. Plan warstwicowy grodziska z naniesionym zasięgiem wału gródka z 2 poł. IX w.oraz reliktami późniejszych (wczesnopiastowskich) budowli kamiennych – w części północnej kościół pw. św. Jana Chrzci-ciela z początku XI w., w części południowej nieukończony zespół pałacowo-sakralny z 4 ćwierci X w. Kropkami zaznaczo-no miejsca pobrania prób do datowań dendrochronologicznych1 – pozostałości fosy; 2 – kopalne jezioro w dolinie rzeki Maskawy; 3 – relikty budowli kamiennej; 4 – wał gródka (wg Krysztofiak 2007,Kurnatowska 2008, z modyfikacjami M. Kara, rys. J. Sawicka)

skich. Na rozległej kulminacji wzgórza zgromadzonebyły skupiska kamieni polnych (przez okoliczną lud-ność łączone z legendarnym zamkiem PrzemysławaII). Na szczycie znajdował się dużych rozmiarów głaznarzutowy, w postaci graniastosłupa ze ściętą górą,przed paru laty przetransportowany w sąsiedztwokrzyża przy drodze do Górzna. Znaleziska archeolo-giczne i kontekst osadniczy nasuwają przypuszczenieo kultowym znaczeniu góry Górzno.

W obrzędowości Słowian oraz wielu innych lu-dów, wyróżniające się w terenie wyniesienia, podob-nie jak niektóre gaje, wody (źródła, jeziora, bagna),pojedyncze duże kamienie czy wiekowe drzewa,pełniły rolę miejsc szczególnych, otaczanych kultem,przy których sezonowo gromadziła się ludność. Owe„naturalne sanktuaria”, jak określa je Słupecki, sta-nowiły cząstkę przyrody – w krajobrazie oraz mental-nej mapie społeczeństw były swego rodzaju „miejsca-mi centralnymi”. Świadectwami tamtej dawnej,mentalnej mapy – wczesnohistorycznej geografii – sąprzetrwałe do dziś nazwy, takie jak np. Jezioro Świę-te w Gnieźnie (dziś już zanikłe), Jezioro Poświętne wPawłowicach pod Poznaniem czy wszelkie „łyse”góry oznaczające miejsca odsłonięte, świecące, świę-te. Część tych nazw straciła u współczesnych swójpierwotny sens i jak Jezioro Poświętne uzyskałanową, bardziej zrozumiałą nazwę Kierskie Małe.

Tak jak góra Górzno, ale też wiele innych – Ślęża,Łysa Góra na ziemi świętokrzyskiej, Rowokół naWybrzeżu Słowińskim, Góra Lecha w Gnieźnie czyGóra św. Wawrzyńca w Kałdusie nad Wisła, świętadla Czechów góra íp i góra na ziemi słowiańskichKarantanów Mons Caranthanus (obecnie Ulrichs-berg w południowej Austrii) – jako wyróżniające się wkrajobrazie kulminacje zbliżały człowieka do sakral-nego wymiaru świata. W mitologiach indoeuropej-skich postrzegane są jako swego rodzaju „oś świata”axis mundi – gdzie w bezczasowym wymiarze możli-wa jest łączność między światem minionym i teraź-niejszym oraz przyszłym.

Badania paleośrodowiskowe nad rekonstrukcjąhistorii szaty roślinnej i jej przekształceń antropoge-nicznych pozwoliły naświetlić rozwój krajobrazuokolic Giecza dla całego okresu holocenu na podsta-wie analiz wielu rdzeni osadów biogenicznych z ko-palnego jeziora (Polcyn i in. 1994, 2003, Polcyn, Mi-lecka 1998, Grygorowicz i in. 2007). Wykazałyzbliżony przebieg historii rozwoju lasów oraz faz roz-woju osadniczego jak w przypadku regionu wokół je-ziora Lednica. Również obszar giecki ujawnił swoistepostacie lasów grabowo-dębowych oraz ich inten-sywną eksploatację począwszy od epoki brązu. Po-dobnie jak w regionie lednickim i gnieźnieńskim,także w Gieczu ostatnim epizodem regeneracji po-wierzchni leśnych czytelnym w zapisie palinologicz-nym był okres między osadnictwem okresu wpływówrzymskich a osadnictwem wczesnego średniowiecza,przypadający na tzw. okres wędrówek ludów.

Literatura

Grygorowicz A., Milecka K., Tobolski K. (red.),2007. Architektoniczno-przestrzenne i przyrodni-cze podstawy rekonstrukcji wczesnośredniowiecz-nych założeń obronnych Giecza. Poznań.

Kara M., 2010. Najstarsze państwo Piastów – rezultatprzełomu czy kontynuacji? Studium archeologicz-ne. Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Aka-demii Nauk, Poznań.

Krąpiec M., Krysztofiak T., 2003. Potwierdzenie ple-miennej genezy grodu w Gieczu. WielkopolskieSprawozdania Archeologiczne, 6: 32–51.

Kurnatowska Z., 2004. The stronghold in Giecz inthe light of new and old research. W: P. Urbańczyk(red.), Polish Lands at the turn of the First and Se-cond Millennia. Institute of Archaeology and Eth-nology Polish Academy of Sciences, Warszawa, s.208–222.

Kurnatowska Z., 2008. Początki i rozwój państwa.W: M. Kobusiewicz (red.), Pradzieje Wielkopolski.Od epoki kamienia do średniowiecza. MuzeumArcheologii i Etnologii PAN, Oddział w Poznaniu,s. 297–395.

Krysztofiak T., 2007. Rozwój wczesnośredniowiecz-nego ośrodka grodowego w Gieczu w świetle źródełarcheologicznych. W: A. Grygorowicz, K. Milecka,K. Tobolski (red.), Architektoniczno-przestrzenne iprzyrodnicze podstawy rekonstrukcji wczesnośre-dniowiecznych założeń obronnych Giecza. Poznań,s. 15–39.

Milecka K., 1998. Historia działalności człowieka wokolicach Giecza i Wagowa w świetle analizy

54

Mirosław Makohonienko, Michał Kara

Ryc. 2. Lokalizacja grodziska w Gieczu nad Maskawą, naWysoczyźnie Gnieźnieńskiej (w ujęciu Kondrackiego –Równina Wrzesińska), na tle rekonstruowanej sieci droż-nej w okresie wczesnego średniowiecza i zasięgu dawne-go jeziora, obecnie zanikłego w wyniku wypłycenia. Nawschód od Giecza położona góra Górzno – domniemanyośrodek kultu (przerys. P. Namiota na podstawie A.Wędzkiego 1958)

pyłkowej. Biblioteka Studiów Lednickich, 3:443–495.

Polcyn M., 2003. Archeobotaniczna interpretacjawczesnośredniowiecznych, podwodnych warstwkulturowych z Ostrowa Lednickiego i Giecza. Bi-blioteka Studiów Lednickich, 9.

Polcyn M., Polcyn I., Krąpiec M., Milecka K., Indyc-ka E., 1994. Rezultaty badań przyrodniczo-arche-ologicznych przeprowadzonych na wczesnośre-dniowiecznym moście/grobli w Gieczu, gm.Dominowo, st. 2. Studia Lednickie, 3: 203–247.

55

Krajobraz kulturowy wczesnośredniowiecznego zespołu osadniczego w Gieczu nad Maskawą


Grzybowo pod Wrześnią – potężny gród wczesnopiastowski

Zofia KurnatowskaInstytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia Nauk, Oddział w Poznaniue-mail: [email protected]

Abstract: History of archaeological studies of the Early Medieval stronghold in Grzybowo, near Września in Central GreatPoland has been presented and its role in the process of early Polish state formation has been discussed. The great size of thestronghold, its location in the settlement network of the Piast monarchy, the lack of open settlements in its vicinity, may sug-gest its special role, mainly as a military center.

Key words: Early Medieval period, stronghold settlement, Grzybowo, Central Great Poland

Okazałe, doskonale zachowane grodzisko w Grzybo-wie – Rabieżycach, niedaleko Wrześni, jedno z naj-większych w Wielkopolsce, nie zostało uwiecznionena kartach historii. Odnotowano je dopiero wXIX-wiecznych i XX-wiecznych inwentarzach gro-dzisk. W 1878 r. niewielkie wykopaliska na grodziskuprzeprowadził Wilhelm Schwartz, a po nim zaintere-sował się tym obiektem dopiero w latach międzywo-jennych gimnazjalista, Olgierd Brzeski, i wynikiswych pierwszych „badań archeologicznych” opubli-kował w czasopiśmie „Z otchłani wieków” (1938). Wczasach badań nad początkami państwa polskiegoobiekt ten, nieodnotowany w źródłach pisanych, niezostał włączony do planu badawczego. W latach póź-niejszych w ramach weryfikacji grodzisk wielkopol-skich obiekt został pomierzony i sporządzono do-kładny plan warstwicowy (1984 r.). A do podjęciaplanowych prac wykopaliskowych przyczynił się do-piero w końcu lat 80. XX w. dr Olgierd Brzeski, którydorobiwszy się po wojnie na Zachodzie majątku,przybył do Polski z zamiarem kontynuowania swychmłodzieńczych wykopalisk na grodzisku w Grzybo-wie, które zamierzał osobiście finansować. Założonaprzez niego Fundacja Brzeskich (1991) jako jeden zgłównych celów miała wspieranie finansowe badańwykopaliskowych w Grzybowie. Fundacja zostałaafiliowana przy Poznańskim Towarzystwie PrzyjaciółNauk, które też objęło patronat i pieczę meryto-ryczną nad badaniami w Grzybowie.

Dr Brzeski osobiście uczestniczył w pracach ba-dawczych. W pierwszym sezonie (1988 r.) przepro-wadzono tygodniowe badania wiertnicze celem uzy-

skania wstępnej orientacji w stratygrafii obiektu. Wy-kazały one, że mamy do czynienia z obiektem bar-dziej skomplikowanym, niż się spodziewano, co wpełni potwierdziło się w miarę postępu prac, któretrwały długie lata i do dziś nie dały odpowiedzi nawiele zagadnień. Badaniami w terenie kierował mgrMariusz Tuszyński z Torunia, który jest autorem pla-nu warstwicowego oraz autorem bądź współautorempierwszych sprawozdań i ujęć podsumowujących.

Utrudnieniem pierwszych lat badań było wyko-rzystywanie gospodarcze wnętrza grodziska przezmiejscowy PGR – właściciela obiektu. Dopiero w1997 r. grodzisko zostało zakupione przez MuzeumPierwszych Piastów na Lednicy i utworzonozwiązaną organizacyjnie z muzeum Pracownię –Gród w Grzybowie. W 2003 r. zabezpieczono rów-nież teren otaczający grodzisko, gdzie w najbliższymsąsiedztwie znajduje się sprzężona z grodem osadaprodukcyjna.

Prace wykopaliskowe na grodzisku grzybowskim,prawie dwudziestoletnie, pozwalają na pewne usta-lenia zarówno szczegółowe, jak i odnoszące się doszerszej problematyki tego tak ważnego okresu dzie-jów Polski. Czas funkcjonowania grodu mieści siębowiem w całości w okresie wczesnopiastowskim(X–początek XI w.). Trzeba było zatem zadać sobiepytanie, jak to się stało, że tak znaczny gród, wznie-siony ogromnym nakładem pracy, miał tak krótki ży-wot. Dotychczasowe badania rzucają nieco światłana to zagadnienie.

Gród grzybowski usytuowano nad rzeką Strugą,zwaną też Rudak, i ta druga nazwa znajduje pełne

56

uzasadnienie, bowiem okolica jest bogata w rudędarniową, a u stóp grodu funkcjonowała osada, m.in.wytwarzająca żelazo. Rzeka uchodziła do Warty wniewielkiej odległości od ważnego wczesnopiastow-skiego grodu w Lądzie i w ten sposób wchodziła wsystem rozwiniętych w tej części Wielkopolski lokal-nych połączeń wodnych, mających niewątpliwie dużeznaczenie we wczesnym średniowieczu. Rzeką Stru-gą można było dopłynąć do Warty, pełniącej nietylko funkcję wielkiej arterii umożliwiającej komuni-kację dalekosiężną z północnego zachodu na połu-dniowy wschód, ale także poprzez sieć dopływów zziemi gnieźnieńskiej, łączącej różne regiony leżące wjej wnętrzu. Płynąc zaś w górę rzeki Strugi, możnabyło się dostać w pobliże Gniezna.

Od zachodu i częściowo od północy i południaotaczały grodzisko podmokłe łąki. Obecne wejściena teren grodziska od zachodu zostało przekopanenajpewniej w XIX w. dla ułatwienia gospodarczejeksploatacji jego wnętrza. Zniesiony wówczas frag-ment wału uzupełniono w ostatnich latach partią ocharakterze muzealnym. Natomiast pierwotne we-jście do grodu było od strony wschodniej, gdzie te-ren był suchszy i nieco wyżej położony. Tam też za-chowało się zaklęśnięcie w wale – pozostałośćdawnej bramy. Wewnątrz grodziska, w partiipółnocno-wschodniej, znajduje się niewielki stawek– oczko wodne – o powierzchni około 3 arów. Bada-nia wykazały, że pierwotnie był to spory odkrytyzbiornik wodny. Otaczający obecnie grodzisko rów,połączony ze Strugą, został wykopany dopiero w1935 r. Łączy się on z małym stawkiem przyle-gającym do grodziska od południa, a będącym pozo-stałością większego jeziorka. W 1935 r. zasadzonoponadto w okolicy niewielki zagajnik. Badania wy-kopaliskowe uzupełniano badaniami elektrooporo-wymi i wiertniczymi, a dobrze zachowane drewno,zwłaszcza z konstrukcji wałowych, było badane den-drochronologicznie.

Dotychczasowe wielokierunkowe badania po-zwalają podjąć wciąż jeszcze wstępną próbę przed-stawienia początków i przekształceń grodu w Grzy-bowie. Najpierw był to gródek niewielki o średnicyokoło 80 m (średnica wnętrza – ok. 30 m), wzniesionyna suchszej owalnej „wysepce” otoczonej pod-mokłym terenem. Podstawa wałów mogła sięgać 17,maksymalnie 25 m. Wał zbudowano głównie z drew-na dębowego, uzupełnianego jesionem. Drewno po-zyskiwano z wielosetletnich nawet drzew dębowych itakie grube bale rozszczepiano następnie klinami nabelki o przekroju trójkątnym, co świadczy, że w oko-licy istniały wówczas jeszcze dziewicze lasy. Pierwszygród w Grzybowie pobudowano między latami918/22 a 930/35, jak wynika z datowań dendrochro-nologicznych. Wnętrze i zabudowa grodu starszegonie zostały dotąd lepiej rozpoznane.

Duży gród, którego pozostałości widoczne są dziśw terenie, wzniesiono niewiele później. Analizy den-

drochronologiczne wykazały dość istotną rozpiętośćdatowań, ale z uwagi na dobre zachowanie drewnatrzeba przyjąć możliwość zastosowania drewna roz-biórkowego. Do budowy tego potężnego groduprzystąpiono najpóźniej około 940 r. Nie można wy-kluczyć, że pierwotnie było to, przynajmniej przez ja-kiś czas, założenie dwuczęściowe. Wał dużego grodu,zbudowany w konstrukcji rusztowej umacnianej ha-kami, miał u podstawy 27 m. Pod ostatnim stosem odstrony zewnętrznej uchwycono ślady tzw. ofiaryzakładzinowej w postaci rozgniecionego naczynia.Zapewne również charakter ofiary zakładzinowejmiał znaleziony w XIX w. w trakcie rozwożenia wałuod strony zachodniej skarb srebrny, niestety nieza-chowany w zbiorach. Udało się jednak znaleźć za po-mocą wykrywacza metalu pozostałości tego skarbu wziemi rozplanowanej we wnętrzu grodziska. Odszu-kano około 700 fragmentów monet, prawiewyłącznie dirhemów z czasu od VIII w. do 954 r.,oraz około 150 ułamków ozdób srebrnych. Wyróż-niono też fragmenty monet zachodnioeuropejskich,które wraz z dirhemami pozwalają datować ukrycieskarbu na lata 60. X w.

Uzyskano pewne informacje na temat wschodniejbramy grodowej. Na przedpolu bramy od wnętrzagrodziska uchwycono pozostałości kilkupoziomowe-go bruku o szerokości do 2 m, którym wyłożono dro-gę w okolicach bramy. Po obu jej stronach odkrytofragment nieregularnego murku równoległego dobiegu wału, a wśród przepalonej polepy i zwęglonegodrewna znaleziono m.in. duży grot oszczepu. Byćmoże była to pozostałość podwalin wieży flankującejwejście do grodu od wnętrza. Informacje na tematzabudowy wnętrza dużego grodu z uwagi na jegoznaczne rozmiary są na razie zbyt ułamkowe, by po-kusić się o określenie jego rozplanowania.

Najmłodszy horyzont zabudowy grodu grzybow-skiego, przypadający zapewne na początek XI w., toodkryty fragmentarycznie w partii północno-zachod-niej duży obiekt o charakterze produkcyjnym – praw-dopodobnie pozostałość kuźni – który nawarstwił sięna zniwelowaną częściowo wewnętrzną partię wału.

Niespełna 20 sezonów badawczych grodziska wGrzybowie przyniosło znaczną liczbę materiałów ru-chomych. Obok licznych znalezisk wiążących się z ży-ciem codziennym mieszkańców odnaleziono też sze-reg przedmiotów wskazujących na uprawianie wgrodzie rękodzieła, m.in. złotnictwa i odlewnictwametali kolorowych. Ze schyłkowym okresem funk-cjonowania grodu można łączyć kuźnię. Szereg zna-lezisk (elementy uzbrojenia, monety, ozdoby,sprzączki i okucia do pasa, w tym jedno pozłacane,starannie wykonane grzebienie z poroża, zdobioneokucia szkatułek, pionki do gry i in.) wskazuje wyraź-nie na wysoki status społeczny mieszkańców grodu.

Badania grodziska w Grzybowie przyniosły ważneuzupełnienie do problematyki formowania się pań-stwa polskiego. Gród ten, o znacznych rozmiarach,

57

Grzybowo pod Wrześnią – potężny gród wczesnopiastowski

zwłaszcza po rozbudowie, wzniesiony w pierwszejpołowie X w., usytuowany nad rzeką Strugąpołączoną z systemem wodnym dorzecza Warty w tejczęści Wielkopolski, wpisuje się w sieć wczesnopia-stowskich grodów obszaru centralnego państwawczesnopiastowskiego. Mieszkańcy grodu należeli wznacznej części do najwyższej ówczesnej elityspołecznej. Z uwagi na niektóre wyjątkowe znalezi-ska (np. okazały pierścień) nie można wykluczyćobecności wśród mieszkańców grodu przybyszów zdalszych krain, może ze Skandynawii. Do grodu do-cierali wędrowni rzemieślnicy, np. złotnicy, grzebien-nicy, ale także garncarze, bowiem ceramika wskazujewyraźnie na wzorce z Pomorza Zachodniego. Nie-które zabytki wykonane z poroża mają naddunajskirodowód. W znaleziskach z Grzybowa zyskaliśmy za-tem materialne ślady różnokierunkowych impulsówwykorzystywanych przy formowaniu się ówczesnejkultury elitarnej, a zarazem kierunków, skądnapływały wzorce niezbędne do budowy państwa.

Z kolei usytuowanie grodu na szlaku między Gie-czem, domniemaną siedzibą rodu Piastów, a Gnie-znem, ośrodkiem ideologicznym budowanego pa-ństwa gnieźnieńskiego, sugeruje, że mogło to byćmiejsce, gdzie Piastowie koncentrowali siły społecz-ne (elita otaczająca księcia) i militarne w trakcieprzejmowania przez nich władzy zwierzchniej nadziemią gnieźnieńską, a szczególnie przed ostatecz-nym opanowaniem Gniezna, gdzie znajdował się wa-żny ówczesny ośrodek kultowy. To by tłumaczyłokrótkotrwałe istnienie grodu, bowiem po opanowa-niu Gniezna gród grzybowski nie był już tak koniecz-ny w dalszej budowie państwa. Nie otoczono go bo-gatszym osadnictwem, jak to ma miejsce wprzypadku pozostałych grodów centralnych, nie po-wstał tam żaden ośrodek kościelny, nie mamy w po-bliżu cmentarza z grobami wojów piastowskich.Niewątpliwie zatem gród w Grzybowie nie przetrwałkryzysu I państwa piastowskiego w latach 30. XI w.

W każdym razie po połowie XI w. brak już śladówosadnictwa w obrębie grodziska. Było ono jedynie,jako wyraźny punkt w terenie otoczony dość potę-

żnym obwałowaniem, wykorzystywane okazjonalnie,np. w okresie wojen szwedzkich w XVII w., czego do-wodzą znajdywane tam kule ołowiane, żelazne i ka-mienne, a także monety z XVII w.

Nie była to jednak ostatnia „wojskowa” okolicz-ność wykorzystania walorów obronnych grodziska.W archiwum Muzeum Archeologicznego zachowałasię wiadomość, że w 1811 r. obozował tam oddział ar-mii francuskiej. A w czasach nam współczesnych te-ren grodziska był uprawiany. Bogate w próchnicę ifosfor warstwy kulturowe gwarantowały dobre plony.Obecnie, znalazłszy się od 1997 r. w strukturze orga-nizacyjnej Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy,grodzisko w Grzybowie jest otoczone należytąopieką i będzie w dalszym ciągu ważnym elementemhistorycznego krajobrazu Wielkopolski.

Literatura

Brzeski O., Kurnatowska Z., Tuszyński M., 2000.Dziesięciolecie badań wykopaliskowych grodziskaw Grzybowie, gm. Września, byłe woj. poznańskie.Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, 5:57–72.

Kurnatowska Z., 2000. Wielkopolska w X wieku iformowanie się państwa polskiego. W: H. Samso-nowicz (red.), Ziemie polskie w X wieku i ich zna-czenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy.Kraków, s. 99–117.

Kurnatowska Z., Tuszyński M., 2003. Gród wczesno-piastowski w Grzybowie pod Wrześnią. W: M.Brzostowicz (red.), Archeologia powiatu wrzesiń-skiego. Poznań–Września, s. 163–185.

Kurnatowska Z., Tuszyński M., 2009. Grzybowo podWrześnią. Wczesnopiastowski gród na szlaku zGiecza do Gniezna. W: Custodia Memoriae. Mu-zeum Pierwszych Piastów na Lednicy. XL lat ist-nienia (1969–2009). Lednica, s. 141–155.

Tuszyński M., 2004. Spotkania z archeologią. Spot-kanie I. Grzybowo 1988–2003. Toruń.

58

Zofia Kurnatowska


Głaz św. Jadwigi

Maria Górska-ZabielskaInstytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznańe-mail: [email protected]

Abstract: The biggest erratic block in Wielkopolska (St. Hedwig Rock) is located in situ is south-east part of the region. Thisindicator erratic, Småland granite, was transported onto Polish Lowland around 18,8 ka BP. Because of its size the rock isprotected by law. Although its scientific, didactic and geotouristic values have been described by the Polish Geological Insti-tute as the highest, the inhabitants of adjacent cities have little awareness of natural heritage in the region.

Key words: the biggest erratic block, Wielkopolska region, geotourism

Wstęp

Śladem po ostatniej epoce glacjalnej są rozrzuconena obszarze objętym plejstoceńskim zlodowaceniemkontynentalnym głazy narzutowe. Jest to część mate-riału skalnego przywleczonego przez lądolód skan-dynawski. Przyjmuje się, że narzutniaki to frakcja po-wyżej 0,256 m. Z reguły jednak, mówiąc o głazachnarzutowych, rozumie się okruch skalny o długościkrótszej osi nie mniejszej niż 0,5 m.

Wśród narzutniaków skandynawskich występująwszystkie typy petrograficzne: magmowe, metamor-ficzne i osadowe. Stąd wiadomo, że lądolód prze-mieszczał się i egzarował wychodnie skał proterozo-icznych południowej części tarczy fennoskandzkiejoraz wychodnie skał neoproterozoiku, dolnego pale-ozoiku i górnego mezozoiku platformy wschodnio-europejskiej. Wśród głazów narzutowych dominujązdecydowanie skały magmowe i metamorficzne. Wy-raźna przewaga ilościowa tych skał nad osadowymiwynika z ich większej odporności na zniszczenie orazjest pochodną rozmiaru i budowy geologicznej ob-szaru macierzystego, z którego pochodzą.

Niektórym z eratyków można przyporządkowaćjedną konkretną wychodnię w Skandynawii, z którejzostały pobrane i włączone w masę lądolodu. Głazytakie nazywają się absolutnymi eratykami przewod-nimi i stanowią zaledwie 10% wszystkich skandynaw-skich głazów narzutowych. Są łatwo rozpoznawalnedzięki charakterystycznemu składowi mineralnemuoraz strukturze i teksturze. Ich nazwa obejmuje pod-

stawową nazwę skały oraz miejsce wychodni czy ka-mieniołomu, np. porfir Bredvad, granit Karlshamn,piaskowiec Kalmar itp. Najpowszechniejsze eratykiprzewodnie osadów lodowcowych północnej Polskizostały ostatnio szczegółowo opisane i opatrzone fo-tografiami w kilku pracach.

Kolejne 30–40% wszystkich przywleczonych przezlądolód skandynawski głazów narzutowych to eratykiwskaźnikowe. Skały rozpoznaje się łatwo. Odróżnia jeod przewodnich odpowiedników wyraźnie większapowierzchnia wychodni względnie większa liczba ta-kich wychodni. W nazwie eratyka, z przyczyn meto-dycznych, nie pojawia się nazwa miejscowości (bomiejsc, gdzie taka skała ma swoją wychodnię, jest wię-cej niż jedno). W zamian w nazwie pojawia się członchronostratygraficzny, np. piaskowiec jotnicki, wa-pień dolnopaleozoiczny, dolomit dewoński itp.

Pozostała część głazów narzutowych to najczę-ściej bliżej nieokreślone skały magmowe i metamor-ficzne, które pochodzą z wychodni zlokalizowanychw obrębie tarczy bałtyckiej. Nic więcej o takichskałach powiedzieć nie można. Skandynawskie wy-chodnie skał narzutowych zostały ostatnio bliżejomówione w innej pracy autorki.

Prowadzone od dziesiątków lat z różną intensyw-nością badania naukowe nad skandynawskimi głaza-mi narzutowymi pozwalają określić kierunek trans-gresji lądolodu i/lub jego strumieni lodowych domiejsca depozycji osadów. Z uwagi na zmieniającysię kierunek transgresji oraz położenie obszaru ali-mentacyjnego lądolodu plejstoceńskiego, można na

59

podstawie analizy skał narzutowych z dużym praw-dopodobieństwem określić także wiek zawierającychje osadów glacjalnych.

Obecne na terenie Polski głazy narzutowe wystę-pują w pozycji in situ, a więc w miejscu, gdzie zostałyzdeponowane przez lądolód, względnie ex situ, czylipoza miejscem oryginalnej depozycji. Niestety tychpierwszych jest coraz mniej. Giną bezpowrotnie na-wet te, które objęte są prawną ochroną w postaci po-mnika przyrody (ustawa o ochronie przyrody z dn. 16kwietnia 2004 r.). W miejscu swej pierwotnej depozy-cji pozostają tylko wyjątkowo duże głazy (np. ZaklętaKarczma koło Margonina lub Zaczarowana Karocawe wsi Atanazyn koło Szamocina) lub takie, które

były chronione przez okoliczną ludność (np. Głaz św.Wojciecha w Budziejewku w powiecie wągrowiec-kim). Z głazami in situ wiązane są legendy i tajemni-cze opowieści, o czym m.in. piszą Kopczyński i Sko-czylas (2006).

Opisując głaz, podaje się jego wymiary: długość,szerokość, wysokość, obwód, objętość i ciężar. Obję-tość skały oblicza się według wzoru: V = 0,523 × a ×b × c [m3] (Schulz 1999), a jej ciężar – uwzględniajączależność: 1 m3 = 2,7–2,8 tony.

Głaz św. Jadwigi

Głaz znajduje się we wschodniej części WysoczyznyKaliskiej (ryc. 1), w lesie, w odległości w prostej linii 2km od szosy Gołuchów–Kalisz w powiecie pleszew-skim, na granicy oddziałów 6 i 30 w obrębie leśnictwaJedlce, nadleśnictwo Taczanów.

Głaz jest łatwo dostępny i dobrze wyeksponowany.Aby do niego dotrzeć, należy z drogi Gołuchów–Ka-lisz skręcić w prawo przy jednym z dwóch, od-chodzących w niewielkiej od siebie odległości, drogo-wskazów. Skręcając za pierwszym razem, trzebazostawić samochód na parkingu strzeżonym i dalsządrogę pokonać pieszo. Drugim wariantem dotarciado głazu jest 4-kilometrowa wędrówka, tym razemoznakowanym szlakiem pieszym, żółtym lub niebie-skim, od miejsca postoju samochodów.

60

Maria Górska-Zabielska

Ryc. 1. Lokalizacja Głazu św. Jadwigi na tle mapy fizjogra-ficznej Kondrackiego (2002)

Fot. 1. Głaz św. Jadwigi – widok ogólny z autorką w roli skali (fot. R. Zabielski)

Głaz św. Jadwigi jest największym głazem narzu-towym Wielkopolski i szóstym w Polsce. Pomimo śla-dów zniszczeń i prób rozłupania (fot. 1, 2) możnauznać stan zachowania obiektu za zadowalający. Wnajbliższym sąsiedztwie głazu jest dogodne miejsce

na piknik. Niestety brakuje w nim jakiejkolwiek ta-blicy informacyjnej o głazie oraz jego wędrówce zeSkandynawii.

Wymiary głazu są następujące: długość – 800 cm,szerokość – 500 cm, wysokość – 400 cm, obwód –2200 cm, objętość – 73 m3 oraz przybliżony ciężar –200 ton.

Jego walor naukowy, poznawczy i edukacyjny zo-stał dość wcześnie dostrzeżony poprzez wpisanie wdniu 28 marca 1957 r. do polskiego rejestru pomni-ków przyrody nieożywionej.

Skała jest eratykiem przewodnim. Jest to granitSmåland, pochodzący z wychodni w południo-wo-wschodniej Szwecji (ryc. 2). Wiek tych skał szacu-je się na 1,75–1,5 mld lat (por. Gaal, Gorbatschev1987) względnie 1,85–1,66 mld lat (Lahtinen i in.2008). W budowie geologicznej skały widać gołymokiem typowe kryształy niebieskiego kwarcu (fot. 3).

Depozycja Głazu św. Jadwigi na południe od stre-fy glacjomarginalnej maksymalnego zasięgu zlodo-wacenia północnopolskiego oraz obecność w osa-dach powierzchniowych przemawiają za jegotransportem podczas ostatniego na tym terenie wy-raźnego rozwoju czaszy glacjalnej. Miał on miejsce wczasie zlodowacenia środkowopolskiego.

Największy głaz Wielkopolski był przedmiotemuwagi Szulczewskiego (1924), Krawca (1933), aostatnio Górskiej-Zabielskiej (2010) i Gabriel(2011). Głaz św. Jadwigi znajduje się także w Cen-

61

Głaz św. Jadwigi

Fot. 2. Głaz św. Jadwigi – widoczne uszkodzenia (fot. M. Górska-Zabielska)

Ryc. 2. Schematyczna lokalizacja obszaru źródłowego gra-nitu Småland

tralnym Rejestrze Geostanowisk Polski (http://geo-portal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/geostanowiska),jaki funkcjonuje przy Państwowym Instytucie Geolo-gicznym – Państwowym Instytucie Badawczym.

W 10-stopniowej skali ww. rejestru atrakcyjnośćnaukowa, dydaktyczna i (geo)turystyczna Głazu św.Jadwigi została oceniona najwyżej. Niewątpliwie nie-mała tu zasługa położenia obiektu w pobliżu rene-sansowego zamku Działyńskich w Gołuchowie.Warto więc, planując wycieczkę do południo-wo-wschodniej Wielkopolski, zobaczyć oba obiektydziedzictwa przyrodniczego i kulturowego.

Pomimo tak wysokiej oceny w Centralnym Reje-strze Geostanowisk Polski, umiarkowane zaintereso-wanie głazem pokazują wyniki studium badającegopreferencje mieszkańców Ostrowa Wielkopolskiegow kontekście wyjazdów weekendowych (Gabriel2011). Spośród statystycznie reprezentatywnej grupyrespondentów (60 osób), Głaz św. Jadwigi widziałoprzynajmniej raz w życiu jedynie 62%. Może to ozna-czać, że ten wybitny geowalor jest słabo znany przezokoliczną ludność albo że w świadomości mieszkań-ców głaz narzutowy nie funkcjonuje jako geowalor.Przyczyny takiej sytuacji należy szukać w nadal słaborozwiniętej geoturystyce. Geoturystyka to nowagałąź turystyki, jaka pojawiła się przed kilkoma latyna pograniczu turystyki krajoznawczej i kwalifikowa-nej. Jest działem turystyki poznawczej nastawionej

na przeżycia oparte na poznawaniu obiektów i pro-cesów geologicznych oraz doznawaniu w kontakcie znimi wrażeń estetycznych.

Przy okazji warto wskazać, że o wiele wyższe no-towania osiągnęły obiekty świeckiego i sakralnegodziedzictwa kulturowego znajdujące się w samymOstrowie Wielkopolskim oraz jego okolicy, np. PałacMyśliwski w Antoninie, konkatedra św. StanisławaBiskupa i kościół Najświętszej Maryi Panny Królo-wej Polski w Ostrowie Wielkopolskim oraz MuzeumZamku w Gołuchowie. Badani przez Gabriel (2011)mieszkańcy Ostrowa Wielkopolskiego spędzająweekendy także w Ośrodku Sportowo-Rekreacyj-nym „Piaski-Szczygliczka” w swoim mieście.

Podziękowanie

Bardzo dziękuję mgr Agnieszce Gabriel za udostęp-nienie wyników swoich badań uzyskanych w ramachpracy magisterskiej pt.: „Dokąd na weekend? Stu-dium preferencji wyjazdowych mieszkańców Ostro-wa Wielkopolskiego”.

62

Maria Górska-Zabielska

Fot. 3. Szczegóły struktury i tekstury granitu Småland (fot. M. Górska-Zabielska). Głaz św. Jadwigi – widoczne uszkodzenia(fot. M. Górska-Zabielska)

Literatura

Gaal G., Gorbatschev R., 1987. An outline of thePrecambrian evolution of the Baltic Shield. Pre-cambrian Research, 35: 15–52.

Gabriel A., 2011. Dokąd na weekend? Studium pre-ferencji wyjazdowych mieszkańców Ostrowa Wiel-kopolskiego. Praca magisterska. ArchiwumZakładu Geomorfologii Instytutu Geoekologii iGeoinformacji Uniwersytetu im. A. Mickiewicza wPoznaniu, s. 71.

Górska-Zabielska M., 2010. Głazy narzutowe wWielkopolsce. Prace i Studia z Geografii i Geolo-gii, 18.

Kopczyński K., Skoczylas J., 2006. Kamień w religii,kulturze i sztuce. Wyd. Naukowe UAM, Poznań.

Krawiec F., 1933. Ochrona głazów narzutowych wWielkopolsce. Wydawnictwo Okręgowego Komi-tetu Ochrony Przyrody na Wielkopolskę i Pomo-rze, 4: 24–32.

Lahtinen R., Garde A.A., Melezhik V.A., 2008. Pa-leoproterozoic evolution of Fennoscandia andGreenland. Episodes, 31, 1: 20–28.

Schulz W., 1999. Sedimentäre Findlinge im nord-deutschen Vereisungsgebiet. Archiv für Geschie-bekunde, 2(8): 523–560.

Szulczewski J.W., 1924. W sprawie ochrony głazówlodowcowych Wielkopolski. Ochrona Przyrody.Organ Państwowej Komisji Ochrony Przyrody, 4:35–40.

63

Głaz św. Jadwigi


Aluwialne wypełnienie doliny oraz stożek napływowyna terasie zalewowej Prosny w Kościelnej Wsi (koło Kalisza)– zmienność litofacjalna i antropogeniczne uwarunkowania

Iwona Hildebrandt-RadkeInstytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznańe-mail: [email protected]

Abstract: The sediment study of the alluvial bottom of Prosna river valley and of alluvial fan in the floodplain terrace, withthe special attention paid to its origins, anthropogenic conditions at that time and also to lithofacial variability, enabled todraw the following conclusions. The fan was the result of erosion-denudation processes triggered after 6220±140 BP(Gd-4677) (about 4300 BC). The beginning of these processes can be associated with the Neolithic human beings activity,having taken into account conditions of the Holocene Climatic Optimum as well as presence of Neolithic cultures found inthe investigated area. The lithofacial analysis of the sediments has revealed a simple fractionation sequence: D B C Afor the alluvial filling of the river bottom. This indicates its accumulation as the result of meandering river activity. Cyclicallithofacies transitions for the alluvial fan sediments have been observed: A (sandy) into F (sandy-silty) and into E (silty).

Key words: alluvial fan, floodplain terrace, Prosna valley, prehistoric settlements, Holocene

Wstęp

Działalność człowieka w środowisku przyrodniczymmoże przejawiać się w sposób pośredni lub bezpo-średni. Bardzo wiele procesów erozyjnych w holoce-nie zostało zainicjowanych aktywnością człowieka.Sytuację taką zaobserwować można u wylotu do-linki erozyjno-denudacyjnej w Kościelnej Wsi kołoKalisza.

Celem podjętych badań była próba rekonstruk-cji zdarzeń holoceńskich w dolinie Prosny w okoli-cach Kalisza na podstawie analizy litofacjalnejstożka napływowego, określenie przyczyn przyspie-szenia procesów erozyjno-denudacyjnych odpowie-dzialnych za jego powstanie oraz porównanie tychprocesów ze zmianami klimatycznymi, rozwojemroślinności i przede wszystkim działalnością czło-wieka w holocenie.

Obszar badań

Przedmiotem badań był stożek napływowy położonyokoło 7 km na północny-zachód od Kalisza, w dolinieProsny, u wylotu małej dolinki erozyjno-denudacyj-nej (ryc. 1).

Rzeźba tej części Wielkopolski jest pochodną zlo-dowacenia środkowopolskiego oraz procesów pery-glacjalnych podczas ostatniego zlodowacenia.

64

Ryc. 1. Mapa hipsometryczna stożka napływowego i dolin-ki erozyjno-denudacyjnej (wysokości w m n.p.m.): 1, 3 –miejsca wierceń

Dotychczasowe badania wskazują, że dolina Pro-sny pomiędzy Kaliszem a Jankowem, łącząca KotlinyGrabowską i Pyzdrską, jest formą młodą w stosunkudo jej odcinka górnego i środkowego (Rotnicki 1966,1986). Około 23 000 lat BP nastąpiła erozja w dorze-czu Prosny, rozcięła ona terasę II i od tego czasu Pro-sna zaczęła kształtować nową dolinę, przy której dziśleżą: Kalisz, Macew, Jastrzębniki, Tursko, Bogusław(Rotnicki 1986).

Opracowanie dotyczy Prosny na przełomowymodcinku doliny, w którym rozcina ona wysoczyznę.Szerokość doliny przełomowej waha się od 1,5 do 3km, a jej dno położone jest 25–40 m poniżej poziomuwysoczyzny. Terasy III i IV (fazy leszczyńskiej i po-znańskiej ostatniego zlodowacenia) występują wefragmentach. Dno doliny Prosny stanowi holoceńskai górnovistuliańska terasa zalewowa.

Liczne są poboczne doliny erozyjno-denudacyj-ne. U wylotu największej z nich usytuowany jest ba-dany stożek napływowy.

Stożek zajmuje powierzchnię 271 800 m2, wy-pełniając w całości lewy przekrój doliny.

Metody badań

Podstawą analiz są rdzenie osadów pobranych w wy-niku wierceń na stożku napływowym. Wykonano 3wiercenia. Dwa rdzenie o długości 17 m i 19 m pobra-ne w części centralnej i brzegowej stożka stały sięprzedmiotem dalszych analiz (ryc. 1). Trzeci rdzeńsłużył do uzupełniania miejsc poboru próbek do da-towań radiowęglowych. Wiercenia przebiły osadystożka i weszły w serię aluwialnego wypełnienia dnadoliny. Wykonano je za pomocą wiertni mechanicz-nej skonstruowanej przez Rotnickiego i in. (1999).Częstość poboru próbek była uzależniona od wi-docznej makroskopowo zmienności uziarnienia osa-dów. Z reguły odległości między próbami wynosiłyod 10 do 40 cm.

Analizie sedymentologicznej poddano 156 pró-bek z dwóch pobranych rdzeni.

Z profilu 1, w którym reprezentowane były znacz-ne ilości mad, pobrano dwie próby do datowań radio-węglowych, które wykonane zostały w LaboratoriumPolitechniki Śląskiej w Gliwicach.

Analizy uziarnienia wykonano metodą sitową,uzupełnioną metodą Casagrande’a w modyfikacjiPrószyńskiego. Obliczono również straty prażeniapoprzez prażenie około 5 g osadu do stałej masy wtemperaturze 550°C przez 4 h.

W dalszej kolejności przeprowadzono analizę li-tofacjalną. Jej celem była interpretacja warunków iprocesów odpowiedzialnych za powstanie wcześniejwydzielonych facji oraz odtworzenie środowiska se-dymentacyjnego (Gradziński 1986, Rotnicki,Młynarczyk 1989).

W opracowaniu wykorzystano również Archeolo-giczne Zdjęcie Powierzchniowe (AZP arkusz 66-38)uzyskane u Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt-ków w Kaliszu. Posłużyło ono do rozpoznania histo-rii zasiedlenia stożka napływowego.

Charakterystyka uziarnienia osadówi zawartości substancji organicznejw profilu pionowym

Osady budujące stożek napływowy oraz osady alu-wialne zalegają na miąższej serii osadów plenivistu-liańskich. Tworzą ją głównie osady piaszczystedrobno- i średnioziarniste. Ku spągowi wierceniazawartość piasków drobnych rośnie z 25% do 50%,natomiast udział piasków średnich maleje. Serięaluwialną od serii plenivistuliańskiej oddziela wzbo-gacenie w materiał żwirowy. W profilu pionowymosadów aluwialnych występują dwa poziomy żwiro-we rozdzielone jednometrową warstwą piaskówdrobno- i średnioziarnistych (profil 3). Dla tych se-rii obserwowane jest drobnienie materiału ku stro-powi profilów.

W profilu 1 na głębokości 8,55 m obserwuje sięwyraźną zmianę sedymentacji. Pojawiają się piaskibardzo drobnoziarniste i drobne mułki (ryc. 2). Osa-dy te cechują się słabym wysortowaniem (1,9–2,7), aśrednica ziarna waha się od 5 do 7 phi. Charaktery-styczne są dla tej warstwy wahania skośności i mezo-kurtyczność rozkładu uziarnienia. Serię tę określićmożna jako osad powodziowy. Górną granicę tej se-rii trudno wyznaczyć, gdyż seria powodziowa zazębiasię z osadami stożka napływowego. W profilu 3 ob-serwuje się brak serii drobnoziarnistej w stropie i se-rii powodziowej na powierzchni serii aluwialnej. Wprofilu tym obserwuje się zatem dwa cykle drobnie-nia materiału ku górze, z tym że zarówno pierwszy,jak i drugi są erozyjnie ścięte (brak serii powodziowejfacji pozakorytowej).

Na podstawie charakterystyki serii aluwialnejmożna zauważyć tendencje ustalone na podstawiebadań dla osadów środkowej Prosny: spadek średni-cy ziarna ku stropowi, zmianę skośności z ujemnej nadodatnią, wzrost wartości kurtozy oraz wzrost wysor-towania (Rotnicki, Młynarczyk 1989). Prawidłowo-ści te charakterystyczne są przede wszystkim dla pro-filu 1, w którym obserwuje się w pełni rozwinięty cykldrobnienia materiału ku górze, tzw. sekwencję frak-cjonowaną prostą

Osady stożka napływowego występują w postacipiasków drobnych i średnioziarnistych, zawiera-jących kilkuprocentowe domieszki piasków grubo- iśrednioziarnistych. Charakterystyczne są dla nichprzewarstwienia piasków bardzo drobnoziarnistych imułkowych.

65

Aluwialne wypełnienie doliny oraz stożek napływowy na terasie zalewowej Prosny w Kościelnej Wsi (koło Kalisza)...

Największym udziałem materii organicznej wanalizowanym profilu zaznacza się seria mad powo-dziowych (8%) oraz przewarstwienia mułkowe osa-dów stożkowych (ok. 4%).

Dla oznaczenia wieku aluwiów oraz osadów sto-żka wykorzystano daty C14 dla namułów organicz-nych występujących na powierzchni osadów koryto-wych. Ze spągu namułów otrzymano datę 6620±80BP (Gd-5836), ze stropu serii powodziowej6220±140 BP (Gd-4677).

Analiza litofacjalna osadówaluwialnego wypełnienia dna dolinyi proluwiów

Wyodrębnienia jednostek litofacjalnych dokonanoza pomocą testu Kołmogorowa-Smirnowa na istot-ność podobieństwa (Rotnicki 1990). Test ten pozwa-la określić początek i koniec litofacji, jej głębokość imiąższość (Rotnicka 1977). Wyróżniono 6 typów li-tofacji. Część z nich to osady aluwialnego wypełnie-nia dna doliny, które stanowią osady rzeki mean-drującej. Są to litofacje B, D i C. Do litofacjikorytowych zaliczyć można jeszcze litofację A. Ty-pową litofacją powodziową jest litofacja E. Osady

66

Iwona Hildebrandt-Radke

Ryc. 2. Profil 1 – zmienność pionowa uziarnienia i parametrów jego rozkładu oraz strat prażenia dla osadów aluwialnych iosadów stożka napływowego

stożka budują litofacje A, F, E, a w przypadku profilu3 spąg tworzy litofacja C (tab. 1).

W celu wykrycia prawidłowości następstwa wy-różnionych litofacji i oddzielenia ich od zdarzeń lo-sowych zastosowano analizę łańcuchów Markowa(Gradziński 1986, Rotnicki, Młynarczyk 1989). Napodstawie macierzy prawdopodobieństwa przejść,macierzy różnicowej i testowania statystyki „Z”skonstruowano model sekwencji litofacji stożkanapływowego i aluwialnego wypełnienia dna dolinyProsny.

Największe prawdopodobieństwo wystąpienia fa-cji B – piaszczysto-żwirowej – związane jest z sytuacją,w której fację tę poprzedza facja D – facja bruku kory-towego. Po facji B z największym prawdopodobie-ństwem występuje facja C składająca się z piaskówśrednio- i drobnoziarnistych z domieszką grubych. Pofacji C najczęściej występuje facja A – składająca się zpiasków drobnoziarnistych i średnich.

Ta litofacja przechodzi w osad powodziowy,piaszczysto-mułkowy litofacji F, która z kolei prze-chodzi w litofację mułkową E.

Następstwo osadów stożkowych można określićjako cykliczne przechodzenie w siebie litofacji A, Fi E.

Jak wcześniej stwierdzono, następstwo osadówaluwialnego wypełnienia dna doliny pozwala nawyciągnięcie wniosków co do ich genezy uwarunko-wanej środowiskiem rzeki meandrującej. Seria alu-wialna powstała więc w wyniku rozmycia powodzio-wego i postpowodziowej sedymentacji w korycie.Tworzenie się kolejnych litofacji było związane zmaksimum powodziowym i kolejnymi fazami opada-nia fali powodziowej. Głębokość rozmycia erozyjne-go oraz daty serii mułkowej wskazują, że seria tautworzona została w okresie atlantyckim (ok. 6620lat BP). Po okresie sedymentacji serii aluwialnej ob-serwowanej w dolinie Prosny pojawia się nowy czyn-nik – antropogeniczny, z którym prawdopodobniezwiązana jest sedymentacja osadów proluwialnych.

Akumulacja osadów proluwialnych

Rozpatrując problem akumulacji osadów stożkanapływowego, należy określić genezę i czas powsta-nia bocznej dolinki erozyjno-denudacyjnej. Dolinkata związana jest z doliną Prosny, gdyż rozcina jedną zjej krawędzi. Procesy erozyjne funkcjonujące w bocz-nej dolince dostosowywały się do głównych faz erozjiw dolinie Prosny. Pierwszy etap erozji miał miejsceokoło 19 000–20 000 lat BP (Rotnicki 1966). Po okre-sie zasypania związanego z fazą leszczyńską i kolej-nymi fazami chłodnymi wznowienie erozji na wię-kszą skalę nastąpiło dopiero w późnym glacjale(Rotnicki 1966, Jańczak 1969). Materiał odprowa-dzany z dolinki wynoszony był przez Prosnę. Akumu-lacja stożka w obecnym kształcie związana jest z ero-zją holoceńską. Potwierdzają ten fakt również madywydatowane na okres atlantycki. Początek ich aku-mulacji przypada na 6620±80 BP (Gd-5836), a ko-niec na 6220±140 BP (Gd-4677). Można stąd wnio-skować, że akumulacja osadów proluwialnychnastąpiła u schyłku okresu atlantyckiego i w okre-sach postatlantyckich.

Na podstawie szacunków objętości wciosu holo-ceńskiego (0,0609 km2) w porównaniu z całą dolinkąerozyjno-denudacyjną (0,535 km2) i zestawienia ob-jętości wciosu holoceńskiego z objętością osadów ko-relatnych (0,0220 km2) stwierdzono, że około 2/3proluwiów zostało odprowadzonych przez Prosnę inie zostało zakumulowanych na stożku.

Działalność człowieka a dynamikaprocesów erozyjno-denudacyjnych

Aktywność człowieka w pradziejach i czasach histo-rycznych rozpoznano poprzez materiały Archeolo-gicznego Zdjęcia Polski dotyczące badań powierzch-niowych. Na arkuszu AZP odnotowano śladyintensywnego osadnictwa skupiającego się po oby-dwu brzegach Prosny, występującego głównie nawyższych terasach rzecznych i wysoczyźnie. W okoli-cach Kalisza intensywne osadnictwo występuje naobszarze terasy nadzalewowej. W większości przy-padków materiałem pozyskanym w trakcie wykony-wania AZP jest ceramika, która może występować nazłożu wtórnym, co także należy brać pod uwagę przyinterpretacji wyników. Na samym stożku stwierdzo-no ślady osadnictwa rzymskiego i średniowiecznego.Nie można również wykluczyć funkcjonowania sto-żka w okresie późniejszym, o czym może świadczyćbrak śladów osadniczych w centralnej części stożka.

Najstarszym znaleziskiem archeologicznym nabadanym obszarze jest ślad osadniczy ludności kultu-ry pucharów lejkowatych (siekierka neolityczna),który odkryto na stoku dolinki erozyjno-denudacyj-nej. Jest to znalezisko luźne i z tego powodu jegowartość interpretacyjna jest ograniczona. Jednak w

67

Aluwialne wypełnienie doliny oraz stożek napływowy na terasie zalewowej Prosny w Kościelnej Wsi (koło Kalisza)...

Tabela 1. Parametry uziarnienia litofacji osadów (w skaliphi) w dolinie Prosny (Kościelna Wieś koło Kalisza)

LitofacjeŚredniaśrednica

(phi)

Odchyleniestandardowe Skośność Kurtoza

E 5,294 2.333 0,355 2,366

F 3,503 1,967 1,004 4,053

A 2,211 1,164 0,620 6,543

C 1,747 0,915 0,144 6,392

B 0,723 1,477 0,043 4,833

D –1,381 2,038 0,692 2,338

bliskim sąsiedztwie analizowanego stożka odkryto 5innych stanowisk neolitycznych (1 stanowisko kultu-ry ceramiki wstęgowej kłutej, 3 stanowiska kulturypucharów lejkowatych i 1 stanowisko kultury cerami-ki sznurowej), co jest dowodem na szerszą penetra-cję tego obszaru przez kultury neolityczne. Anali-zując datę radiowęglową otrzymaną dla stropu mad:6220±140 BP (Gd-4677) (ok. 4300 p.n.e.) i biorącpod uwagę ogólne warunki klimatyczne okresuatlantyckiego, można stwierdzić, że właśnie z kultu-rami neolitycznymi, szczególnie z najlepiej reprezen-towaną kulturą pucharów lejkowatych, należałobyprawdopodobnie wiązać uruchomienie holoceńskichprocesów erozyjno-denudacyjnych i początki aku-mulacji stożka (pierwsza faza osadnicza). Z kultura-mi neolitycznymi wiąże się wprowadzenie rolnictwa(tzw. rewolucja neolityczna) (Starkel 1989). Uprawaziemi i wypas przyczyniły się do zaburzenia i przy-spieszenia naturalnych procesów przyrodniczych(np. zmiany stosunków wodnych, przyspieszenieodpływu, przyspieszenie denudacji mechanicznej).

Druga faza osadnicza reprezentowana jest przezosadnictwo łużyckie: na badanym arkuszu AZP od-notowano 128 stanowisk datowanych na IV–V okresepoki brązu (1000–750 p.n.e.) i 16 stanowisk datowa-nych na okres halsztacki i wczesny laten(700/650–400/300 p.n.e.).

Trzecia faza osadnicza związana jest z osadnic-twem kultury przeworskiej (59 stanowisk) datowanejna okres późnolateński (11 stanowisk), okres wcze-snorzymski (8 stanowisk), okres rzymski (37 stano-wisk), okres późnorzymski (2 stanowiska) (0–375n.e.)

Czwarta faza osadnicza obejmuje osadnictwowczesnośredniowieczne (V–X w. n.e.) reprezento-wane przez 21 stanowisk w znacznym stopniu zeschyłku tego okresu.

Piąta faza osadnicza wyróżniona została dla okre-su średniowiecza. Stwierdzono liczne ślady osadnic-twa datowane na XIII–XIV w. – 9 stanowisk, naXIV–XV w. – 12 stanowisk i XV w. – 1 stanowisko.

Ostatnia, szósta faza osadnicza, jaką możemy wy-różnić na podstawie AZP, dotyczy osadnictwa no-wożytnego. Z XV i XVI w. odnotowano 227 stano-wisk.

Współcześnie procesy osadnicze w obrębie stoż-ka napływowego są cały czas kontynuowane.

Jak już wcześniej wspomniano, osadnictwo prze-worskie występuje w strefach brzegowych stożka.Można więc na tej podstawie wnioskować, że w tychstrefach w czasach późniejszych nie następowała

akumulacja proluwiów. Akumulowana mogła byćstrefa centralna stożka – współcześnie gęsto zasie-dlona.

Nie wszystkie fazy osadnicze zaznaczają się w lito-logii stożka. Pierwsza faza akumulacji osadów prolu-wialnych zazębia się z akumulacją serii mad powo-dziowych. W osadach proluwialnych obserwuje sięjeszcze dwa wzbogacenia w materiał mułkowy. Przybraku datowań trudno rozstrzygnąć, z którymi faza-mi osadniczymi należy je powiązać.

Literatura

Gradziński R., Kostecka A., Radomski A., Unrug R.,1986. Zarys sedymentologii. Wyd. Geologiczne,Warszawa.

Jańczak J., 1969. Peryglacjalna dolinka erozyjno-de-nudacyjna na krawędzi doliny Prosny pod Kali-szem. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachod-nią, 23, A.

Rotnicka J., 1977. Teoretyczne podstawy wydziele-nia okresów hydrologicznych i analizy reżimurzecznego na przykładzie rzeki Prosny. Prace Ko-misji Geogr.-Geol. PTPN, 18.

Rotnicki K., 1966. Rzeźba Wzgórz Ostrzeszowskichjako rezultat rozwoju stoku podczas würmu. PraceKomisji Geogr.-Geol. PTPN, 5(2).

Rotnicki K., 1986. Holoceńskie trendy procesów flu-wialnych w dolinie środkowej Prosny. Sprawozda-nia PTPN, 105: 19–22.

Rotnicki K., 1990. Nieparametryczny test Kołmogo-rowa-Smirnowa jako kryterium wydzielania litofa-cji w profilach litostratygraficznych na podstawiepodobieństwa rozkładu częstości uziarnienia.Sprawozdania PTPN, 107: 120–122.

Rotnicki K., Młynarczyk Z., 1989. Późnovistulia-ńskie i holoceńskie formy i osady korytowe środko-wej Prosny i ich paleohydrologiczna interpretacja.Wydawnictwo Naukowe UAM, seria Geografia,43.

Rotnicki K., Młynarczyk Z., Szczot S., 1999. „ME-RES” – małogabarytowe urządzenie do płytkichwierceń geologicznych. W: R.K. Borówka, Z. Mły-narczyk, A. Wojciechowski (red.), Ewolucja geo-systemów nadmorskich południowego Bałtyku.Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań–Szcze-cin, s. 161–168.

Starkel L., 1989. Antropogeniczne zmiany denudacjii sedymentacji w holocenie na obszarze EuropyŚrodkowej. Przegląd Geograficzny, 61(1/2): 33–49.

68



Warunki klimatyczne okresu średniowiecza a powstanie,rozwój i upadek grodziska na Zawodziu w Kaliszu

Iwona Hildebrandt-RadkeInstytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznańe-mail: [email protected]

Abstract: The early medieval stronghold in Kalisz was established in the ninth century among the branches of meanderingProsna river. The stronghold’s castle was located on the floodplain terrace of Prosna river at an altitude of 100–108 m asl. Inthe tenth and eleventh centuries numerous redevelopments within the town occurred. In the early thirteenth century, as a re-sult of fightings among dukes, the stronghold was exposed to destruction. Long-term flooding (1221–1223) resulted in thechange of the main Prosna river channel. Prosna no longer assured the settlement with defensive functions. The above, andsubsequent invasion of duke Henry I the Bearded (Henryk Brodaty) on Zawodzie in 1233, determined moving the castle ona fluvial terrace, in today’s center of Kalisz.

Key words: early medieval stronghold, the valley Prosna, early medieval climate optimum, Little Ice Age

Wstęp

Wczesnośredniowieczny gród w Kaliszu powstał wIX w. wśród odnóg meandrującej Prosny, na miejscustarszego cmentarzyska ciałopalnego. Od X do XIIw. był silnie ufortyfikowanym, jednym z najważniej-szych ośrodków państwa wczesnopiastowskiego. Sta-nowił stolicę kasztelanii, ośrodek władzy książęcej ikościelnej. Gród pełnił ważną funkcję na skrzyżowa-niu szlaków handlowych z Niemiec na Ruś oraz znadBałtyku do Czech, na Morawy i Węgry (Baranowski1998).

Grodzisko ze względu na swoje położenie na wy-niesionej na terasie zalewowej formie było i jest waż-nym elementem krajobrazu kulturowego Wielkopol-ski. Jest to również jeden z nielicznych grodówzachowanych w obrębie aglomeracji miejskiej. Funk-cjonował do czasu lokacji miasta w nowym miejscuodległym o dwa kilometry w kierunku północnym odgrodu na Zawodziu.

Położenie, rozmiary i morfometriagrodziska

Grodzisko położone jest na terasie zalewowej Prosnyna wysokości 100–108 m n.p.m. (ryc. 1). Terasa zbu-

69

Ryc. 1. Mapa hipsometryczna grodziska na Zawodziu (wy-sokości w m n.p.m.)

70


dowana jest z drobno- i średnioziarnistych piasków zudziałem mułków, powstałych jako facje powodzio-wej erozji i postpowodziowej akumulacji osadów(Dąbrowska 1960, Małecki 2009). Na miejsce jegolokalizacji wybrano kilka naturalnych wysp, ławicpiaszczystych, które z czasem nadbudowywano. Wokresie wczesnopiastowskim od X do XI w. długośćosi grodziska wynosiła 175 m/100 m, czyli przybliż-ona powierzchnia wynosiła 17 500 m2 (Baranowski2004). Zróżnicowanie morfometryczne grodziskawynika też z etapów jego rozbudowy. Gród powięk-szał się przestrzennie w X–XI w. Z kolei w XII–XIIIw. zmniejszył swój zasięg. Wszystkie te etapy zazna-czają się pozostałościami wałów obronnych (ryc. 2).

Wnętrze grodu również jest zróżnicowane morfo-metrycznie. W trakcie badań wykopaliskowych na te-renie grodziska stwierdzono niewielkie wzniesienia,pomiędzy którymi znajdowały się obniżenia, niektó-re o charakterze niewielkich dolinek (Małecki 2009).Wzniesienia wykorzystane były do lokacji strategicz-nych budowli grodu: wieży obronnej, kolegiaty św.Pawła, palatium książęcego (?).

Etapy rozwoju grodziska

Pierwsze badania na grodzisku przeprowadził profe-sor Włodzimierz Demetrykiewicz w 1903 r. z Krako-wa. Stwierdził on m.in. pozostałości kościoła romań-skiego. Do badań powrócono w latach 50. i 60., atakże w latach 1983–1992 i 1996 r. Badania te prowa-dzili I. i K. Dąbrowscy, R. Kozłowska i T. Baranowskiz Instytutu Archeologii i Etnologii PAN z Warszawy(Dąbrowska 1960, Dąbrowski i in. 1962, Baranowski1998).

Na podstawie stratygrafii warstw kulturowychoraz znalezisk archeologicznych na grodzisku możnawydzielić następujące etapy zasiedlenia terasy zale-wowej Prosny w miejscu lokalizacji grodziska (Bara-nowski, Ziąbka 2008):1) Etapy pradziejowe związane z obecnością stano-

wisk archeologicznych ludności kultury łużyckiejz wczesnej epoki żelaza i ludności kultury prze-worskiej ze schyłku starożytności. Dowodem naobecność tych kultur są znaleziska naczyń cera-micznych, które wtórnie wchodzą w skład osadówwykorzystywanych przez ludność wczesnośre-dniowieczną do budowy umocnień.

2) Na wiek VI–VII datowany jest materiał ceramicz-ny znajdowany na złożu wtórnym, w warstwachgrodziska. Na jego podstawie wnioskuje się o ist-nieniu osady otwartej przed powstaniem grodzi-ska. Osada taka istniała również na północnyzachód od dzisiejszego miasta (ulica Wydarte).

3) Kolejny etap rozwoju zapisany w stratygrafii osa-dów terasy zalewowej to cmentarzysko zVII–VIII w. Zmarłych chowano w obrządkuciałopalnym, w popielnicach wykonanych z na-czyń glinianych. Stwierdzono w trakcie badańrównież co najmniej jeden kurhan kamienny. Ztego samego czasu w pobliżu osady „na Wydar-tem” pochodził ufortyfikowany gródek na samejterasie zalewowej. Wykorzystywany był prawdo-podobnie do strzeżenia przejść przez Prosnę najednym ze szlaków komunikacyjno-handlowych.

4) W warstwach pochodzących z VIII–IX w. odno-towano rozpoczęcie umacniania brzegów rzekiProsny oraz przejść przez tereny podmokłe fa-szyną i drewnem.

5) W drugiej połowie IX w. wzniesiono pierwszygród na Zawodziu o powierzchni 2600 m2. Dato-wanie dendrochronologiczne wskazuje na lata50., 60. IX w. W tym samym czasie prawdopodob-nie funkcjonowała duża osada otwarta w dzisiej-szej dzielnicy Stare Miasto.

6) W X w. wybudowano nowe umocnienia w miejscudawnego grodu. Przyczyn tych działań należy do-szukiwać się z jednej strony we włączeniu terenównad Prosną do państwa piastowskiego, z drugiejstrony w podniesieniu wód Prosny i potrzeby roz-budowy i nadbudowy umocnień. Ze sposobemwłączenia grodu do państwa piastowskiego łączą

Ryc. 2. Fazy rozwoju grodziska na Zawodziu w Kaliszu (wgBaranowski, Ziąbka 2008)

się trzy nierozstrzygnięte hipotezy. Pierwszazakłada zdobycie Kalisza przez atak, jako że Pia-stowie wywodzili się z innych ośrodków (Giecz,Gniezno i Ostrów Lednicki). W drugiej teoriiBuko (1999, 2006) wywodzi Piastów właśnie z Ka-lisza, gdyż zniszczenia z czasów ekspansji Piastówwystępują w innych grodach poza kaliskim. Trze-cia teoria zakłada, że państwo wczesnopiastow-skie mogło mieć wiele centrów. W źródłachhistorycznych wskazuje się na silniejsze związkiplemienne Kalisza z Kruszwicą i Gopłem niż zPoznaniem i Gnieznem.

7) W XI w. stwierdzono liczne przebudowy w obrę-bie grodu. Na miejscu kościoła wybudowanego zdrewna i gliny prawdopodobnie postawiono ko-ściół kamienny. Fakty te świadczą o wkroczeniudo Kalisza chrześcijaństwa. Powiększono wałyopasujące gród (17 500 m2). Na XI w. datowanyjest również „dom komesa – naczelnika grodu” –drewniany dom, w którym odkryto ołowianą pie-częć, prawdopodobnie od dokumentu księcia ru-skiego Izasława

8) Na wiek XII przypada okres świetności grodu.Podniesiono wały, wybudowano kamienną kole-giatę pw. św. Pawła. Przypuszcza się, że powstałarównież siedziba księcia – palatium. Gall Ano-nim (1106 r.) pisze o zdobyciu grodu przez księ-cia Zbigniewa, brata Bolesława Krzywoustego.Świadczy o tym znalezisko denarów krzyżowychpochodzących z funkcjonującej w grodziskumennicy. Bardzo dużą rolę odgrywała w tym cza-sie również osada otwarta na Starym Mieście, znią związany był funkcjonujący kościół św. Go-tarda i nieodnaleziony kościół pw. NajświętszejMarii Panny. Z „Kroniki Wielkopolskiej” z XIIIw. dowiadujemy się, że Mieszko III Stary zamie-rzał na Zawodziu wznieść katedrę z nekropoliąwładców. W kolegiacie pochowani zostali synMieszka III – Mieszko (w 1193 r.) i sam MieszkoIII (w 1202 r.). Dokładne miejsce pochówkuksiążąt nie jest znane.

9) W początkach XIII w. na skutek walk książątdzielnicowych gród narażony był na zniszczenia.Najpierw zyskał na warowności, ale najazd Hen-ryka Brodatego w roku 1233 oraz coraz liczniej-sze powodzie spowodowały przeniesienie go nateren dzisiejszego Kalisza (stał się ośrodkiemwładzy świeckiej). Na Zawodziu pozostał jedynieośrodek władzy kościelnej. W połowie XIII w. po-wstało miasto lokacyjne – dzisiejsze śródmieścieKalisza.

10) Ostatecznie od XV w. do XX gród niszczeje i po-pada w zapomnienie.

Średniowieczne optimum klimatycznei mała epoka lodowa (MEL) oraz ichwpływ na historię grodziska

Ze względu na niskie położenie grodziska na terasiezalewowej Prosny, jego funkcjonowanie było wznacznym stopniu uzależnione od stanów wody w do-linie, które z kolei wynikały z uwarunkowań klima-tycznych.

Decyzję o budowie grodziska podjęto w bardzokorzystnym klimatycznie okresie, kiedy było względ-nie sucho i nie zagrażały powodzie. W X i XII w.wystąpiły powodzie rozdzielane dłuższymi okresamistabilizacji.

Informacje o stanach powodziowych na obszarzePolski znajdują się np. w „Kronikach” Długosza(opracowanie na podstawie Muszkat 2011). Datujeje na: 988 r. (Długosz, ks. I, s. 37), 1097 r. (Długosz,ks. IV, s. 229), 1118 r. (Długosz, ks. IV, s. 340 i „An-nales Polonorum”, s. 52). Kolejną powódź o charak-terze ogólnokrajowym opisuje „Rocznik Sędziwoja”pod rokiem 1125 („Rocznik”, s. 874, „Annales Cra-covienses”, s. 589).

Jednak największe powodzie opisywane są wpierwszej połowie XIII w. Kroniki ruskie podają1219 r. jako rok intensywnych powodzi i w konse-kwencji klęsk głodu. Szczególną klęską żywiołowąmusiała być powódź w 1221 r., którą odnotowuje„Rocznik Traski” („Rocznik”, s. 836). Gwałtowneopady i wylewy wód miały trwać trzy lata (Długosz,ks. VI, s. 284).

„Rocznik kapituły poznańskiej” odnotował po-wódź w Wielkopolsce w roku 1253 („Rocznik”, s.449).

Na południu Polski takim rokiem z opadami i kil-kakrotnymi powodziami był rok 1270 („Rocznikiśląskie”, za: Malewicz, s. 6, Długosz, ks. VIII, s. 207,595 i 604, „Annales Polonorum”, s. 639, „AnnalesCracovienses”, s. 595).

Sytuacja pogorszyła się jeszcze w XIV w. W róż-nych źródłach pisanych powodzie na terenie Polskidatowane są na lata: 1304, 1310, 1312, 1316, 1319,1337, 1363,1368, 1372, 1376, 1385, 1387, 1388, 1398 i1400 (Muszkat 2011 i tam dalsza literatura).

Ze względu na specyficzne warunki klimatyczneokresu średniowiecza wyróżnia się wyraźne średnio-wieczne ocieplenie od XI do XIV w. (niekiedy po-czątku XV w.). Okres ten cechował się wysoką śred-nią roczną temperaturą powietrza o 0,5–1°C wyższąod obecnej. Klimat miał cechy wyraźnie oceaniczne,a największymi opadami charakteryzował się wiekXIII (Dunin-Wąsowicz 1974). Po tym okresie wa-runki klimatyczne zmieniły się. W połowie XVI w.rozpoczęła się mała epoka lodowa (jej początek jestbardzo różnie datowany), która trwała do połowyXIX w. Zimy były wówczas chłodniejsze odwspółczesnych, a temperatura powietrza według róż-

71

Warunki klimatyczne okresu średniowiecza a powstanie, rozwój i upadek grodziska na Zawodziu w Kaliszu

nych szacunków niższa o 1,5–3°C. Średnia rocznatemperatura, zarówno powietrza, jak i przy gruncie,była niższa o 0,5–1,5°C.

Nasilające się i długo utrzymujące powodzie w la-tach 1221–1223 oraz prawdopodobnie zmiana poło-żenia głównego koryta Prosny, jaka nastąpiła w ichwyniku (Prosna już nie zapewniała grodzisku funkcjiobronnej), a także późniejszy najazd księcia HenrykaBrodatego na Zawodzie w roku 1233 przesądziły oprzeniesieniu grodu na wyżej położoną plejstoceńskąterasę nadzalewową, w dzisiejszym centrum Kalisza.

Współczesna historia grodziskana Zawodziu – rezerwat archeologiczny

W roku 2006 Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiejpozyskało unijne środki w ramach ZintegrowanegoProgramu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego(ponad 4,1 mln zł, cała wartość projektu to ponad 6,2mln zł) (Baranowski, Ziąbka 2008). Pozostałe fundu-sze wyłożył Urząd Marszałkowski WojewództwaWielkopolskiego.

Twórcą projektu zagospodarowania rezerwatuarcheologicznego Kalisz-Zawodzie została Pracow-nia Konserwacji Zabytków M.J. Cempli z Krakowa.Podstawą przygotowywanego projektu była doku-mentacja wykopaliskowa badaczy grodu: I. i K.Dąbrowskich oraz zespołu archeologów pod kierun-kiem T. Baranowskiego (Dąbrowska 1960, Dąbrow-ski i in. 1962, Baranowski 1998). W 2007 r. ukończo-no realizację projektu. Jego celem było uwypukleniewalorów edukacyjnych historycznej przestrzeni gro-dowej. Ich wynikiem była rekonstrukcja: fundamen-tów przyziemia kolegiaty pw. św. Pawła z piaskowca,czworokątnej, dwukondygnacyjnej wieży obronnejwraz z drewnianą palisadą. Wejście do grodu prowa-dzi przez zrekonstruowany most z bramą wjazdową.Do bramy dobudowano palisadę, a przed nią, nadoczyszczoną fosą, ostrokół. W południowo-wschod-niej części grodziska odtworzono fragment wałudrewniano-ziemnego, który wypełniono kamienia-mi. W celu zobrazowania zabudowy mieszkalnej zre-konstruowano siedem budynków o różnej konstruk-cji (zrębowa, sumikowo-łątkowa, palisadowa) ipokryciu dachu (trzcina, dranice). W obrębie groduzrekonstruowano także kamienny kopiec-kurhan wmiejscu jego odkrycia, który potwierdza istnieniecmentarzyska ciałopalnego. Wszystkie obiektypołączone są ścieżkami wkomponowanymi w zieleń.Zróżnicowanymi gatunkami roślin podkreślono eta-py przestrzennego rozwoju grodziska.

Literatura

Baranowski T., 1998. Gród w Kaliszu – badania, od-krycia, interpretacje. W: T. Baranowski (red.), Ka-lisz wczesnośredniowieczny. Kalisz.

Baranowski T., 2004. The stronghold in Kalisz. W: P.Urbańczyk (red.), Polish Land at the Turn of theFirst and the Second Millenia. Instytut Archeologiii Etnologii PAN, Warszawa.

Baranowski T., Ziąbka L., 2008. Gród kaliski na Za-wodziu. Dziedzictwo kulturowe Europy. KalisiaNowa: 5–8.

Buko A., 1999. Początki państwa polskiego. Pyta-nia–problemy–hipotezy. Światowit, 42: 32–45.

Buko A., 2006. Archeologia Polski wczesnośrednio-wiecznej. Odkrycia–hipotezy–interpretacje. Wyd.II. Wydawnictwo TRIO, Warszawa.

Dąbrowska I., 1960. Grodzisko na Zawodziu w Kali-szu. W: A. Gieysztor, K. Dąbrowski (red.), Osiem-naście wieków Kalisza, 1: 29–67.

Dąbrowski K., Stopiński W., Stupnicka E., 1962.Początki i rozwój grodziska na Zawodziu w świetlebadań środowiska naturalnego. Archeologia Pol-ski, 7/2: 203–228.

Długosz J., 2003–2009. Roczniki, czyli Kroniki sław-nego Królestwa Polskiego. Ks. I–XII. PWN, War-szawa.

Dunin-Wąsowicz T., 1974. Zmiany w topografiiosadnictwa wielkich dolin na Niżu Środkowoeuro-pejskim w XIII wieku. Ossolineum,Wrocław–Warszawa–Kraków.

Malewicz M.H., 1980. Zjawiska przyrodnicze w rela-cjach dziejopisarzy polskiego średniowiecza. Osso-lineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.

Małecki Z.J., 2009. Ekofizjograficzne warunki osad-nictwa Piastów w dolinie rzeki Prosny. InżynieriaEkologiczna, 21: 73–84.

Muszkat O., 2011. Powodzie w średniowiecznej Pol-sce (od X do XIV wieku) (www. historia.org.pl/in-dex.php/publikacje/publikacje/redniowie-cze/2291-powodzie-w-redniowiecznej-polsce-od-x-do-xiv-wieku.html).

Ziąbka L., 2008. Kaliski gród Piastów na Zawodziu –dziedzictwo kulturowe Europy. Inżynieria Ekolo-giczna, 20: 26–33.

Źródła historyczne

Annales Cracovienses compilati (966–1291)Annales Polonorum (899–1378)Rocznik SędziwojaRocznik Traski

72



Cmentarzysko kurhanowe w Łękach Małych – unikatowanekropolia kultury unietyckiej (wczesna epoka brązu)


Abstract: The burial mound in Łęki Małe is located on the northern side of the Warta–Obra Pradolina, in the plateau cutthrough by Mogilnica river. An esker adjoins this valley from the west. This elevation, looming over its vicinity, was used asthe barrow burial ground. It constituted the most distinctive element of this lowland landscape. The burials of the Únìticeculture people, of Early Bronze Age, took place there. Until nowadays four barrows have survived which is a bit more than20 % of the whole necropolis. The tumuli differ in construction and equipment of main graves, in size of earth-mounds aswell as in structure and inside collections of side graves. The unique form of the veneration of the dead may be the signifi-cance of social and material diversification within the Únìtice community. The barrows were burial places of the privileged.

Key words: Early Bronze Age, prehistoric burial mound, barrows, earthwork, chamber tomb

Wstęp

Kultura unietycka, której pozostałością są kurhany,przywędrowała na tereny Wielkopolski z Czech, Mo-raw i Śląska. Rejon północno-wschodniej Wielko-polski, w którym zlokalizowane jest cmentarzysko,stanowił więc peryferia tej kultury. Jednak znaczenietego obszaru musiało być duże, ponieważ jedynie naterenie Saksonii i w Wielkopolsce występują kurhanydatowane na wczesną epokę brązu na tak dużą skalę.Na innych obszarach kultury unietyckiej spotyka sięje sporadycznie, gdyż dominującym obrządkiem po-grzebowym był pochówek zmarłych w grobachpłaskich (Kowiańska-Piaszykowa 2006).

Tylko w Łękach Małych kurhany charakteryzująsię tak dużym skupieniem w obrębie jednej nekropo-lii. Wszystkie mają nasypy ziemne nad grobem cen-tralnym.

Lokalizacja geograficzna stanowiska

Cmentarzysko w Łękach Małych znajduje się popółnocnej stronie Pradoliny Warciańsko-Obrzań-skiej, na wysoczyźnie, którą rozcina rzeka Mogilnica.Od strony zachodniej do wspomnianej doliny przyle-ga podłużne wyniesienie, którego genezę rozpozna-

no jako oz (Bartkowski 1954). Na tym ozowym wy-niesieniu, dominującym nad okolicą, założone zo-stało cmentarzysko kurhanowe. Stanowiło ono naj-bardziej wyróżniający się element nizinnegokrajobrazu (ryc. 1).

Rozmiary cmentarzyska

Pierwotnych rozmiarów cmentarzyska nie udało sięodtworzyć. Najstarsze przekazy, pochodzące z lat 80.XIX w., odnotowują istnienie 11 kurhanów w stanienieuszkodzonym oraz kilku rozwiezionych (o trzechz nich uzyskano informacje bliższe). Do czasówwspółczesnych przetrwały 4 kurhany, które stanowiąnieco powyżej 20% całej powierzchni nekropolii. Tewłaśnie kurhany zostały zbadane wykopaliskowo wlatach 50. XX w. przez Kowiańską-Piaszykową(1956, 1968, 1971).

Cztery zachowane kurhany usytuowane są w liniipołudniowy wschód – północny zachód w odległościod 30 do 70 m, jedynie kurhan nr 5 znajduje się pozaopisywaną linią (Kowiańska-Piaszykowa 2006).

Wszystkie kurhany mają nasypy ziemne nad gro-bem centralnym, który wyróżnia się wyposażeniem ikonstrukcją od grobów bocznych występujących wróżnych częściach poszczególnych kurhanów. Nato-

73

miast tym, co różnicuje kurhany, jest budowa i wypo-miast tym, co różnicuje kurhany, jest budowa i wypo-sażenie grobów głównych, rozmiary nasypu ziemne-go oraz budowa i inwentarz grobów bocznych.

Charakterystyka konstrukcjii wyposażenia kurhanów

Jednym z najlepiej rozpoznanych obiektów, a jedno-cześnie największym na cmentarzysku jest kurhan IV(najbardziej wysunięty na południe). Jego średnicawynosi 50 m, a wysokość 4,4 m. Z informacji sprzedII wojny światowej wynika, że największy z kurhanówmiał wysokość 6 m (Kostrzewski 1935). Można więcprzypuszczać, że został przez późniejsze działaniaczłowieka częściowo zniwelowany (Kowiań-ska-Piaszykowa 1968).

Nasyp ziemny kurhanu zbudowany był z piaskówsłabogliniastych i gliniastych oraz gliny zwałowej wy-mieszanych z poziomem humusowym (Bartkowski1956). Pod warstwą nasypu zalegała cienka warstwapróchnicza. Wewnątrz nasypu znajdował się kamien-ny grobowiec oraz 5 grobów bocznych (ryc. 2).

Grób właściwy znajdujący się w centralnej częścikurhanu był obudowany kamiennym kopcem o śred-nicy rzędu 11–13 m i wysokości 2,3 m. Podstawę kop-ca budowały głazy narzutowe o średnicy >1 m, któreprzechodziły ku górze w głazy o coraz mniejszej śred-nicy.

Niestety grób został doszczętnie splądrowanyprzez wkop rabunkowy, ale przebarwienia organicz-

74


Ryc. 2. Kurhan IV – schematyczny plan płaski i przekrójprzez kurhan (Kowiańska-Piaszykowa 2006)A – grobowiec centralny, B, C – groby z obudową kamienną, 1,2, 3 – groby szkieletowe

Ryc. 1. Położenie kurhanów na ozie wzdłuż doliny Mogilnicy

ne w jego obrębie mogą świadczyć, że znajdowała sięw nim trumna.

Poza grobowcem centralnym, po jego zachodniejstronie, w czasie badań wykopaliskowych napotkanocharakterystyczne pozostałości ceremoniału pogrze-bowego w postaci dodatkowych pochówków, śladówpalenia ognia i rytualnego ucztowania.

Jak już wspomniano, w kurhanie tym było 5 gro-bów bocznych. W dwóch przypadkach towarzyszyłaim obstawa kamienna, a trzy były pochówkami szkie-letowymi bez obstawy. Były to szkielety mężczyzny,dziewczyny i chłopca. Wszystkie charakteryzowałysię mocnym podkurczeniem nóg (nogi niekiedy się-gały do brody – ciała więc musiały zostać silnie skrę-powane). Na podstawie analogii ze Śląska i Morawdatowano te pochówki na młodszy okres kulturyunietyckiej.

Groby z obudową kamienną miały kształt albolekko kolistej studni, albo prostopadłościanu.Szczątki kostne praktycznie się w nich nie zachowały.

W obrębie całego kurhanu odnaleziono około300 fragmentów kości zwierzęcych. Z ustaleń gatun-kowych wynika, że są to kości krowy (ok. 60%), świni,owcy (kozy) i konia.

Drugi co do wielkości jest kurhan III, zlokalizo-wany na północny zachód od kurhanu IV. Średnicapodstawy kurhanu wynosi 40 m, a wysokość 3,6 m.Badania wykopaliskowe odsłoniły na stokach kurha-nu osady, które przemieściły się w wyniku procesówpodepozycyjnych. Również w tym kurhanie znajdująsię ślady wczesnośredniowiecznego wkopu rabunko-wego (ryc. 3).

Grób centralny ma budowę dwupiętrową. Górnepiętro ma grubą obudowę kamienną. Piętro dolnebyło wkopane w ziemię i miało kształt leja wypełnio-nego kamieniami i ziemią. Górna średnica leja wyno-siła 5 m, dolna 0,5 m, a głębokość od powierzchni zie-mi 4 m, natomiast od wierzchołka kurhanu 7,6 m. Wobrębie samego grobu wyróżniono 33 poziomy ka-mieni. Na 9 poziomach napotkano szczątki kościludzkich, na 18 fragmenty ceramiki. Był to grób zbio-rowy, szczątki nie znajdowały się w pozycji anato-micznej, występowały niekiedy w kilku poziomach –stąd wniosek o poekshumacyjnych pochówkach.

W kurhanie III natrafiono na jeden grób boczny zobwałowaniem kamiennym o formie prostokątnej.Przy braku resztek kości i jednocześnie specyficznymwyposażeniu grobu (2 cienkościenne naczynia glinia-ne, 2 szpile brązowe i 2 złote spiralki) wnioskuje się opochówku w nim kobiety.

Kurhan II został przebadany jeszcze w okresieprzedwojennym przez profesora Józefa Kostrzew-skiego (1935). Badania miały charakter sondażowy.Również w tym kurhanie napotkano konstrukcje ka-mienne, pochówek szkieletu jednego młodego osob-nika. Na podstawie materiału ceramicznego z tegokurhanu wydatowano całą nekropolię na I okresepoki brązu (1750–1450 p.n.e.).

Ostatnim z dobrze zachowanych kurhanów jestkurhan I, najdalej wysunięty w kierunku północ-no-zachodnim (Kowiańska-Piaszykowa 1954). Kur-han ten charakteryzuje się najmniejszą średnicą pod-stawy wynoszącą 24 m i wysokością 4,5 m. Tak jak wprzypadku kurhanu III i tutaj w obrębie nasypu ob-serwuje się odwróconą stratygrafię. Warstwy bar-dziej piaszczyste występują głębiej, natomiast glinazwałowa, która w sąsiedztwie kurhanów zalegagłębiej, tu pojawia się na powierzchni nasypu ziem-nego.

W kurhanie I natrafiono na grób właściwy i trzygroby boczne. Grób właściwy miał odmienną kon-strukcję od opisywanych wcześniej, gdyż wkopany byłw osady podłoża. Miał kształt prostokąta o zaokrąglo-nych narożnikach (długość boków ok. 4 m, głębokośćdo 1,4 m). Ściany boczne i dno grobu wylepione zo-stały gliną. W obrębie jamy grobowej znajdowało sięrumowisko głazów, drewna dębowego i gliny. Odkry-to dwa pochówki bogato wyposażone. Na wyposaże-nie to składały się: berło sztyletowe, sztylet, siekiera iszpila oraz dwa złote pierścienie i dwa naczynia cera-miczne. Przy drugim pochówku znajdowały się dwanagolenniki i cztery naczynia gliniane.

Podobnie jak i w innych kurhanach również tutajgłównemu pochówkowi towarzyszyły trzy groby bocz-ne. Dwa groby są równoczesne grobowi centralnemu,gdyż powstały przed nasypem ziemnym. Natomiasttrzeci powstał w nasypie tworzącego się kurhanu.

75

Cmentarzysko kurhanowe w Łękach Małych – unikatowa nekropolia kultury unietyckiej (wczesna epoka brązu)

Ryc. 3. Kurhan III – schematyczny plan płaski i przekrójprzez kurhan (Kowiańska-Piaszykowa 2006)A – grobowiec centralny, B – grób boczny, 1, 2 – groby szkiele-towe

Jeden z grobów bocznych (oznaczony jako C) byłtak samo bogato wyposażony jak grób centralny.Znaleziono w nim ceramikę, broń, narzędzia pracy ikosztowności. Wyposażenie grobu w kształcie sze-ścianu o zaokrąglonych kątach, obudowanego ka-mieniami (650 kamieni polnych), stanowiły: czterynaczynia gliniane, sztylet, siekierka, dłuto i dwieszpile z brązu. W środkowej części grobu znajdo-wała się „szkatuła” kamienna (40/40 cm), a w niej:trzy spiralne pierścienie ze złota, dwa paciorkibursztynowe i ząb zwierzęcy (amulet). Obecnośćdłuta może wskazywać na profesję zmarłego – po-chówek metalurga.

Bogate wyposażenie grobu centralnego i pochó-wek kobiety obok mężczyzny, którego grób byłznacznie bogatszy, podkreśla znaczenie całego kur-hanu w obrębie nekropolii. Może też wskazywać napochówek przywódcy.

W kurhanie I znaleziono ponadto ślady rytualne-go ucztowania z udziałem całej wspólnoty. Wskazujena to kilkaset kości zwierząt udomowionych.

Podsumowanie

Na podstawie kurhanów, a szczególnie wyposażeniagrobów, można wyciągać wnioski szersze, dotyczącestosunków gospodarczych i społecznych kulturyunietyckiej.

Specyficzna forma kultu zmarłych może świad-czyć o zróżnicowaniu społecznym i majątkowymwspólnoty unietyckiej. Hodowla zwierząt i metalur-gia należały do męskich zajęć i wpływały zapewne nauprzywilejowaną pozycję mężczyzny jako przywódcywspólnoty.

To właśnie wybrani przedstawiciele wspólnotygrzebani byli w grobowcach, miejscu o charakterzesymbolicznym.

Na podstawie przesłanek, jakich dostarczył zwie-rzęcy materiał kostny, można wnioskować o dużejroli hodowli zwierząt w gospodarce ludności kulturyunietyckiej. Rozwojowi hodowli sprzyjały zapewnewarunki przyrodnicze najbliższego otoczenia kurha-nów – sąsiedztwo doliny Mogilnicy, lasu łęgowego,który oprócz klasycznych pastwisk także mógł służyćdo wypasu zwierząt.

Obecność importów w grobach świadczy o oży-wionej wymianie handlowej przede wszystkim zpołudniem (brązowe importy cypryjskie, siedmio-grodzkie) oraz z grupami unietyckimi z terenu Tu-ryngii i Brandenburgii (berło sztyletowe i sztyletunietycki). Również tam należy upatrywać źródłaidei samych form kurhanowych.

Literatura

Bartkowski T., 1954. Krajobraz okolicy Łęk Małychwe wczesnej epoce brązu. Fontes ArchaeologiciPosnanienses, IV: 77–86.

Bartkowski T., 1956. Stosunki geologiczne kurhanuIII w Łękach Małych, w powiecie kościańskim.Fontes Archaeologici Posnanienses, VII: 138–139.

Kostrzewski J., 1935. Kurhany kultury unietyckiej wMałych Łękach, w powiecie kościańskim. PAU,Sprawozdanie z Czynności i Posiedzeń 1934, Kra-ków, III: 25–26.

Kowiańska-Piaszykowa M., 1956. Wyniki badań ar-cheologicznych kurhanu III kultury unietyckiej wŁękach Małych, w powiecie kościańskim. FontesArchaeologici Posnanienses, VII: 116–138.

Kowiańska-Piaszykowa M., 1968. Wyniki badań ar-cheologicznych kurhanu IV kultury unietyckiej wŁękach Małych, pow. Kościan. Fontes Archaeolo-gici Posnanienses, XIX: 6–31.

Kowiańska-Piaszykowa M., 1971. Badania wykopali-skowe w kurhanie VI w Łękach Małych, pow. Ko-ścian. Fontes Archaeologici Posnanienses, XXII:206–208.

Kowiańska-Piaszykowa M., 2006. Cmentarzyskokurhanowe z wczesnej epoki brązu w ŁękachMałych. W: M. Kowiańska-Piaszykowa (red.), zudziałem T. Herbicha, A. Krzyszowskiego i W.Rączkowskiego, Cmentarzysko kurhanowe z wcze-snej epoki brązu w Łękach Małych (Wilanowie),Wielkopolska. Bibliotheca Fontes ArchaeologiciPosnanienses, XII: 11–74.

Kowiańska-Piaszykowa M., Kurnatowski S., 1954.Kurhan kultury unietyckiej w Łękach Małych, pow.Kościan. Fontes Archaeologici Posnanienses, IV:43–76.

76



Główne etapy zasiedlenia i rozbudowy grodziskaw Bonikowie (Wielkopolska) w świetle badań

litologicznych i geochemicznych


Abstract: The early medieval fortified settlement in Bonikowo was located within the wetland, in very marshy backwaters ofthe middle Obra river (the Obra Marshy Meadows). The Bonikowo stronghold belonged to a system of numerous small cas-tles of southern Great Poland which had been formed in the period before the rise of the centralized state. This was a con-cave fortified settlement, consisting of many parts, with three ramparts, originating in different phases of the Middle Ages,as was confirmed by dating of archaeological pottery findings and by absolute dating. The castle was built with material fromthe sandy sediment of the Obra river backwaters. Geochemical analysis shows the length and intensity of the settlement andeconomic use of internal zones of the ramparts, especially of the internal zones within the rampart II, considered the oldest.

Key words: early medieval stronghold, middle Obra Ice-Marginal Streamway (Obra Marshy Meadows), lithological andgeochemical analysis

Wstęp

Obszar Wielkopolski południowej, usytuowany po-między Pradolinami Warty-Obry i Baryczy, pełniłprzed uformowaniem się państwa polskiego i wpoczątkowym okresie jego istnienia szczególną rolęw rozwoju stosunków osadniczych i politycznych(Kurnatowska 2008, 2009). Jej przejawem byłoznaczne zagęszczenie grodzisk o metryce wczesno-średniowiecznej występujących na tym terenie.Znajdowane w ich obrębie ceramika (jej forma,zdobnictwo) i elementy uzbrojenia pozwalają wnio-skować o większych związkach tego obszaru z Wiel-kopolską południową niż środkową i północną. Ba-dania archeologiczne pokazują, że w okresiewczesnego średniowiecza uformowały się tamstruktury osadnicze skupiające się wokół niewiel-kich ośrodków grodowych, zarządzanych przez licz-nych naczelników-wodzów. Wśród tych grodówznajduje się Bonikowo. W X w., po uformowaniu siępaństwa centralnego, grody południowej Wielko-polski (np. Bonikowo, Bruszczewo, Samarzewo,Spławie) były militarnie podbijane i niszczone. Zreguły budowano nowe grody, ale już w innych miej-scach. Proces ten miał miejsce od połowy X w. Ko-

lejny etap niszczeń systemu grodowego południo-wej Wielkopolski wiąże się z kryzysem państwapiastowskiego w latach 30. XI w. Ten fakt wiąże się zbuntem ludności okręgów grodowych przeciwko na-czelnikom. Żaden z mniejszych ośrodków grodo-wych w tej części Wielkopolski nie przetrwał kryzy-su osadniczego państwa wczesnopiastowskiego(Kurnatowska 2008).

Położenie grodziska

Grodzisko wczesnośredniowieczne w Bonikowiepołożone jest na terenie podmokłym, silnie zaba-gnionym przez rozlewiska Obry (ryc. 1).

Region środkowej Obry jest największym w Wiel-kopolsce kompleksem torfowisk rzecznych po-wstałych poprzez zatorfienie fragmentu dna Pradoli-ny Warszawsko-Berlińskiej (Łęgi Obrzańskie).

Obecnie teren wokół grodziska w Bonikowie jestodwodniony przez kanał melioracyjny o nazwieKanał Mosiński, który wybudowano w końcu XIX w.

77

Kształt i rozmiary grodziska

Jest to grodzisko typu wklęsłego, wieloczłonowe.Składa się w części północno-zachodniej z kotlinki Iotoczonej wałem I. Do opisywanych części odpołudniowego wschodu przylegają dodatkowo dwawały i przedwale. Wały charakteryzują się różnymstopniem zniszczenia na skutek prac niwelacyjnychpodjętych w latach powojennych przez rolników,których zaprzestano na skutek działań konserwator-skich. Całe grodzisko otoczone jest fosą szerokościmniej więcej 8 m, tworzącą wyraźne obniżenie w te-renie, wypełniane wodą w dżdżystych porach roku(ryc. 2).

Rozmiary grodziska to: długość około 180 m,maksymalna szerokość 100 m, powierzchnia wraz zfosami 2,5 ha.

Etapy zasiedlania i rozbudowy grodu –przesłanki archeologiczne

Badania archeologiczne prowadzono na grodzi-sku w drugiej połowie lat 50. XX w. pod kierunkiemZofii Hołowińskiej (Hołowińska 1956). Wyniki tychbadań szeroko przeanalizowała Zofia Hilczerówna(Hilczerówna 1967). Wspomniane badania wska-zują, że poszczególne części grodziska nie są sobiewspółczesne. Za najstarszą część uznaje Hilczerów-na (1967) wał II okalający kotlinkę II o średnicyokoło 65 m i okolony fosą (faza B w podziale średnio-wiecza, 600–800 AD) (tab. 1). Zarówno wał I, jak iwał III są od niego późniejsze. Wnioski te oparto naprzesłankach archeologicznych – systematyce mate-riału ceramicznego od ceramiki ręcznie wykonywa-nej w fazie A (500–600 AD) do całkowicie obtacza-nej w fazie D (950–1050 AD).

Drugim dowodem archeologicznym potwierdza-jącym wniosek o metachroniczności grodziska jestróżnica w konstrukcji wałów. Badania licznych gro-dzisk Wielkopolski wskazują, że starsze wczesnośre-dniowieczne wały grodzisk mają następującą kon-strukcję: jądro stanowi nasyp gliniano-ziemny nawarstwie humusu pierwotnego, prawdopodobnieumocniony w warstwie szczytowej kamieniami. Sze-rokość wału II w Bonikowie wynosiła około 13 m, wy-sokość zachowanych fragmentów wału to około 1,75m. Fragmenty węgielków drzewnych po stronie ze-wnętrznej i wewnętrznej wału mogą wskazywać naistnienie konstrukcji drewnianych.

Wały późniejsze, młodsze charakteryzuje już, jakw przypadku wału I, konstrukcja rusztowa. Jądro sta-nowi konstrukcja drewniano-ziemna w postaci rusz-tu, przewarstwionego piaskiem. Od strony zewnętrz-nej wał był umacniany prawdopodobnie płaszczemkamiennym. Od strony wewnętrznej oblicowaniemogło być drewniane bądź kamienne.

Wał III grodziska w Bonikowie ma konstrukcjęzłożoną: w części rusztową, w części skrzyniową(skrzynie drewniane wypełnione piaskiem).

78


Ryc. 2. Hipsometria grodziska w Bonikowie (wysokości wm n.p.m.)

Tabela 1. Podział średniowiecza wg Kurnatowskiej (1967)

Faza Chronologia (lata kalendarzowe)

A 500–600

B 600–800

C 800–950

D 950–1050

E 1050–1250

F 1250–1350

Ryc. 1. Położenie grodziska w Bonikowie na tle PradolinyŚrodkowej Obry

Na podstawie niezbyt rozległych przestrzenniebadań wykopaliskowych można wyciągnąć wnioskidotyczące rozmieszczenia zabudowy mieszkalnej igospodarczej w obrębie grodziska. W części starszejwystępowały zabudowania mieszkalne zagłębione wziemię. Znajdowały się one głównie w pobliżu wałuobronnego, natomiast jamy o charakterze gospodar-czym umieszczone były pośrodku majdanu. Jeszczemniej informacji dotyczy młodszych faz rozwojuomawianego grodziska (kotlinki I i kotlinki III). Na-potkano w nich obiekty mieszkalne zarówno o typienaziemnym, jak i zagłębione w ziemię z paleniskiem,podłogą układaną z belek lub desek i piwniczkąwewnątrz budynku. Obiekty te charakteryzowały siękilkakrotnymi fazami użytkowania rozdzielonymiwarstwami powodziowymi. Z budowli odpowia-dających chronologicznie tej fazie wyróżnić możnajamę o charakterze magazynowym, z plecionkowymiścianami, którą odkryto w kotlince I, a służącą doprzechowywania ziaren czarnego bzu.

Datowania bezwzględne grodziska

Chronologia grodziska opiera się także na datowa-niach bezwzględnych. Data radiowęglowa uzyskanaz paleniska (jama 9) w kotlince II określa jego wiekna 1260±30 BP, czyli AD cal 660–870 (95,4%) (fazaB średniowiecza). Z wału I, z fragmentu drewna dę-bowego, wykonano oznaczenia dendrochronolo-giczne i określono wiek ścięcia drewna do budowywału na po AD 807 (faza C średniowiecza). W in-nym miejscu tego samego wału uzyskano daty den-drochronologiczne: po AD 815 i po AD 826 (rów-nież faza C). Z najnowszych datowańradiowęglowych otrzymano datę dla wału III (z po-ziomu organicznego po konstrukcjach drewnia-nych): 1225±30 BP (AD cal 760–890) (faza C śre-dniowiecza) oraz wnętrza kotlinki II, gdzieuzyskano problematyczną datę 880±30 BP, czyliAD cal 1150–1230 (faza E/F średniowiecza). Datata więc prawdopodobnie pochodzi z warstwy po-wstałej po zniszczeniu grodu w Bonikowie. Datowa-nia te zbieżne są z ustaleniami archeologicznymidotyczącymi chronologii grodziska.

Etapy zasiedlania i rozbudowy grodu –przesłanki litologiczne i geochemiczne

Mając opisany stan rozpoznania archeologicznegostanowiska, postanowiono zastosować w dalszych ba-daniach grodziska analizy litologiczne i geochemicz-ne. Celem tych działań miało być potwierdzenie wy-ników badań archeologicznych dotyczącychstruktury przestrzennej obiektów mieszkalnych i go-spodarczych w starszej, stosunkowo dobrze rozpo-znanej części grodziska i poszerzenie zakresu infor-

macji o młodszych, słabo zbadanych fragmentachgrodziska.

Spośród metod litologicznych zastosowano meto-dę uziarnienia, uzupełnioną analizą strat prażenia izawartością węglanu wapnia.

Z oznaczeń geochemicznych wymienić należy za-wartość fosforu całkowitego, pierwiastków głównychi śladowych: Fe, K, Na, Ca, Mg, Cu, Cr, Co, Zn, Ni,Mn, Pb.

Próbki do analiz pobrano z 44 punktów grodzi-ska, z warstwy podhumusowej stanowiącej wczesno-średniowieczny poziom użytkowania terenu (ryc. 3).Przestrzennie obejmowały one zarówno wały, jak ikotlinki na całej powierzchni grodziska. Nie opróbo-wano jedynie zachodnich i północno-zachodnichczęści grodziska, w których powojenne działania ni-welacyjne rolników zniszczyły formy wałowe, a po-nadto fragmenty te są porośnięte roślinnością krze-wiastą, co także utrudniało badania.

Wyniki badań

Wyniki analiz granulometrycznych wskazują, że ma-teriał wykorzystany do budowy wałów nie różni siępod względem litologicznym ani pomiędzy sobą, aniw porównaniu z materiałem otaczającym grodzisko.Są to na ogół piaski drobne lub średnie, o umiarko-wanym wysortowaniu, niewielkiej ujemnej skośnościi rozkładzie mezokurtycznym, zawierające mikro-skopowo widoczne drobiny malakofauny, zapewnepobierane z płytszych mineralnych rozlewisk Obry.

79

Główne etapy zasiedlenia i rozbudowy grodziska w Bonikowie (Wielkopolska)...

Ryc. 3. Lokalizacja punktów poboru próbek litologicznychi geochemicznych

Natomiast podwyższona zawartość strat prażeniawskazuje, że w budowie wałów I i II rzeczywiście wwiększym stopniu mogło być wykorzystywane drewno.Największe wartości strat prażenia dotyczą użytko-wanych wewnętrznych części grodziska, nazywanychprzez archeologów kotlinkami. Tę prawidłowość po-twierdzają również wyniki analiz geochemicznych,szczególnie zawartości fosforu, która podwaja się wstrefach kotlinek. Obecność w tych miejscach fosforumoże być wskaźnikiem zarówno obiektów mieszkal-nych, jak i jam gospodarczych – piwniczek itp. Po-dobną prawidłowość w rozmieszczeniu przestrzen-nym wykazuje zawartość pierwiastków śladowych.Koncentrują się one w strefach przywałowych, powewnętrznej stronie wałów, w miejscach, w którychwały osiągają największą wysokość, co dodatkowowskazuje na większe wykorzystanie tej strefy w po-równaniu z innymi częściami grodziska.

Interesujących wniosków dostarczyła analizaprzestrzenna zawartości fosforu i pierwiastków śla-dowych w aspekcie zróżnicowania chronologicznegoróżnych części grodziska. Wyniki wspomnianychanaliz wyraźnie dowodzą, że najwyższe wartości wie-lu wskaźników geochemicznych dotyczą kotlinki II,którą Hilczerówna (1967) wskazuje jako najstarszączęść grodziska. Sugerować to może rzeczywiście

najdłuższy czas eksploatacji tej kotlinki bądź najwię-kszą intensywność jej wykorzystania.

Literatura

Bartkowski T., 1970. Wielkopolska i Środkowe Nad-odrze. PWN, Warszawa.

Hilczerówna Z., 1967. Dorzecze górnej i środkowejObry od VI do początków XI wieku. WydawnictwoPolskiej Akademii Nauk, Ossolineum, Wroc-ław–Warszawa–Kraków.

Hołowińska Z., 1956. Wczesnośredniowieczne gro-dzisko w Bonikowie w powiecie kościańskim. Wy-niki badań z lat 1951–1953. PWN, Poznań.

Kurnatowska Z., 2008. Początki i rozwój państwa.W: M. Kobusiewicz (red.), Pradzieje Wielkopolski.Od epoki kamienia do średniowiecza. Instytut Ar-cheologii i Etnologii PAN, Oddział w Poznaniu,Poznań.

Kurnatowska Z., 2009. Wielkopolska południowa wewczesnym średniowieczu. W: I. Hildebrandt- Rad-ke, J. Jasiewicz, M. Lutyńska (red.), Zapis działal-ności człowieka w środowisku przyrodniczym. VIIWarsztaty Terenowe, IV Sympozjum ArcheologiiŚrodowiskowej, 20–22 maja, Kórnik, s. 85–87.

80



Stratygrafia osadów fosy i strefy krawędziowejna stanowisku archeologicznym w Bruszczewiejako rezultat jego użytkowania w pradziejach


Abstract: Archaeological and geomorphologic research conducted on the archaeological site in Bruszczewo, indicates mostof the cultural layers and archaeological objects to be dated back to the Early Bronze Period. Such is also the dating of theoldest colluvial deposits there. Second phase of relief transformations and sedimentary deposition is connected with theLusatian stage of the site exploitation in the Late Bronze and Early Iron Age. Layers dated back to these periods can be ob-served in the moat, in the edge zone of the site as well as in the peatbog zone. Most of the material related to this stage of thesettlement exploitation is deposited in the unearthed Lusatian moat. Third stage – the medieval settlement of the site – iswell-known mainly for its mixed colluvial sediments. They contain cultural material from different periods, and were trans-ported and deposited in modern times. Fourth phase of the area exploitation – agrotechnical denudation – is marked withthe layer of colluvia of the widest spatial range, covering the deposits of peatbog plain. These sediments are linked to regularcultivation within the archaeological site.

Key words: archaeological site, stratygraphy, moat, the edge zone of the site, erosion and denudation processes

Wstęp

Pokrywami stokowymi, jako rezultatem procesówerozyjno-denudacyjnych interesuje się przedewszystkim gleboznawstwo i geomorfologia. Forma-mi tymi zainteresowała się również archeologia, wy-korzystując je jako źródło do badań nad relacjamiczłowiek – krajobraz. Badanie etapów depozycjiosadów stokowych, czasu trwania tych procesówbądź też przerw w sedymentacji pokryw stokowychpozwala na rekonstrukcję morfodynamiki krajobra-zów poprzez kolejne etapy przemian aż do czasówwspółczesnych. Zadanie to w większym stopniuułatwiają badania archeologiczne, mające corazczęściej wymiar interdyscyplinarny – archeologicz-no-przyrodniczy. Przykładem tak realizowanychprojektów badawczych jest stanowisko archeolo-giczne w Bruszczewie (Müller, Czebreszuk 2003,Czebreszuk, Müller 2005).

Położenie geomorfologiczne obszarubadań

Stanowisko archeologiczne Bruszczewo nr 5 jestosiedlem o charakterze obronnym z epoki brązu,położonym 60 km na południe od Poznania, w obrę-bie płata osadów sandrowych zbudowanych z pia-sków i żwirów zdeponowanych przez wody roztopo-we na falistej wysoczyźnie morenowej fazyleszczyńskiej zlodowacenia północnopolskiego.

Stanowisko wczesnobrązowe wyodrębnia się zopisywanej powierzchni sandrowej jako niewielkipółwysep wysunięty w kierunku południo-wo-wschodnim, w rynnę glacjalną Samicy. Osady tor-fowe wypełniające rynnę otaczają stanowisko odstrony południowo-zachodniej, południowej,wschodniej i północno-wschodniej, ograniczając do-stępność do stanowiska z tych kierunków. Półwyseposiąga przeciętną wysokość 75,6 m.n.p.m. i zajmujepowierzchnię 1,5 ha.

Pod względem przynależności kulturowej zabytkize stanowiska nr 5 w Bruszczewie obejmują odcinekpradziejów od wczesnej epoki brązu po okres

81

wpływów rzymskich (od ok. 4000 BP do ok. 1500BP). Występuje tu również ceramika wczesnośre-dniowieczna.

Morfometria stanowiskaarcheologicznego

W morfometrii terenu stanowisko w Bruszczewiewyodrębnia się wyraźnie ponad poziom równiny tor-fowej. Powierzchnia równiny torfowej otaczającejstanowisko archeologiczne osiąga przeciętną wyso-kość 69–70 m n.p.m. Natomiast maksymalne wyso-kości w obrębie półwyspu zbudowanego z osadówfluwioglacjalnych sięgają nieco powyżej 75,6 mn.p.m. Różnica wysokości nie jest więc znaczna i wy-nosi 5,5 m. Trochę większe wysokości obserwujemyw obrębie wysoczyzny morenowej falistej, w którąprzechodzi forma fluwioglacjalna.

Strefami o największej podatności na procesyerozyjno-denudacyjne są tereny o największych na-chyleniach. Analizując mapę spadków współczesnejpowierzchni stanowiska archeologicznego, obszarytakie wyróżnić możemy w strefach krawędziowychstanowiska archeologicznego, na pograniczu z rynnąglacjalną Samicy, od strony zachodniej, południoweji wschodniej.

Wschodnia krawędź stanowiska zaznacza się naj-wyraźniej, gdyż podkreśla ją wykopany współcześnierów melioracyjny. Od północy, w miejscu, gdzie znaj-

dowała się wczesnobrązowa fosa, spadki terenu sąniewielkie. Kierunki spływu powierzchniowegowskazują jednocześnie na nachylenie tej strefy wstronę rynny glacjalnej. Na podstawie dotychczaso-wego rozpoznania wykopaliskowego stanowiska mo-żna powiedzieć, że te same strefy sprzyjały procesomerozji i denudacji w pradziejach. Z tym że różnice wy-sokości były zapewne większe, szczególnie na krawę-dzi z fosą, która współcześnie zamaskowana jestprzez wypełniające ją osady. Natomiast w okresieużytkowania stanowiska przez kulturę unietyckąmogła osiągać głębokość nawet 4,5 m, co wpływało wznacznym stopniu na intensyfikację powierzchnio-wego transportu materiału w tej części stanowiska.Całkowitych spadków kopalnej powierzchni stano-wiska przy obecnym stanie badań nie można obli-czyć, gdyż nie wiadomo, o ile obniżyła się powierzch-nia centralnej części osady.

Dla zobrazowania sytuacji hipsometrycznej wstrefach krawędziowych przeprowadzono kilka liniiprofilowych przez stanowisko archeologiczne i przy-ległe obszary (ryc. 1).

Spadki terenu w strefach krawędziowych stano-wiska przekraczają 20–25°. Natomiast na samychkrawędziach, a więc na krótszych odcinkach spadkidochodzą nawet do 50–60°, co świadczy o wyraźnympredestynowaniu tych odcinków jako dróg tranzyto-wych materiału stokowego. Kąt naturalnego spo-czynku, określający maksymalne nachylenie, przyktórym materiał luźny nie ulega przemieszczeniu,

82


Ryc. 1. Mapa cieniowana stanowiska archeologicznego. Zaznaczono na niej linie profilowe (czarny kolor) oraz zasięg wyko-pów archeologicznych na wybranych liniach profilowych (biały kolor)

wynosi dla piasków średnich 30–38°, dla piaskówdrobnych 28–35° (Klimaszewski 1981).

Stratygrafia osadów zdeponowanych wfosie i strefie krawędziowej stanowiska

Z wytyczonych linii profilowych cztery przeprowa-dzono wzdłuż krawędzi wykopów archeologicznych:profil AB – wzdłuż południowego profilu wykopu 52,profil GH – wzdłuż północno-wschodniej części pro-filu wykopu 51, profil KL – wzdłuż południowo-za-chodniej części wykopu 51 oraz profil IJ wzdłużwschodniego profilu wykopu 7. Dzięki takiemu roz-wiązaniu można było powiązać stratygrafię osadów wfosie i strefie krawędziowej z sytuacją morfome-tryczną stanowiska.

Pierwszy z analizowanych profili AB przecinastrefę krawędziową od strony rynny glacjalnej Sami-cy, wypełnionej osadami torfowymi (ryc. 2).

Stratygrafia obserwowana na ścianie południowejwykopu 52 przedstawia się następująco: w strefiespągowej wykopu znajdują się bezstrukturalne osadyserii fluwioglacjalnej (ryc. 2E i F). Na nich zdepono-wane są warstwy kulturowe pochodzące z bezpośred-niej akumulacji antropogenicznej. Są to warstwykonstrukcyjne, związane z lokalizacją w tym miejscuobiektów, prawdopodobnie o charakterze mieszkal-

nym, które zostały wkopane w materiał podłoża.Następna warstwa zbudowana jest z piasków jasno-szarych, wykazujących cechy osadów cokołu fluwio-glacjalnego. Świadczy ona o kolejnych etapach prze-budowy tej strefy przez mieszkańców osady.Warstwa ta rozdzielona jest poziomem organicznym,który przechodzi w warstwę osadów gruboziarni-stych z dużą ilością głazików, których wielkość wska-zuje na położenie in situ. Opisywane warstwy przy-kryte są warstwą osadów koluwialnych, którewykazują dwa wzbogacenia w materię organiczną iprawdopodobnie należy je wiązać z wczesnobrązo-wym oraz średniowiecznym okresem użytkowaniastanowiska (ryc. 2B, C, E, F). Dopiero na tę warstwęnałożona jest miąższa warstwa masywnych osadów obarwie brunatnej. Są to koluwia, które w polskiej ter-minologii można określić jako diamikton rolny, gdyżgłównym czynnikiem odpowiedzialnym za ich depo-zycję była i jest denudacja agrotechniczna.

W omawianym profilu, w części środkowej, jakwspomniano wcześniej, znajduje się współczesny rówmelioracyjny, który zaburza stratygrafię stropu tejczęści wykopu.

Zupełnie inną wymowę ma stratygrafia torfowi-skowej części profilu (ryc. 2A i D). Na torfach wy-pełniających rynnę glacjalną zdeponowane są war-stewki naprzemianlegle ułożonych przemytychpiasków i cienkich warstw materii organicznej. Do-

83

Stratygrafia osadów fosy i strefy krawędziowej na stanowisku archeologicznym w Bruszczewie...

Ryc. 2. Przekrój przez strefę krawędziową stanowiska – ściana południowa wykopu 52. Numerami zaznaczono miejsca pobo-ru prób do analiz granulometrycznych. Opis nawarstwień w tekście

wodzą one depozycji w zbiorniku wodnym, w jegostrefie brzegowej. Wyraźna jest dwudzielność kolu-wiów: ciemniejszych – związanych z pradziejowym iśredniowiecznym użytkowaniem stanowiska i ja-śniejszych – współczesnych w stropie. Masywny cha-rakter utworów, ich bezstrukturalność dowodzi, żeprocesami odpowiedzialnymi za ich powstanie byłyruchy masowe, głównie spełzywanie i spływanie (Sto-chlak 2005). Fakt ten pozwala na zaliczenie ich doutworów koluwialnych.

Drugi z analizowanych profili przecina fosę wpółnocno-zachodniej części stanowiska.

Stratygrafię osadów wypełniających fosę, główniejej część młodszą – łużycką, rozpoznano na podsta-wie wykopu 51. Na ścianie północno-wschodniejomawianego wykopu można zaobserwować, że fosaod strony zewnętrznej wycięta jest w osadach piasz-czystych serii fluwioglacjalnej. Podłożem serii flu-wioglacjalnej na stanowisku archeologicznym, apoza stanowiskiem osadów falistej moreny dennej sąiły trzeciorzędowe. Występują one bardzo blisko po-wierzchni, w omawianym przypadku jest to dno fosyłużyckiej. Surowce te są podstawą działalności ce-gielni istniejących na badanym obszarze. Zapewnewykorzystywano je gospodarczo również w pradzie-jach. Ze względu na swoje właściwości: zawartośćfrakcji iłowej – 56%, frakcji iłowej i pyłowej – średnio94%, frakcji piaskowej poniżej 9% stanowią dosko-nałą barierę izolacyjną (Gawriuczenkow 2005). Zpowodu niskiego współczynnika filtracji (przewod-ności hydraulicznej) od 10–10 do 10–11 m/s umożliwiałyutrzymywanie się wody w fosie.

Na przekroju, od strony osady, układ warstwpodłoża jest bardziej skomplikowany i obecnie trud-ny jeszcze do interpretacji. Warstwy opadają w kie-runku osady pod kątem 10–20°. Zbudowane są albo zosadów piaszczystych podobnych do składu mecha-nicznego podłoża, albo z wymieszanego materiałupiaszczystego, ilastego i przepalonej polepy. Niektó-re z nich mają wyraźnie organiczny charakter i zawie-rają ponadto duże ilości materiału głazowego. Za-równo układ warstw, jak i cechy litologicznewskazują na kulturowy charakter całego układu.Mogą odpowiadać wczesnobrązowemu etapowiprzekształceń tej strefy. Wspomniane osady ścięte sąprzez wykopane dno fosy łużyckiej.

Wypełnisko fosy po stronach wewnętrznej i zew-nętrznej osady różni się wyraźnie. Po stronie wew-nętrznej ponownie dużym udziałem charakteryzująsię warstwy kulturowe. Są to przede wszystkim war-stwy odpadkowe, w których dominuje przepalonapolepa. Niektóre z nich wzbogacone są w materię or-ganiczną, co może sugerować, że spływały również wsposób naturalny. Po stronie zewnętrznej warstwąnajstarszą jest warstwa nr 3. W dolnych partiach wy-kopu warstwa ta jest ścięta, co spowodowane byłopogłębianiem fosy przez mieszkańców osady. Wprzegłębieniu fosy łużyckiej materiał je wypełniający

ma ciemne zabarwienie związane z obecnością mate-rii organicznej. Kolejną warstwą, rozciągającą sięwzdłuż całej zewnętrznej ściany fosy, jest warstwaodpadkowa zawierająca fragmenty polepy, surowcailastego, ale także malakofaunę i fragmenty kredy.Następnie fosa wypełniona jest dość jednolitymciemnobrunatnym wypełniskiem, zdeponowanym wpodmokłych warunkach.

Przeciwległą, północno-wschodnią ścianę, przeci-nającą przez środek wykop 51, obejmuje profil GH.

Omawiany przekrój przez fosę różni się stratygra-fią osadów po wewnętrznej stronie fosy. Występujetu wyraźna warstwa kulturowa, nawiązująca przebie-giem do dolnych partii fosy łużyckiej, zawierającagłazy, wzbogacona w materię organiczną, o którejznaczeniu funkcjonalnym trudno się jednoznaczniewypowiadać. Na niej zdeponowana jest warstwa pia-sków, nawiązująca właściwościami do substratupodłoża. Jej czytelność zaburzają procesy podepozy-cyjne. Jednak ze względu na obecność dość dużychgłazów i porwaków ilastych oraz przebarwienia orga-niczne sądzić można, że ma charakter raczej inten-cjonalnej, bezpośredniej działalności człowieka. Niemożna wykluczyć, że w depozycji warstwy odpadko-wej udział miały również procesy naturalne W stro-pie warstwa ta przykryta jest warstwą organiczną, ociemnej brunatnej barwie, o nierównomiernejmiąższości, zwężającą się ku dołowi. Spągowe częścitej warstwy są rozmyte, co może wskazywać na jej de-pozycję w wodzie. Prawdopodobne stanowiła onaprzez pewien czas powierzchnię fosy, wypełnionejwodą.

Kolejne warstwy są już związane z wypełniskiemfosy łużyckiej. Od strony wewnętrznej widoczna jestwarstwa odpadkowa z polepą, która w spągowej czę-ści wykopu wzbogacona jest w materiał głazowy (ka-mienisty) i drobne fragmenty materiału kredowego.Również w tym przypadku nie można wykluczyćudziału procesów naturalnych w depozycji warstwyodpadkowej. Na tej warstwie zdeponowane są osadywypełniska fosy łużyckiej o ciemnej organicznej bar-wie, które w stropie wyraźnie odcięte są przez śladyorki od osadów diamiktonu rolnego.

Osady zdeponowane w fosie wczesnobrązowejrozpoznano najlepiej w strefie sąsiadującej z rynnąglacjalną Samicy. Omawiany profil obejmujewschodnią ścianę wykopu nr 7.

Ze zdjęcia geomagnetycznego stanowiska arche-ologicznego oraz badań wykopaliskowych wynika, żefosa w tym miejscu miała większą głębokość niż wwykopie 51. Fakt ten oraz bliskie sąsiedztwo rynnyglacjalnej tłumaczą wpływ procesów podepozycyj-nych na barwę ściany wykopu oraz rozmycie warstw,które są wynikiem depozycji i zalegania osadów wpodmokłych warunkach. Ze względu na znacznągłębokość dochodzącą do około 4 m, na omawianymprzekroju najwyraźniej zaznaczyły się rezultaty ru-chów masowych. W spągu wykopu stratygrafia jest

84


podobna do poprzednio omawianych. Podłoże sta-nowią osady piaszczyste, fluwioglacjalne. Miejscamiwśród osadów podłoża widoczne są iły trzeciorzędo-we. Od strony osady wyraźne są warstwy osadów mi-neralno-organicznych wyścielających dno fosy, któreprzemieszczone zostały po stromym skłonie fosy zpowierzchni osady. Zasięg osadów ograniczony jestdo zasięgu konstrukcji palisadowej, której pozo-stałością są dołki posłupowe w spągu wykopu. Z ichwykopaniem i miejscem odkładania wykopanegomateriału może być związany pakiet osadów mine-ralnych w spągowej części wykopu. Wśród osadówmineralno-organicznych wyścielających dno fosy wy-różnić można dwie serie: dolną o odwróconej straty-grafii profilu (na warstwie organicznej zdeponowanajest warstwa mineralna) oraz górną (warstwa orga-niczna również występuje w spągu, ale nie jest już takwyraźna, natomiast górna część tej warstwy ma wy-mieszany, mineralno-organiczny charakter). W se-

riach tych obserwuje się też porwaki ilaste, prze-mieszczone prawdopodobnie w dół fosy razem z ma-teriałem piaszczystym. Ponad nimi znajdują się war-stwy wypełniające fosę o wykształceniu organiczno--mineralnym z materiałem kamienistym, przemode-lowane przez procesy związane z depozycją w środo-wisku wodnym.

Datowanie osadów a główne fazyprocesów erozyjno-denudacyjnych

Stanowisko archeologiczne w Bruszczewie było wie-lokrotnie datowane radiowęglowo. Przedmiotem da-towania były zarówno osady organiczne, fragmentydrewna, makroszczątki pochodzące z warstw kultu-rowych, osadów koluwialnych, jak i wypełniska fosyróżnych stref stanowiska (Czebreszuk, Müller 2004).Warstwy zawierające materiał kulturowy, zwłaszcza

85

Stratygrafia osadów fosy i strefy krawędziowej na stanowisku archeologicznym w Bruszczewie...

Tabela 1. Zestawienie datowań radiowęglowych stanowiska archeologicznego w Bruszczewie według głównych faz osadni-czych

Podział chronologiczny osadów Datowanie radiowęglowe (BP)

warstwy kulturowe i koluwia nowożytne brak datowań

warstwy kulturowe i koluwia średniowieczne 1280±70 Ki-5609

1540±70 Ki-5610

warstwy kulturowe i koluwia łużyckie 2450±50 Ki-5607

2720±50 Ki-5906

warstwy kulturowe i koluwia wczesnobrązowe 3620 ±60 Rome-1153

3600 ±55 GrN-5981

3585 ±35 Poz-920

3584 ±43 Erl-3137

3570 ±35 Poz-919

3557 ±43 Erl-4560

3525 ±48 Erl-4561

3525 ±45 Erl-4011

3524 ±41 Erl-3138

3520±150 Gd-10791

3514±28 Kia-32943

3495±26 Kia-32948

3485±27 Kia-32940

3480±35 Poz-904

3475±46 KN-5291

3470±35 Poz-923

3470±30 GrN-5985

3467±33 Kia-32942

3459±29 Kia-32944

3440±30 Poz-905

3436±31 KN-5294

3427±26 Kia-32945

3410±35 GrN-5984

3409±26 Kia-32941

3408±25 Kia-32946

3405±60 Rome-286

3405±35 Ki-6546

3505±35 Poz-921

3390±60 Ki-7824

3390±42 KN-5293

3380±35 Poz-906

3370±40 Ki-6547

3360±40 Ki-6548

3360±35 Poz-922

3350±40 Ki-5905

3320±40 Ki-5606

3310±60 Ki-7827

3305±55 Rome-1285

3295±40 GrN-6141

3290±45 Ki-5904

3280±60 Ki-7826

3270±60 Ki-7825

3250±70 Ki-10108

3240±50 Ki-5611

3230±55 Rome-1284

3200±70 Ki-10109

ceramiczny, datowano też archeologicznie. Zewzględu na rolę pierwszego, wczesnobrązowego eta-pu zasiedlenia osady w przeobrażeniach stanowiskanajwięcej dat dotyczy tego przedziału czasu (budowafosy wczesnobrązowej). Mieszczą się one pomiędzy3620±60 BP a 3200±70 BP (tab. 1). Niewiele jest da-towań radiowęglowych pozwalających określić czasdepozycji osadów koluwialnych. Na razie jedynie wwykopie 7, na krawędzi fosy, wydatowano próbkęgleby i kości zwierzęce w warstwie podścielającejosady koluwialne na 3370±40 BP i 3360±40 BP, na-tomiast próbkę kości zwierzęcych ze stropu kolu-wiów na 3320±40 BP. Daty te, praktycznie jednocza-sowe, pozwalają umiejscowić w wyżej wymienionymprzedziale depozycję materiału koluwialnego.

Kolejne etapy zasiedlenia mają słabą dokumenta-cję radiowęglową. Na wyróżnienie tych faz osadni-czych pozwala przede wszystkim bogaty materiał kul-turowy znajdowany w nawarstwieniach różnychfragmentów stanowiska. Niestety duża część artefak-tów znajduje się w obrębie powierzchniowej warstwy– koluwiów nowożytnych, za których genezę, jakpodkreślano wcześniej, odpowiada denudacja agro-techniczna.

Podsumowanie

Największe zmiany przekształceń rzeźby na stanowi-sku archeologicznym w Bruszczewie są związane znajstarszym etapem zasiedlenia tego obszaru przezkulturę unietycką. Kierunek i skala tych przemianwynikały zarówno z poziomu gospodarczego tej kul-tury, jak i z dogodnych warunków naturalnych (topo-graficznych i litologicznych): 1) lokalizacji stanowi-ska na wyniesieniu zbudowanym z osadówpiaszczystych o genezie fluwioglacjalnej, 2) sąsiedz-twa rynny glacjalnej ze zbiornikiem wodnym, 3)obecności w podłożu wychodni iłów trzeciorzędo-wych (przemieszczonych w wyniku zaburzeń glaci-tektonicznych), umożliwiających utrzymywanie sięwody w wykopanej fosie.

Największa ilość warstw kulturowych i obiektówarcheologicznych na stanowisku datowana jest naokres wczesnobrązowy. Również tak datowana jestnajstarsza osada koluwialna.

Druga faza przekształceń rzeźby i depozycji osa-dów związana jest z łużyckim etapem użytkowaniastanowiska w późnej epoce brązu i wczesnej epoceżelaza. Tak datowane warstwy obserwuje się w fosie,strefie krawędziowej stanowiska oraz w strefie torfo-wiskowej. Największe objętości materiału dotyczącetego etapu użytkowania osady zdeponowane są wwykopanej fosie łużyckiej.

Trzeci etap – średniowiecznego zasiedlenia sta-nowiska – znany jest głównie z wymieszanych osadów

koluwialnych, zawierających różnowiekowy materiałkulturowy, transportowanych i deponowanych w cza-sach nowożytnych.

Czwarty etap użytkowania terenu – denudacjaagrotechniczna – zaznacza się warstwą koluwiów onajwiększym zasięgu przestrzennym, przykry-wających osady równiny torfowej. Osady te związanesą z uprawą regularnie prowadzoną na stanowiskuarcheologicznym.

Badania geoarcheologiczne finansowane były zprojektu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnic-twa Wyższego nr 2 P04E01630.

Literatura

Czebreszuk J., Hildebrandt-Radke I., 2007. Man-made transformations of the relief at the Bruszcze-wo archaeological site (Wielkopolska Lakeland).Quaestiones Geographicae, 26, A: 5–14.

Czebreszuk J., Müller J. (red.), 2004. Bruszczewo.Ausgrabungen und Forschungen in einer prä-historischen Siedlungskammer Großpolens/Bada-nia mikroregionu z terenu Wielkopolski. Bd./T. I.Forschungsstand – Erste Ergebnisse – Das östlicheFeuchtbodenareal/Stan badań – Pierwsze wyniki –Wschodnia, torfowa część stanowiska. Po-znań–Kiel–Rahden (Westf.).

Czebreszuk J., Müller J., 2005. A Polish-German re-search project into a Bronze Age fortified settle-ment at Bruszczewo in Wielkopolska. Archaeolo-gia Polona, 43: 175–200.

Ducke B., Müller J., 2004. Die geomagnetische Pro-spektion. Prospekcja geomagnetyczna. W: J. Cze-breszuk, J. Müller (red.), Bruszczewo. Ausgrabun-gen und Forschungen in einer prähistorischenSiedlungskammer Großpolens/Badania mikrore-gionu z terenu Wielkopolski. Bd./T. I. For-schungsstand – Erste Ergebnisse – Das östliche Fe-uchtbodenareal/Stan badań – Pierwsze wyniki –Wschodnia, torfowa część stanowiska. Po-znań–Kiel–Rahden (Westf.), s. 61–68.

Gawriuczenkow I., 2005. Iły poznańskie jako barierygeologiczne składowisk odpadów komunalnych.Przegląd Geologiczny, 53, 8: 691–694.

Klimaszewski M., 1981. Geomorfologia. PWN, War-szawa.

Müller J., Czebreszuk J., 2003. Bruszczewo – einefrühbronzezeitliche Siedlung mit Feuchtbodener-haltung in Großpolen. Vorbereicht zu den Ausgra-bungen 1999–2001. Germania, 81: 443–480.

Stochlak J., 2005. Klasyfikacja litogenetyczna pery-glacjalnych pokryw stokowych w południowej czę-ści Płaskowyżu Ojcowskiego – dyskusja. PrzeglądGeologiczny, 53, 4: 285–288.

86



Zapis procesów prehistorycznej antropopresji w otoczeniustanowiska archeologicznego w Bruszczewie

(centralna Wielkopolska) na podstawie badań osadówrynny glacjalnej Samicy

Iwona Hildebrandt-Radke1, Beata Janczak-Kostecka2, Waldemar Spychalski3

1Instytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznańe-mail: [email protected] Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznańe-mail: [email protected] Gleboznawstwa, Uniwersytet Przyrodniczy, ul. Szydłowska 50, 60-656 Poznańe-mail: [email protected]

Abstract: The sedimentological, geochemical and diatomological research into the core taken from the fossil lake located inthe glacial channel of Samica river prove the increasing anthropogenization of the landscape in the microregion surroundingthe settlement in Bruszczewo. Anthropogenic indices of the Early Bronze Period in the palynological research include: highdecline in the percentage of tree pollens caused by deforestation, indicators of grazing animals and farming as well as notice-able eutrophication of the lake (fungal spores and algae thriving on dung, droppings and excrement).In the sedimentological research, cultural layers correspond with accelerated mineral sedimentation in the basin (medium-and fine-grained sands). Each time it is preceded with organic sedimentation (from humus levels). Above results might signi-fy the initiation of erosion-denudation processes in the catchment, settled and economically exploited by individual culturalgroups. Results of the anthropogenic activity are visible also in the geochemical composition of the deposits. Cultural layersare marked with increased percentage of heavy metals, while the Cu : Pb : Zn ratios suggest their anthropogenic character.Additionally, the increase in phosphorus percentage confirms eutrophication of the basin in the settlement periods, that is inthe Early and Late Bronze, and Early and Roman Iron Ages.

Key words: archaeological settlement, fossil lake, glacial trough, Kościan Plain, sedimentological, geochemical, paly-nological, diatomological analysis

Wstęp

Bruszczewo jest przykładem niewielu stanowisk ar-cheologicznych na obszarze Polski o tak szerokim za-kresie prowadzonych badań archeologiczno-przy-rodniczych.

Rozpoczęte w połowie lat 90. XX w. badania osa-dy z wczesnej epoki brązu w Bruszczewie dowiodływieloaspektowych skutków środowiskowych osad-nictwa i działalności gospodarczej najpierw ludnościkultury unietyckiej (wczesna epoka brązu), łużyckiej(środkowa i późna epoka brązu), a później okresuwpływów rzymskich i średniowiecza (Czebreszuk,Müller 2004, Müller, Czebreszuk 2005, Czebreszuk,Hildebrandt-Radke 2007).

Stanowisko archeologiczne Bruszczewo nr 5położone jest 60 km na południe od Poznania, w obrę-bie płata osadów sandrowych zbudowanych z piaskówi żwirów zdeponowanych przez wody roztopowe nafalistej wysoczyźnie morenowej fazy leszczyńskiej zlo-dowacenia północnopolskiego (ryc. 1).

Stanowisko wczesnobrązowe wyodrębnia się z opi-sywanej powierzchni sandrowej jako niewielki półwy-sep wysunięty w kierunku południowo-wschodnim wrynnę glacjalną Samicy. Osady torfowe wypełniającerynnę otaczają stanowisko od strony południowo-za-chodniej, południowej, wschodniej i północno--wschodniej, ograniczając z tych stron jego dostęp-ność. Półwysep osiąga przeciętną wysokość 75,6 mn.p.m. i zajmuje powierzchnię 1,5 ha.

87

W opisie fizycznogeograficznym na całym oma-wianym terenie wyróżnić można kilka głównych jed-nostek: Pradolinę Warciańsko-Odrzańską (ŁęgiObrzańskie), Równinę Kościańską i PojezierzeKrzywińskie oraz Pojezierze Sławskie (Kondracki1994).

Poniższe opracowanie przedstawia wynik badańrdzenia pobranego z rynny Samicy, z obszaru ota-czającego osadę wczesnobrązową, zlokalizowanegoo około 200 m w kierunku wschodnim od osady, zmiejsca, z którego wcześniej pobrano rdzeń do badańpalinologicznych (Haas, Wahlmüller 2004, Kneisel,Bork i in. 2008).

Rdzeń pobrano z obszaru kopalnego zbiornikawodnego (jeziora), który znajdował się w obrębierówniny torfowej. Współcześnie jedynie w morfome-trii równiny torfowej Samicy zaznacza się niewielkazaklęsłość terenu przebiegająca wzdłuż poziomicy 70m n.p.m.

Czterometrowy rdzeń osadów poddano bada-niom sedymentologicznym, geochemicznym orazdiatomologicznym. Badania te oraz wyniki wcze-śniejszych badań palinologicznych umożliwiły od-tworzenie stopniowej antropogenizacji krajobrazu wnajbliższym otoczeniu osady oraz pokazanie zróżni-cowanego wpływu człowieka na środowisko przyrod-nicze od okresu neolitu aż po czasy nowożytne.

Rozpoznanie palinologiczne

Badania palinologiczne oraz tzw. fosyliów (zarodni-ków grzybów, jaj pasożytów) opracowane przez Ha-asa i Wahlmüller wskazują na zaawansowany procesotwarcia krajobrazu w pobliżu osiedla.

Około 2000 r. p.n.e., a więc na początku epokibrązu, zaznacza się dominacja wypasu zwierząt iwskaźniki rolnictwa, świadczące o krajobrazie kultu-rowym (Kneisel i in. 2008).

Drugim ważnym wnioskiem wynikającym z badańosadów torfowiskowych w rynnie Samicy (wykop 31)było stwierdzenie powyżej poziomu pyłkowego dato-wanego na okres wczesnobrązowy obecności pozio-mu piaszczystego przykrywającego osady torfowe.Taka stratygrafia może świadczyć o wzroście pozio-mu wody w całej strefie torfowiskowej w okresie póź-nego brązu. Innym argumentem potwierdzającym tęobserwację jest brak roślin wodnych w poziomiewczesnobrązowym, a równocześnie ich obecność wpoziomie związanym z okresem późnego brązu.

W rdzeniu pobranym z dna jeziora, wraz z pierw-szymi śladami osadnictwa z wczesnego brązu (napoczątku 2 tysiąclecia p.n.e.), można zaobserwowaćwyraźny spadek udziału pyłku drzew, co jest wskaźni-kiem stopniowego wycinania lasów w pobliżu osady.

Z drugiej jednak strony, ostatnie badania wska-zują na pogorszenie warunków klimatycznych orazogólnie wysoki poziom wód w jeziorach na tereniecałej Europy w latach 2000–1850 p.n.e. W związku ztym nie jest łatwo ustalić przyczyny tej sytuacji.

Dodatkowe informacje na temat antropogeniza-cji obszaru przyniosły badania zarodników grzybów iglonów. Świadczą one, że osadnictwo wczesno-brązowe przyczyniło się do sukcesywnej eutrofizacjijeziora (przede wszystkim ze względu na obecnośćfosforanów). W poziomie osadów z wczesnej epokibrązu pojawiają się zarodniki grzybów (Sordaria-ceae) rozwijające się w odchodach długo leżących.Drugim podobnym wskaźnikiem są jaja włosogłówki(Trichuris). Innym wskaźnikiem eutrofizacji jeziorajest obecność alg niebiesko-zielonych (Anabaena) wtejże fazie osadnictwa, co również oznacza dostawędo jeziora substancji pochodzących z odchodówzwierzęcych i ludzkich.

Rozpoznanie sedymentologiczne

Analizy sedymentologiczne potwierdziły, że próbkipobrane 200 m na wschód od badanej osady wcze-snobrązowej budują facje jeziorne, a nie torfowisko-we. Są to gytie w znacznym stopniu węglanowe, prze-chodzące nawet w osady podobne do kredy jeziornej(analizy geochemiczne wykazały w rdzeniu od 20 do30% Ca).

W strukturze osadów analizowanego rdzenia ob-serwuje się również udział substancji mineralnych.Pod względem uziarnienia są to mułki średnie i gru-be (do 60 µm), które obecne są w całym rdzeniu, aledla starszych okresów pradziejów – od neolitu po-przez wczesny i późny okres epoki brązu – zaznaczasię dostawa do zbiornika jeziornego piasku drobne-go i średniego (62–500 µm). Wzrost tej dostawy wi-

88

Iwona Hildebrandt-Radke, Beata Janczak-Kostecka, Waldemar Spychalski

Ryc. 1. Położenie stanowiska archeologicznego Bruszcze-wo nr 5 w rynnie glacjalnej SamicyA – lokalizacja miejsca poboru rdzenia do analiz

doczny jest przede wszystkim od późnego okresubrązu, nasila się w okresie wpływów rzymskich i śre-dniowieczu (40–60% domieszek mineralnych w osa-dzie stanowią piaski). Także w tych badaniach po-dobnie jak w badaniach osadów jeziora Wonieśćzaznacza się prawidłowość, że wzrost wielkości stratprażenia wyprzedza nieco czasowo zwiększenie do-staw materii mineralnej do zbiornika (Dörfler, Hil-debrandt-Radke i in. 2009). Wynika to z faktu, że do-konując karczunków lasów, człowiek najpierwuruchamiał warstwę humusową, a później erozyjnieprzemieszczały się głębiej leżące poziomy mineralne.

Oceniając wskaźnik odchylenia standardowego,należy zauważyć, że jego wartości wzrastają w opisy-wanych wcześniej poziomach kulturowych (spadawysortowanie). Nie są to zmiany duże, co jest efek-tem nieznacznej zmienności litologicznej osadów mi-neralnych w całym badanym rdzeniu.

Skośność wykazuje wartości dodatnie, z tym żewyższe zaznaczają się w próbkach poza poziomamikulturowymi, a więc w osadach naturalnych – jezior-nych. Zmniejszanie się wartości wskaźnika skośnościmoże sugerować doprowadzanie do osadu frakcjigrubszych (Racinowski i in. 2001). Zmiany takie za-uważalne są od głębokości 80 cm ku powierzchni te-renu.

Spłaszczenie rozkładów uziarnienia (kurtoza)wykazuje się wartościami niskimi (nieco ujemnebądź nieznacznie dodatnie). Takie rozkłady są typo-we dla osadów powstających przez wytrącanie się zzawiesiny (jeziornej), jak też dla osadów środowisknieprądowych (utworów stokowych) (Racinowski iin. 2001).

Rozpoznanie geochemiczne

Jednym z aspektów wpływów antropogenicznych wśrodowisku jest modyfikacja składu chemicznychkomponentów środowiska (Zgłobicki 2008). Wsku-

tek działalności człowieka uruchomione zostałymetale, których nie było w naturalnym obiegu geo-chemicznym albo przyspieszony został obieg wielupierwiastków (Migaszewski, Gałuszka 2007).

Człowiek pradziejowy mógł wpływać na środowi-sko w sposób bezpośredni, dostarczając (produ-kując) pierwiastki i związki chemiczne (np. odchodyludzkie i zwierzęce, odpadki), albo pośredni, od-działując na przebieg naturalnych procesów, szcze-gólnie poprzez wylesianie, przyspieszając procesyerozyjno-denudacyjne, mineralizację materii orga-nicznej i zmiany zawartości pierwiastków w osadach.

W badanych osadach jeziornych zapisane zostałyzarówno naturalne, jak i opisywane wcześniej bezpo-średnie i pośrednie wpływy antropogeniczne.

Skład geochemiczny rozpoznano poprzez bada-nia zawartości mikro- i makroelementów. Oznaczo-no następujące pierwiastki: miedź, chrom, kadm, ni-kiel, mangan, ołów, cynk, magnez, potas, fosfor,wapń i żelazo (ryc. 2)

Analizując zawartość metali ciężkich, należy za-uważyć, że do okresu wpływów rzymskich (głębokośćok. 80 cm) ich wartości nie przekraczają z reguły 10mg/kg. Dopiero od okresu wpływów rzymskich zawar-tość takich metali, jak Cu, Cr, Ni, Zn, szybko wzrasta,osiągając blisko powierzchni około 50 mg/kg.

Interesujące są wzajemne relacje takich pier-wiastków, jak Cu:Pb:Zn. Opracowany według Wengi in. (2003) na podstawie tych relacji wskaźnik geo-chemiczny pozwala zaliczyć badane osady do antro-pogenicznych. Koncentracje Cu, Pb i Zn występująpoza obszarem uważanym przez wymienianych auto-rów za naturalny.

Jednym z pierwiastków najlepiej oddającychwpływy antropogeniczne jest fosfor. Bierze on udziałw obiegu biogeochemicznym i może być porównywa-ny na przestrzeni dziejów. Jego wartości wzrastają wokresie wczesnego brązu, kilka razy w okresie środ-kowego i późnego brązu oraz symptomatycznie odpoziomu około 80 cm (okres wpływów rzymskich, od

89

Zapis procesów prehistorycznej antropopresji w otoczeniu stanowiska archeologicznego w Bruszczewie...

Ryc. 2. Skład geochemiczny osadów z rdzenia pobranego z kopalnego zbiornika wodnego w rynnie glacjalnej Samicy

którego notowany jest wzrost wszystkich wskaźni-ków), osiągając wartość około 180 mg/kg. Analizygeochemiczne w tym wypadku są bardzo zgodne zobserwacjami paleoekologicznymi sugerującymi wtych poziomach przyspieszoną eutrofizację jeziora.

Specyfiką składu geochemicznego całego rdze-nia, z wyjątkiem strefy przypowierzchniowej (ok. 60cm od powierzchni), jest bardzo wysoka i stabilna wcałym rdzeniu zawartość wapnia (28–32%). Źródłemwapnia są przede wszystkim osady powstałe wskutekwytrącania się węglanu wapnia w wyniku asymilacjioraz utworzone ze skorup małży, ślimaków i pance-rzyków okrzemek. Należy również pamiętać o osa-dach będących efektem wytrącania się węglanu wap-nia na drodze czysto chemicznej. CaCO3 występujenajczęściej w postaci kalcytu, rzadziej aragonitu. Jestwięc produktem procesów pochodzenia biochemicz-nego lub chemicznego (Rutkowski 2007). Jakoźródła wapnia nie można również wykluczyć roz-puszczania skał węglanowych zawartych w osadachpolodowcowych (sandry, kemy, moreny) oraz zestarszego podłoża (iły trzeciorzędowe).

Rozpoznanie diatomologiczne

Na podstawie badań flory okrzemkowej rdzenia po-branego z rynny Samicy otaczającej osadę wcze-snobrązową możliwa była rekonstrukcja zmian śro-dowiskowych tego obszaru.

Badania diatomologiczne wykazały znacznyudział okrzemek słodkowodnych planktonicznych(ok. 80%) na głębokości 400 cm, do których należałyprzede wszystkim Aulacoseira islandia, A. granulataoraz Cyclostephanus dubius, co potwierdza istnieniew tym miejscu jeziora kopalnego. Natomiast obec-ność okrzemek bentosowych, tj.: Fragilaria brevistria-ta, F. martyi, F. pinnata, wskazuje na istnienie w je-ziorze środowiska alkalicznego, umiarkowanie dosłabo zeutrofizowanego (Witkowski, Szafer 1999,Broszinski 2002).

W badanych osadach jeziornych w okresie wcze-snego brązu występuje jedynie nieliczny detrytusokrzemek, który nie nadaje się do identyfikacji. Przy-czyny takiego stanu rzeczy są trudne do wyjaśnieniana podstawie samych badań diatomologicznych. Jed-nak korelując je z rozpoznaniem sedymentologicz-nym oraz palinologicznym, można wyjaśnić brak flo-ry okrzemkowej w tej części profilu. Brakwystępowania pancerzyków okrzemek może byćzwiązany z obecnością poziomu piaszczystego przy-krywającego osady torfowe. Ziarna piasku mogą po-wodować niszczenie delikatnej struktury pancerzy-ków. Drugim ważnym powodem braku floryokrzemkowej może być nadmierna eutrofizacja je-ziora związana z intensywnym rozwojem osadnictwa

wczesnobrązowego. Wysoka zawartość zawiesiny wwodach mogła na tyle skutecznie rozpraszać światło,że rozwój organizmów fotosyntezujących, jakimi sąokrzemki, był niemożliwy.

W okresie wydatowanym na późną epokę brązuzaczynają dominować słodkowodne okrzemki bento-sowe (ok. 60–70%): Fragilaria ulna, F. brevistriata, F.pinnata. F. martyi, Cocconeis placentula v. lineata,Epithemia adnata, Navicula radiosa. Towarzyszą imgatunki halofilne (ok. 20–30%): Epithemia turgida,Gomphonema olivaceum, Nitzshia frustulum. Jest totypowa flora okrzemkowa występująca w płytkowod-nych zbiornikach słodkowodnych o wodach alkalicz-nych, umiarkowanie zeutrofizowanych.

Na głębokości 40 cm p.p.t. widoczny jest wzrostudziału flory planktonicznej do około 40%, a następ-nie gwałtowny jej spadek. Skład gatunkowy okrze-mek w tych osadach jest charakterystyczny dla środo-wiska alkalicznego eutroficznego do dystroficznego.Jezioro istniejące na równinie torfowej ulegało stop-niowemu wypłycaniu i zarastaniu, a następnie całko-wicie zanikło. Podobne wnioski nasuwają się z badańgeochemicznych.

Podsumowanie

Badania sedymentologiczne, geochemiczne i diato-mologiczne rdzenia pobranego z kopalnego jeziora wrynnie glacjalnej Samicy potwierdzają postępującąantropogenizację krajobrazu w mikroregionie ota-czającym osadę „bruszczewską”.

W badaniach palinologicznych wskaźnikami an-tropogenicznymi okresu wczesnobrązowego są: wy-soki spadek udziału pyłku drzew wynikający z odle-sień, wskaźniki wypasu zwierząt i rozwoju rolnictwaoraz zaznaczająca się eutrofizacja jeziora (zarodnikigrzybów i algi rozwijające się na odchodach).

W badaniach sedymentologicznych poziomomkulturowym odpowiada przyspieszona sedymentacjamineralna w zbiorniku (piaski średnie i drobne),którą każdorazowo poprzedza sedymentacja orga-niczna (z poziomów próchniczych). Powyższe wynikimogą świadczyć o uruchomieniu procesów erozyj-no-denudacyjnych w zlewni zasiedlanej i gospodar-czo eksploatowanej przez poszczególne ugrupowa-nia kulturowe.

Skutki działalności antropogenicznej widoczne sąrównież w składzie geochemicznym osadów. W po-ziomach kulturowych zaznacza się podwyższona za-wartość metali ciężkich, a relacje Cu : Pb : Zn wska-zują na ich antropogeniczny charakter. Dodatkowowzrost zawartości fosforu potwierdza eutrofizacjęzbiornika w okresach osadnictwa, czyli we wczesnejepoce brązu, środkowej i późnej epoce brązu i okre-sie wpływów rzymskich.

90

Iwona Hildebrandt-Radke, Beata Janczak-Kostecka, Waldemar Spychalski

Literatura

Battarbee R.W., 1986. Diatom analysis. W: B.E. Ber-glund (red.), Handbook of Holocene Paleoecologyand Paleohydrology. John Wiley & Sons, London,s. 527–570.

Borówka R.K., 2007. Geochemiczne badania osa-dów jeziornych strefy umiarkowanej. Studia Lim-nologica et Telmatologica: 33–42.

Broszinski A., 2002. Die subfossile Diatomeenflorader westlichen Ostsee.Biostratigrafische Untersu-chungen an spät- und postglacialen Sedimentendes Kategats, der Kieler Bucht und der Pommer-schen Bucht. Doctoral dissertation. UniwersytetJ.-W. Goetchego Frankfurt nad Menem. Manu-script.

Cieśla A., Stupnicka E., 1980. Wpływ osadnictwa naskład chemiczny osadów jeziornych. ArcheologiaPolski, 24, 1: 7–17.

Czebreszuk J., Hildebrandt-Radke I., 2007.Man-made transformations of the relief at theBruszczewo archaeological site (Wielkopolska La-keland). Quaestiones Geographicae, 26, A: 5–14.

Czebreszuk J., Müller J. (red.), 2004. Bruszczewo.Ausgrabungen und Forschungen in einerprähistorischen Siedlungskammer Großpole-ns/Badania mikroregionu z terenu Wielkopolski.Bd./T. I. Forschungsstand – Erste Ergebnisse –Das östliche Feuchtbodenareal/Stan badań –Pierwsze wyniki – Wschodnia, torfowa część stano-wiska. Poznań–Kiel–Rahden (Westf.).


Haas J.N., Wahlmüller N.W., 2004. Pollenanalyti-sche Untersuchungen im Bereich der bronzezeitli-chen Seeuferstation „Bruszczewo”. Badania pali-nologiczne na stanowisku z epoki brązu wBruszczewie. W: J. Czebreszuk, J. Müller (red.),Bruszczewo. Ausgrabungen und Forschungen ineiner prähistorischen Siedlungskammer Gro-ßpolens/Badania mikroregionu z terenu Wielko-polski. Bd./T. I. Forschungsstand – Erste Ergebnis-se – Das östliche Feuchtbodenareal/Stan badań –Pierwsze wyniki – Wschodnia, torfowa część stano-wiska. Poznań–Kiel–Rahden (Westf.), s. 273–280.

Håkansson H., 1989. Diatom succession during Mid-dle and Late Holocene time in Lake Krage-holmssjon, southern Sweden. Nova Hedwiga, 48:143–166.

Hickmann M., Schweger Ch.E., 1996. The Late Qu-aternary palaeoenvironmental history of a presen-tly deep freshwater lake in east-central Alberta,Canada and palaeoclimate implications. Paleeoge-ography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 123,1–4: 161–178.

Hładyłowicz K.J., 1932. Zmiany krajobrazu i rozwójosadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku.Badania z Dziejów Społecznych i Gospodarczych,12. Lwów.

Kneisel J., Bork H.-R., Czebreszuk J., Dörfler W.,Grootes P., Haas J.N., Heußner K.-U., Hilde-brandt-Radke I., Kroll H., Müller J., WahlmüllerN., Ważny T., 2008. Bruszczewo – early bronzeenvironment defensive settlement in Wielkopol-ska. Metallurgy, peat zone finds and changes in theenvironment. W: J. Czebreszuk, S. Kadrow, J. Mü-ller (red.), Defensive structures from Central Eu-rope to the Aegean in the 3rd and 2nd millenium BC.Studien zur Archäologie in Ostmitteleuropa, 5:155–170.

Migaszewski Z.M., Gałuszka A., 2007. Podstawygeochemii środowiska. Wydawnictwo Nauko-wo-Techniczne, Warszawa.

Racinowski R., Szczypek T., Wach J., 2001. Prezen-tacja i interpretacja wyników badań uziarnieniaosadów czwartorzędowych. Wydawnictwo UŚ, Ka-towice.

Rutkowski J., 2007. Osady jezior w Polsce. Charakte-rystyka i stan rozpoznania, metodyka badań, pro-pozycje. Studia Limnologica et Telmatologica:17–24.

Stockmarr J., 1971. Tablets with Spores used in Ab-solute Pollen Analysis. Pollen et Spores, 13:615–621.

Weng H.X., Hang X.M., Chen X.H., Wu N.Y., 2003.The stability of the relative content ratios of Cu,Pb, Zn in soils and sediment. Environmental Geo-logy, 45(1): 79–85.

Witkowski A., Szafer I., 1999. Zmiany środowiska se-dymentacji dennych w rejonie wyspy Wolin w świe-tle analizy diatomologicznej. W: R.K. Borówka, Z.Młynarczyk, A. Wojciechowski (red.), Ewolucjageosystemów nadmorskich południowego Bałtyku.Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań–Szcze-cin, s. 169–174.

Zgłobicki W., 2008. Geochemiczny zapis działalno-ści człowieka w osadach stokowych i rzecznych.Wydawnictwo UMCS, Lublin.

91

Zapis procesów prehistorycznej antropopresji w otoczeniu stanowiska archeologicznego w Bruszczewie...


Regionalna wymowa procesów antropogenizacji regionuśrodkowej Obry na podstawie badań osadów jeziora Wonieść

Iwona Hildebrandt-Radke1, Waldemar Spychalski2, Monika Lutyńska3

1 Instytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznańe-mail: [email protected] Katedra Gleboznawstwa, Uniwersytet Przyrodniczy, ul. Szydłowska 50, 60-656 Poznańe-mail: [email protected] Instytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznańe-mail: [email protected]

Abstract: The study was aimed at anthropogenization processes of the Kościan Plain. They are noticeable in localpalynological diagrams (eg. at the archaeological site in Bruszczewo) as well as on settlement maps of the Polish Archaeo-logical Record Project. The goal was to determine whether the processes were perceptible also in a regional scale, in depos-its of the biggest water body in the examined area, located 15 km to the east from Bruszczewo. Anthropogenic participationin changes of plant cover is clearly visible in the local diagram from Bruszczewo. While compared with the mentioned,anthropogenic influence in deposits of Wonieść Lake is rather inconspicuous. In the Neolithic and Early Bronze Periods,percentage of herbaceous plants (amount of grasses and herbs) maintained the level of 10%. Increase in NAP is marked notearlier than in the Roman Iron Age, and then from the Early Middle Ages until the present time (Dörfler, to be publishedsoon). Comparison of palynological results to sedimentological analyses indicates that periods of increased values ofCerealia and Plantago lanceolata indices are correlated with inflow of mineral material to lacustrine water body. Larger frac-tions were observed there i.e. fine- and medium-grained sands, and even gravels as well as organic matter. In the geochemi-cal record for the same periods, an increased percentage of trace elements can be visible (however their distinctive escala-tion is manifested not earlier than in the Middle Ages). These changes are accompanied by intensified eutrophication index(phosphorus percentage) as well as by occurrence of diatoms, which prefer eutrophic conditions.

Key words: middle Obra region, prehistory, human impact, lake Wonieść, sedimentological, geochemical, diatomologicalanalysis

Wstęp

Osady jeziorne są niezastąpionym naturalnym archi-wum pozwalającym na śledzenie zapisu przemianśrodowiska i ich przyczyn w skali lokalnej i regional-nej. Sąsiedztwo zbiorników jeziornych, czy też sze-rzej basenów sedymentacyjnych, wykorzystuje rów-nież archeologia. Badania osadów jeziornych bądźtorfowiskowych w otoczeniu stanowisk archeologicz-nych lub w niewielkiej odległości od nich dowodząantropogenicznych przekształceń środowiska przy-rodniczego w różnych okresach holocenu, np. Bisku-pin (Niewiarowski i in. 1995), Gościąż (Ralska-Jasie-wiczowa i in. 1999), Kałdus (Chudziak i in. 2004),Woryty (Cieśla, Stupnicka 1980).

W zależności od stopnia antropopresji, form ak-tywności człowieka oraz lokalizacji basenów akumu-lacyjnych w stosunku do obszarów użytkowanych go-spodarczo ślady te mogą wystąpić w różnej postaci i ozmiennym natężeniu.

Prowadzone od połowy lat 90. XX w. badaniaosady z wczesnej epoki brązu w Bruszczewie (cen-tralna Wielkopolska) świadczą również o różnorod-nych skutkach środowiskowych osadnictwa i działal-ności gospodarczej ludności kultury unietyckiej(wczesna epoka brązu), łużyckiej (środkowa i późnaepoka brązu) oraz z okresu średniowiecza.

W lokalnych diagramach pyłkowych pobranych ztorfowiska wypełniającego rynnę Samicy, a ota-czającego stanowisko archeologiczne w Bruszczewie

92

widoczne są wyraźnie poziomy odlesienia związane zwymienionymi wcześniej fazami osadniczymi. Odno-towuje się w nich spadek olchy, grabu czy dębu orazwzrost wskaźników roślin zielnych: zbóż, ruderal-nych, a także wysokie ilości węgielków drzewnych(Haas, Wahlmüller 2004, 2010).

Na stanowisku archeologicznym oraz terenachprzyległych stwierdzono obecność pokryw koluwial-nych datowanych radiowęglowo, świadczących o pra-dziejowych przekształceniach rzeźby wynikających zrolniczego użytkowania obszaru (Hildebrandt-Rad-ke 2010)

Innym dowodem penetracji osadniczej tego tere-nu są analizy materiałów Archeologicznego ZdjęciaPolski. Mapy osadnicze wskazują na dość intensywnezaludnienie obszaru Równiny Kościańskiej od neoli-tu (Jasiewicz, Hildebrandt-Radke 2009, Jasiewicz,Hildebrandt-Radke, w druku).

Celem dalszych badań było ustalenie, czy procesyantropogenizacji Równiny Kościańskiej, obserwo-wane w lokalnych diagramach palinologicznych (np.na stanowisku archeologicznym w Bruszczewie) orazmapach osadniczych Archeologicznego Zdjęcia Pol-ski, zaznaczyły się w skali regionalnej, w osadach naj-większego zbiornika wodnego na badanym obszarze,leżącego 15 km na wschód od Bruszczewa (ryc. 1)(Czebreszuk, Müller 2004, Haas, Wahlmüller 2004,2010, Czebreszuk, Müller 2005, Hildebrandt-Radke,Spychalski, Janczak-Kostecka, w tym tomie).

Jeziora Pojezierza Leszczyńskiego, w tym Wonie-ść, mają genezę rynnową. Powstawały one w czasieformowania się zaplecza leszczyńskiej strefy margi-nalnej poprzez działalność wód subglacjalnych.

Jezioro Wonieść, z którego pobierano rdzenie,jest obecnie zbiornikiem retencyjnym wybudowa-nym w latach 1974–1982. Zbiornik utworzony zostałna bazie 5 naturalnych jezior obejmujących m.in. Je-zioro Wonieskie, którego powierzchnia wynosi 122ha, a maksymalna głębokość 14,5 m. Do badań po-brano dwa rdzenie o długości 20 m i 23 m z południo-wo-wschodniej części jeziora. Rdzenie pobrane zo-stały z platformy wiertniczej pod kierunkiem dr. W.Dörflera.

Rdzeń 23-metrowy przebił dno jeziora, w któregopodłożu znalazły się grube i średnie, przemyte osadypiaszczyste. Do połowy profilu, do głębokości 8–9 m,osady reprezentują głównie gytie o barwie oliwko-wo-brązowej, które następnie przechodzą w osadylaminowane (również o charakterze gytii) o różniewykształconej laminacji, miejscami wzbogacone wmateriał organiczny. Wzbogacenie w materiał orga-niczny widoczne jest też w spągowej, przydennej czę-ści profilu.

Do badań opróbowano głównie rdzeń III, wyko-rzystując uzupełniająco rdzeń II. Zabieg ten stoso-wano w celu wyeliminowania niedokładności wyni-kających z ubytków osadu w strefach spągowychrdzeni. Z rdzeni pobrano próbki do analiz palinolo-gicznych, litologicznych, geochemicznych i diatomo-logicznych. Próbki geochemiczne i okrzemkoweoznaczano co 8 cm, jedynie analizy litologiczne wy-konano dla próbek co 4 cm.

Datowanie osadów

Ramy chronologiczne pobranych rdzeni wyznacza 10dat AMS – 14C wykonanych w Leibnitz Labor für Al-tersbestimmung und Isotopenforschung Chri-stian-Albrechts-Universität w Kilonii na podstawiemakroszczątków roślinnych znalezionych w profi-lach. Otrzymane daty posłużyły do opracowaniaszczegółowego modelu czasowego za pomocą pro-gramu OXCAL (Bronk Ramsey 2008).

Model czas–głębokość uzupełniono dodatkowo oinformacje dotyczące sekwencji warw występującychz przerwami poniżej 16 m do spągu rdzenia (Dörfler,w druku). Ważnym kryterium wydzielającym niektó-re granice chronostratygraficzne holocenu był cha-rakterystyczny dla poszczególnych okresów składdiagramu pyłkowego (tak wydzielono granicę okre-sów preborealny/borealny, subborealny/subatlantyc-ki) (Dörfler, w druku).

Badania sedymentologiczne

Przeprowadzone analizy litologiczne wskazują nadość dużą jednorodność materiału pobranego z je-ziora. Osady jeziorne budują głównie frakcje pylastei ilaste. Podłoże osadów jeziornych stanowią piaski i

93

Regionalna wymowa procesów antropogenizacji regionu środkowej Obry na podstawie badań osadów jeziora Wonieść

Ryc. 1. Położenie jeziora Wonieść względem stanowiskaarcheologicznego w Bruszczewie. Na mapie uwzględnio-no podział fizycznogeograficzny obszaru badań oraz hip-sometrię wykonaną na bazie Vmap Level2

żwiry, wyraźnie odróżniające się litologicznie od osa-dów jeziornych.

Większe domieszki pyłów grubych i piaskówdrobnych w osadach jeziornych korespondują z po-ziomami profilu, dla których odnotowywano wysokiewskaźniki osadnictwa, i mogą one stanowić dowódodlesiania obszarów zlewni. Zmianom tym towarzy-szy, a niekiedy wyprzedza je wzrost zawartości mate-rii organicznej (zwiększone wskaźniki strat praże-nia). Tendencja tak jest widoczna od około 750 cmdo stropu profilu.

Natomiast od spągu do połowy profilu zaznaczasię tendencja odwrotna, tj. niższym wartościom Mztowarzyszy wzrost wskaźnika strat prażenia. Ta z ko-lei zależność może wynikać z większej roli procesówzachodzących w samym zbiorniku jeziornym. Jedy-nym wyjątkiem jest strefa przydenna, gdzie odnoto-wano zarówno wzrost średniej średnicy ziarna, jak iwskaźnika strat prażenia.

Najwyższymi wskaźnikami zawartości materii or-ganicznej (ok. 20%) charakteryzuje się wczesne śre-dniowiecze i średniowiecze. Okresy te znane są zeźródeł historycznych (Hładyłowicz 1932), jak rów-nież diagramów palinologicznych z intensywnych wy-lesień na obszarze Wielkopolski (Haas, Wahlmüller2004, 2010, Dörfler w druku). Podobnymi wskaźni-kami zawartości materii organicznej rzędu 15–20%charakteryzuje się strefa przydenna jeziora, choć wtym przypadku należy upatrywać przyczyn natural-nych zwiększonej dostawy mineralnej i organicznej.

Natomiast zawartość CaCO3 w analizowanymprofilu nie wykazuje wyraźnego związku ani z bu-dową litologiczną osadów jeziornych, ani też z za-wartością materii organicznej. W profilu pionowymmożna zaobserwować dość wyrównane charaktery-styki CaCO3 utrzymujące się na wysokim poziomierzędu 40–50%. Od powierzchni do głębokościokoło 11 m (chronologicznie do ok. 2000 cal BC)charakterystyczna jest większa zmienność zawarto-ści CaCO3, natomiast od tej strefy ku spągowi profi-lu obserwuje się większą stabilność tego wskaźnika.Wyraźny spadek zawartości CaCO3 widoczny jestdopiero na dnie jeziora. Źródłem tego związku wosadach jeziornych może być jego wytrącanie się wwyniku asymilacji, odkładanie się ze skorupekmałży, ślimaków i małżoraczków czy też procesy fi-zykochemiczne (Rutkowski 2007). Jednak obec-ność Ca na pierwszym miejscu w szeregu migracyj-nym pierwiastków może świadczyć, że jego źródłozwiązane jest z zasilaniem gruntowym ze zlewni je-ziora (Borówka 2007).

Badania sedymentologiczne, w porównaniu z in-nymi, przeprowadzone zostały z największą rozdziel-czością (co 4 cm). Pozwoliło to na wyróżnienie szcze-gółowych poziomów sedymentologicznych. Dowydzieleń sedymentologicznych posłużyły: podsta-wowe parametry uziarnienia, straty prażenia oraz za-wartość CaCO3.

Badania geochemiczne

W dalszej kolejności wykonano analizę geoche-miczną pierwiastków głównych i śladowych. Dużezróżnicowanie pierwiastków wiąże się ze zwiększonądostawą materii organicznej, wzbogaceniem w anali-zowane pierwiastki wód gruntowych, a ponadto zezmieniającymi się warunkami chemicznymi w zbior-niku. Warunki te mogą sprzyjać wytrącaniu się pier-wiastków śladowych w postaci trudno rozpuszczal-nych związków (ryc. 2). Wydzielono 9 lokalnychpoziomów geochemicznych.

Pierwsze ślady mikroelementów zaznaczają się wpoziomie GWON 4, jednak ich udział jest niewielki.Znaczące wartości składników śladowych, powyżejtła geochemicznego, obserwuje się dopiero od śre-dniowiecza – poziom GWON 7 (ryc. 2). Średniowie-cze jest tym okresem w regionie środkowej Obry, wktórym osadnictwo przenosi się na wysoczyzny, na-stępuje ich odlesianie, a to wpływa na przyspieszenieobiegu pierwiastków, zaznaczające się w składziegeochemicznym osadów jeziornych (Jasiewicz, Hil-debrandt-Radke 2009, Jasiewicz, Hildebrandt-Rad-ke, w druku).

Analiza macierzy korelacji pokazała, że istotnezależności wykazują pierwiastki śladowe Zn, Cu i Pb.Ich zwiększona zawartość oraz wzajemne ścisłe kore-lacje mogą wskazywać na ich antropogeniczne po-chodzenie. Innym wnioskiem wynikającym z macie-rzy korelacji jest istotny związek pomiędzywymienionymi wcześniej mikroelementami i K orazNa, czyli alkalicznymi składnikami środowiska. Wza-jemne istotne relacje mogą potwierdzać ich antropo-geniczne źródło, gdyż obecność K i Na może byćwskaźnikiem zintensyfikowania erozji gleb na obsza-rze zlewni, a w czasach współczesnych może to byćrównież wskaźnik nawożenia.

Natomiast wapń, który dominuje w składzie geo-chemicznym, nie wykazuje korelacji z innymi pier-wiastkami. Jak już wcześniej zaznaczono, w całymprofilu odnotowano bardzo wysoką zawartość węgla-nu wapnia, tak więc może to być dowodem na jegopochodzenie ze zlewni jeziora w wyniku procesówługowania węglanowych osadów morenowych, alezapewne węglany pochodzą również z fitoplanktonu.

Badania diatomologiczne

Analiza flory okrzemkowej jeziora Wonieść wyka-zała, że okrzemki bardzo dobrze zachowały się wosadach. Ogółem w badanym materiale zidentyfiko-wano 182 taksony okrzemek, w tym 158 należącychdo Pennales i 24 do Centrales.

Na podstawie zmian w składzie gatunkowymrdzeń został podzielony na 10 lokalnych poziomówokrzemkowych (WON). Pod uwagę brano takie pa-rametry wskaźnikowe, jak: siedlisko, preferencje ha-

94

Iwona Hildebrandt-Radke, Waldemar Spychalski, Monika Lutyńska

lobowe, taksony dominujące, preferencję pod wzglę-dem pH i trofii.

Badania flory okrzemkowej jeziora Wonieśćumożliwiają rekonstrukcję rozwoju tego jeziora.Brak było niestety wystarczająco zachowanej floryokrzemkowej w najstarszych osadach rdzenia, couniemożliwiło wnioskowanie o warunkach, jakiewówczas panowały. Biorąc pod uwagę preferencjesiedliskowe, należy stwierdzić, że jezioro Wonieśćbyło zbiornikiem dość głębokim, przemawia za tymdominacja taksonów planktonowych. Jednakżegłębokość tego jeziora ulegała pewnym zmianom.Na diagramie możemy zaobserwować epizody z pod-wyższoną liczbą gatunków bentosowych (WON I, III,VII, IX), świadczy to o zmianach głębokości zbiorni-ka. Mogły one być naturalne, spowodowane waha-niami klimatycznymi, ale mogły też być spowodowa-ne działalnością człowieka.

Inne wykorzystane w analizie okrzemkowej kate-gorie siedliskowe wskazują, że wody jeziora Wonieśćmiały podwyższoną mineralizację, o czym świadczywysoki udział okrzemek słodkowodno-brakicznych.Ponadto jezioro Wonieść charakteryzuje się zmien-nością pozostałych wskaźników. Odczyn wód gene-ralnie był bliski neutralnemu bądź neutralny(pH=7), zwłaszcza w poziomach WON I, III, VII,IX, X, w pozostałych możemy zauważyć wzrost tak-sonów alkalifilnych i acydofilnych.

Zmiany zachodziły również w trofii zbiornika.Początkowo jezioro Wonieść było średnio żyznymzbiornikiem, o czym świadczą okrzemki oligotroficz-

ne i mezotroficzne. W okresie tym dominowały plank-tonowe okrzemki oligotroficzne (Cyclotella ocellata,C. comensis). Później zauważamy wzrost trofii, a wpoziomach WON III, VII, IX i X udział taksonów hy-pertroficznych (szczególnie Stephanodiscus parvus),czyli preferujących wody bogate w substancje odżyw-cze. Wymienione diatomofazy pokrywają się ze zwię-kszonym udziałem okrzemek beta-mezosaprobowychi alfa-mezosaprobowych, czyli preferujących wodysłabo bądź średnio zanieczyszczone materią orga-niczną (Van Damm i in. 1994).

Eutrofizacja jeziora w wielu wypadkach związanajest z pojawieniem się człowieka i jego intensywnągospodarką, co może zaburzać proces naturalnegorozwoju zbiornika (Likens 1972, Burchardt 1987).Wzrost eutrofizacji jeziora Wonieść możemy korelo-wać (łączyć) z działalnością człowieka na tym obsza-rze. W poziomach WON III, VII, IX, X obserwuje-my wzrost udziału taksonów eutroficznych orazhypereutroficznych, co świadczy o podwyższeniu tro-fii w zbiorniku w wyniku działalności człowieka.Wzrost trofii jeziora możemy łączyć z intensywnąpresją antropogeniczną, natomiast spadek z okresemzmian grup kulturowych i odnawianiem szaty roślin-nej.

Podsumowanie

W porównaniu z lokalnym diagramem z Bruszczewa,w którym wyraźnie zaznaczał się udział człowieka w

95


Ryc. 2. Wyniki analiz geochemicznych jeziora Wonieść oraz wyznaczone poziomy geochemiczne

przemianach szaty roślinnej w skali lokalnej, w osa-dach jeziora Wonieść wpływ antropogeniczny nie za-znacza się tak bardzo.

W neolicie i okresie wczesnego brązu udział ro-ślin zielnych (traw i ziół) utrzymywał się na poziomie10%, wzrost NAP widoczny jest dopiero w okresiewpływów rzymskich, a następnie od okresu wczesne-go średniowiecza do czasów współczesnych (Dörfler,w druku).

Porównanie wyników palinologicznych z analiza-mi sedymentologicznymi wskazuje, że okresy o zwię-kszonych wartościach wskaźników Cerealia i Planta-go lanceolata korelują się z dopływem do zbiornikajeziornego materiału mineralnego o większych frak-cjach, tj. piasków drobnych, średnich, a nawet żwiróworaz materii organicznej

W zapisie geochemicznym obserwuje się dla tychsamych okresów podwyższoną zawartość pierwiast-ków śladowych (z tym że wyraźny ich wzrost zaznaczasię dopiero od średniowiecza). Zmianom tym towa-rzyszy wzrost wskaźnika eutrofizacji (udział fosforu)oraz występowanie okrzemek preferujących warunkieutroficzne.

Literatura

Borówka R.K., 2007. Geochemiczne badania osa-dów jeziornych strefy umiarkowanej. Studia Lim-nologica et Telmatologica, 33–42.

Bronk Ramsey C., 2008. OxCal Program, v4.0.3(http://www.rlaha.ox.ac.uk/oxcal/oxcal.html).

Burchardt L., 1987. Zmiany populacyjne fitoplank-tonu Jeziora Świętokrzyskiego na tle zmian warun-ków środowiskowych. Wyd. Naukowe UAM, seriaBiologia, 44: 1–90.

Chudziak W., Noryśkiewicz A.M., Noryśkiewicz B.,2004. Zasiedlenie Góry św. Wawrzyńca w ostatnichtrzech tysiącach lat w świetle historii roślinności.W: W. Chudziak (red.), Mons Sancti Laurenti. 2.Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń, s.209–229.

Cieśla A., Stupnicka E., 1980. Wpływ osadnictwa naskład chemiczny osadów jeziornych. ArcheologiaPolski, 24, 1: 7–17.

Czebreszuk J., Hildebrandt-Radke I., 2007.Man-made transformations of the relief at theBruszczewo archaeological site (Wielkopolska La-keland). Quaestiones Geographicae, 26, A: 5–14.

Czebreszuk J., Müller J. (red.), 2004. Bruszczewo.Ausgrabungen und Forschungen in einerprähistorischen Siedlungskammer Großpolens/Badania mikroregionu z terenu Wielkopolski.Bd./T. I. Forschungsstand – Erste Ergebnisse –Das östliche Feuchtbodenareal/Stan badań –Pierwsze wyniki – Wschodnia, torfowa część stano-wiska. Poznań–Kiel–Rahden (Westf.).


Haas J.N., Wahlmüller N.W., 2004. Pollenanalyti-sche Untersuchungen im Bereich der bronzezeitli-chen Seeuferstation „Bruszczewo”. Badania pali-nologiczne na stanowisku z epoki brązu wBruszczewie. W: J. Czebreszuk, J. Müller (red.),Bruszczewo. Ausgrabungen und Forschungen ineiner prähistorischen Siedlungskammer Groß-polens/Badania mikroregionu z terenu Wielkopol-ski. Bd./T. I. Forschungsstand – Erste Ergebnisse –Das östliche Feuchtbodenareal/Stan badań –Pierwsze wyniki – Wschodnia, torfowa część stano-wiska. Poznań–Kiel–Rahden (Westf.), s. 273–280.

Haas J.N., Wahlmüller N.W., 2010. Floren, Vegeta-tions- und Milieuveränderungen im Zuge derbronzezeitlichen Besiedlung von Bruszczewo (Po-len) und der landwirtschaftlichen Nutzung der um-liegenden Gebiete. Przemiany środowiska, wege-tacji i flory w ramach osadnictwa epoki brązu wBruszczewie oraz gospodarcze użytkowanie oto-czenia osady. W: J. Czebreszuk, J. Müller (red.),Bruszczewo. Ausgrabungen und Forschungen ineiner prähistorischen Siedlungskammer Groß-polens/Badania mikroregionu z terenu Wielkopol-ski. Bd./T. II. Studien zur Archäologie in Ostmitte-leuropa, Studia nad Pradziejami EuropyŚrodkowej, 6.1: 50–81.

Hildebrandt-Radke I., 2010. Das geologische Alterund die Hauptphasen der Denudations – und Ak-kumulationsprocesse vor dem Hintergrund topo-graphisher Verhältnisse der archäologischen fund-platzes Bruszczewo. Wiek i główne fazy procesówdenudacji i akumulacji w świetle uwarunkowań to-pograficznych stanowiska archeologicznego wBruszczewie. W: J. Czebreszuk, J. Müller (red.),Bruszczewo. Ausgrabungen und Forschungen ineiner prähistorischen Siedlungskammer Groß-polens/Badania mikroregionu z terenu Wielkopol-ski. Bd./T. II. Studien zur Archäologie in Ostmitte-leuropa, Studia nad Pradziejami EuropyŚrodkowej, 6.1: 16–37.

Hładyłowicz K. J., 1932. Zmiany krajobrazu i rozwójosadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku.Badania z Dziejów Społecznych i Gospodarczych,12. Lwów.

Likens G.E., 1972. Eutrophication and aquatic eco-system. W: Nutrients and Eutrophication. Specialsymposia. 1. Amer. Soc. Limnology and Oceano-graphy, s. 3–13

Niewiarowski W., Noryśkiewicz B., Piotrowski W.,Sinkiewicz M., 1995. An outline of natural and an-thropogenic changes of geographical environmentin the Biskupin area during the last 7000 years. Qu-aternary Studies in Poland, 13: 77–88.

96

Iwona Hildebrandt-Radke, Waldemar Spychalski, Monika Lutyńska

Ralska-Jasiewiczowa M., Goslar T., Madeyska T.,Starkel L. (red.), 1999. Lake Gościąż, Central Po-land: A monographic study. Szafer Institute of Bo-tany, Polish Academy of Sciences, Kraków.

Rutkowski J., 2007. Osady jezior w Polsce. Charakte-rystyka i stan rozpoznania, metodyka badań, pro-pozycje. Studia Limnologica et Telmatologica,17–24.

97


Krajobraz kulturowy Wielkopolski w pradziejach i czasach ...

Documents

Transcript of Krajobraz kulturowy Wielkopolski w pradziejach i czasach ...